Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Этноәлеуметтану
1. Қоғамның этникалық қауымдастығы туралы ұғым.
2. Этникалық қауымдастықтың ұлтқа бірігуі.
3. Ұлттық-этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Этникалық әлеуметтанудың негізгі функциялары.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
1. Әлеуметтану бізді қоршаған әлеуметтік ортаны, адам, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, әлеуметтік топ, ұйымдар мен институттар және т.б.) және олардың іс-әрекеттері мен қызметтері, санасы мен тәртіптері, көңіл күйлері мен мінез құлықтары және т.б. зерттесе, қоғамдағы этникалық қауымдастықтардың пайда болуын, оның құрылымын, мәнін, мазмұнын, дамуын, олардың атқаратын қызметін, араларындағы тұрақты, қайталанатын отыратын қажетті байланыстар мен қарым-қатынастардан туатын әр түрлі әлеуметтік үдерістер мен құбылыстарды осы пәннің "этноәлеуметтану" деген арнаулы саласы зерттейді. Сондықтан этноәлеуметтанудың пәні этникалық қауымдастықтардың дамуы мен қызмет етуінің әлеуметтік аспектілерін зерттеу, олардың мүдделері мен өзіндік ұйымдасу нысандарын, ұжымдық мінез-құлқын, өзара қарым-қатынасын, осы әлеуметтік ортадағы адамдардың өзара байланысын зерттеу болып табылады.
Адамдар белгілі бір топтарда бірге және ұзақ өмір сүре отырып, басқа топтардан бөлек ортақ және тұрақты белгілерге ие болады. Ондай белгілерге тіл, өзіндік тұрмыстық мәдениет, қалыптасқан әр түрлі халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері жатады. Бұл белгілер адамдардың этникалық санасында орнығып, олар өздерінің бірлігін, ең алдымен өзінің шыққан ортақ тегін, соның негізінде өздерінің туыстық қатынастарын сезінеді. Осы белгілерімен олар басқа халықтардан бөлектенеді. Бұл халықтардың этникалық санадағы өздерінің тегі, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан салт-дәстүрлері, өзге халықтардың ішіндегі өздерінің орны ілгері ме, кейін бе халықтың санасында көрініс береді.
"Этника" деген ұғым ру, тайпа дегендерді білдіретін гректің "этнос" деген сөзінен шыққан. Оның мағынасы "халық" дегенге өте жақын. Сонымен адамдардың тарихи-этникалық тұрақты бірлігін білдіретін этностан "метаэтнос" және "субэтнос" деген терминдер шығады. Үлкен этникалық бірлік болып саналатын метаэтноста оның шығу тегі, мәдениеті, тілі және өзіндік сананың ортақ белгілер көп болады. Мысалға араб немесе түрік халықтарын алуға болады. Субэтнос немесе субэтникалық топ — бұл тұтас халықтың территориясынан бөлініп шыққан ерекше бөлігі.
Сонымен этникалық қауымдастық деп өздерінің шығу тегі және бірге ұзақ өмір сүруімен өзара байланысқа түскен адамдар тобын айтамыз. Бұл белгілі бір халықтың өзіндік ерекшеліктеріне тән құрамы. Бұл табиғи-тарихи қалыптасқан адамдардың қажетті, тұрақты бірлігі. Бұлардың белгілі бір территорияда орналасқан, мәдениетте өздерінің бірлігі, бірін-бірі түсіну және т.б. белгілері болады.
Этникалық қауымдастықтың өзіне тән шығу, даму белгілері және ерекшеліктері болады. Ол әлеуметтік организм ретінде өзінің әлеуметтік-этникалық дамуында алуан түрлі байланыс, қатынастардың бірнеше кезендерінен өтеді. Сөйтіп негізінде рудан тайпаға, тайпадан халыққа, халықтан ұлтқа өту үдерісі болған. Жеке адамның белгілі бір тарихи қауымдастықта болуы, оның өзін-өзі білуі, тануы, түсінуі, үғынуы - әлеуметтік объективтік қажеттілік, ал бұл қажеттілік алуан түрлі адам топтарының өмір сүру жағдайына, тұрмысына, қызметіне, санына, мүдде-мұқтажына, талап-тілегіне және т.б. белгілі бір деңгейде әсер етеді.
Этноәлеуметтану аса маңызды ұлттық-этникалық қатынастардың күрделі саласын зерттейді. Бұл қатынастарда этникалық қауымдастықтың табиғи және әлеуметтік-психологиялық сипаттары ашық байқалатындықтан, онда қайшылықты да, шатастырылған да жағдайлары болуы мүмкін.
2. Ежелгі ерте этникалық қауымдастықтарға өмірі мен қызметі, туыстық және әлеуметтік байланыстарға негізделген тайпалар жатады. Әрбір тайпа өзіне тән белгілермен ерекшеленді: олар өздерінің шығу тегі, тілі, қалыптасқан салт-дәстүрлері, қарапайым түрінен жоғары дамыған түріне дейінгі материалдық және рухани мәдениеттері жағынан ерекшеленді. Әрбір тайпада өзіндік этникалық сана қалыптасты.
Тайпалар – бұл жер шарының әр түрлі тарихи дәуірінде өмір сүрген алғашқы қауымдық құрылыстың ұйымдасқан нысаны болып табылады. Олар қазіргі заманда азиялық, америкалық, африкалық және австралиялық континенттің кейбір бөліктерінде өмір сүреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауымен тайпалар да жойылды. Өркениетке өтуге байланысты бірінші кезекке адамдар арасында рулық байланыс емес, әлеуметтік қарым-қатынастардың шығуы тайпаның басқа этникалық қауымдастыққа - халыққа орын беруіне әкелді. Этникалық қауымдастық ретіндегі барлық халықтар өркениет биігінде (Ежелгі Греция мен Рим, Египет, Индия немесе Қытай, кейінірек кезеңді алғанда Франция, Германия немесе Ресей халықтары) өздерінің әлеуметтік–этникалық белгілерімен, яғни шыққан тектерімен, тілдерімен, мәдениетімен, этникалық санасымен және т.б. ерекшеленді, ерекшеленеді.
Халықтар өркениет дәуірінде тайпалармен салыстыруға келмейтін үлкен әлеуметтік–этникалық топтасуға және өздерінің тілдерінің, материалдық және рухани мәдениетінің жоғары дамуына қол жеткізді. Осы кезде көптеген халықтардың ұлттық санасында мен сана–сезімінде көрініс тапқан мінез–құлық қалыптаса бастады. Сөйтіп халықтар белгілі тарихи дәуірде өзінің өркендеуіне қол жеткізген ұлттарға ауысты.
Рулық–тайпалық құрылыстың ыдырауынан басталған ұлттардың қалыптасуы машиналық өндірістің және елдің барлық аймақтарын тұтас бір экономикалық организмге айналдырған капиталистік нарықтың дамуымен аяқталды. Экономикалық қатынастардың дамуы адамдардың саяси және мәдени өзара байланысын күшейтті, ол өз кезегінде олардың ұлтқа бірігуіне, мәдениеті мен ұлттық мінезінің гулденуіне әкелді.
3. Ұлттық-этникалық қатынастар, оның мазмұны.
4. Әлеуметтік-этникалық қауымдастық біршама дербес дами отырып, қоғамда алуан түрлі қызмет атқарады. Ол, ең алдымен, адамдардың бір-бірімен қатынасуын, материалдық игілікті бірігіп өндіруін қамтамасыз етеді, соның нәтижесінде өзінің дамуын жүзеге асырады. Халықтың мұң-мұқтажын, талап-тілегін, ұсыныс, сұраныстарын, т.б. қанағаттандырып отырады. Генетикалық шығу жағынан бір-бірімен өкшелес бола отырып, ру, тайпа, халық, ұлт әлеуметтік-этникалық жағынан ілгерілеп даму үдерісінің тізбегін жасайды.
Сонымен, этногенез әртүрлі қауымдық топтар негізінде жаңа құрамдағы туыстас тайпа немесе халықтың шығу тегі болады. Этногенез халықтар тарихының бастамасы. Ол үнемі даму үстінде болады. Бірде оған жаңа этникалық топтар қосылып, онымен біте қайнасып, араласып кетсе, енді бірде одан кейбір топтар бөлініп те жатады. Мысалы, Қазақстан территориясында көптеген түркі тектес көшпелі тайпалар бірігіп, біте қайнасып, араласу үдерісінің нәтижесінде қазақ халқы қалыптасты. Этногенез үдерісінің негізгі екі турі болады: бірі - жергілікті бірнеше көне тайпалық топтардың биологиялық жолмен жаппай араласуы арқылы қалыптасуы; екіншісі — жаңа заманда басқа жерге қоныс аударған бірнеше халықтар өкілдерінің тікелей ықпалының нәтижесінде болатын қалыптасу. Бір сөзбен айтқанда, этногенез уақыт пен кеңістік бойынша дараланатын тарихи үдеріс.
Ол белгілі әлеуметтік заңдылықтар арқылы дами келе, адамдардың әртүрлі тарихи қауымдастығына бөлінеді: олардың ішінде мемлекет, тап, отбасы, т.б. бар. Бұлардың ішінде этностар ерекше орын алады. Біріккен Ұлттар Ұйымының деректері бойынша, жер бетінде 3 мыңнан астам этникалық қауымдастықтар әлемнің 220 мемлекетінде орналасқан. Этностар мәңгілік өмір сүре бермейді, олар туады, дамиды, өледі. Мұндай үдерісті этноәлеуметтану теориясыңда этногенез деп атайды. Этногенездің негізін бұрынғы Кеңес ғалымы Лев Николаевич Гумилев қалады. Сөйтіп ол "этнос" деген ұғымды биология және әлеуметтік қауымдастық ретінде анықтап, биосфераның бір бөлігі, оның туындысы ретінде көрсетті, екінші жағынан, этногенез әлеуметтік эволюцияның жемісі, нәтижесі ретінде дәлелденді.
2. Этникалық қауымдастықты білдіретін ұғым "ұлт" термині. Адамдардың белгілі бір топқа бірігуінің табиғи тірегі ретіндегі территория орталығы мен олардың тіл орталығы немесе олардың өзара жақындығы этникалық қауымдастықтың қалыптасуының негізгі шарты, факторлары болып табылады. Кей реттерде былай да бола береді. Мысалы, Америка құрлығының бірқатар ұлттарының біртұтас боп қалыптасуына этникалық қауымдастықтың әр тілде сөйлейтін бөліктері арасыңдағы "тіл орталығына" шаруашылық, мәдени, т.б. байланыстардың дамуы барысында қол жетті, яғни мұның өзі этногенез үдерісінің нәтижесінде болды.
Жоғарыда көрсетілгендей, бұл этникалық үдерістің барысыңда әртүрлі әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсерімен табиғи ортаның ерекшелігіне қарай материалдық және рухани мәдениеттің, тұрмыстық, таптық психологиялық сипаттамаларының этникалық қауымдастыққа тән қасиеттері қалыптасады. Бұған сәйкес этникалық сана-сезім пайда болады, мұнда белгілі бір этникалық қауымдастыққа енетін адамдардың тегі мен тарихи тағдырларының ортақтығы туралы ұғымдар басым рөл атқарады. Ортақ территория және тіл сияқты бұл элементтер этникалық қауымдастықтың белгілері бола алады. Мысалы, кейде діни пен нәсілдік жақындық этникалық қауымдастықтың қалыптасуына ықпал етіп жатады.
Этникалық қауымдастық белгілі бір тілді, мәдениетті, дәстүр-салттарды, этникалық бағдарларды, т.б. жаңа ұрпаққа сіңіру арқылы үздіксіз өрге басып, ұлғая беруге ұмтылады. Неғүрлым тұрақты өмір сүруі үшін этникалық қауымдастық өз алдына әлеуметтік-территориялық ұйым құруға (мысалы, таптық қоғамда мемлекет болуға) тырысады.
Тайпа, халық, ұлт этникалық қауымдастықтың тарихи типтері болып есептеледі. Сондай-ақ, белгілі бір жерде (яғни, территория-аумақта) тұратын әлеуметтік ұйымы бар тұтас этникалық қауымдастықтар және территориялық жағынан бөлек-бөлек (әр жерде тұратын) этникалық қауымдастықтар болады. "Этникалық қауымдастық" термині кейде бірнеше халықты, яғни этнолингивистикалық топтарды атау үшін қолданылады. (Мәселен, қазақ, қырғыз, түрікмен, өзбек, т.б. түркі тілдес халықтар монғол типтес этникалық топқа енеді. Сондай-ақ, бір халықтың ішіндегі этнографиялық топтарды белгілеу үшін де "этникалық қауымдастық" термині қолданылады. Мысалы, қазақта әртүрлі жүздер (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз) және алуан түрлі рулар (арғын, қыпшақ, үйсін, дулат, қоңырат, шапырашты, т.б.) бар. Бұлар көрсетілген жағдайда "этнос" дел аталады.
Сонымен, жалпы этникалық қауымдастьгқ — адамдардың әлеуметтік тұрақты топтары. Ол ру, тайпа, халық, ұлт түрлерінде ерекше тарихи жағдайларда қалыптасады.
Адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық қауымдастығының ең жоғарғы түрі — ұлт. Ұлт адамдардың материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік психологиясындағы кейбір этникалық ерекшеліктерінің ортақ болуы негізінде қалыптасты.
Қауымдастықтың түрлері. Жоғарыда көрсетілгендей, адам қауымының ұлтқа дейінгі тарихи түрлері — ру, тайпа, халық болады. Алғашқы қауымдық құрылысқа ру мен тайпа тән болса, құлдық қоғам мен феодализм заманындағы негізгі қауым халық болды. Халықтың ұлтқа айналу үдерісі феодализмнің күйреп, капитализмнің даму кезеңімен тығыз байланысты. Бұл ұлттарды біріктірудің негізгі факторлары болады. Бұл кездейсоқ құбылыс емес. Өз алдына заң шығаратын үкіметі, әскери және салық жүйесі бар, тіпті ақша белгісі де бөлек толып жатқан княздіктер мен хандықтарға, "жерлерге" бөлініп, бытырап жатқан феодалдық мемлекетте адамдардың біртұтас берік қауымға айналуы мүмкін емес еді. Тек капиталистік экономиканың жан-жақты терең дамуы, сауданың мейлінше күшейіп, елді түгел қамтуы нәтижесінде ғана жалпы ұлттың экономикалық және саяси орталықтың қалыптасуына, ұлттық мемлекеттердің құрылуына жол ашылды. Тек осы факторлардың арқасында ғана үздіксіз жауласудан басқа қатынастары болмаған бытыраңқы "елдердің" бастары қосылып бірігуіне, олардың ұлт дәрежесіне көтерілуіне жағдай туды. Ұлттардың этника құрамдары бірдей емес. Олардың біреулері бірнеше тайпалар мен халықтардан және нәсілдерден құрылады, екіншілері бұрын көптеген тайпалардың "қысылып" бірігуі нәтижесінде пайда болған бір ғана халықтың негізінде қалыптасты. Мысалы, қазіргі американ ұлты Еуропадан қоныс аударған әртүрлі ұлттар мен ұлыстардан құрылды, оларға аздап та болса негрлердің қаны қосылған, араласқан. Француз ұлты галлдардың, германдықтардың, нормандықтардың, т.б. қосылуының нәтижесіңде қалыптасты. Қазақ ұлты да көп ғасырлар бойы әлденеше түркі тілдес және монғолдармен араласқан тайпалардың өзара тұтасуы негізіңде қалыптасқан халық.
Ұлттың халықтан үлкен сапалық айырмашылықтары бар. Ең алдымен, ол — капиталистік қоғам туындысы. Оның қалыптасу үдерісі буржуазияның басшылығымен өтті. Бұл үдерістің барысында буржуазия табының ұсақ топтарының бастары қосылып, біртұтас ұлттық буржуазияға айналды. Дәл сол тәрізді жұмысшылардың толып жатқан бытыраңқы топтары ұлттық тапқа бірікті. Сөйтіп бір жағынан, халықтың өз алдына жеке, дербес өмір сүріп келгендері — бірдей экономикалық орталық құрылуының нәтижесінде ұлттық мемлекеті бәріне ортақ біртұтас бір қауым болып қалыптасты. Екінші жағынан, әр ұлттың өз ішіндегі негізгі таптардың, яғни буржуазия мен пролетариаттың ара жіктері ашылып, ангагонистік қайшылықтар шиеленісе түсті. Бұл екі ұғымды бір-бірімен шатастыруға болмайды. Тап қайшылығының азаюы немесе тап жіктерінің ашылуы, ұлт тұтастығына қатер төндірмейді.
Халық тіліне қарағанда ұлт тілі барлық жағынан жетілген, тұрақталған тіл болып есептеледі. Себебі, ол ұлт адамдарының өзара қарым-қатынас құралы ретінде дами келе, толығынан әдеби тілге айналады. Тайпалық диалектілері (өзгешеліктері) мен ұлт құрамына кірген халықтар тілдерінің оғаш қылықтарынан (қалдықтарынан, кемістіктерінен) бірте-бірте арылып, бірыңғай берік грамматикалық құрлысы бар, шын мәнінде, тұтас ұлттық тіл дәрежесіне көтеріледі. Ұлт тілі қалыптасып дамыған сайын ұлт тұтастығы да нығая түседі.
Көшпілікке мәлім, ұлттық санадағы халық мәдениеті мен оның әлеуметтік психологиясындағы тайпалық, көнеден ауысып, сақталып келген кейбір жергілікті түрлері (мысалы, ән-күй ырғағындағы, үй тұрмысындағы, әдет-ғұрып пен мінез-құлықтағы бірлі-жарым ерекшеліктер) не тозығы жетіп жоғалып кетеді, не жаңа жағдайда ескі атаулары ұмытылып, тар шеңберді бұзып шығады, кең өріс алып, жалпы ұлттың мәдениеті және сипаты түрінде дамиды.
Ұлттық сипат — әу баста әр ұлтқа "тағдырдың сыйлаған", өзгермейтін халықтық рух емес. Ол халықтың ұзақ уақыт бойы қоғамдық-экономикалық, географиялық жоне мәдени ортасы мен тарихи даму жолы ерекшеліктерінің адам санасында, психологиясында қалдырған әсер ізі. Бұл ерекшеліктердің әсер ізі тек бір халықта ғана емес, барлық халықтарда да кездеседі, бұлардың кейбіреулері белгілі тарихи жағдайда ерекше бір мәнерлі түрде, басқаларда қайталанбайтын әрі нәзік, әрі айқын жақтарымен көзге түседі. Сондықтан да олар осы ұлтқа тән қасиеттер деп танылады. Бұл психологиялық ерекшеліктер ұлттың негізгі өмір сүру қабілетіне, тарихи тағдырына, оның шаруашылық жайы мен мәдениетіне, саяси-әлеуметтік құрлысына, басқа ұлттармен қарым-қатынас сипатына ешқандай әсер ете алмайды. Керісінше, ұлттың экономикалық, саяси-әлеуметтік жағдайы өзгерген кезде оның бұл ерекшеліктері баяу өзгереді. Қоғамдық болмыс жағдайлары жақын, не ортақ ұлттардың ұлттық сипаттары да өзара жақындасып, қабыса түседі.
5. Қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
5. Қазақстан Республикасы егемендігін, тәуелсіздігін алғаннан кейін жағдай көп өзгере бастады. Елімізде тұратын ұлттар, ұлыстар өмірдің, қоғамдық өндірістің қай саласында болмасын толық билікке, теңдікке, еркіндікке, бостандыққа қолы жетті. Ұлттар арасында сенімділік, ынтымақтастық, келісушілік, түсінушілік күшейе түсті. Осылардың негізіңде республикада ұлт пен ұлыстар арасында жанжалдар, дау-дамайлар жоқ. Олардың арасындағы алуан түрлі қатынастар қоғам бірлігін, тұтастығын күн сайын дамытып жетілдіруде. Кездейсоқ жағдаймен кейбір ұлтаралық мәселе туа қалса, оны біздің өкімет бейбіт түрде шешуіне күмән жоқ.
Өндіріс ошақтарында, ұжымдарда, фирмаларда, бірлестіктерде, акционерлік қоғамдарда, корпорацияларда, шаруашылықтарда, т.б. алуан түрлі ұлт өкілдері бір адамдай еңбек етеді. Мұның өзі республикада тұратын 130-ға жуық ұлттар мен ұлыстардың онан әрі дамып, гүлденіп, әл-ауқатының, тұрмысының жақсара беруінің зор кепілі болып есептеледі.
Капитализмге дейінгі қалыптасқан этникалық қауымдастық ретінде ұлт туралы пікірлер баршылық. Соның бірі француз ғалымы Ж.Э. Ренан (1823-1892) ұлттардың Орта ғасырдың басында-ақ болғанын атап көрсетеді. Ұлт дегенге жауап бере отырып, Ренан ұлттың бір нәсілмен шектелмейтінін, оның әр түрлі нәсілдердің бірге өмір сүруімен және олардың араласуымен қалыптасатынын атап көрсетті.
Ұлт ұғымында табиғи және әлеуметтік қасиеттер үйлескен. Алайда ұлттарды тек қана табиғи құбылыспен түсіндіруге болмайды. Ұлттардың негізгі ерекшеліктерінің бірі олардың шыққан тегі бір болғанымен оларды осы ерекшеліккетануға болмайды. Басқа белгілердің қатарына тілдің, территорияның, экономикалық өмірдің бірлігі жатады. Бұл ХІV ғасырда басталып, капитализм кезінде аяқталды. Даже если допустить, что одним из существенных признаков нации является общность ее происхождения от каких-то предков, то и в этом случае следует иметь в виду, что нация отнюдь не сводится к данному признаку.
Ғалымдар ұлттың тағы бір ерекшелігі оларға кіретін адамдардың мүдделерінің ортақтығын атайды. Бұл ұлттардың қалыптасуы мен дамуының қуатты факторы болып саналатын олардың бірге өмір сүруімен, ортақ тарихы және ортақ тағдырымен түсіндіріледі. Міне, осыдан бар мүшелерін ұйыстыратын ұлттың рухани әлемі қалыптасады. Осы айтылғанды жинақтай отырып, ұлтқа мынандай анықтама беруге болады: ұлт – бұл адамдардың шыққан тегі, тілінің, территориясының, экономикалық өмірінің ортақтығымен, сондай–ақ этникалық санасы мен сана–сезімінде көрініс табатын психикалық ерекшеліктері және мәдениетінің ортақтығымен сипатталатын ерекше тарихи қауымдастық.
Ұлттылық түсінігі белгілі территорияда тұрып жатқан тұтас ұлттардың ғана емес, оның қай мемлекетте, қандай халықтармен бірге тұрмасын барлық өкілдерінің этникалық белгілерін білдіреді.
Понятие национальность обозначает этнические признаки не только целых наций, компактно проживающих на определенных территориях, но и всех ее представителей, где бы они ни жили, в том числе на территориях других народов и государств.
Ұлттық–этникалық қатынастар әр уақытта этностардың өмір сүруі және дамуының жағдайына, оның ішінде территорияға, тілге, рухани өмірге, дәстүрлерге, мәдениетке, олардың өзіндік ерекшеліктерін сақтауға қатысты белгілі этникалық проблемалардың шешілуімен байланысты болады.
Ұлттық–этникалық қатынастардың тууы мен дамуының объективті алғы шарты өзінің өзінің шығу тегіне, тарихи және қазіргі отанына қатыстыдан бастап, тілінің, мәдениетінің, этникалық санасымен және т.б. аяқталатын этникалық сипаттары жағынан ерекшеленетін бөлек этностардың болуымен байланысты. Және ұлттық–этникалық қатынастар басқа қатынастардан (саяси, рухани, тілдік, экономикалық, экологиялық) таза күйінде өмір сүрмейді, оның мазмұны мен нысанында көрініс табады. Бұл қатынастардың барлығы егер олар шешімін тауып жатқан кезде белгілі этникалық қауымдастықтың проблемаларын ғана қозғаса, онда ол ұлттық сипат алуы мүмкін. Себебі ұлттың өмірінің әлеуметтік және этникалық жағы мен ұлттық қатынастар тығыз өзара байланыста болады.
Ұлттық–этникалық қатынастар әр уақытта кешенді сипатта болады. Өйткені ол халықтар немесе этностар арасындағы өзара қатынастардың көптеген жағын қамтиды. Олар белгілі рухани мазмұнға ие болады, себебі мұндай қатынасқа түскен субъектілер міндетті түрде өздерінің санасы мен сана–сезімін, кейде соншалықты күшті сезім күйін көрсетеді. Кейде қателесіп жату да мүмкін, дегенмен халықтар арасындағы ұлттық–этникалық қатынастардың көріністерінің ерекшеліктері де осында жатыр. Ұлттық–этникалық қатынастардың мазмұнын білу де маңызды. Олар ұлттар мен этностар арасындағы экономикалық, саяси, тілдік, мәдени, экологиялық және басқа қатынастарда көрінеді және олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері болады.
Экономикалық ұлттық–этникалық қатынастар ұлттардың (халықтар мен этностардың) экономикалық қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған. Мұның объективті негізі әр түрлі ұлттық бірліктердің арасындағы еңбек бөлінісі мен олардың арасындағы шаруашылық–экономикалық байланыстар болып табылады.
Көп ұлтты мемлекетте саяси ұлттық–этникалық қатынастар негізінен халықтардың немесе ұлттардың саяси билікті жүзеге асыруға қатысуына және өмірдің маңызды мәселелерін мемлекеттік деңгейде шешуге қатынасуына байланысты болады. Бұл жерде мемлекеттің тұтас немесе федерациялы болуына байланысты. Саяси ұлттық–этникалық қатынастар сонымен қатар ұлттар мен этностар өкілдерінің азаматтық құқықтары мен еркіндігін жүзеге асыра алуына бағытталады.
Әр бір ұлттардың өмірі мен дамуында рухани саладағы ұлттық–этникалық қатынастар аса маңызды рөл атқарады. Бұл халықтарды рухани мәдениет саласында байыта түсуге және сонымен қатар өзіндік ерекшеліктерін дамыта түсуге және сақтауға бағытталады. Бұған әр түрлі халықтық және кәсіби өнер саласындағы қарым–қатынас игі әсер етеді. Ұлттық рухани мәдениет табиғатында күрделі, бай және көп бағыттағы құбылыс болғаннан кейін ол қоғамдағы экономикалық, саяси, нравственных, діни және басқа қоғамдық қатынастар контексінде дамиды, сонымен қатар оның ықпалын көреді, белгілі деңгейде соған тәуелді де болады.
Еліміздің бірлігі - біздің басты байлығымыз екеніне дау жоқ, бірақ ...
Құрметті халайық! Қазақстан Республикасының өткен жолы қас қағымдай ғана уақыт, жиырма жылға да толмайды. Дегенмен сан жылға татырлық өткен ынтымақты да келісімді тарихи жолымызды тұжырымдап, саралап, алдағы болашақты байыптаудың, бағдарлаудың кезі келіп еді. Осы тұрғыда Президентіміздің тапсырмасымен дайындалған «Қазақстанның ел бірлігі доктринасы» сияқты құжаттың қажет екеніне дау жоқ. Алайда, осы кезге дейінгі жоба жөніндегі әртүрлі, тіпті қатаң пікірлердің негізі жоқ емес.
Біздіңше, құжатта елдің бірлігі туралы мәселе темір қазықтай айқын әрі жан-жақты айтылған. Бұл орынды да. Бірақ осы бірлікті ең негізгі қамтамасыз етіп, еліміздегі бүкіл этнос өкілдерін топтастыру тарихи жауапкершілігі болып отырған қазақ ұлтын мойындамаушылықты түсіну қиын. Осы мағынада Доктрина жобасы өзінің әлеуметтік негізін танығысы биліктің саяси құжаты деуге болады. Жобада этносаралық үдерістер бар, ал үдерістің ең негізгі иесі, бірліктің өзегі болып отырған қазақ ұлты туралы арнайы айтылмауы орынды деп айта алмаймыз. Әлде бірліктің өзегі еліміздегі басқа этнос өкілдері құрап отыр ма? Негізі қазақ деуге билік қиналады, басқа деуге ұялады.
Қазақ табиғатында кең пейілді, иманды халық. Ата-баба дәстүрі «жандының барлығына жаның ашысын» деп үйретеді. Қазақ солай өсті, солай дамып келеді. Әйтпесе сталиндік кеңестік кезең қазақ жеріне жалпы саны 1,5 миллиондай неміс, корей, шешен, ингуш, балқар, күрді, мескеттік-түрік, болгар, грек, қырым татарлары, қалмақ, т.б. халықтарды көшіріп әкелмеген болар еді. Бұл арада Қазақстанның жерінің кеңдігі ғана емес, ұлтымыздың жанының жомарттығы мен өзгені өзекке теппейтін айрықша мінезі де ескерілген болуы керек.
Бүгінгі еліміздегі 140-тай этностардың бірлікте болуының негізі де қазақ халқының байыптылығы мен парасаттылығының, тіпті қажет десең көнтерілігінің арқасында болып отырғаны шындық. Ал оны кейбір мойындағысы келмейтіндерге сан ғасырлық өткенге көз жүгірткенді ұсынуға болады. Осы кезге дейінгі қазақ тарихында болған толып жатқан сан түрлі соғыстардың барлығы тек ежелден атадан балаға мирас болып келе жатқан дархан даланы қорғау, сақтау үшін ғана болғанды. Оған көз жұмуға болмайды. Бұл әділетсіздік болар еді.
Доктрина жобасында атап көрсетілгендей, көпэтносты қоғамда ел бірлігін қалыптастыру және нығайту мемлекеттің қауіпсіздігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз етудің, оның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуындағы стратегиялық басымдықтарды іске асырудың негізгі шарты болып табылатынына дау жоқ. Алайда, осы бірлікті ең бірінші қазақ ұлты қамтамасыз етіп отырған жоқ па? Осындай қазақтың не жазығы бар? Бұл мәселелер тұжырымды түрде Доктринада орын тауып жатса, тіпті дұрыс болар еді. Бұл тәуелсіздігіміздің мәнін толық түсініп, оны тұғырлы ете отырып, оның талабына сәйкес еңбек етіп, әлемдік бәсекеге қабілетті ұлтты тәрбиелеуіміз үшін керек. Елбасымыз соңғы Жолдауында «қазақтың ұлт болып өркендеуіне жол ашу» мәселесін жайдан-жай қойған жоқ. Бұл - бір.
Екіншіден, 270 жылдай болған патшалық Ресейдің отаршылдық саясатының да, кешегі кеңестік тоталитарлық жүйенің де басқа халықтар сияқты қазақ халқына алып келген зардаптары аз болған жоқ. Отаршылдықтың ойранының әлі күнге лебі сезілмейді емес. Кеңес Одағы тұсында Ресей империясына тәуелді басқа елдер сияқты Қазақстан да езгіде болды. Бұл кезеңде отаршылдықтың екінші кезеңі – жергілікті халықты орыстандыру, олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын тікелей Мәскеуге тәуелді ету саясаты басталды. Тың және тыңайған жерлерді игеру, Қазақстанның бес облысын Ресейге қосу, адамдардың жаңа тарихи қауымдастығы - кеңес халқын құру туралы ұсыныстардың астарында жоғарыдағы саясат жатыр еді. Мұның бәрі қазақтың рухани мәселесін - тілін, мәдениетін, діні мен ділін күрделендіріп жіберді. Сондықтан бұл мәселеге Доктринада арнайы саяси баға берілуі керек. Бүгінгі ұрпақ үшін өткен тарихымызда ұлттық саясаттың қандай болғанын, одан қазіргі саясаттың артықшылықтарын тұжырымды түрде айырып көрсету қажет. Бұл алға қарқынды жылжуымыз үшін маңызды. Мен бұл бағыттағы «Тәуелсіздікті қолдау» халықтық қозғалысының тұжырымдамасындағы принципті қолдаймын.
Үшіншіден, саясатшыл ғалымдар, сондай-ақ биліктің маңайында жүрген кейбір солақай саясаткерлер үшін Қазақстанда қазақ ұлты жоқ сияқты. Тіпті мүйізі қарағайдай ғалымдарымыз ұлт мәселесі дегенді қояйық, ел мәселесі деп сөйлейік деп жүр. Осы ойлар Доктрина жобасына ықпалы еткен. Сонда Қазақстан аймағын ежелден мекен етіп келе жатқан, мемлекет өзегін құрап отырған қазақтың, өзімен бірге тұратын басқа этнос өкілдерін топтастырушы, ұйыстырушы болып отырған ұлттың мүдделері толыққанды жүзеге аспай, басқалардың мәселелері қалай шешілмек? Бұл ұлтсыздық психологияның, ұлттық ойлау жүйеміздің бұзылғанының әсері.
Төртіншіден, Қазақстан көп ұлтты мемлекет пе, әлде көп этносты ел ме дегеннің басын ашып алу керек. Өйткені күнделікті саяси мақалаларда, тіпті кейбір ғылыми әдебиеттерде нақтылық жетіспей жатады. Қазақстанды көпұлтты мемлекет деп есептеуге негіз жоқ. Қазақстанда бір-ақ ұлт бар. Ол - қазақ ұлты. Мұны, ең болмағанда, бүгін елімізде қазақ 67 пайыз болып отырғанда еркін айтуға болатын шығар
Бесіншіден, жаңа жобада қоғамда орын алып отырған ұлтсыздық санамен, жалғасып отырған сырттай және іштей орыстану үдерісімен күресу жолдарын тұжырымды ойластырған жөн. Мұның себебі бар.
Қайта құрудан басталған ұлттық қайта түлеуге бетбұрыс егемендікке жету мен тәуелсіздікті алу идеяларынан ары аса алмады. Өткен ғасырдың 90-жылдары қол жеткен, сан ғасыр арман болып келген саяси азаттық дәстүрлі ұлттық рухани бұлақтан суарылмады. Сол кезде ту етілген асқақ ұлттық идея жаңа жағдайдағы мұраттарымызды шешумен, кешегі кеңестік кезеңде социалистік интернационализм, яғни орыс болып бірігу идеясымен уланған санамызды жаңарту үдерісімен жаңғыртылмады. Оның үстіне бүгінгі таңдамай, талғамай батысқа табыну қоғамның белгілі бөлігінде қалыптасқан ұлтсыздық сананың жаңадан белең алуына жол ашты. Ата заңда «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деп тайға таңба басқандай айқын жазылғанмен Орталық билік органдарында іс қағаздары 30-40 пайыздан аспай отыр. Ал «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деген 7-баптың екінші тармағындағы құқықтық норманы бүгін ешкім ойына да алмайды. Қазір қоғамның барлық саласында дерлік орыс тілінің үстемдігі жалғасып келеді. Іс-қағаздары мемлекеттік тілге көшірілді дегендердің көбісі аз ғана аудармашылардың көмегімен жүзеге асуда. Тіпті осы Доктрина жобасының түп нұсқасы қазақ тілінде дайындалған жоқ.
Тәуелсіздігіміздің он сегіз жылын тарих төріне жіберген жағдайдың өзінде қазақ отбасының едәуір бөлігінде орыс тілінің қатынас тілі болып жалғасуы, мүмкіндік бола тұрып баламызды өз тілімізде оқытып, тәрбиелеуге құлықсыздығымыз, біле тұрып қазақша сөйлеуге ынтасыздығымыз, тіпті өз тілімізде амандаса бермеуіміз де осы ұлтсыздық сананың көріністері. осы ұлтсыздық санадан туып отыр. «Сайлау туралы" Заң жобасы Парламентте қаралғанда, депутаттыққа үміткер қазақтар өз тілін - мемлекеттік тілді білуі керек деген Амангелді Айталы бастаған депутаттар ұсынысын көптеген қазақ әріптестерінің қолдамауы да осының жарқын мысалы бола алады.
Кезінде әдебиетіміздің алыптарының бірі Ғабиден Мұстафин: «Біз ұлтшылдықпен күрестік, енді сендер ұлтсыздықпен күресесіңдер» – деген екен.
Ең қиыны - ұлтсыздық сана ұлттық ойлау жүйемізді бұзып, ұлттық танымымызды қатты әлсіретіп отыр. «Ұлттық идея» және «ұлттық идеологияны» мойындамаушылық, “қазақ ұлтының” орнына кешегі кеңес адамы дегендей “қазақстандық ұлт” сияқты ұсыныстарды тек осымен түсіндіруге болады. Әлде біреу 140 этностың қазақстандық ұлттың құрамына кіруіне келісімін алып па? Адамзаттың тарихи тәжірибесінде ұлтты қандай да бір этнос құрамына кіретіндер ғана құрайды.
Қазіргі күндіз-түні «үштұғырлы тіл» насихатталып жатқанда қазақ тілінің айдарынан қалай жел ессін. Кезінде дұрыс аударылмағаны жөнінде талай тілші мамандар сынаған «триединство языков» деген сөз тіркесі Доктринада тағы да «үш тұғырлы тіл» деп аударылыпты. Шерағаң «Жыланның ғана екі тілі болады» деуші еді.
Мен сондай-ақ Доктрина жобасындағы «этносаралық қатынастар саласындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты теңгерімді тіл саясатын жүргізу болып табылады» дегенмен де еш келісе алмаймын. Сонда біз Конституциядан бас тартып отырмыз ба? Конституциялық кеңес Ата заңымызда «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» норма болғанымен мемлекеттік тілге басымдық берген болатын. Республикада тарайтын бүкіл бұқаралық ақпарат құралдарының мемлекеттік тілдегісі 20 пайыздай болып отыр. Теледидардан күндіз-түні көретініміз жастарымызға рухани азық бола қоймайтын шетелдік фильмдер, оның ішінде батыстық. Қазір елімізде бес мыңнан астам шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары тарайды, оның 90 пайызы орыс тілінде. Егер өзімізде ұлттық («ұлттық» дегенді мемлекеттік емес, этнос ұғымның синонимі ретінде алып отырмын) ақпарат кеңістігіміз қалыптасқан болса, мен мұны да түсінер едім. Мұндай соңғы ғасырларда қордаланып қалған мәселелер шаш етектен. Олардың бәрін айтып тауысу мүмкін емес. Жобада осыларды батыл шешуге лайықты тұжырымдар болуы қажет. Құлдық психологиядан тезірек ажырағанымыз абзал.
Реті келгенде бүкіл түркі халықтарының ұлы перзенті Мұстафа Шоқайдың: «Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болмайтынын, тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында өсіп дамиды, жеміс береді» деген сөзін еске сала кеткен артық болмас (Шоқай М. Таңдамалы.- Алматы: Қайнар. –т. 1. -1998. (187 б.). –512 б.).
Алтыншыдан, мұндай қоғамдағы принципті кемшіліктердің көбісі мемлекетіміздің сипатынан да туындап отыр. Егемен еліміздің алғашқы құжаты - «Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясының» екінші тармағында: «2. Қазақ ССР-і ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданады. Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық қадір-қасиетін нығайту Қазақ ССР-і мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады» деген қағида 1995 жылы дереу ұмытылды. Шындығына келгенде, қазір қағаз жүзінде де, іс жүзінде де ұлттық мемлекеттілікті де, оны құрап отырған қазақ ұлтын да мойындағымыз келмейді. Жоғары билік деңгейінде дайындалған Доктринаның негізгі ауруы да осында жатыр. Ал мемлекеттің ұлттық сипаты айқындалмай тұрып, оның ұлттық саясаты толыққанды бола алмайды. Сондықтан құжатта мемлекеттің ұлттық сипатын айқындай түсу керек. Көп мәселе осыған байланысты болып отыр. Қорыта келе айтарымыз, бізге ұлттық саясат туралы толыққанды тұжырымдама керек. Әрине бұл тек қазақ ұлты туралы ғана саясат болмайтындығы түсінікті. Бұл ең бірінші қазақ ұлты туралы, Қазақстанды отаным, елім деген, бүгінгі тәуелсіздікті тұғырлы етуге өлшеусіз үлес қосып отырған барша этнос жөніндегі саяси құжат болатынына сенгіміз келеді. Ол үшін бүгінге шейін газеттерде шыққан екі тұжырымдамалардың дәмдік дәндерін барынша ала отырып, барды күрделі жөндей, толықтыра, жетілдіру қажет. Бұл құжат парасатты да байыпты, жан-жақты ойластырылған мемлекет құраушы ұлттың, бүгінгі күні өз елінде көпшілікке айналған қазақтың әлеуметтік және рухани қуатын күшейте түсуге бағытталуы қажет, сонда ғана бұл Қазақстандағы барлық этнос өкілдерінің бірлігін нығайтуға игі ықпалы етіп, бүкіл қоғамның тұтастығын бекіте түсер еді.
Ұлтаралық қатынас тек тұтас ұлттар, этностар, халықтар арасында пайда болып қоймайды, сонымен қатар әр түрлі ұлт өкілдерінің күнделікті қатынас үстінде болып жатуы мүмкін. Тұлғаралық қатынастар жиі бай рухани мазмұнға ие болуы мүмкін. Бұл аралық қатынастардың моральдық және психологиялық қырларын ескеру аса қажет. Адамдардың ұлттық сезімі нәзік, ол жеңіл жаралануы мүмкін. Сол себепті әдептілік пен сыпайылық, бір-біріне деген сыйластық аса қажет. Бұған басқа халықтардың әдет-ғұрпын, салт-санасын, жалпы мәдениетін білудің, басқа ұлт өкілдеріне қатысты төзімділік пен құрметтуді тәрбиелеудің орны бөлек.
Ұлттық-этникалық қатынастар белгілі бір этностардың мүдделерін жүзеге асыруға бағытталады. Сонымен бірге олар сол мүдделерді өздері туғызады да. Халықтардың ұлттық мүдделері өздерінің өмір сүруіне, өзіндік ерекшеліктерін сақтауға, экономикалық, мемлекеттік, мәдени дамуларына қатысты болады. Бұл олардың басқа халықтармен қатынас жүйесінде өздерінің жағдайын жақсартуға мүмкіндік туғызады. Халықтардың мүддесінің мазмұны олардың қатынастарынан туындайды. Бұл мүдделерді түсіне білген жөн. Өйткені ол мүдделер олардың өздерін өздері танытуға бағытталған. Сонымен қатар ұлттық-этникалық қатынастардың даму барысы көптеген объективтік және субъективтік факторларға байланысты болады. Дегенмен қатынастардың өзін түсінуді қажет ететін өзінің даму логикасы бар. Халықтар ағымдағы мүдделерді ғана түсіріп қоймайды, олар өздерін ұлт ретінде сақтап қалудың негізін, ұлтаралық қатынаста өзінің экономикалық, саяси және мәдени позициясын көздейтін ұзақ мерзімді іргелі мүдделерді сезінеді.
Ұлттық-этникалық қатынастар кешенін үндестіру халықтар арасындағы әлеуметтік-саяси және басқа қатынастарды демократиялардырудың тиісті деңгейі, сондай-ақ ұлттық санамен саяси институттарды демократияландыру мен үндестіру жағдайында мүмкін болады. Қоғамның барлық саласындағы демократияның дамуы барлық халықтардың шынайы мүддесіне сай және ұлтаралық қатынастар дамуының объективті бағыттың әсер мүмкіндігін кеңейте түседі. Бұл бағыттар тенденция ұлттың барынша көпшілігінің экономикалық және саяси дербестігін дамытудан, олардың мемлекеттігін, рухани мәдениетінің дамуын жетілдіре түсуден байқалады. Сол себепті диалектикалық байланыстағы бағыттарды тенденцияларды ескере отырып жүргізілген мемлекеттік ұлттық саясатты жүзеге асыру маңызды болып саналады.
Қазіргі заманғы дамыған ұлтаралық қатынастар шеңберінде мынадай мәндірек тән процестерді атап көрсетуге болады:
Бұл процестер бүкіл әлемде жүріп жатыр, оны ұлттықсаясатты жүзеге асырғанда есепке алып лтыру қажет. Ұлттық саясат объективті және субъективті факторларды ескеретіндей байсалды болғаны жөн.
Ұлттық мәселе ұлттың даму мен ұлттық қатынастың өзара байланысты территориялық, экономикалық, экологиялық, саяси, тілдік, моральдық-психологиялық проблемаларының жүйесін құрайды, оның жүзеге асуын қарастырады. Әрине, ұлттық мәселенің мазмұны тарихи дәуірдің сипатына және ұлттық қатынастың мазмұнына сәйкес өзгеріп отырады. Дегенмен қазіргі кезеңде ұлттық мәселенің мазмұны бүкіл халықтардың еркін және жан-жақты дамуында, олардың қарым-қатынасын кеңейту және ұлттық мүдделердің үйлесімділігінде жатыр.
Ұлттық мәселе болғаннан кейін ұлтаралық шиеленістердің болуы мүмкін, ол саяси, территориялық, экономикалық, тілдік мәдени, діни проблемаларды шешу барысында болып жатады. Шиеленіс тұтас этностардың және оның өкілдерінің арасындағы болады. Олар халықтардың ұлттық-этникалық санасының әлеуметтік-психологиялық және идеологиялық деңгейінде, сондай-ақ заң шығарушы органның ұлттық-мемлекеттік институттарының қызметі деңгейінде пайда болып және әрекет етеді.
Рас, халықтардың тарихи өмірінде құралған ұлтаралық шиеленістердің шығуының өзіндік объективті себептері болады. Кейде олар өздерінің құқықтары үшін күреспен байланысты болады. Қандай жағдай болмасын өз пайдасын ойлайтын шовинистер мен ұлтшылдардың немесе жеке тұлғалардың емес, бүкіл ұлттың, барлық халықтың мүддесімен санасу қажет.
Оның үстіне ұлтаралық шиеленістерді демократиялық жолмен шешуге ұмтылып отыру керек. Бұл мәселеде егер шиеленістің себептерін тауып және оның дамуына жол бермей алдын алуға көмектесіп, оның шешілуінің тиімді тәсілдерін ұсынып отырса, әтноәлеуметтану өз рөлін атқара алар еді.
Әтноәлеуметтанудың пәні этникалық топтардың қызмет етуі мен дамуының әлеуметтік аспектілерін, олардың мүдделері мен өздерінің ұйымдасу нысандарын, ұжымдық мінез-құлықтың заңдылықтарын, этникалық топтардың өзара әрекетін, оның әлеуметтік ортамен, топтағы адамдардың өзара байланысы болып саналады.