Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
С.Г. Чавайн "Элнет"
Икымше ужаш
Кеҥежым кайышым лышташ йымач,
Телым кайышым лум ӱмбач.
(Марий муро).
1
Изи тайыл почеш мунчалтен волышыжла Сакар ече вуйжо дене нулго воштырым шуралтыш. Нулго воштыр кож укшым перыш, кож укш гыч Сакарын вуйышкыжо мамык гай пушкыдо лум кырпак камвозо. Йӱштӧ лум, сога кӧргыш пурен, Сакарын могыржым чыгылтыш, шӱргышкыжӧ шыжалтын, шулыш, шинчавӱд гай яндар вӱд лийын, эр лупсла шӱргӧ мучко чыпчалте. Сакар вуйжым нӧлтале, шӱргыжым шокшыж дене ниялтыш, кож вуйышко ончале, тунамак кож укш лоҥга гыч, тыгыде кӱрен лышташ гай койын, пӱгыльмӧ шӱм йогымым ужо. Сакар изи ваштарым руалтен кучыш, ваштар йыр савырнен, ечыжым тайыл тореш ыштен шогале. Пычалжым кок кидше денат пеҥгыдын кучыш.
Сакарын име гай писе шинчаже кож укш лоҥгашке керылте, пӱгыльмӧ шӱм йогымо корно дене кож мучко шерын кӱзаш тӱҥале. Пел кож деч кӱшнырак, укш вожынышто, ошемалтше кужу почшо дене леведалтын, шем пылыш мучашыжым шогалтен, кок ончыл йолжо дене пӱгыльмым ишен кучен, ур шинча, пӱгыльмӧ нӧшмым сӱвызен кочкеш. Сакар ече гычше лумышко волыш, кок йол тошкалтыш чоло ӧрдыжкӧ кайыш, ладыра нулго йымалан шогале, вара эркын пычалжым виктыш. Чодыра тымыкым сургалтарен пычал пудешт кайыш. Ур, лаштыра почшым шаралтен ӱлкӧ камвозо. Тунамак вес кож гычын лумышко шем кӱрен тӱсан, выльгыжше пунан, кужу кутышан янлык тӧрштыш: тудат урым ваҥен толын улмаш. Теҥгече вочшо лум, пушкыдо гынат, келге огыл. Луй, юшт-юшт тӧрштен, вес кожыш кӱзен кайыш, лумым йоктарен, кож гыч кожыш юргаш тӱҥале.
Сакар ечыж дек содор гына толын, урым солалтыш да луй почеш чымалте.
Лум яклака, ече куштылгын мунчалта. Сакар кайышыжлак, лачыжым почын, урым пыштыш, пычалжым шӱшкаш тӱҥале. Сакарын шӱм пыртка, — «эх, кузе тиде луйым солалтен налаш, вара Чужган кугызалан тӱлышаш парымже ок лий ыле!..» Луй, Сакарлан ӱчым ыштымыла, нигушкат ок шич, эре ончык кая. Пӱнчер тӱрышкат шуо, тореш межамат эртыш, Сакар ноенат пытен, луй эре ончык веле кая. «Ала тиде луй огыл, ала тиде мыйым таргылтыш ондален наҥгая?», — Сакар шоналтыш, кӧргыж дене юмыжым удыл нале. Луй тугак, кож вуйла гыч лумым йоктарен, Сакарым оҥарен кая. «Чу, тыге огыл, — шоналтыш Сакар, — изишлан поктымым чарнышаш, луйым ондалышаш... Садыгак тудо мый дечем ок утло...»
Сакар шогале, лаче гычше урым лукто, вара ятыр ончен шогыш. Ур — пеш мотор, коваштыжат изи ок лий, Чужган кугыза иктаж ныллекокырым (12 ыр ший) пуа дыр, а пазарыш наҥгаяш гын, витльыкокырымат (15 ыр ший) налаш лиеш. Урым ончымыжо Сакарын чонжым ыш лушто, утларак веле алгаштарыш: луй коваште, шагал гын, лу теҥгем шога! Сакар пычалжым чотрак кормыжтале, луй йоктарыме лум пале дене ечыжым мунчалтыкташ тӱҥале.
Луй Пареҥге шӱргӧ лопыш шуо. Кайышыжлак нер ӱпшыжӧ шиже: тораштак огыл ала-мо пеш тамлын ӱпшалтеш. Луй жаплан кож вуеш шинче, пылышыжым шогалтыш. Йырым-ваш нимогай йӱк-йӱанат ок шокто. Тушман шеҥгелан кодын. Луй, тарваныш да тамлын ӱпшалтме верыш кайыш. Изиш кайымеке, руэм тӱрышкӧ лекте. Руэм вес тӱрыштӧ кугу шопке шога. Шопке воктен кадыр писте эҥертен. Тамле ӱпш шопке гыч лектеш. Луй кож гыч пистышке, писте гыч нулгышко тӧршталтыш, тушечын — лумышко. Лум ӱмбач вигак шопке дек кайыш. Шопкеште иктаж пырнят пеле кӱкшытыштӧ шиште чӱҥгымӧ рож уло. Луй, шопкешке кӱзен, саде рожышко пурен йомо. Шукат ыш лий, Сакарат толын шуо. Шопке йыр пӧрдын савырныш. «Тыште», — мане. Адак шопке йыр савырныш. Вож гыч тӱҥалын, парчаш шумешке писе шинчаж дене ончен нале. «Ик рож веле», — мане.
Кыдал гычше изи товаржым налын, шопкем перыш. Уке, луй ыш лек. Адак перыш, луй садак ыш лек. «Мо вустык улмаш?.. Тыге огыл гын, мый вес семынат моштем...».
Сакар изи шопкем руале, важык кутыш тоям ыштыш, кыдалысе потажым руден, ик вуйжым кужын коден ӱштале, пота мучашешыже тоям кылдыш, вара кадыр пистыш кӱзыш.
Кадыр писте дене шопкесе рож дек лишеме, шопке тояжым товарже дене рожыш перен шындыш, вара шеч кутышым коден руал нале. «Ынде от утло», — мане. Писте тӱҥыш волыш, лаче гычше кинде шултышым лукто, ечыжым чийыш, вара, кочкын-кочкын, тореш межа могырышкыла ошкыльо... «Тиде луйым, илышынек кучем гын, земский начальник дек наҥгаем. Тудо тугайлан пеш куана, маныт», — тыге Сакар тореш межаш лектын шогале.
Лачак тиде жапыште Пӱнчӧ корно могырым Куван Семон, ола вӱльыжым кычкен, терешыже изи эргыжым шынден, кудал толеш.
— Семон изай, шого!
— Тпру-у! — Семон имньыжым шогалтыш. — Тый, Сакар, мом коштат?
— Тый, Семон изай, кушко кает?
— Кордонышко (пу оптымо вер) пу лукташ.
— Пилат уло?
— Уло.
— Семон изай, мый тыланет теҥгем пуэм ыле, ик шопкем йӧрыктен, пӱчкеден, ик тер шопке сорымым намиен пуэт ыле гын... Мыланем пеш кӱлеш... Ужмо шопкем клепкылан (печке ыштышаш оҥа) пеш келшышыла чучеш. Шкат шинчет, мыйын имнем уке, садыгак тарлыде огеш лий.
— Кастене намиен пуаш лиеш. Кас марте тыят иктаж йыр коштын савырнет. Иктаж урым лӱет.
— Уке, Семон изай, кастене огыл, мыланем кызытак кӱлеш... Пе-эшак кӱлеш...
Кардонышко тый эрлат толат, а мый эрла пазарыш кайынем.
— Кузе вара ыштена?.. Кардоныш пу лукташ срокшо шуко ок код, маныт. Мом ыштена, Оньой?.. Тый, Сакар, оксажым пуэт веле мо?
— Оксам эрлак пуэм.
— Шопкетше кушто?
— Айда почешем.
Куван Семон имньыжым савырыш да, лумым келын, Сакар почеш кайыш.
— Только тый, Сакар, чодыра орол мойын вашлиеш гын, шке шотым ыштет, мый улазе веле лиям.
— Шке шотештарем, Семон изай, тый улазе веле лият.
Ик чырык шагат гычын шопке деке миен шуыт.
— Семон изай, уна тиде шопкем руэн наҥгайынем.
— Воракан огыл?
— Уке, вораканла ок чуч.
— Ну, Сакар, кучо! — Семон пилам кучен вес вурдыжым Сакарлан шуя.
Чыж-чож, чыж-чож йыгаш тӱҥальыч. Шукат ыш лий, шопке лый-й койын тайналте, рӱп веле шоктыш, воленат возо. Шиште рож тура шелын кайыш. Шелше гыч луй юшт веле койо, лектынат возо, кожла вуйышко кӱзенат кайыш. Сакар пычалым руалтыш, луй почеш чымалте. Куван Семон дене эргыже ӧрын кодыч.
Куван Семонын шинча тӱлыжгырак, луй лектын кудалмым ужын огыл. Изи эргыже гына ала-могай кужу кутышан пырыс гае янлыкын пушеҥгыш кӱзен кайымыжым ужын.
— Тиде Сакар мом тӧча? Шопкем йӧрыктыктыш да, шкеже куржо велыс. Мемнам мыскылен тыш конден кодыш ужат...
— Ачий, Сакар изай ала-могай пырыс гай янлык почеш куржо.
— Мо вара, тыште луй улмаш мо?
— Ончо, ончо, ачий, тыште мӱкш лектыт. Ончо, ончо, кузе кудалыштыт!
Кернакак, шелше гыч мӱкш-шамыч лектыт. Лектыт да йӱштеш ӱҥгыргат, колат. Семон пилам нале:
— Оньой, айда пӱчкына.
Куван Семон эргыж ден коктын шелше кок могыр гычын шопкем пила дене пӱчкыч, вара товар дене шельыч. Шопке кӧргашан улмаш. Кӧргаш тич мӱкш караш. Мӱйжӧ кылмен нугыдемын гынат, нулго кишла чылгыж лектеш.
— Мом ыштена, Оньой? Кузе наҥгаена? Ӱмбач тувыретым кудашат гын веле?
Куван Семон, мӱкшым ӱштын-ӱштын, мӱкш карашым товарже дене тӧргалтен, эргыжын тувырышкыжо опта. Пытартыш карашым пыштымыже годым ала-кӧ кӱжгӧ йӱкын кычкырал колтыш:
— Те тыште мом ыштылда, а!?
Куван Семон ончал колтыш, шопке пӱчкыш воктене чодыра орол Токтар шога. Семон теве-теве волен шинчеш. Токтар адакат чотрак кычкыра:
— А те тыште мӱкшым грабитлаш! Тыге ышташ тыланда кӧ шӱден? Кӧ деч йодын улыда? А?
— Капитон Иваныч, ме шке толын она ул, Сакар кондыш.
— Могай Сакар, адак? Кушто Сакар?
— Тудо ала-могай янлык почеш куржо.
— Кушко куржо?
— Ече дене кайыш.
— Кушко кайыш?
— Уна тышкыла! — Семон кидше дене чодыра лоҥгаш ончыктыш.
— А тыйже молан тиде шопкем руэнат?
— Мый огыл, Сакар руыктен.
— Адак Сакар! Могай Сакар?..
— Мемнан ял... Епрем Сакар...
— Айда, имнетым савыре, казённый домышко каена!
— Молан казённый домышко?
— Кузе молан? Протокол возаш!
— Капитон Иваныч, мый винамат омыл, Сакар кондыш.
Умбалне — шӱл-л! — пычал ден лӱмӧ йӱк шоктыш.
— Уна, Сакарак лӱйыш докан. Капитон Иваныч, колто, протоколым ит возо.
— Ну, йӧра, протоколым ом возо, только тиде мӱйым мый декем наҥгае, ватемлан пу.
— Ой тау, пеш тау, Капитон Иваныч! Чечас намиен толам.
— Сакарет тышкыла кайыш, манат?
— Уна, ече кышаже.
— Почешыже каен ончышаш, тудо, каварен кертдыме, тушто мом лӱлтеш? Билетшат уке дыр?
Токтар ечыжым чийыш, Сакар кыша дене кайыш. Куван Семон имньыжым савырыш да, Токтар илыме казна пӧртышкӧ каяш тарваныш.
2
Сакар луй почеш койын кодде куржеш. Луй ик кужу кожеш тыманлыш. Укш лоҥгаш шылын шинче. Сакар кож йымак толын шуо, онча: умбаке лум йогымо пале уке. Луй тиде кожыштак... Сакар кож йыр пӧрдын савырныш, луй ок кой. Сакар вес кож йымаке каен шинче, луй шылме кож гыч шинчажым ок нал...
Кож деч тораштак огыл кошкаш тӧчышӧ нулго шога. Тиде нулгышто шиште
куржталыштеш: вурс гай пеҥгыде нерже дене шопо нулгым чӱҥга, умдо гай йылмыж дене нӧргӧ шукшым шуралтен луктеш, вара тамлен кочкеш.
Шиштым ужын, шужышо луйын чонжо ыш чыте: луй вер гычше тарваныш. Пырысла шыман кож укш мучко шиште деке нушкаш тӱҥале. Сакарын писе шинчаже выльгыжше кӱрен пуным ужо. Луй, шиште дек тӧршташ ямдылалтын, йолжым йоҥежтарыш, лач тидын годым пычал мӱгыралте. Луй кӱшкӧ тӧршталтыш, но писе кӱчшӧ дене шиште тупыш ыш керылт, а уло капше дене лумышко кӱла волен возо. Уло вийжым поген, луй адак ик кана кӱшкӧ тӧрштыш, только нигушкат кыртмен ыш керт, лумышкак мӧҥгеш камвозо.
Тиде жапыште Сакар, миен шуын, тудым тошкале. Луйын капше пытартыш гана туртын шуйналте да тарваныдыме лийын возо.
Сакар луйым кидышкыже нале, шокшо капым кучен, ятыр ончен шогыш, вара лачышкыже пыштыш. Сакар кож велен эҥертыш: пуйто уло вийже луйым поктымо дене пытен, пуйто тудлан ынде тӱняште моло нимат ок кӱл... Луй!.. Сакарын кидыште шергакан луй!..
Вет тиде пеш кугу поянлык!..
Кенета Сакарын ушышкыжо Куван Семон пурен кайыш: «Семон изаем мом ыштылеш? Мый тудым ондален кодымыла кодышым».
Сакар ечыжым чийыш, толмо кышаж дене мӧҥгӧ кайыш...
Токтар ятыр марте Сакарын кышаже почеш нушко. Шӱргыжым воштыр кыра, уала гыч вуйышко лум йога. Арка гыч мунчалтен волышыжла лумыш пурен кайыш. Кӧргыж дене пычалзе Сакарым шудал нале:
— Тыгай шыгыр гыч янлык ден ир еҥ веле коштын моштат. Поро еҥ нигунамат тыгай шыгырышке ок пуро.
Ик аркашке пеле наре кӱзен шумыж годым воктенже выж-ж веле койо, ала-кӧ кораҥалын волен кайыш. Токтар савырныш, — «стой» — кычкырале. Пычалзе савырнен ончале.
— Стой! — Токтар адак кычкырале, мӧҥгӧ савырнен лопыш волаш тӱҥале.
Сакар ыҥлыш: тиде чодыра орол! Сакарын лачыштыже пычал билет уло. Только тиде билет ур ден мызым веле лӱяш шӱда. Тиде билет дене луйым лӱяш огеш лий: луй — шергакан янлык. Луйым лӱйымеке чодыра орол дене вашлияш ок йӧрӧ. Вашлиймеке вашкерак утлет гын, сай деч моло нимат ок лий. Сакар, тыге шоналтен, ечыжым писештарыш, корем вес вел арка ӱмбак кӱзен шогале, вара иже шеҥгекыже ончале.
Чодра орол камвоч-камвоч лопышко вола. «Э-э, тиде мӧчыресет ече дене коштын ок моштыс», — мане Сакар, тунамак вуйышкыжо игылчык шонымаш пурыш: «чу, тиде мӧчыресым изиш пӱжалтарем».
— Стой! Шого, уке гын, лӱем! — кычкыра Токтар.
Сакар тугакат шога, каяш ок шоно, лачак ечыжым веле Токтар ваштареш савырен пыштен.
Токтар камвоч-камвоч аркашке кӱза. Сакар дек миен шуашыже иктаж лу важык кодмо годым Сакар адак — выж-ж! — веле койо, лопышко воленат кайыш, лоп гыч вес аркашке кӱзенат шогале.
— Ах тый, керемет иге, шого! — кычкыра Токтар, ечыжым савырен, мӧҥгӧ вола. Пел аркашкырак мунчалтен волышат, лумыш пурен кайыш.
— Эй, Токтар-туткар, лумышто мом кычалат? Мом йомдарышыч? — игылтеш Сакар. — Тол вашкерак! Пырля каена!
— Шого, мошеньык! Садыгак мый дечем от утло!
— Тый гает писе деч кузе утлет? Мый утлашат ом шоно? Тол вашкерак!
Чодра орол адак камвоч-камвоч кӱза. Сакар шыргыжын ончен шога. Токтар кӱзен шуымо годым Сакар адак лопыш волен кайыш, вес серышке кӱзен шогале.
— Лешак! — чытен кертде Токтар кычкырале. — Садыгак от утло. Мый тыйым палем, палем, протоколым садак возем...
Токтар тамакым пижыктыш... Канаш шинче.
Сакар шоналтыш: «Садем ярныш. Ынде мӧҥгӧ кайышаш».
3
Сакар Мӱшыл корныш лекте. Корнышто изи капан, кужу пунан имне вуйжым сакен шога.
Имньын улымжо (ӧрдыжеш) ӧргыш пурен. Йолжо дыр-дыр-дыр чытыра. Терыште иктаж шым сорым пу уло. Сорымжо — кугу огыл, изи огыл — икмарда улыт. Тер воктене ӱдыр тыш-туш тошкыштеш: имньым покта, сапым шупшкеда, терым шӱкеда, но уке, имне ок тарване.
— Ой, юмыжат, ынде мом ыштем? — ӱдыр шортын колтыш. — Но, алаша!.. Неле огылыс... Но-о!..
Имне ик йолжым тарватыш, вес йолжым тарватыш, тер вер гычше ыш тарване. Ӱдыр утларак ойгеште, имне вуйышко мийыш:
— Алаша, мо лийыч?.. Молан от кае? Сакар ӱдыр деке лишеме, пычалжым пушеҥге воктен шогалтыш, имньым ниялткален ончыш, вара мане:
— Имнет чык лийын, изиш кандараш кӱлеш. Молан тунар чот поктенат?
— Чот поктен омыл... Эр деч вара пукшалтын огыл. Ачий, пу шуко кодын огыл, ик шым сорым веле кодын, мий, налын тол, мане да, мый тольым. Пукшашыже шӱльӧ мойын уке да, эртак шудо дене веле шога. Шудыжат пеш сай огыл, вурданрак...
Сакар лаче гычше кинде курикам лукто, каткален имньылан пукшыш.
— Пужым кушко наҥгает?
— Смола заводышко.
— Заводдаже кушто?
— Кужу куп дене.
Сакар але марте эртак имне воктене коляныш, ӱдырым шкенжым ыш шеклане. «Ме, ачий ден коктын, заводышто смолам шолтена» манмым колын, ӱдырым шкенжым тӱткын ончале. Ӱдыр самырык, шарашинчан, заводышто илен чурийже изиш шемемме семын лийын гынат, путырак чонеш пижше. Капше. яшката. ару. Сакар от тӱняште коло ий илен гынат, пайрем годым южгунам, ӱдыр-влак коклаште иктаж шалавуйым кучен, пижергым, кидшолым да мойын наледен гынат, тыгай ӱдырым ужмыжла ок чуч.
Кап-кылже веле огыл, йӱкшат пеш сылне, эре колыштмет веле шуэш.
— Ешыштыда ачат деч моло пӧръеҥ уке мо? Кӱнчыла шӱдырышаш годым молан смола заводышто илет?
— Изи шольым уло да, тудо але заводышто ачийлан полышкален ок керт. Адак тудо тунемаш коштеш.
— Тыйжат але кугуак отыл. Тыланетше заводышто неле огыл мо?
— Покролан латкандаш ийым теменам, манеш авий. Завод паша куштылгак огыл да, неле манын мом ыштет, нужна еҥлан васартылаш ок логал, Адак завод ышташ Лопнур поян Чужган Осып ончылгоч оксам пуэн.
— Тый, шӱжарем, кусо улат?
— Ме Аркамбал улына.
— Элнет вес могыр Аркамбал?
— Туге.
— Тыш шумеш завод ышташ коштыда?
Оксам пуымыж годым Чужган кугыза заводшым Кужу куп деран ышташ шӱден, билетшымат тудак налын пуэн.
— Заводшым мыняр пайын ыштенда?
— Кандаш пайын. Ме ачий ден коктын осмушка пайым ыштена.
Тиде жапыште канен шогышо имне ваштареш кок терешке почела кудал толын шогальыч.
Ончыл терже рогозан. Эҥертен шичше еҥже тулупым чиен. Кучер оҥгаште шинчышыже Морко вел марий. Шеҥгел терыштыже кумытын улыт. Кучер оҥаште шинчышыже оралгыше йӱк дене кычкырале:
— Эй, марий, кораҥ!
— Шке кораҥ, тый яра улат, — вашмутым пуыш Сакар.
— Ах тый, пундыш тӱҥ, але ӱчашен шогет! Кораҥ, маньым гын, кораҥ! От уж мо, кӧм наҥгаем! Вилип Опанасычлан корным пу!
— Кеч-кӧм наҥгае, мыйын пашам уке. Пундыш тӱҥ манметлан шкаланет пылыш тӱҥешет пуэм!
— Кӧлан? Мыланем пылыш тӱҥеш? А не кочеш, шкаланет пуэм! — йӱшӧ ямшык тер гычше тӧрштен волыш да Сакар ончык толын шогале. Туге гынат, вигак Сакар дек пижаш аптыраныш, смола завод гыч толшо ӱдырын имне вуйжым кучен, лумышкыла шупшыльо, муш сола дене имньым чучын колтыш.
Сакарым шкенжым пера гын, Сакарлан тынар нелын ок чуч ыле, ярныше имньым вичкыж муш сола дене перыме шӱмышкыжак витыш. Сакар чытыдымын чот сырыш, шкенжым шке шиждыме лие, йӱшӧ ямшыкым шоягорем гыч кучен, тупуй савырен, кыдал деч ӱлычрак чумал колтыш. Йӱшӧ ямшык кылтала корно вес веке миен возо:
— Караул, пуштеш!
Тидым ужын, шеҥгел терысе кок марий тӧрштен кынельыч, Сакар дек куржын тольыч.
Иктыже, кужуракше, Сакарым мушкынден колтыш. Сакарын вӱр нылле градусыш шумеш ырен кайыш, кужу марийым уло кертмыжым улым гыч шуралтыш. Марий лыдырген волен шинче. Тидым ужын, вес лапкатарак марийже мӧҥгеш куржо. Сакар тудым ыш покто, рогозан тереш кычкыме имне дек миен, имне вуйым лумышко шупшыльо, имне тарванен, пуан тер деч кораҥын, ончыко кайыш. Шеҥгел терысе марий-влакат лумым келын эртышт.
Рогозан терыште шинчыше тулупан еҥ, Филипп Афанасьевич, нимомат ыш пелеште, лачак Сакарын тӱсшым курымеш мондыдымашын палаш шонымо гай ончен эртыш.
Сакар пычалжым нале, ӱдырлан каласыш:
— Имнетым покто!
Сакарын кучедалмыжым лӱдын-ӧрын ончен шогышо ӱдыр тидым колят, сапшым поген кучыш, шупшыльо, Сакар терым шеҥгеч шӱкале. Имне тарваныш. Сакар, ечыжым шупшын, тер почеш ошкыльо.
Сакарын кайымыжым ужын, кыралтше еҥ-влак куатлемыч, мушкындым рӱзен кычкыральыч:
— Але верештат!
Сакар шеҥгекшат ыш ончал. Ӱдырым Кужу куп тайылыш шумеш ужатен мийыш да, тайыл вуеш ойырлыш:
— Лӱметым ом шинче, ынде мӱндыр огыл, тайыл почеш эркын кает...
— Пеш тау, изай, полшыметлан. Иктаж гана мемнан деке миет гын, Микипыр Яшайым йодын пуро. Мый Яшайын ӱдыржӧ улам.
Ӱдыр тер почеш ошкыльо. Сакарат, ечыжым чиен, пӱнчерыш мунчалтен пурыш... Сакар шке декше миен шумешке Аркамбал Яшайын ӱдыржӧ нерген шоныш. Ӱдырын «изай» манме мутшо Сакарлан ала-молан сай ыш чуч гынат, «Микипыр Яшайым йодын пуро» манмыже ала-мом ӱшандарымыла чучо...
4
«Элнет пӱнчет — сорта рӱдет, Корамас нурет — мелна осет!», — тыге мурат Корамас ӱдыр-влак.
Корамас нур манме дене нуно огыт шойышт: Корамас нур — пеш кумда. Элнет ик велне Корамас лӱман куд ял уло, Элнет вес велне, коло вич меҥге коклаште, Элнет чодыра шеҥгелне кок ял уло... Элнет вӱд — кугу вӱд. Тудын серыштыже шуко ял, шуко чодыра уло. Ты кундемыште Элнет пӱнчер деч сылне чодыра уке, Корамас нур гай чапле мландат шагал. Лач сорта рӱдыжат марий шемерлан ок волгалтаре, мелна осыжат шагал тӱкна. «Корамас нур» Чужган Осыплан мелна осо веле огыл, мелна кышыл манашат лиеш. Чужганын идым печыштыже нылле тошто каван шога. Южо каван ӱмбалныже кидвурго кӱжгыт куэ кушкын. А Сакар ден Микипыр Яшайлан гын, Корамас нур кукшо курика деч молым ок пукшо.
Сакарынат, Яшайынат шке киндышт у ий марте веле сита. Сакар шыжыже, телыже пычал дене коштеш. Яшай шыже гоч пӱнчӧ омартам кукла, кашкам пӱчкеда, теле гоч пӱнчӧ вож гыч смолам, скипидарым луктеш, шӱйым ышта. Шӱйжым Йортыш суаслан завод гыч вигак ужала, смолажым Озаҥ олашке наҥгая, скипидарым, эн сай сатужым, Чужган дек шупшыкта, вет завод билетлан тӱлаш Чужган ончылгоч оксам пуэн.
Яшай ден ӱдыржӧ, адак имньыже теле гоч заводышто орланат. Пашадарже чумыржо шӱдӧ теҥге лектеш. Тушечынак билетлан тӱлыман, матрос ден стрелокым (чодыра орол-влак) йӱктыман.
Сорта гай яндар, шыште гай чевер пӱнчыжӧ Пинерин купечмытым, Булыгиным, янда завод озам — Хохряковым, тулеч моло ситмыжым веле пойдара: Пинерин-влак кажне шошым шӱдӧ дене шолым волтат, Булыгин тӱжем важык дене пум наҥгая, Хохряковын йӱдшӧ-кечыже шикшын шогышо кок кугу тӱньыкан заводшо кажне шагатлан ик имне шупшын кертме пум кочкеш. Кажне ийын Хохряков шӱдӧ дене делянкым налеш. Эн сай чодыражым моло купеч-влаклан Элнет ден Юлыш волташ ужала, молыжым, руыктен, заводышкыжо шупшыктыкта. Аршын кутышан артана пум делянкыштыже руэт гын, шӱдӧвичырым (30 ыр ший) тӱла, заводышко намиен пуэт гын, адак тунарак ешара.
Сакар дене кучедалаш тӧчышӧ марий-влак Хохряков озалан пум руэн улыт да, тудын приказчикшым — Филипп Афанасьевичым, — пум принимайыкташ наҥгаят. Делянкыште принимайымеке вара заводышко шупшыкташ тӱҥалнешт. Филипп Афанасьевич важык тояжым ынже кужемде манын, изиш йӱктеныт, шкеат подылыныт. Ямшык Филипп Афанасьевичлан ӧпкелен кая:
— Эх, Вилип Опанасыч, молан тый тудым шыч лӱйӧ, пистолечет пеленетак вет?
— А молан мый тудым лӱем, тудо вет мыйым ыш тӱкӧ. Тыйым тудо чумалын гын, тый шкак винамат улат, молан тудлан чумалыктенат.
— Ах, Вилип Опанасыч, вет мый тудын чумалшашыжым шым шинче, шинчем гын, конешне, ом чумалыкте ыле. Вот могай мемнан калык, мыйым ала-могай ия кырыш, вет иктат мыланем ыш полшо...
— Теве мо, Стапан, тый тудым судыш пу, вес гана корнышто кугуракым пагалыже, корным пуыжо.
— А тый свечыл лият мо, Вилип Опанасыч?
— Свидетель-влак тыйын кумытын улыт, а мый тыланет прошенийым возен пуэм.
— Вот тидлан тау, пасибе... Только вет мый тудо иям шым пале... Эй, Придон! Саде ият могай еҥ ыле, шыч пале?
— Кудашнур пычалзе Сакар! — кычкырале лапкатарак марий.
— Сакар ыле мо?
— Самой Сакар.
— Ну, Вилип Опанасыч, тиде Сакар — осал айдеме, эртак чодыраште коштын, йӧршеш янлык гай лийын. Тудым чурмашке петыраш кӱлешак...
— А тушто суд вара судитла, — Филипп Афанасьевич Стапаным ӱшандарыш.
Эй, Стапан, корнет кодеш! — шеҥгечын кычкыральыч.
Кернакак, Стапан пу руымо делянке корныжым изиш кораҥ каен огыл. Имньыжым шола велыш шупшылын, изи корпо дене. сип чодыраш пурен кайыш. Почешыже Придон ден йолташыже-влакат кудальыч.
5
Чачий корно мучко Сакарым шонен кайыш. Заводышко миен шуо гынат, Сакар ушыж гыч ок лек. Ачаж ден мутлана гынат, подым луктеш гынат, скипидарым йоктара гынат, смолам ойыра гынат, ушыштыжо эртак Сакар. «Эй, ораде улам, молан «кусо улат, лӱмет кузе?» — манын ыжым йод», — шона. Сакар тул.тан чылт Нӧнчык патырла чучеш.
Шыжым смола пу руаш толшо ик еҥ «Нӧнчык патыр» шоям нюйышто (йомакым колтыш).
Нӧнчык патыр нерген шоя пеш оҥай:
«Ожно иленыт ик кугыза ден куваже. Нунын икшывышт уке улмаш. Ик гана куваже лашкам нӧштыл шинча. Кугызаже ойла: «Кува, икшывына уке, кеч нӧнчык дене ыштем ыле». Кува кугызажын мутшым колыштеш, нӧнчык дене изи аза гайым ышта. Коҥга ӱмбак пышта, нӧнчык аза чонаҥеш. Кугыза ден кува пеш куанат, аза семынак ончаш тӱҥалыт. Нӧнчык аза пуэн овартымыла кушкаш тӱҥалеш. Кум кече гыч кум ияш гай, а индеш кече гыч тугай лиеш, — нимоланат ӧрат. Уремышке модаш лектеш: кӧм кид гыч куча — кидым кӱрлеш, йол гыч куча — йолым кӱрлеш. Калык кува ден кугызалан сырат, вурсаш тӱҥалыт.
Кува ден кугыза нимоланат ӧрыт: «Эргым, тый чодырашке кае, тушто Тумо патыр дене.
Пӱнчӧ патыр илат. Нунын дене мод», — маныт.
— Йӧра, — манеш Нӧнчык патыр, — только те мыланем кӱртньӧ кестеным ыштен пуыза.
Кугыза апшатыш кая да кум пудан кестеным ыштыктен конда. Нӧнчык патыр кучен онча, — «тиде ок йӧрӧ, кугурак кӱлеш», — манеш. Кугыза апшатыш кая, куд пудан кестеным ыштыктен конда. Нӧнчык патыр кӱшкӧ шуа, пел кид денак руалтен куча.
«Тиде ок йӧрӧ, кугурак кӱлеш», — манеш. Кугыза адак апшатыш кая, индеш пудан
кестеным ыштыктен конда. Нӧнчык патыр кучен нӧлталеш, — «ну, тидыже йӧра», — манеш, вара ачаж ден ачаж дечын лектын кая.
Кая, кая, Тумо патырым поктен шуэш.
— Тый кӧ улат, кушко кает? — манын йодеш.
— Теве шем чодыра шеҥгелне ола уло, тушко еҥ кочшо Опкын кошташ тунемын. Тудым ваҥаш каем. Мый Тумо патыр улам, — манеш Тумо патыр.
— Мыят пырля мием, — манеш Нӧнчык патыр.
— Йӧра, — манеш Тумо патыр.
Каят, каят, Пӱнчӧ патырым поктен шуыт.
— Тый кӧ улат? Кушко кает? — маныт.
— Мый Пӱнчӧ патыр улам. Теве тушто, пӱнчӧ чодыра вес могырышто, ола уло. Тушко айдеме кочшо Опкын кошташ тунемын. Мый тудым ваҥаш каем, — манеш Пӱнчӧ патыр.
— Тугеже меат пырля миена, — маныт Тумо патыр ден Нӧнчык патыр.
— Йӧра, — манеш Пӱнчӧ патыр. Каят, каят, чодыра тӱрыш лектыт. Изиш умбалнырак пеш чапле ола коеш.
— Теве тышак шогалына, илашна омашым ыштена, — манеш Пӱнчӧ патыр.
— Йӧра, — маныт Нӧнчык патыр ден Тумо патыр. Омашым ыштат, илаш тӱҥалыт. Опкыным ваҥаш первый кече Нӧнчык патыр ден Тумо патыр каят. Пӱнчӧ патыр талукаш ӱшкыжым кучен конда, шӱшкылеш, шолташ тӱҥалеш. Шӱр кӱын шумо годым Опкын толеш — шкеже кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш...
— Шӱретым пуэт, але шкендым пуэт? — манеш. Пӱнчӧ патырым туге ончалеш, Пӱнчӧ патыр лӱдын туртеш. Опкын ик под шӱрым срӧ-ӧп подылеш, ӱшкыж шылым иканаште нелеш да кая.
Пӱнчӧ патыр адак ик ӱшкыжым конда, кочкаш шолташ тӱҥалеш. Шӱр шолаш веле пура, Нӧнчык патыр ден Тумо патыр толын шуыт.
— Алят шӱр кӱын огыл?
— Вашке кӱэш, — манеш Пӱнчӧ патыр, Опкын кочкын каймым ок ойло.
Эрлашыжым кочкаш шолташ Тумо патыр кодеш. Кок ияш ӱшкыжым конден шӱшкылеш, шолташ тӱҥалеш. Шӱр кӱын шумо годым Опкын толеш, — шкеже кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш...
— Шӱретым пуэт, але шкендым пуэт? — манеш. Тумо патырым туге ончалеш, Тумо патыр лӱдын туртеш. Опкын ик под шӱрым срӧ-ӧп подылеш, шылым иканаште нелеш да кая.
Тумо патыр угыч ӱшкыжым конда, шолташ тӱҥалеш. Шӱр шолаш веле пура, Нӧнчык патыр ден Пӱнчӧ патыр толынат шуыт.
— Алят шӱр кӱын огыл?
— Вашке кӱэш, манеш Тумо патыр, Опкын кочкын каймым ок ойло.
Кумшо кечын кочкаш шолташ Нӧнчык патыр кодеш. Кум ияш ӱшкыжым конда, шӱшкылеш, шолташ тӱҥалеш. Шӱр кӱын шумо годым Опкын толеш, — шкеже кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш...
— Шӱретым пуэт, але шкендым пуэт? — манеш.
— Шӱремат ом пу, шкемымат ом пу, — манеш Нӧнчык патыр.
— А тый тыгай улат! — манеш Опкын, Нӧнчык патыр дек кучедалаш пижеш.
Ну кучедалыт, ну кучедалыт. Нӧнчык патыр Опкыным сеҥа, якте тумо вожыным шелеш, Опкынын пондашыжым ишыктен шында. Омашышкыже мия, — Тумо патыр ден Пӱнчӧ патыр толыт.
— Ну, йолташ-влак, — манеш Нӧнчык патыр, — мый декем шӱр кочкаш Опкын тольо.
— Вара кочко? — йодыт Тумо патыр ден Пӱнчӧ патыр.
— Уке, шым пу, шкенжым пондашыж. гыч тумо вожынеш ишыктен сакышым, — манеш Нӧнчык патыр.
— Кай! — маныт, огыт ӱшане Тумо патыр ден Пӱнчӧ патыр.
— Огыда ӱшане гын, кочмек наҥгаен ончыктем. Патыр-влак кочкыт, йӱыт, вара Опкыным ончаш каят. Мият, ончат: Опкын пондашыжым вож гычак кӱрлын коден да вӱрым йоктарен-йоктарен каен. Патыр-влак вӱр йоген кайыме кыша дене каят. Каят, каят, мланде рож дек. шуыт: Опкын мланде кӧргыш пурен.
— Опкын почеш кӧ пура? — йодеш Нӧнчык патыр.
— Йӧра, — манеш Нӧнчык патыр, — пурем, только шымле шым шӱлян вӱраным шымытым пунаш кӱлеш...
Патыр-влак шымле шым шӱлян шым вӱраным пунат. Нӧнчык патыр индеш пудан кестенжым налеш, вӱраҥеш кылдалтеш да волаш тӱҥалеш. Ик вӱран кутышым вола, — ок шу, вес вӱран- кутышым вола, — уке. Шым вӱраным шуйымеке иже волен шуэш. Мланде йымалнат калык тыгак ила. Вӱр йогымо кыша дене кая, ик ялышке шуэш. Ик пӧртышкӧ пура, тушто вате шӱвылжӧ дене лашкам нӧштыл шинча.
— Молан тыге шӱвылет дене нӧртен нӧштыл шинчет? — йодеш Нӧнчык патыр.
— Памашыште кум вуян кишке ила, вӱдым ок пу, — манеш вате.
Атым пуыза, мый шке миен толам, — манеш Нӧнчык патыр, атым налеш, вӱд дек кая.
Памаш тӱрыш шуэш, кишке чушлаш тӱҥалеш:
— Кӧ толеш-ш? Мо кӱлеш-ш?
— Мый, Нӧнчык патыр... Ик ате вӱдым пу.
— Уналан кӧра ик атым пуышаш, — манеш кишке. Нӧнчык патыр ик ате тичак вӱдым нумал толеш. Кошкен кийше-влак погынат, иканаште ик ведрам йӱыт. Вӱд пытен кая.
Нӧнчык патыр адак вӱд дек кая.
— Кӧ толеш-ш? Мо кӱлеш-ш? — кишке чушла.
— Мый, Нӧнчык патыр... Ик ате вӱдым пу.
— Иканалан уна, весканалан тушман, — манеш, кишке кум вуйжымат иканаште нӧлта, Нӧнчык патырым чӱҥгалаш шона.
Нӧнчык патыр индеш пудан кестенже дене перен колта, кум вуйге иканаште лаштырта.
Нӧнчык патыр ик ате вӱдым нумал толеш, калыклан каласа:
— Кишкыдам пуштым, — манеш.
Ялыште тугай куанымаш лиеш, каласен мошташат ок лий. Кум кече эртак пайрем лиеш.
Кум кече эртат, Нӧнчык патыр йодеш: .
— Шкеже кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш, — тыгай Опкын илыме верым кӧ шинча?
Ик кугыза Нӧнчык патырлан виктара:
— Пуштмо кишкет тудын шольыжо ыле. Изаже умбалнырак, курык вес могырышто, ила.
Кугызан ойлымо корно дене Нӧнчык патыр кая. Кая, кая, чапле полат дек шуэш. Окна почылтеш. Окнаште йытыра ӱдыр шинча.
— Тый кӧ улат? — йодеш Нӧнчык патыр.
— Мый мланде ӱмбалнысе ӱдыр улам, мыйым тышке Опкын конден, огешат коч, огешат колто, — манеш ӱдыр.
— Кызыт Опкынжо кушто?
— Полатыштыже мала, тудо мланде ӱмбалан пондашыжым кӱрлын коден, а тудын вийже пондашыштыже ыле, — ыҥлыктара ӱдыр.
— Мыйым тый пурто, мый тыйым утарем, манеш Нӧнчык патыр.
Ӱдыр порсын кандырам колта. Нӧнчык патыр порсын кандыра дене Опкынын полатышкыже кӱза. Ик пӧлемыш мия, Опкын чара оҥылашыжым шогалтен мален кия. Нӧнчык патыр тудым тушакынак кестенже дене перен лаштырта. Ӱдырым налын, пурымо рожшо дек мия. Первый ӱдырым кӱзыктен колта. Вара шке кӱзаш тӱҥалеш. Кӱзен шумыж годым Пӱнчӧ патыр ден Тумо патыр вӱраҥым руал колтат. Нӧнчык патыр вес тӱняшке мӧҥгеш пӧрдын вола...
— Илышашем уло гын, тӧшак лийже, колышашем уло гын, кӱ лийже, — манеш.
«Вушт!» шоктен, тӧшакышке волен возеш. Кынелеш да саде ялышкыже кая. Кугызам кычал муеш. Мо лиймыжым рат дене ойла.
— Тугай ош кайык уло, тудо тыйым ош тӱняшке луктын кертеш. Только тудлан шӱлалтымыже еда мушкындо гай шыл моклака кӱлеш. Мемнан чодыраште ир ӱшкыж уло, тый ир ӱшкыжым пушт, вара кайык дек кае, — кугыза туныктен колта.
Кугызан туныктымо семын, Нӧнчык патыр ӱшкыжым пуштеш, шылжым руэн, мешакыш опта, вара ош кайык деке кая. Ош кайык Нӧнчык патырым ош тӱняшке лукташ келша. Нӧнчык патыр ош кайыкын тупышкыжо кӱзен шинчеш, шӱлалтымыж еда тудлан ик моклака шылым пуа. Кӱза, кӱза, ош тӱня кояш тӱҥалеш. Лачак тунам шыл пытен кая. Ош кайык ярнаш тӱҥалеш. Мом ышташ? Нӧнчык патыр коҥлайымачше ик моклака шылым пӱчкын луктеш, ош кайыклан пуа. Ош кайык кенета Нӧнчык патырым мланде ӱмбак луктын шогалта.
— Пытартыш кок моклакаже пеш тамле ыле.
— Тудо мыйын шылем ыле, уна тышеч пӱчкыл пуышым, — коҥглайымалжым ончыкта Нӧнчык патыр...
— Ну шым шинче, тыйым мланде ӱмбак ом лук ыле. Ынде тый мланде ӱмбалне улат,
тыште тыланет мыйын вий ок шуто, — манеш да ош кайык мланде рожыш пурен кая.
Нӧнчык патыр олашке кая. Олашке пура. Ола мӱгыралт шинча. Пӱнчӧ патыр ден Тумо патыр ӱдырым тавален кучедалыт. Ӱдыр ден ачаже-аваже, оласе калык, кӧ талырак лиеш манын, ончен шогат. Нӧнчык патыр ӱдыр дек мия. Нӧнчык. патырым ужын, ӱдыр пеш куана. Ачажлан-аважлан, калыклан каласа:
— Мыйым утарыше. Опкыным пытарыше — уна тиде патыр.
Калык Нӧнчык патыр йыр погынат. Ӱдырын ачаж ден аваже ӱдырым Нӧнчык патырлан марлан пуаш келшат.. Ӱдырын ачаже олаште кугу тӧра улмаш. Пӱнчӧ патыр ден Тумо патыр пеш вожылыт. Нӧнчык патырын, сӱаныштыжат огыт шого, чодырашкышт каят.
Нӧнчык патыр мотор ватыж дене олаште илаш тӱҥалеш. Тудын тукымжо кугун шарла.
Огыда инане гын, коҥлайымалдам ниялтен ончыза. Коҥлайымалныда лаке уло гын, теат-тудын тукым улыда».
Шоя шойыштшын пытартыш мутшым колын, колыштшо-влак коҥлайымалыштым ниялтен ончышт. Чылаштынат коҥлайымалнышт лаке уло.
— Кернак уло, — мане ик тӱлыжгырак шинчан марий..
— Мый шойыштам шонеда мо? Мый керым ойлем, — мане шоя шойыштшо.
Кастене, малаш вочмеке, Чачият коҥлайымалжеш ниялтен ончыш, тудынат
коҥлайымалныже лаке уло. «Вара мыят Нӧнчык патыр тукым улам мо?» — шоналтыш Чачий. Молан вара Чачий, Нӧнчык патырла, кӧм кучен, тудым сеҥен ок керт? Кернак, Чачий шке ийготшылан,. ӱдырамаш улмыжлан ятырак виян: пу пӱчкаш нимогай пӧръеҥ дечат ок чакне. Пу сорымымат ятыр кугумак. нумалеш. Но кеҥежым, шияш мийымыж годым, Чужган Макарым сеҥен ыш керт. Макарым кӱкшӧ сарай гычше-вигак унчыли шуаш кӱлеш ыле. Теве чодырасе марий тунам тушто лиеш ыле гын, Макарым ала-куш шуа ыле.
Тудо кернакак Нӧнчык патыр тукым... Чодрасе марийым-шоналтымыже еда Чачийын шӱмжӧ чӱчкыдын кыраш тӱҥалеш. Патыр марийын тӱсшӧ Чачийын шинчаончыкыжо илыше гай толын шогалеш. Але марте Чачий ик пӧръеҥ рвезе нергенат тыге шонен огыл ыле. Лачак Григорий-Петровичым, шке ял учительжым, ужеш гын, Чачийын шӱмжылан ала-мо ынлыдымын сай чучеш ыле. Григорий Петрович ялысе моло еҥ гай огыл, чийымыжат ару, ойлашат пеш мастар, койышыжат тыматле. Але марте Чачийлан Григорий Петрович деч сай еҥ укела чучын гын, ынде чодырасе марий дене таҥастарымаште, тудын тӱсшӧ вишкыдемеш, шула, тудын олмеш пеҥгыдын, рашемын вес тӱс шогалеш. Кернак, тудо Григорий Петрович дене таҥастарымаште, пеш келшыше, Григорий Петрович дечат мӧҥгӧ огыл... Мом ыштет? Ӱдырын каче нерген шонымо жапше шуын. Таҥастарыде, ойыркалыде ок лий... Григорий Петрович деч, чодырасе. марий деч савырнен, Чачийын шонымашыже Чужган Макар дек миен перныш...
6
Кодшо кеҥежым Чачий ачаж ден коктын Лопнурыш Чужган Осып дек шияш, терыс кышкаш полшаш миеныт. Скипидар заводыш шупшыктымо бочкылам шотлыкташ мийымыж годым Яшайлан Чужган кугыза тыге каласыш:
— Шияш, терыс кышкаш тол, иктаж пуд уржам кӱсын пуэм.
Нужна еҥлан эн йӧсӧ жап — кинде шумо деч ончычсо жап. Пазарыштат тунам кинде эн шерге лиеш. Чужган кугызан кумылжо пеш келшыш. Яшай шке денже пырля Чачийымат наҥгайыш. Поян еҥлан пашаче кид нигунамат уто огыл. Коктын миет гын, ала утларак пуа, — шона Яшай. У кинде шумеке, кӱсын налме киндым мӧҥгӧ пуыде ок лий. Уке гын, Чужган кугыза кӱсын вара нигунамат ок пу, паша ыштымат так кая, но паша ыштыме годым пукша, йӱкта... Тидыжат пеш шергын шога...
Чужган кугызан ныл эргыже уло. Кугуракше сурт кокла пашам вуйлата, пашам ончен ыштыкта. Кокымшыжо эртак скипидар заводышто ила. Чужган кугызан скипидар ойырымо заводшо ял деч иктаж пел меҥге ӧрдыжтӧ. Тиде заводышко шем скипидар йырваш толеш. Чужган кугыза нужна-влаклан шыжым оксам пуэда. Смола заводлык билетым сулаш, подым ачалыкташ, скипидар пучлан вӱргеньым налаш нужна еҥ кеҥежым оксам кушто муеш? Чужган кугыза дек кайыде. ок лий, Чужган кугыза луктын ок кудалте, оксам пуа, только шыман гына пелешта:
— Кӧ ончылгоч оксам налеш, скипидар акше моло деч шымурлан шулдырак лиеш.
Нужна-влак тидлан тореш огытыл. Чылт такланак поян еҥ кунам оксам луктын пуа!
Руш, суас поян-влак оксам пуат гын, процентым налыт, маныт. Чужган кугыза нимогай процентым ок нал. Лачак йӱктет гын, аракам йӱеш. Окса пуышылан аракам кузе от йӱктӧ? Подлан черпыт арака шуко мо? Лу-лучко под улмаште Чужган кугыза дек шыже тӱҥалтыш годым лу-лучко черпыт арака толеш, иктаж кок арня эртак пайрем лиеш. Тидым кӧ шотла? Адак шошым пуышаш-налшашым шотлаш завод ыштыше-влак погынат гын, кугу пайрем лиеш. Чужган кугыза шыжым авансым пуа да, вара смола шолтышо-влак тудлан теле гоч скипидарым шупшыктат. Чужганын кокымшо эргыже эре возен веле шога. Мо кӱлешымат кевыт гыч пуат. Шошым, завод шолтен чарнымеке, расчётым ыштат...
Кумшо эргыже Озаҥышке коштеш. Озаҥышке иканаште коло-кумло ула дене скипидарым наҥгая.
Нылымшыже, Макарже, кевытыште шогылтеш да урем воктен коштеш, моло пашаже уке.
Макарлан коло ик ий темын гынат, Чужган кува тудым але эре изилан, шотла. «Але тудын ешыже уке, модын коштеш гынат, келша», — манеш...
Чачийым ачаже Чужган кугыза дек намиен пуртыш гын,. Чачий чылт ӧрӧ... Кудывече урем могырыш изиш тайыл. Урем тӱрыштӧ, капка ик велне, куд угылан, пӧрт, уремышке куд кугу окна. Пӧрт ваштареш кок пачашан клат. Капка вес велне, уремышкыла, омсан кевыт. Кевыт шеҥгелне вес пӧрт, шурно клат. Шеҥгел оралтыжат пеш кӱкшӧ улыт...
Кудывечыште, леваш йымалне, еҥ куткыла шолеш. Южыжо кӧргӧ вӱта гыч терысым луктын кышкат, южыжо орвашке оптат. Кок-кум орва почела лектын кая, кок-кум орва почела толын шогалеш. Чужган кугыза, Яшай ден ӱдыржӧ толмым ала-кушеч ужын, лектынат шуо.
— Кечывал марте терыс кышкаш полшеда, кечывал деч вара шияш каеда, — мане...
Пакчаш лекмеке, Чачий адакат чотрак ӧрӧ: идым пече тич эртак каван. Аркамбалын шыжымат уло ялжынат тынар каван ок лий ала-мо! Адак каванже могай улыт: кажныже Чачиймыт пӧрт дечын кугурак... Идымыштат еҥ куткыла шолеш. Иканаште вич шаремым шияш тӱҥальыч. Шарем кужу гынат, шукын шиймаште вашке-вашке веле лектын возыт.
Шийын пытарымек, пуалташ, арвам. нумалаш тӱҥалыт. Кырыме кылтажым пакчашак каваныш оптат. Тынар шуко шиймаште арважат, пырчыжат шуко лектеш. Арважым керем дене пидын-пидын вигак сарайыш нумалыт. Сарайыш пакча гычла вигак кӱзаш лиеш.
Оҥа дене кӱвар гайым ыштыме. Сарай аҥыште капка гай кугу омса. Пырчыжым, идымешак пудапка дене висен-висен, кӧлан кунар пуаш каласыме, мешакыш оптат.
Уржа налше нужна-влак Чужган кугызалан таум ыштен-ыштен, кӧ ик пудым, кӧ кок пудым, кӧ кумытым нумал-нумал каят...
Яра кеҥежым Чужган кок каваным шийын шалата. Ӱдаш мойын тудын шийын толашышаш уке, кӱсын пуымыжым мӧҥгӧ погымыжак сита. Лачак телым кинде ак кӱза гын, иктаж каваным шиеш, адак Озаҥ олаште пайдале подрядым налеш гын, шийыкта. Тыгыдын, ик пудын, кок пудын, Чужган шагал ужала. Лачак смола завод пайщик-влаклан скипидар акеш шотлен пуэда.
Чачий кылтам нумалшыжла да шарем шарышыжла ик ӱдыр дене пеш келшыш. Ӱдыр, Лопнурак улам, мане. Лӱмжат ала-мо тӱрлӧ оҥайсыр: Сандыр. Тиде ӱдыр пеш талын шиеш гынат, шке эре Чужган-влакым вурса:
— Нуно шарашыже пушкыдын шарат, да тоҥедашыже кӱым тоҥедыктат. Теве кызыт тынар калык погынен шиеш. Чужган кугыза пеш пушкыдо кумылан, шонат. Теат уна тунар меҥге кокла гыч «поро еҥ» дек толын улыда. Кӧ шинча, ала тудо поро кумылан, ала тудо шкежак шкенжым поро кумыланлан шотла, калыклан сайым ыштем шона? Но тудын порылыкшо шкаланже веле пайдам конда. Тудын поро кумылжо мемнан ялыште шукыжым кӱчаш колтен.
— Осып кугыза тынар осал гын, молан вара тый тудлан шияш толынат? — Чачий йодеш.
— Чумыр мландынам тудо поген налын гын, илаш моло йӧн уке гын, кушко кает? Пӱйым пурлат да толат. Тидым мый тыланет молан ойлем, тый тидым садыгак от умыло.
Кернакак, Чачий Сандыр ойлымо гыч нимомат ыш умыло. Толмо кечыште Чужган кугыза Яшайлан уржам ыш пу. Вес кече паша ышташ кодаш логале.
Эрлашыжым Сандыр эре Чачий воктен кошто. Сандыр веле огыл, кече мучко Чачий ӱмбач вес еҥат шинчажым ыш кудалте. Тиде еҥ — Макар ыле. Шийын пытарымеке, теҥгечсылак южыжо кышылым чумыраш, южыжо пуалташ тӱҥальыч, южыжо кырыме кылтам нумалыт.
Сандыр ден Чачий арвам керем дене пидын сарайышке нумалыт. Пытартыш гана нумал кӱзыктымек, Чачий ала-кузе, шкат ок шинче, Сандыр деч изиш вараш кодын. Сандыр сарай гыч ончычрак волен каен.
Арвам ястарен, Чачийын сарай капка дек шушашыже годым тудым ала-кӧ шеҥгечше руалтен кучыш, капка шеҥгек шупшылын, арвашке йӧрыктен шуыш. Чачий нимом ыҥыленат ыш шукто, мелгандыраже кӱрльӧ, чара оҥыштыжо еҥ кидым шиже. Чачийын могырышкыжо кишке тӱкнымыла чучо. Чачий, уло вийжым поген, кучышо еҥым шӱкал колтыш, кынел шогале, воктенже Чужган Макарым ужо. Чачий сарай омса дек кок йол тошкалтышымат ыштен ыш керт, Макар тудым руалтен кучыш, адак йӧрыктен шуыш. Ындыже Макарын кидше ала-кушко тӱкна ыле, Чачий лудын вожылмыж дене кычкырашат монден, ала-кӧ Макарым ӧрдыжкӧ шупшыл шуыш, Чачийым, кид гыч кучен, кынелтен шогалтыш, сарай гыч вӱден лукто. Чачийын тунам иже ушыжо пурыш. Ончылныжо Сандыр шога.
— Ия, мо жапыште кӱзен шуын, мый эре эскерен коштымыс. Тудо тыйым теҥгечсек ваҥа... Яра кийышыжла тудын кояже чыгылтеш... У-у, ия вуй, мый але тыланет ушым пуртем, — мушкындыжым Сандыр сарай век рӱзалтыш, Тидым шоналта да Чачийын шӱмжылан кызытат шуй веле чучеш.
7
Смола заводышко тӱрлӧ еҥ толеш, тӱрлӧ шомакым ойла, тӱрлӧ койышым ончыкта...
Теве смола пу руаш толшо Левентей кугыза уло. Тудо пеш оҥай еҥ. Капше кугу гынат, суткалан икана веле кочкеш. Эрдене кынелеш да вигак чодырашке кая.
Кечывалланат ок тол. Лачак пычалжым гына эре пеленже коштыкта. Кастене чодыра гыч моло еҥ деч ончычрак толеш. Чӱчкыдын теве урым, теве мераҥым лӱен конда. Садлан чӱчкыдын шыл шӱрым кочкеш. Кочкеш манмаште, иканаште ик кӧршӧк шӱрым кочкеш, пел сукыр киндым авызла. Ну пашажымат ышта: шкетак кечеш пел важык смола пум руа.
Чачийын тыге, тӱрлым шонен, кӱнчылам шӱдырен шинчымыж годым ачаже очак ӱмбач кычкырале:
— Чачий, под лукташ!
Шындыме под лу шагат шинча: южгунам латкок шагатышкат шуэш. Тиде жапыште коҥгаште чарныде тул йӱла. Подыш оптымо пӱнчӧ вож шыранен веле кодеш. Тунам под шуын маныт.
Мый изиэм годым смола завод омашыште шуко иленам. Подым шындашат, подым лукташат ачийлан полшенам. Кресаньык еҥ кугурак укеште шым-кандаш ияш йочамак чодырашке пила вурдо кучаш шупшкедаш тӱҥалеш. Мыйын тунемаш кайымекем пила вурдо кучаш Овдоч шӱжарем шуко коштын. Завод паша — пеш лавран, шӱчан, пуракан паша.
Заводышко иктаж пел меҥге миен шумо деч ончычак скипидар упш нерышкет пура, вара пу шелыштме йӱк шокташ тӱҥалеш. Адак изиш кает, пӱнчерла коклаште шикш кӱшкӧ кӱзымӧ койылалта. Миен шуат, омаш гыч еҥ-влак лектыт: тувырышт шеме, шӱргыштышт шӱч нурак, кидышт смола дене чиялген, шкешт дечын скипидар йӧршан пӱжвӱд лектеш, еҥ-влакын пӱйышт гына ошын коеш. Палыдыме еҥ лиймаште аптыранет веле. Смола заводышто мый лач иктылан куанем ыле: пычкемыш лиймеке, под тӱр гыч ужар-канде тӱсан шикш лекташ тӱҥалеш. Под леведышым нӧлталмек, под ӱмбалан первый, пылла койын, лудо шикш налеш, вара шикш лоҥгаште канде тул коеш, вара «оу-ух!» шоктен, кугу йошкар тул пел пӱнчӧ кутышыш кузен кая. Ик жаплан завод йыр кечывал гай волгыдо лиеш, вара тошто дечат пычкемышын чучеш... Лачак тӱньык вуйышто йӱлышӧ изи тул гына очак ӱмбалым волгалтара. Очак ӱмбалне толашыше еҥ-влакын ӱмылышт кужу лиеш, шкештат йомакысе еҥла веле койыт... Тыге ончен шогаш мыланемат шуко ыш тӱкнӧ. Пиля вурдым кучен кертше подым шындаш-лукташат кертман, но очак ӱмбалне пашам ышташ изи еҥлан огыл, кугуланат йӧсӧ: логарыш, нерыш ошма пурак пура, шикш тӱнчыктара, тул когарта. Чылт тамыкысыла чучеш...
Ачажын йӱкым колмекше, Чачий тунамак куржын лекте. Чачий почеш Левентей кугыза лекте. Левентей кугыза Яшайлан тареш манын толын огыл, — Яшайын смола пум тарлен руыкташ вийже ок шуто, — Левентей кугыза так, пашам йӧратенак полшаш лектеш. Левентей кугыза адак Чачийым пеш йӧрата. «Чачийлан мотор качым муам», манеш...
Заводышко толшо Корка-сола марий-влак Левентей кугыза нерген пеш оҥайым ойлат.
Самырыкше годым Левентей кугыза пеш вустык улмаш маныт. Логаржыланат пеш осал улмаш. Пашам ок ыште, а кочкаш эре тамлым кычалеш. Еҥ семын полдыран шӱрым да мойын ок коч.
Муным гын пареҥге наре оптен шолта: муно огыл гын, куваважын чывым кучен шӱй гыч руалеш велеш. Куваваже вурса гын, Левентей ваштарешыже тыге ойла улмаш:
— Тый ачийым шужыктен пуштынат, а мый шужен кошташ ом шоно. Мыланем кочкаш шуко ок кӱл: мый кечеш икана веле кочкам. Пашам от ыште манат гын, мый тыланет молан ыштем? Тый садыгак мыланем нимомат от пу, чыла Йыванетлан пуэн кодет. Адакше тыланет ачий шуко ыштен коден.
Левентей кугызан куваваже пеш поянак огыл улмаш, но путырак пешкыде улмаш.
Садлан Левентей кугыза тудлан лӱмын ӱчым ыштен.
Ӱдырым налын посна лекмекше Левентей кугыза йӧршеш весемын. Манмыжла, куваваже нимом пуыде тудым посна луктын колтен. Левентейлан нужна ужаш шуко тӱкнен...
Икшыве-шамыч шочаш тӱҥалыныт. Чикташат, пукшашат кӱлеш. Икшыве тыйын укетым ок шинче, еҥыным мом ужеш, эре йодеш. Адак шкежат шке икшыветым еҥ шот денак ончынет. Теве тунам Левентей кугыза смола пу руаш тӱҥалын. Тулеч вара кажне шыжым, ур шумо деч ончыч, смола заводышто эртара. Туге гынат, паеш пурен иканат смолам шолтен огыл, эре еҥлан веле тареш коштын.
Пычал ден кошташ Левентей кугызам Янык кугыза туныктен. Янык кугыза чодырашке кая да арня, кок арня коштеш улмаш. Тыге шуко коштмаште йолташ деч посна йӧсӧ.
Янык кугыза йолташлан Левентейым коштыкташ тӱҥалын. Левентей маска гай патыр, тыгай-тугай лиеш гынат, тудлан ӱшанаш лиеш. Янык кугыза дене пырля Левентей маска пушташат коштын...
Левентей кугыза икшыве-шамычшым пеш ашнаш шонен гынат, икшыве-шамычше изинекак колен пытеныт. Кок эргыже иканаште шедыра дене коленыт. Ик ӱдыржӧ логар пуал колен. Молыжо кокырен, кӧ мӱшкыр дене йӧсланен коленыт. Шоҥгылыкешыже ик икшывыжат кодын огыл. А икшывылан Левентей кугыза пеш шӱман...
8
Чодра орол Токтар, Сакар почеш курышталыштын, ноен пӱжалтын. Тамакым шупшын шинчышыжла могыржылан юж-ж чучо. Тыге простудитлалташат лиеш, каяш кӱлеш, — шоналтыш Токтар. Тарваныш. Ечыжым чийыш... Пачерышкыже кайышыжла Токтар Сакар нерген шонаш тӱҥале. Сакарын тыге ыштымыже тудым первый ӧрыктарыш. Мыняр ий чодырам оролен, Токтар тыгай озорникым первый ужын. Вара, кайыме семын, Токтар сыраш тӱҥале. Пачерышкыже миен шумыжо годым чытыдымын шыдешкыш.
— Мыйым, Токтарым, тыге мыскылаш!..
Сай еҥ лиеш гын, иктаж теҥгем пуа гын, айда лӱйылтшӧ, кӧ чамана? Чодыра Токтарын пӱжвӱдшӧ ден кушкын огыл, янлыкымат Токтар ончен куштен огыл... Куван Семон чодырам шолыштеш. Токтар тидым пеш раш шинча. Тудын ӱмбач молан протоколым возаш, тудо кумыл шуктышо еҥ. Ик мутымат ыш пелеште, мӱйым Токтар вате дек наҥгайыш.
Конешне, тудо чылажымак Токтар ватылан пуэн огыл, пелыже чоло шкаланже коден.
Тудлан вурсаш лиеш мо? Кеч-кӧат шкенжым мондыман огыл... А саде каварен кертдыме пелыжым огыл, нимомат ыш пу, ӱмбачше мыскылен веле кодыш. Кузе от сыре?
Пӧртыш миен пурыш да, Токтар вигак протокол возаш шинче. Ватыже чайым шолтен, Куван Семон кондымо мӱйым луктын шынден. Токтарын чай йӱмыжат ок шу, кочкышат логар гыч ок кай. Иктаж шагат чоло тӱрвыжым шуйкален возен шинчыш. «Кудашнур Епрем Сакар 76-шо кварталыште пушеҥгым руэн, мӱкшым толен, чодыра оролымат сисырташ толашен» ...
Сакар шке декше тольо, луй ден уржым ньыктын коваштыжым чымен оҥамбалан шогалтыш. Шоҥго аваже пеш куаныш... Ынде Сакар парым гыч лектеш, шона.
Парымышкыже Сакар ок пуро гынат лиеш ыле да, мом ыштет, икшыве мом шона гын, ыштыде ок чарне. Пӱнчыдӱрыштӧ кугу урлык чомам ужын толын да, йӱдым мален ок керт... Пазарыште изирак чомам вич теҥгеланат налаш лиеш, а Сакар чомалан лучко теҥгем пуэн. Аважат, Левентей кугызат мо ойлышт: нужна еҥлан кугу имне ок кӱл, лучко теҥгелан чомам огыл, изирак талгыдым налаш лиеш, вес ий кычкаш йӧра, — маньыч. Уке, Сакар нигӧмат ыш колышт. Тыглай годымжо аважымат пеш йӧрата, Левентей кугызамат пагала. Левентей кугызам кузе от пагале, Левентей кугыза Сакарым пычал дене кошташ туныктен. Чомам налаш Сакарын шкенжын вич теҥге оксаже веле, лу теҥгем Лопнур Чужган Осып деч араш тӱкныш. Чужган кугыза утыжым ыш мутлане, лу теҥгем луктын пуыш. Лачак ик ойым веле каласыш:
— Ур коваштетым, молыжымат весылан ит ужале... Чай-сакыр кӱлеш гын, пуэм, нал...
Сакар осмушка оҥа чай дене пел кремга сакырымат нале. Тыге Сакар парымыш пурыш, тыге Сакарын вӱташте имне вольыкшо лие. Сакарын ушкалже мойын уке. Пижергылан, чулкалан, манын, аваже кок шорыкым веле ашнаш толаша...
Садлан Сакар керек кунар ноен толеш гынат, чомаж дек лектын пурыде ок чыте...
Ончашыже утларакше аважлан тӱкна. Сакарын моло ешыже уке. Аваже Сакарлан ӱмашсек ӱдырым налыктынеже. Сакарже, «але изишак чытена, имне деч посна ӱдыр налаш кузе кает?» — манеш. Ӱдыр налме деч ончыч Сакар еҥ шотан лийнеже... Але салтаклан кайыме дечат кодын огыл. Ик эргым огыт нал, маныт да, ала?..
Сакар ачаж деч лу ияш тулыкеш кодын. Ачаже илыме годым Сакар школышкат тунемаш
миен, только школышто кум кече веле шоген. Учитель эрге ден урядник эрге Сакарым кудывече лукеш авыреныт:
— Марий — мераҥге, марий — мераҥге, — манын лӱмдылыныт.
Сакар мераҥ иге огыл, Сакар пире игыла шужым шогалтыш. Урядник эрге ден учитель эрге Сакарым лавыраш пӧрдалтарен нальыч. Сакарын тувыржо нимолан йӧрдымын амыргыш. Урядник эрге ден учитель эрге утен каен воштылыт. Сакарын чонжылан каласен моштыдымын йӧсӧ лий гынат, Сакар ыш шорт... Уло вийжым поген руш йоча-шамыч дек миен пиже. Урядник эргым уло кертмыжын вуй гыч мушкындыш, учитель эргын нержым сусыртыш. Учитель эргын нер гычше вӱр йогаш тӱҥале. Учитель эрге магырен-магырен ачаж дек кайыш.
Урок тӱҥалме деч ончыч молитва лие. Молитва пытымек учитель нимом пелештыде Сакарым шоягорем гыч кучыш, комака лукыш намиен шуралтен, сукыктен шындыш, вара кычкырале:
— Я дам тебе драться!.. Шого кас шумеш!
Сакар кыде-годо кынел шогале.
— Кушко кынелат! Шого пулвуйышто! — кычкыра учитель.
Сакар сукалтен ок шич. Учитель утларак шыдешкыш:
— А, ты не хочешь слушаться!
Сакар вуеш линейке «шолт» перныш. Сакар мераҥла тӧршталтыш, омса воктенсе ишке гыч шӱкшӧ мыжерже ден упшыжым солалтыш, школ гыч лектынат возо. Тулеч вара школ воктеч эртымыж годымат школ пӧртым тупуй онча ыле.
Ачаже колымеке Сакар вес йоча-шамыч дене пырля янда заводышко паша ышташ кайыш.
Тудо шокшо бутылкам нумалаш пурыш. Туштыжо ила ыле, пашадарат первый тылзыштак кандаш теҥге чоло логале. Сакарлан пашаште эҥгек тольо. Ик эрдене Сакар пашашке лектын. Мастар йӱшӧ улмаш. Сакар шуарыме коҥгаш ала-мыняр гана бутылкам намиен кодыш, иктата ышат пере, ышат шӱрдӧ. Сакарын чонжылан сайынак чучо. Сакар мастар дек толын, совокшым шуен шогале. Мастар ала лӱмынак, ала йоҥылыш, — тидым Сакар пален огыл, — шокшо бутылкам совокыш колтымо олмеш, Сакарын кидвургышкыжо шуэн.
Сакарын кид гыч совок тунамак волен возо, кидвурго тарай гай йошкаргыш, пӱкш гай вӱдотыза налын шинче, чытыдыме чот пучышташ тӱҥале. Сакарым тунамак фельдшер дек вӱден наҥгайышт. Фельдшер, ала-могай эмым шӱрен, мамык гай пушкыдо ош вынер дене пидын колтыш. Сутка гыч адак толаш шӱдыш. Но сутка гыч Сакар заводым кудалтен мӧҥгышкыжӧ ошкыльо: озалан чолак еҥ ок кӱл...
Сакарлан шуко орланаш тӱкныш, кидше пел ий гыч иже тӧрланыш. Кидше тӧрланымек
Сакар паша ышташ заводыш ыш кае. Сакарын йӧратыме верже чодыра лие. Кудашнур ял чодыра тӱрыштӧ шинча. Умбакыже Элнет вес могырыш шумеш эртак чодыра. Тиде чодыраште тӱрлӧ янлыкат шуко уло. Эн шукыжо мераҥ. Кудашнур-шамыч шошо еда, кылме лум еҥым нумал кертме годым мераҥ покташ коштыт. Пычалзе-влак ик оҥай верым авырен шогалыт, молыжо, пычалдыме-влакше, вес тӱрым кычкырен-кычкырен мераҥым лӱдыктен пычалзе-влак дек поктен кондат.
— Агач!.. Агач!.. Агач!.. — шокта чодыраште.
Мераҥ тыш руалта — ваштарешыже «агач!» — шокта, вес вере руалта, адак — «агач!».
Мераҥ тымык верышкыла кудалеш.
Тымык верже эн шучкыжо: тушто мераҥлан мучаш лиеш...
— Шӱлт!.. шокта ик вере — мераҥын ӱмыр пытыш.
— Шӱлт! — шокта вес вере. Йӧра пычалзыжын кидше тура огыл улмаш, мераҥын коварчешыже веле кок ядра логалын. Мераҥ орышыла вес веке кудалеш.
Йӧнеш толеш гын, южгунам мераҥ поктышо-влаклан кажныжлан ик мераҥ гыч логалеш, южгунам кок еҥлан ик мераҥ, а чӱчкыдынак чумыр артельлан лучко-коло еҥлан кок мераҥ веле верештеш. Тунам мераҥым, пырля шолтен, артельын кочкыт. Шӱржым кӧ мыняр кертеш, тунар кочкеш, а шылжым, «букымтам» ыштен пайлат.
Мераҥ покташ Сакар пеш йӧратен. Мераҥым поктымо жап Сакарлан пайремла чучын.
Лачак лӱяш гына Сакарлан вашке логалын огыл. Шкенжын пычалже уке улмаш, а еҥ шке пычалжым сомсора ок пу.
Икана, мераҥым покташ кайыме годым, Сакар ала-кузе Левентей кугыза дене пырля лийын. Левентей кугызан пычалже пеш йытыра, кугуат огыл, лачак икшывылык. «Эх, мыйын тыгай пычалем лиеш ыле гын», шона Сакар. Шинчаже йӱлен-йӱлен кайыш да, Сакар чытен ыш керт, Левентей кугыза деч йодо:
— Кугызай, таче кеч икана лӱяш пычалетым пу, — мане.
— Лӱйымет пеш шуэш мо? — шыргыжалтыш Левентей кугыза.
— Пеш чот шуэш. Только мыланем пычалым иктат ок пу.
— Мый дечем ит ойырло, — мане Левентей кугыза.
Сакар чытыдыме чот куаныш. «Левентей кугыза тӱняште эн сай еҥ», шоналтыш.
Левентей кугыза, чодырашке мийымеке, тыгыде кож коклашке пурен шинче, воктенже Сакарым шындыш, Сакарлан кузе лӱйышашым ончыктыш: «Теве тыге викте, тыге ончо.
Коваштыже локтылалтме деч вуйым ончен лӱйӧ», — мане.
Сакар пычалым кучен шинче. Умбалне «агач!.. агач!..» — шокта. Ик вере — «шӱл-лт!» — шергылт кайыш. Сакарын шӱм мераҥлак пырткаш тӱҥале. Вес вере — «шӱл-лт!» — пудеште. Сакарын вуй пӧрдеш веле, мераҥ кудал толмым ваҥа.
— Уна, уна, — шыпак гына Левентей кугыза пелештыш, парняж дене изи арка век
ончыктыш- Мераҥ пыльдырым-пыльдырым кудал толеш, Сакармыт дек аҥа тореш толын ыш шу, тыманмыла чурк шинче. Тиде кӱчык жап Сакарлан ситыш. Левентей кугыза туныктымо семын, пычалжым виктен, шелын колтыш. Мераҥ «юртылдик» тӧршталтыш да тужакак йымен возо. Сакар пычалжымат шуэн колтыш, мераҥ дек куржо, Левентей кугыза дек нумал тольо.
— Йӧра, первый лӱйымылан пеш сай, — мане Левентей кугыза.
Сакар ӧрӧ, Левентей кугыза мокташыже мокта, да йӱкыштыжӧ ала-мо тугай ойлен моштыдымо ылчык уло: «Тый, Сакар, пычал кучылташ але изи улат», манмыла чучеш.
— Мо, кугызай, ыжым келыштаре мо? ӧрын йодо Сакар.
— Уна, ончо, кушак логалтенат... Коваштым локтылынат...
Сакар мераҥым нӧлтал ончале — пычалысе уло ядра мераҥын ӧрдыжлу коклашкыже пурен каен.
— Мый, вуйышко ончо, маньым вет, пычалым шӱшшыжла шыман гына пелештыш Левентей кугыза. — Кызытше йӧра, кызыт мераҥ коваште шергакан огыл, а шыжым урым тыге лӱйылташ тӱҥалат гын, шкаланет кугу наклатым ыштет. Рожын коваштылан пел акым веле пуат. Луйым але рывыжым тыге покшеч лӱет гын, вара йӧршеш локтылат. Шуко пычалзе тиде шотым ок шинче, южыжо шинча гынат, лӱен ок мошто. Садлан пазарыште кӱлеш акым налын огыт керт. Сай сонарзе кеч-могай янлыкымат, коваштылан кӧра лӱя гын, вуйым ончен лӱя. Ожно Ялкай кугыза ик ядра дене ур шинчам ончен лӱя улмаш...
Уна, уна, адак толеш!..
Кернак, тудо велымак вес мераҥ кудалеш. Левентей кугыза шойик шӱшкалтыш. Мераҥ чурк лие. Сакар адак пудештарен колтыш. Мераҥ налын шуымыла йӧрлын кайыш. Туге гынат, ыш тыплане, пӧрдал-пӧрдал умбаке кая. Левентей кугыза ден Сакар мераҥ почеш куржыч. Мераҥ утлен ыш керт. Сакар поктен шуын тошкале. Левентей кугыза вуйжым рӱзалтыш:
— Ындыже шеҥгел йолжым веле пудыртенат... Мераҥ шеҥгел йолжым йӧнештарен кудалеш. Ончыл йолжо эҥерташ веле. Садлан мераҥ кудал утлен ыш керт. Мераҥым шеҥгел йолжо пукша.
Сакарын шӱмжылан йӧсын чучо. Кокымшо ганалан лӱйымаштат вуеш логалтен огыл. Тидым шижме гай, Левентей кугыза пелештыш:
— Нимат огыл, эркын-эркын тунемат...
Тылеч вара Левентей кугыза чодыраш кая гын, Сакар кузе-гынат пижын мия. Левентей кугыза шкежат Сакар деч посна коштмым чарныш. «Сакар пиалан, Сакар дене кает гын, яра от тол», — манеш. Пычал дене ик шыже коштмеке, Сакар кудалше мераҥланак вуйышко логалташ тӱҥале. Тидыжым шке шотшо дене, Левентей кугызан туныктымыж деч посна, келыштарыш.
Телымже, луйым пуштмекышт, Левентей кугыза, кум теҥгеат пелеш шотлен, Сакарлан шке пычалжым пуыш. Луй оксаж дене шкаланже кугурак пычалым нале. Тылеч вара Сакар чын сонарзе лие.
Луйым лӱен толмо эрлашыжым Сакар Лопнурыш Чужган Осып дек луй ден ур коваштыжым наҥгайыш. Сакарын мийымыж годым Чужган кугыза лачак кевытыштыже ыле. Сакар ончычын ур коваштыжым луктын пуыш. Чужган кугыза ур коваштым савыркален ончыш:
— Икте веле мо?
— Таче икте веле.
Сакар йырже ончале, шеҥгелныже кок палыдыме еҥ шога.
— Ончыкто, тыште лӱдшаш уке, — Чужган кугыза Сакарым ӱшандарыш.
Сакар луй коваштыжым луктын пуыш. Чужган кугыза луй коваштымат,
савыркален-савыркален, Пеш чот ончыш, вара ур коваштымат, луй коваштымат поген пыштыш. Сакар деч йодо:
— Тыланет мо сату кӱлеш?
— Осып кугызай, тошто пуышашем шотлет гын, йӧра ыле, — пелештыш Сакар.
— Мом тудым ойлаш, пуышашет шуко огыл. Вес гана шотлена. Кызыт мо кӱлешетым нал.
Сакар Чужган кугыза дене ӱчашаш ыш тӱҥал. Кузе ӱчашет? Чужган кугыза пеш шыман мутлана. Сакар чайым-сакырым, кремга ядрам, пел кремга пычалтарым, витле пистоным кевыт гыч нумал лекте. Аважлан кремга клендырымат Чужган кугыза шкеак темлен пуэн колтыш.
Филипп Афанасьевич, делянкыш мийымекыже, пурыс пырнялан руымым, посна вискален, шотлен возыш. Пулыкшым адак посна шотлыш. Марий-влак тудым ончылгоч подылтеныт да Филипп Афанасьевич тиде ганаже пеш шукыжак ыш кычалтыл. Вот айык вуя толеш гын, тӱрлӧ кӱлдымашыжланат пижылтеш: то пырня парня вочмо наре кӱчык лиеш, то кужу лист, то пужарымаште веле кодын, то угыч эрыктымаште йытыран ыштыме огыл.
Пу гын, теве шуэн оптымо, теве утыжым тыгыдын шелыштме. Кеч-мом гынат экшыкым муэда. Важыклан кумырым, я шымырым кудалта, а вет кресаньыклан кумыржат шерге.
Важыклан кумыр дене кучен кодымаш-гак янда завод озалан шӱдӧ теҥге дене парыш лиеш...
Изиш подылтет гын, але иктаж ӱй ден мӱй гайым намиен пуэт гын, Филипп Афанасьевич йӧршеш вес еҥ лиеш: ойла, воштылеш, тыгыде-тагыде зияным пырчат ок уж. Кызытат, лӱмын подылтымо деч вара, тудо Стапанмытын, пашаштым пеш сайын принимайыш.
— Эрла мийыза, окса лиеш, — Филипп Афанасьевич рогозам тереш кузен шичмекыже мане.
— Тау, Вилип Опанасыч, пасибе. — Марий-влак упшыштым нальыч.
Стапан адак кучер олмыш кузен шинче.
— Ну, чеверын! — Филипп Афанасьевич кидшым лупшале.
Станан сапым шупшыльо. Кылмен шогышо имне кенета тарваныш. Тер, тӧршталтен, мунчалтыш.
Корнышто Филипп Афанасьевич Стапан дене ыш мутлане, корно мучко ала-мом шонен кайыш. Пачерышкыже миен шумекше Стапаным изирак пӧлемышкыже пуртыш, ик чаркам шке йӱӧ, ик чаркам Стапанлан пуыш, вара ӱстембаке кагазым луктын пыштыш, кидышкыже ручкам нале да йодо:
— Саде мариетын лӱмжӧ кузе?
— Могай марийын? — ыш ыҥле Стапан,
— Вот тебе раз, тинь монденат? Значит, тиньым чотрак кыраш кӱлеш ыле.
— А-а, Сакарым йодат улмаш...
— Значит, тудын лӱмжӧ Сакар? А фамилийже кузе? Стапанын арака пуш вуй гычын шукертак лектын пытен. Арака пуш дене пырляк агытанлыкшат лектын каен. Стапан адак ӱҥышӧ марий лийын кодын.
— А, Вилип Опанасыч, судшо можо, ок кӱл. Судыш коштын паша ыштышаш веле кодеш.
— А тугай разбойникым туныкташ кӱлеш.
— Сакарым судитлат, а мыланемже могай пайда?
— А миньжым тинь монден? Миньын время йомын. Минь служащий еҥ улам.
— Тугеже тын шке судыш пу, Вилип Опанасыч.
— Тудо тиньым кырен, але миньым? — шыдешкыш Филипп Афанасьевич.
Стапан лӱдӧ... Суд деч огыл, а Филипп Афанасьевич деч... Филипп Афанасьевичым сырыкташ ок йӧрӧ... Ок йӧрӧ!
Стапан ойлаш тӱҥале:
— Захар Ефремов, Кудашнур марий... Мо лиймыжым шкат шинчет. Ужыныт: Ужанур марий-влак Придон Епишев ден Ипат Пайметов.
Пел шагат гыч Филипп Афанасьевич прошенийым возен пытарыш, земский начальник дек колташ ямдылен пыштыш. Тыге Сакар ӱмбаке ик кечыштак кок кагаз возалте.
Кокымшо ужаш
1
Мардеж ушдымыла толаша: изин-кугун шӱшка, пирыла урмыжеш, аргылтышла кычкыралеш, окнашке вуйдымо коракла толын перна, оралте леведыш йымак пурен, леведышым чытырыкта, оралте гоч лумым тӱргыкта; чылт ия сӱанмарийла толаша; ял вуйышто шинчыше школ пӧртым савырал шуашак тӧча, пӧртыш пурен каен, ӱстембалне йӱлен шинчыше керосин лампым пуал йӧрыктен, ӱстембалне кийше кагазым, тетрадь-влакым, книжкам вужгыктен кышкынеже. Ӱстел воктен пӱгырнен шинчыше еҥ, — ялысе учитель Григорий Петрович, — мардеж толашымым ок шиж. Шке пашашкыже вуйжыге каен. Ончылныжо кум тӱшка тетрадь кия. Кажне тӱшкаштыже коло-колович тетрадь. Кажне тетрадьшым ончаш, йоҥылыш возымыжым тӧрлаташ кӱлеш. Тунар паша улмаште мардеж урмыжмым колышташ ярсет мо?
Тетрадьым ончен-ончен, Григорий Петрович нойыш, вер гычше тарваныш.
Тиде жапыште, уло кертмыжым кычкыралын, мардеж окнаш толын керылте. Окна янда тыр-дыр-дыр чытырналте. Григорий Петрович, окна дек миен, кидше дене тул волгыдым шойыштен, тӱгӧ ончале, но йӱд пычкемышыште нимомат ыш уж: окна кандыкым лум вӱдыл шынден. Пӧрт воктен, ушдымо еҥла шӱшкен, кыркален, мардежын куржталме йӱк-йӱанже гына шокта.
Григорий Петровичын чонжылан йӧсын чучаш тӱҥале... Ушыжо тӱрлыжымат шона... Кугу теҥыз... теҥызыште толкын... Пӧрт ора гай вӱд толкын-влак лупшалтыт. Вӱд-толкын коклаште шкет карап (корабль). Карап шанчашла тышке-тушко лупшалтеш... Карап кӧргыштӧ Григорий Петрович шкетын... Шучко!..
Григорий Петрович ишке. гыч скрипкажым нале... «Йоҥ-йоҥ-йоҥ» шоктыктен оҥарыш, смычокшо дене, «гой-й, гой-й, гой-й» шоктыктен, йыгалтыш. Вара «Лесная сказка» вальсым шокташ тӱҥале. Тиде вальсым Григорий Петрович пеш йӧрата. Путыракше тудлан кокымшо ужашыже келша. Тудыжо чылт марий муро семыш савырна. Марий мурымат Григорий Петрович шуко шинча, скрипкаж дене эре шокта. Кызытат шиждеак вальс гыч марий мурышко лекте. Скрипкаже почеш муралтен колтыш:
Кудывече гочет ончальымат,
Уремын-уремын койдале.
Урем гычет ончальымат,
Пасун-пасун койдале.
Пасу гычет ончальымат,
Олыкын-олыкын койдале.
Олыкышкет ончальымат,
Ломберын-ломберын койдале.
Тендан олык, мемнан орлык,
Кунам ломбыжо пеледеш?
Ужар ломбыжо ок пелед гын,
Мо ден олыкда сылнештеш?
Мемнан илыш — тулык илыш,
Лачак мурына вел улдалеш.
Мемнан мурына огеш лий гын,
Мо ден илышна сылнештеш?
— Могай сылне муро... Кеч мутшым нал, кеч семжым нал яндар шӧртньӧ. А ме, марий-влак, шкенан мурынам аклен огына мошто. Ме, марий интеллигент-влак, марий мурым мураш вожылына. Эх, йомшо турня-влак!..
Григорий Петрович скрипкажым ишкыш сакалтыш, ӱстел ӱмбачын парня кӱжгытрак книжкам нале, лаштыклен ятыр шинчыш, вара, кынел шогалын, шыдешкен лудаш тӱҥале:
О, родина моя!..
За что любить тебя? Какая ты нам мать,
Когда и мачеха, бесчеловечно злая,
Не станет пасынка так беспощадно гнать,
Как ты детей своих казнишь, не уставая?
Любя, дала-ль ты нам один хоть красный день?
На наш весенний путь, раскинутый широко,
Ты навела с утра зловещей тучи тень,
По капле кровь из нас всю выпила до срока!
Как враг, губила нас, как яростный тиран!
Во мраке без зари живыми погребала,
Гнала на край земли, в снега безлюдных стран,
Во цвете силы — убивала...
Мечты великие без жалости губя,
Ты, как преступников, позором нас клеймила,
Ты злобой душу нам, как ядом, напоила...
Какая-ж мать ты нам? За что любить тебя?..
— Тыге, Мельшин йолташ, тыге. Тын чылт мыйын шонымымак возенат. Молан мыланна кугыжан Российым йӧраташ, — тыланет, Мельшин йолташ, тугак мыланем? Вет тыйым, коло ныл ияш рвезым, шемер калыклан полшаш шоныметлан, революционный пашатлан Петропавловский крепостьыш петырен шынденыт. Кум ий тушто шинчымекет, тыйым казнитлен пушташ судитленыт, но пушташыже пуштын огытыл, тидын олмеш мӱндыр Сибирьышке, Акатуйыш, латкандаш ийлан каторгыш колтеныт... Туге гынат, тынар орлык ужмо умбачат, тый шочмо элетым, шочмо мландетым йӧратенат. Молан?
За что — не знаю я: но каждое дыхание,
Мой каждый помысел, все силы бытия —
Тебе посвящены, тебе до издыхания!
Любовь моя и жизнь — твои, о, мать моя!
— Кернак, шке аватым, кеч-могай лиеш гынат, йӧратет. Авам йӧратыман! Шочмо элым йӧратыман! Тый, Мельшин йолташ, керым ойлет... А мый? Мыят шочмо элым йӧратем, но кугыжан Российым огыл, а ончык лийшашлык эрыкан Российым! Миклай кугыжан Российже мыланем, тыгак марий калыкланат, извате ават огыл. Тудо мыланна — тюрьма. Мыланна кугыжан Российыште шӱлалташат вольна огыл. Кугыжан элыште мемнан мона уло? Мемнан йозак тӱлышашна, иза-шольынам салтаклан пуышаш веле уло.
Кугыжан Российлан мемнан йылмынат ок йӧрӧ, койышнат ок келше...
Омсам ала кӧ тӱк-тӱк-тӱк пералтыш. Григорий Петрович пылышым шогалтыш: мардеж мо пеш чот талышныш? Адак тӱк-тӱк-тӱк шоктыш. Тиде мардеж огыл! Григорий Петрович пальтожым вачышкыже сакалтыш, упшым упшале, пӧртончыко лекте. Изиш лиймеке, кугу капан еҥым вӱден пуртыш. Пурышо еҥын вуйжо башлык дене пӱтырымӧ.
— Ну, игече!.. Сай оза тыгай игечыште пийжымат тӱгӧ ок лук.
— Тый, Василий Александрович, тыгай игечыште кушко коштат?
— А вот пале, куш коштам... Пӧрт воктенет тугай пургыж, пыкше-пыкше пурен кертым..
— Ну, башлыкетым рудо, пальтоэтым кудаш, фонаретым пу.
— Уке, Гриша, мый пальтом кудаш шинчаш толын омыл. Мый посол улам... Ну, впрочем, пускай изишак вучат...
Василий Александрович фонарьжым ӱлык шындыш, башлыкшым рудыш.
— Пальтом ом кудаш... Пӧртет юалге.
— Тидыже чын огыл, мыйын пӧртем шокшо. Тыйын шке шокшетым мардеж наҥгаен пытарен. Ом пурто гын, тошкалтыш мучашеш кылмен колет ыле, — воштылеш Григорий Петрович.
— Тыге мыскылет гын, кудашам.
Василий Александрович пальтожым кудаше. Ужар тӱркандыран (ужар окантовкан) пинчакше, волгыдо полдыш-влакше тудын чодыра кондуктор (лесной ведомствын чиновникше) улмыжым ончыктышт. Григорий Петрович изи капан огыл гынат, Василий Александровичын пылышыж дене тӧр веле. Василий Александровичын шинчаже теме, келге, саҥгаже лопка. Григорий Петрович але кушкын шушо яшката рвезе, а Василий Александровичлан кумло ий утларак. Туге гынат, когыньышт коклаште ала-мо тугай пален кертдыме икгайлык уло...
— Ну, Гриш, мом ыштылат, кузе илет? Уроклан ямдылалтат?
— Тетрадь-влакым ончен шинчышым... Вара ала-мо чонлан йӧсын чучаш тӱҥалят, скрипкам шоктышым... Тыйын толмет деч ончычын Мельшинын «К родине» лӱман почеламутшым лудым.
— Ну, шкеже мом возет?
— Теҥгече ик почеламутым возенам. Возенам манаш ок лий, кусаренам манаш гынат, чылт керак ок лий, ну, келыштаренам манаш лиеш. Ик руш поэтын почеламутшым лудым да теҥгечсе кечемлан пеш келшымыла чучо...
— Лудын ончо-ян, колыштына. Григорий Петрович кагаз лоҥга гыч ик лаштыкым лукто да тыге лудо:
Шем ойго шӱмытем. Мардеж шӱтка,
Огеш шу илымат...
Умбалне — шокшо... Теҥызат лӱшка,
Сай ырыкта кечат.
Поран пӧрдеш... Шинчаште вӱд налеш...
Нерен шинча «оза».
Умбалне — мирт, ужаргын мирт кушкеш,
Пеледын ош роза.
Чылт илыдеак илышем эрта,
Эрта чылт эпере...
Умбалне — илыш... Воштылмат шокта.
Пиал чыла вере!
Григорий Петрович лудын пытарыш, Василий Александровичын мутшым вуча. Василий Александровичын саҥгаже куптыргыш.
— Тиде тыйын стиль огыл, Гриш, — мане Василий Александрович, — тиде Лохвицкаялан шотлан толеш. Тиде, милый мой, сентиментализм... Почеламутет мыланем ок келше.
Мемнан илыш нигунамат эплын ок эрте. Шӱлыкын ойлаш мыланна ок келше. Тыге Лохвицкая гай буржуазный поэт-влак ойлат. Нуно тидын деч молым ойленжат огыт керт. Шолдыра буржуа-влаклан нунын шӱмышт шелеш: «Пиал чыла вере!..» А кушто кызыт пиал чыла вере уло? Тый шинчет, Аркамбал волостьышко землемер-влак толыныт. Зверевым землеустроительлан назначаен улыт... Столыпинский законым илышыш пуртынешт. Кулак-влаклан эн сай мландым укрепитлаш тӱҥалыт... Хуторыш лекше-влак лийыт...
— Ну, тысе марий-влак столыпинский хуторыш лекташ огыт кӧнӧ.
— Кулак-влакат огыт кӧнӧ?
— Тыште кулакшат икте веле.
— Вет мландыжым тиде яллан веле огыл, чумыр волостьлан манме гае пӱчкедаш тӱҥалыт. Волостьышто ик Кулак веле мо? Сайрак ончалаш гын, тиде ялыштат ик кулак веле огыл. Кулакше огыл гын, кулак лияш шонышыжо, мый шонымаштем, уло.
— Конечно, чылт уке, манаш ок лий.
— Мыланна тиде мланде пӱчкедымашым шкенан пашаланна полшыкташ кӱлеш. Мыланна шемер марий-влаклан ыҥлыктараш кӱлеш: кугыжан чиновник-влакше незер-влаклан нигунамат огыт нолшо, нуно эре поян-влак век улыт... А кызыт сайракын чис, скрипкатым нал, мардеж тыпланыш ала-мо, Зверев дек каена. Мый тый декет лӱмын толынам.
— Тый... Мыйым... Зверев дек наҥгаяш толынат? Тый Зверев дек коштат? Мый тыйым ом ыҥле, Василий Александрович.
— Тын, Гриш, чудак улат. Конечно, Зверев осал зверь. Но тудо земский начальник, тыйын школетлан почётный блюститель, — тиде икте. Вес шотшо тыгай, — просто айдеме шотышто тудо уда огыл. Преферанс модышлан пеш сай партнёр, уналыкеш мийышылан поро кумылан оза, ватыже, Ольга Павловна, тый гает скрипачлан пеш мастар аккомпаниатор. Таче адак ик ешартыш уло: Петербург гыч Тамара ӱдыржӧ толын. Тидыжым тыланет келшыме шот гыч ойлем.
— Молан мыланем?
— Эн ончычак, Тамара почеш куржталышташ мый дечем писырак йол кӱлеш. Вес шотшо — мый Зверев дек игече палаш коштам.
— Тый оккӱлым ойлыштат, Василий Александрович.
— Ну, Гриш, ынде каена. Кызытат шуко вучыктышна. Дворян-влак кугун вучаш огыт йӧрате.
— Дворян-влак мыйым проч огыт вучо гын, сайрак лиеш ыле... Мый нунын дене родо кучаш ом шоно. Тыланетат ӧрам, Василий Александрович, тый?.. .
— Ситыш, ситыш, Гриш. Тиде. нерген вес гана мутланена, кызыт каяш кӱлеш.
Григорий Петрович адак ала-мом ойлынеже ыле, Василий Александрович, чиен шогалын, фонарьжым кидышкыже нале, Григорий Петрович ӧкымеш чийымыла чийыш, скрипкажым футлярышке пыштыш...
— Гриш, кужу шулышан портышкемым чие, штиблетым так налына... Ала штиблет ӱмбач пура? Пура гын, портышкеметым штиблет ӱмбак чие. Мый туге чиенам.
2
Изиш лиймеке, Василий Александрович ден Григорий Петрович уремыш лектыч. Мардеж тыпланен, каваште йыли-юли шӱдыр-влак коедат. Туге гынат, ошкедаш пеш сай огыл, мардеж южо вер гыч капка дене тӧр пургыжтен шынден. Василий Александрович, фонарьже дене волгалтарен, кужу йолжым шуйкален, пургыжым келын, ончыч кая.
Григорий Петрович почешыже вурсен-вурсен лумым келеш:
— Мо кӱлешлан, Василий Александрович, тый мыйым тыге лум келаш луктыч? Ом мие ыле гын, земский начальник арестоваен наҥгая ыле мо?
— Ну, маскала шке вынемыштет кийымет молан йӧра? Ну, тый илышым ужынат мо?
— Земский начальникын илышыжым ужмо мыланем молан кӱлеш?
— Кӱлеш, Гриш. Земский начальникын илышыжымат палаш кӱлеш.
Тыге чоҥгесен, Василий Александрович ден Григорий Петрович кок пачашан пӧрт деке миен шуыч. Тиде пӧртын кокымшо пачашысе окна-влакше уремышке ош волгыдым ятыр торашке кышкат. Кечывалым эртен кайыме годым раш пале: пӧрт йырваш оҥа дене ковыжлымо, ошалге-кӱрен чия дене чиялтше, тугай чия денак капка ден саварат келыштаралтыныт. Уремышкыла балкон уло, садышкыла — терраса.
Василий Александрович, шинчырым мурыктен, изи капкам почо. Капка деч тораштак огыл пӧртӧнчыл уло.
— Почешем тол, — мане Василий Александрович. Ужат, кузе тыйым вучат, капка деч пӧртӧнчыл дек шумеш лумым куэнат шынденыт.
— Дворян-влак кулыштым яра кийыкташ огыт йӧрате. Василий Александрович Григорий Петровичын сӱмсыр шомакшылан вашмутым ыш пу. Пӧртӧнчыл омса воктене кандыраште кечыше кольчам шупшыльо, тунамак ала-кушто, кӱшнӧ, оҥгыр йӱк шоктыш. Шукат ыш лий тошкалтыш дене еҥ волымо йӱк шоктыш.
— Кӧ? — вичкыж ӱдырамаш йӱк йодо.
— Мый, Маша, мый, кондуктор...
Кӱртньӧ сура пернылме шылт-шолт шоктыш да тыманмеш омса почылто.
— Пурыза, пурыза, Василий Александрович.
Григорий Петровичын омса лондем гоч вончымыжо годым вичкыж йӱкак ешарыш:
— Поро кас лийже, Григорий Петрович. Григорий Петрович ӧрӧ: кӧ тыште тудын лӱмжым каласенак тудым саламла? Кӧ тыге ойлаш туныктен? Шонен шуктыдеак пелештыш:
— Поро кас лийже!
Тунамак пӧртӧнчыл омса тӱкылалте, Василий Александрович ден Григорий Петровичым ончылтен, самырык ӱдыр тошкалтыш дене куржын кӱзыш, пӧрт омсам почо, Григорий Петрович ден Василий Александрович изи кыдежыш пурышт. Тушто, пырдыжыште, кугу воштончыш; воштончыш кок могырышто кок лампе йӱла. Ишкылаште ятыр вургем кеча.
Кӱвар ӱмбалне келге калош ден портышкем-влак койыт. Омса деч торак огыл пушкыдо пӱкен шога.
Василий Александрович пальтожым кудаше, башлыкшым рудыш, пӱкеныш шинче, йолжым Григорий Петровичлан шуялтыш:
— Портышкемем шупшыл лук, вара тылат полшем. Василий Александрович дек Маша куржын мийыш, портышкемым кудаш нале.
— Ынде, Маша, шке пашатым ышташ кае, — мане Василий Александрович. — Тиде еҥлан мый шке полшем.
Изиш лиймеке, шкеныштым тӧрлатен пытарымеке, Василий Александрович Григорий Петровичлан каласыш: «Скрипкатым тиде пӱкенеш кодо», а шкеже вес кыдежыш ошкыльо.
Григорий Петрович тудын почешыже кугу гостиныйыш пурыш, пӧлем покшелне кугу ӱстел тура потолокеш сакыме кугу лампе йӱла. Лампын тарелкыже, шинчам йымыктен, ош волгыдым йоктара. Ик велне, пырдыж воктен, йылгыжше шем пианино шога. Пианино воктене кок ӱдырамаш шинчат: иктыже — чалемаш тӱҥалше ӱпан, весыже — але самырык ӱдыр ала-мо, кыдалже пеш вичкыж. Изиш ӧрдыжтырак, книга дене чурийжым петырен, кумшо ӱдырамаш шинча. Гостиныйын вес тӱрыштыжӧ ужар сукна ӱмбалан изи ӱстел йыр ныл еҥ погынен шинчыныт. Нуно карт дене модыт. Лачак Григорий Петровичын пурымыж годым иктыже, ӱдырамаш гай кужу ӱпанже, кычкырале:
— Шым пик!
— Икте деч посна кодыч, батюшка, — воштылале тӱредме ӱпан, тӱредме пондашан, чал ӧрышан, кугу капан еҥ. Тудо ошалге-кӱрен тӱсан кужу пинчакым чиен.
Тиде жапыште Василий Александрович кӱжгӧ йӱкшӧ дене пеҥыжалтыш:
— Господа, теве тыланда шкенан Паганини (пеш мастар скрипказе, итальянец, ХIХ курымышто илен), пагалаш, йӧраташ йодам.
Григорий Петрович эн ончыч чал ӧрышан еҥ дек мийыш:
— Здравствуйте, Матвей Николаевич!
— Здравствуйте, здравствуйте, Григорий Петрович! — Матвей Николаевич Зверев Григорий Петровичын кидшым кучыш, ик жаплан ыш колто. — Ой, сай огыл, сай огыл, Григорий Петрович, тыге кугешнаш сай огыл! Мемнан гай шоҥго-влакым пагалаш кӱлеш. Лӱмынак ужаш колтымым вучымо ок кӱл, шкак толаш кӱлеш.
Григорий Петрович моло-влак денат кидым кучыш, тидын годым Василий Александрович ӱдырамаш-влак дене мутланыш.
— Мо пеш шуко коштда, Василий Александрович? — йодо вичкыж кыдалан ӱдыр.
— Поранже, поранже могае ыле! Ноябрь мучашыште тыгай пораным еҥ ужын! Шкемым теве-теве урен шында. Адак корныжат кӱчыкак огыл, Тамара Матвеевна.
— Мыйым Тамара Матвеевна, ида ман, тыге лӱмдымым мый ом йӧрате. Мыйым просто Тамара манза. Студент семын...
— Тамара, мом. ойлыштат? — кугу капан ӱдырамаш ӱдыржым чарыш.
— Ах, маман, ne le tpouvez mauvais (Кӱлдымаш манын ит шоно (французла)), кызыт саман вашталтын.
Тиде жапыште ӱдырамаш-влак дек Зверев ден Григорий Петрович мийышт.
— Ольга Павловна, теве тиде еҥ — кугуракым пагалыдыме, начальникым шотлыдымо учитель Григорий Петрович Веткан. Палыме лийза. А тидыже, куптыргышо куваже, мыйын ватем, поэт-влак семын каласаш гын, курымаш пелашем, — шутитлен ойла Матвей Николаевич. — А тиде вырляҥгыже ӱдырем лиеш.
Ольга Павловнат, Тамарат Григорий Петровичлан кидыштым пуышт.
— А тидыже, — Зверев кумшо ӱдырамашым ончыктыш, — тый гаетак калык волгалтарыше еҥ - Нагарсола учительница Зоя Ивановна Кугунерова.
Зоя Ивановна ден Григорий Петрович кидыштым ваш кормыжтальыч.
— Григорий Петрович, мемнан Ольга Павловнан кидше тыланет шукертсек чыгылт коштеш, — Матвей Николаевич куважым ончен пелештыш.
— Матвей Николаевич, тый мыйым кузе рекомендоватлет! Григорий Петрович мыйым ала-мо деч осал кувалан шотлаш тӱҥалеш.
— Тый, Ольга Павловна, мыланем мутем кошарташ эрыкым ыжыч пу. Мый «шукертсек тыйын скрипкат почет пианиныжым шоктынеже» маннем ыле.
— Григорий Петрович, тый скрипкатым кондышыч?
— Скрипкажым ок кондо гын, шкенжымат ом кондо ыле, — коклаш пурыш Василий Александрович.
— Матвей Николаевич, тыйын верчет мый нальым, батюшка адак шым пикыш шумеш торгая, — чал пондашан еҥ картым Матвей Николаевичлан шуыш.
— Тау, доктор, мом тушто шонаш, шым треф, — мане картым кидышкыже налмекше Матвей Николаевич. — Ольга Павловна, тый уна-влакым ончо.
— Тый, Григорий Петрович, скрипка шокташ пеш мастар улат, маныт. Вара тый музыклан кушто тунемынат? — Ольга Павловна, шем шинчаж дене шыматен, Григорий Петровичым ончале.
— Мастарлан шотлышо-влак, Ольга Павловна, йоҥылыш лийыт, мый просто дилетант пеле улам. Тунемашыже мый музыклан посна тунемын омыл. Семинарийыште тунеммем годым музык урокым колыштынам.
Григорий Петрович ден Ольга Павловна музык нерген ойлаш тӱҥальыч. Тамара ното-влакым онча, Григорий Петровичын йӱкшым колыштеш, коклан уш висаж дене висен, ала-кӧ дене таҥастарымыла, пӱркыт гай шинчаж дене Григорий Петровичын кап-кылжым шереш...
Изиш ӧрдыжтырак Василий Александрович ден Зоя Ивановна мутланат, Утларакшым Василий Александрович ойла, Зоя Ивановна колыштеш веле.
— Тыйын пашат, Зоя Ивановна, Тамарам пален налаш. Тудлан кернакак студенческий революционный кружокышто шогымылан Петербургым кодашыже верештын, але ӱдыржым Петербургышто приличне ашнаш пагалыме Матвей Николаевичын вийже ок шуто?
— Мыйын шонымаштем, пытартышыже утларак чынлан толеш, — Зоя Ивановна пелештыш.
— Ала тидыжат, тудыжат уло. Кеч-кузе гынат, тудо студент коклаште лийын. Мыланна тидым сайын пален палаш кӱлеш. Тый тудын дене келше, тудын ӱшаныме еҥже лий. А тиде анархистым, — Василий Александрович Григорий Петровичым ончыктыш, — чын корныш лукташ мый шке ӱмбакем налам. Тудо пытартыш жапыште ятыр весемын... Кузе весемын манат гын, мемнам, марксист-влакым, руш улына гынат, пагалаш тӱҥалын.
Ончычшо тудо чыла руш еҥым марийын тушманжылан шотла ыле: «Те колонизатор улыда, те мемнам айдемыланат огыда шотло, те мемнан вӱрым йӱын лӧчаш толын улыда», манеш ыле. Кызыт ынде тыгай мутым мыланем ок ойло. А тышке пыкше кондышым...
Ынеж тол ыле. Теве ончо, музык нерген Ольга Павловна дене кузе шыман мутлана, а марий калык нерген иктаж мутым орлен пелешташ гын, чылт чадыртанла ылыж кая...
Тиде жапыште Григорий Петрович ончыл кыдежыш каен колтыш. Ольга Павловна Василий Александрович век савырныш:
— Тыйын протежет просто прелесть... Музыка шотышто тудо Пеш ыҥлыше еҥ.
Мемнан авайлан, кӧ изишак музыка нерген мутла-на гын, чыла прелесть... Пуйто тӱняште чылажат музык веле, — аваж шомак дене келшыдымыла Тамара пелештыш.
Тамара Матвеевна, ах, извините, Тамара, — воштылалын коклаш пурыш Василий Александрович, — Григорий Петрович музык нерген веле огыл, моло нергенат ойлен мошта, например, мода нерген пеш сайын ыҥлыктарен кертеш.
Григорий Петрович скрипка ден смычокым кучен тольо.
— Первыйлан мом шоктена? — йодо Ольга Павловна.
— Нота лиеш гын, кеч-моат йӧра! — мане Григорий Петрович.
— Туге гын, Моцартын концертшым шоктена, — Ольга Павловна нотым пианино велен шогалтыш, кок сорта пӱкенешат сортам чӱктыш.
Григорий Петрович первый нотымак тӱҥале. Ольга Павловнат пеш сайын аккомпанироватла. Григорий Петрович кушто улмыжым мондыш...
Пытартыш аккорд, пӧрт мучко шергылт каен, шуленат ыш шу, сово ваш пернымаш йӱк-йӱан тудым вашталтыш... Григорий Петрович вуйжым нӧлтале: карт дене модшо-влак картыштым шуэныт, Василий Александрович ден Зоя Ивановна мутланымыштым чарненыт, Тамара, шкаланже шке ӧрын, шинчажым пыч ыштыде Григорий Петрович кидысе смычокым онча, Зверев, кынел шогалын, копажым ваш кыра:
— Браво!.. Браво!..
Григорий Петрович тыгай моктымашым вучен огыл; садлан изиш аптыраныме семын лие, туге гынат, ала-можо самый, куштылгын чучо.
— Господа, тиде партийым эрла модын пытарена, — уна-влакшылан каласыш Зверев. — Таче кодшо жапнам музыклан пуэна... Ольга Павловна, мыланем «Демонын» арийжым му-я...
Ольга Павловна аккордым нале. Сем тӱҥалтышым шоктыш. Матвей Николаевич пушкыдо бас дене муралтен колтыш:
Не плачь, дитя, не плачь напрасно...
Матвей Николаевичын мурымыжымат пеш колыштыч. — Ынде Тамара Матвеевна мыланна иктаж-мом муралта, — адак пелештыде ыш чыте Василий Александрович.
— К сожалению, мый ом муро, Василий Александрович.
— Туге гын, иктажым декламироватлен ну.
— Кернак, Тамара, иктажым ойло. Мый аккомпанироватлем, — ӱдыржын артистке койышыжым ончыкташ шонен, Ольга Павловна пелештыш.
— Маман, мыланем минорный тон кӱлеш... Ольга Павловна тоным пуыш. Тамара оҥ альт дене декламируяш тӱҥале, Ольга Павловна пеш келыштарен аккомпанироватла:
Может быть, это был только гадостный сон?
Кто-то светлый открыл мне дорогу мою...
И сказала душа: это он... это он...
Тот, кого я люблю...
На руках у него след оков и цепей...
И в далеком, холодном краю
Он страдал за других...
Тамаралан сово кырыше ыш лий. Чыланат шӱлыкаҥын шинчат. Василий Александрович гына Кугунеровалан шыпак каласыш:
— Ӱдырет романтик шот дене оҥарыме. Тидым мыланна мондыман огыл.
Кок янда вошт чыматлын, урем гыч йӱшӧ еҥын кычкыралын мурымо йӱкшӧ пӧртышкӧ витыш, кукшо козыра дене пылышым удырале.
— Тиде марий-влакын мурыштат уке ала-мо, ала-могай ирын веле урмыжыт... — ала йодын, ала так пелештыш Ольга Павловна.
Григорий Петровичын кӧргыжлан йӧсын чучо, шыде шомак тӱрвӧ гычше изиш ыш тӧршталте. Уло эрыкшым поген, Григорий Петрович шкенжым кидышкыже нале. Тыманме жапыште ала-мыняр шонымаш вуйыштыжо пӧрдын савырныш. Мом ышташ? Тыгай чон корштыктышо мутлан кузе вашмутым пуаш? Григорий Петрович кидышкыже скрипкажым нале, кодшо кеҥежым Кудаш-нурышто колмо сӱан мурыжым шоналтен, смычокшо дене йыгалтен колтыш, скрипка иытмыжалтыш. Ольга Павловна чытен ыш керт - аккомпанироватлаш тӱҥале, шола кидше пианино клавиш-влак гыч марий тӱмыр йӱкым лукташ тӱҥале. Колыштшо-влак коклаште лачак Зоя Ивановна веле марий муро мелодийым шижын, молышт, Григорий Петрович ала-могай вальсым шокта, але пеш мастарын импровизацийым ышта, шоненыт. Эн чотшо Тамара ӧрын: Петербургышто тудлан шуко студент-влакым, шуко рвезе чиновник-влакым, гвардий офицер-влакым ужаш, нунын дене мутланаш логалын. Нунын коклаште южышт, англичан манмыла, «гай лайф» гычшат ыльыч, но але марте ик пӧръеҥат тудын шӱмыштыжӧ пеҥгыдын сӱретлалтын огыл. Тамара, мыняр онча, тунар тудын ушыжо умылыдымын Григорий Петрович йыр пӧрдеш... Моло кавалер-влак дене таҥастара. Ялысе учитель умылыдымо мелодийже дене Тамаран чонышкыжо шеҥынак пура... Уке, тыге ок йӧрӧ, тыгай шонымашым вуй гыч кораҥдаш кӱлеш! Тамара ушыж дене Григорий Петровичым ӧрдыжкӧ шӱкале, вес пӧлемыш кайыш.
Григорий Петрович смычокшым ӧрдыжкӧ нале. Скрипка нытмыжмым чарныш..
Колыштшо-влак иканаште нимомат ышт пелеште, сово ваш кырымашат ыш шокто. Туге гынат, Григорий Петрович шиже, тудын скрипкаже марий мурым моло муро коклаште ончыл верыш лукто.
— Григорий Петрович, тый могай вальсым шоктышыч, але тыге сылнын импровизайышыч?
— Ольга Павловна шыман гына пелештыш.
— Тиде муро — марий муро. Тыге марий калык кечкыжеш, — мане Григорий Петрович.
Извинитлыза, Григорий Петрович, тый марий улат мо? — Григорий Петровичын шпилькыжым шиждымыла Ольга Павловна йодо.
— Мый чынак марий улам.
— Но тый чылт акцент деч посна ойлет... Тӱсет гычат марий улметым палаш ок лий.
— Туге гынат, мый марий улам! — Григорий Петрович, артистла кумалын, вуйым савышат, скрипкажым нумалын, ончыл пӧлемышке ошкыльо. Только тудлан пӧлемыш лекташ ыш тӱкнӧ: пӧлем омсаште, корным авырен, Тамара шога. Григорий Петрович первый Тамара деч кораҥ кайынеже ыле, но омсан пел велже веле почмо, ӱдырым шӱкал каяш, кеч-кузе гынат, оҥай огыл. Григорий Петровичлан Тамара ончылан шогалашыже тӱкныш. Тыманме жаплан шинчашт вашлие. Григорий Петровичын могыржылан йӱштын-шокшын чучо. Мо тиде тыгай? Сырымаш але куанымаш? Григорий Петровичлан сырымыжла чучо. «Мом тудо тыге онча? Мый янлык улам мо?» — шоналтышат, Григорий Петрович шеҥгек чакналтыш, ӧрдыжкырак кораҥе, вара каласыш:
— Пожалуйста, пуро...
— Тамара пурыш. Григорий Петрович ончыл пӧлемыш лекте, скрипкажым футлярыш пыштыш. Первый шоналтымашыже тыгай лие: пальтом чияш, кызытак тышечын лектын куржаш... Тунамже вара тудым йӧршеш ир еҥлан шотлат ыле, вара тудлан нигунамат тиде пӧртышкӧ толмыжо ок кӱл ыле... Молан тышке толашыже? Нине аристократ укш мучаш-влак Григорий Петровичлан молан кӱлыт?.. Куржаш!..
Куржаш Григорий Петровичын вийже ыш сите: Тамаран тӱсшӧ тудым авырыш... Шкаланже шке сырен, Григорий Петрович лекме пӧлемышкыже мӧҥгӧ пурыш... Пурыш да чылт ӧрӧ: шоҥго доктор, кидшым ораторла шуйкален, ойла:
— Ну пашаче улыт, честный улыт, но пеш культурдымын илат. Адак аракам йӱыт, эн сай огылжо — ӱдырамаш-влакыштат йӱыт. Икече тыгай случай лийын: Корамас гычын эрден эрак ик марий кудал толын. «Ватем аза ышташ тӱҥалын, но нигузе ыштен ок керт», манеш. Мый акушеркым колтышым. Акушерке миен шуын да тунамак мыланем изи серышым колтен: «Аза ышташ толашыше вате пеш черле, температуржо кӱшнӧ, шке содор тол». Мый тунамак кудальым. Миен шуым, ончем: черле ӱдырамашем мурен кия.
Акушерке пеш вожылын, «извинитлыза, мый йоҥылыш лийынам, вате йӱшӧ улмаш», — манеш. Акушерке але самырык, тудым вурсет мо? Тудо...
— Тыланет, доктор, шке практикыштет тӱрлыжымат ужаш тӱкна дыр? — - Ольга Павловна докторын мутшым кӱрльӧ, — мый нимо семынат тиде пашам ыштен ом керт ыле. Тый, доктор, герой улат.
— Кинде кочде илаш ок лий. Кажне еҥ шке семынже кинде катышым кычалеш, — шыман пелештыш доктор. — Герой лияш мыланна мӱндыр...
— Ольга Павловна, руш пословица тыге каласа:
«Шӱшпыклан басньым огыт пукшо». Ужин нерген шоналташ жап, — пырдыжыште кечыше тыртыш шагатым ончалын, Зверев пелештыш. Пырдыжысе шагат пикш-влак латик шагатым ончыктат.
— Тамара, ужиным погаш шӱдӧ, — шке вер гычше тарванен, кугу ӱстел дек Ольга Павловна ошкыльо.
Ужин годым утларакше землемер ойлыш. Музыка нерген ойлымо годым тудо мутым ыш му гын, шке пашашкыже мут савырнымек, тудын йылмыже рудалте.
— Столыпин — кугу айдеме. Илыш кузе савырнымым тудо раш умылен. Молан Америка мемнан киндылан Европышто корным петыраш толаша? Молан Бельгий кресаньык десятин гычын кок шӱдӧ пуд киндым налеш? Кушто секретше? Америкысе фермер машина дене мланде пашам ышта. Тудын мландыже ик вере. Мемнан кресаньык аҥа гыч аҥашке коштынак куралме нарак жапым эртара. Ынде мемнан кресаньыкат общине кид гыч утла.
— Пеш чыным ойлет, Алексей Антоныч. Ынде мемнан кресаньык шке мландыжлан шкак оза лиеш. — Теве тыште Петр Аркадьевичын мудрый политикыже...
— Мемнан кресаньыкат, мландыжым ик вере чумырен, машина дене пашам ышташ тӱҥалеш гын, Америкысе фермер деч мӧҥгӧ ок лий.
— Мыланем интересне, — коклашке Василий Александрович пурыш, — ну, мландыжым те ик верыш чумырен пуэда, а машиныжым кресаньык мо дене налеш? Адак кум-ныл десятинылан могай машиным налман? Вет Америкысе кажне поян фермер витле-кудло десятин мландым куча.
— Первыйлан шогавуйым кудалтен, плугым налеш гынат, пеш сай лиеш, — ыш чакне землемер. - Вара, илен толын, моло машинымат налын кертеш.
— Адак иктым йоднем, — тидыжым ала Матвей Николаевич каласа. — Аркамбал обществыште мыняр еҥ мландым посна пӱчкыкташ шонышо уло?
— Але шуко манаш ок лий. Первый ме мландым ял ден ялыным ойырена. Тиде жапыште калыклан ыҥылтараш кӱлеш: мландым шкалан пӱчкыктымаш могай пайдаже уло.
Кресаньык умыла гын, общине дене кучымо мланде ок лий, — Зверев кадыртыл вашмутым пуыш.
Тыгай паша нерген кутырымо мут Ольга Павловналан ыш келше:
— Матвей Николаевич, тыгай нерген шке канцелярийыштет, адак орол пӧртыштӧ, але волостной сходышто мутланыметат сита. Тыште, ӱстел тӧрыштӧ шинчымет годым, весе нерген мутлане.
Вара Григорий Петрович век савырнен йодо.
— Григорий Петрович, тый сонарым йӧратет? Тыгай вучыдымо мутым колын, Григорий Петрович трукышто нимом пелешташат ӧрӧ. Григорий Петрович, чынжымак каласаш гын, але марте ик тришкамат пуштын огыл. Кернак, изиж годым чӱчаш дене ӧршым кучен.
Но тидым сонар манаш лиеш мо?
Григорий Петровичым Василий Александрович утарыш:
— Ольга Павловна, сонарым кӧ ок йӧрате? Григорий Петровичлан киндым ит пукшо, только сонарыш колто. Шке эрыкше лиеш ыле гын, тудо школжымат кожлашке наҥгаен шында ыле. Григорий Петрович яндар южым пеш йӧрата. А кызытсе школышто шӱлаш йӧсӧ.
— Лиеш гын, мыят шке канцелярием чодырашке куанен наҥгаем ыле, — Зверев мане.
— Тый тугеже вара земский начальник от лий ыле, зверский начальник лият ыле, — Зверевым йочала ончен, Василий Александрович пелештыш. — Мемнан чодыраште янлык шуко, ныл йоланжат, кок йоланжат...
Землемер ӧрын вуйжым нӧлтале, вилкыж дене тӱрвыжым шуралтыш. Докторын нер ӱмбалныже шинчалыкше шӧрын кайыш. Зоя Ивановна ден Григорий Петровичат ыҥылыдымын ончат... Ольга Павловна ден Тамара ала-мом вучышыла койыт. Зверевын шинчавунжо овараш тӱҥале. Василий Александрович, нимом шиждымыла, иктыланат пелешташ эрыкым пуыде, умбаке ойла:
— Мыйын шонымаштемат южо еҥлан чодыраште сайрак лиеш. А теве мый чодыра кондуктор улам гынат, айдеме деч посна илен ом керт. Мый иктаж кече айдемым ом уж гын, мыланем йӧсын чучаш тӱҥалеш. Мый айдемым пеш йӧратем. Мыйын шонымаштем, тиде шотышто ме доктор дене пеш келшена. Докторат шке пациент-влакшым пеш йӧрата. Уке гын, тыгай маска лукышто интеллигент еҥ кузе коло вич ий служитлен кертеш ыле?
Доктор лӱшкыктен тарелкыжым шӱкале, кынел шогале, Ольга Павловнан кидшым шупшале, вара мане:
Сийланда тау лийже. Тыланет тымык йӱд лийже, манаш мыланем эрыкым пу.
Моло-влакат кынельыч, оза-влаклан таум ыштышт.
Зверев аҥыра еҥ огыл, но Василий Александровичын дерзостьшым тудо нигунарат вучен огыл, сандене тунамак кӱрлын огыл...
Лумым келын, урем дене каймышт годым Григорий Петрович Василий Александрович деч йодо:
— Кугунерова молан Зверев дек толын шинчын?
— Кок причина дене. Эн ончычак, Кугунерован школжыланат Зверев почётный блюститель. Почётный блюстительлан почёт кӱлеш. Почетым ыштынет гын, Зверевмыт дек толде ок лий. Нунын дек от пуро гын, нуным пагалыдымылан шотлат... Тидым тыят ушышкет налаш ит мондо... Вес шотшо тыгае, Зоя Ивановна ончыкыжо мыйын ватем лийшаш, сандене мыйын мутем колыштде ок керт.
— Тудлан Зверевмыт дек кошташ тый шӱденат мо?
— Мый.
— Молан?
— Тидым тый весканарак умылет.
Тиде жапыште Зверев-влак ватыж ден марийже, — тыге мутланен малай возыч:
— Марий ок лий гын, тудо пеш интересный кавалер лиеш ыле, — мане ватыже.
— Да, — мане марийже, — тудо талантан еҥ. Марий ок лий гын, мӱндыркак каен
кертеш ыле.
3
Аркамбалне ятыр ий годсек Вӱрзым вел поян еҥ, Панкрат Иваныч, кевытым куча. Тудо — торговой еҥет, кенета Аркамбал марий-влаклан пеш шӱман лийын шинчын. Аркамбал кресаньык лиймыже шуаш тӱҥалын... Аркамбал обществыш пураш Панкрат Ивановичын шонымыж нерген Григорий Петровичлан Паймет Йогор ойлыш.
Паймет Йогор але шукерте огыл гына Сибирь гыч толын, тудо 1904 ийыште «Потёмкин Таврический» броненосецыште лийын. Корабльын пӱтынь командыже кугыжан власть ваштареш восстанийым нӧлталме годым Йогор активнын шоген манаш ок лий. Тунам Йогор книгам мойынат сайын шинчен огыл. Туге гынат, тудым Сибирьышке, курымеш ссылкыште илаш, колтеныт. 1913 ийыште, Россий престолышто Романов тукым кугыжа-влакын шинчымыштлан кумшӱдӧ ий темме амал дене эртарыме амнистий годым, Йогорлан шочмо элышкыже пӧртылаш йӧн лие.
Кандаш ий революционер-влак коклаште коштмыжо Йогорым ятырак ыҥле еҥым ыштен, санденак тудо Столыпинский реформын акшым вигак умылен: тиде реформо кулак-влаклан веле келшышашлык, Йогор Аркамбал марий-влакым Столыпинский хуторыш лекме деч шӧраш тӱҥалын.
Кулак-влак тоже нерен киен огытыл. Эн чотшо кевыт оза Панкрат Иваныч тыршен.
Тудо коштан-влакым ончылгоч йӱкташ тӱҥалын, Япар Павыл гай яришкамат монден огытыл, сандене иктаж кум еҥ эн йорло-влакат хуторыш лекташ йодмашым пуэныт.
Йорло Япар Павыл кок лӱмаш мландым поена пӱчкын пуаш йодын. Кернак, Япарын ниможат уке: пӧртшат, имньыжат, ешыжат. Тудын ревижский лӱм мландыжым шукертак ял вес еҥлан пуэн. Но столыпинский закон почеш Япар шке лӱмаш мландыжым ик вереш пӱчкын пеҥгыдемден кертеш, а тиде мландылан Панкрат Иваныч нимом пелештыде вигак кумшӱдӧ теҥгем пуа.
Панкрат Иваныч пытартыш жапыште пеш пушкыдо кумылан, Япарлан аракамат йӱкта, калачымат пукша, нимомат ок чамане, только иктым йодеш: Панкрат Иваныч Аркамбальский обществын кресаньыкше лияш приговорлан орол пӧртыш мия гын, Япар ден йолташыже-влак логарыштым ынышт чамане, чот кычкырышт.
— Тиде нерген итат шоналте, Панкрат Иваныч, шонымет семын ыштена!.. Кертына! —
вуйыш кайыше Япар ӱшандара.
Панкрат Иваныч ик Япарланак веле ок ӱшане. Землемер тудын горницыштыже пачерлан ила, — тудлан, мо кӱлеш, чыла ямде. Земский начальникат Панкрат Иванычын кевыт гычше сатум вучымеш утларак налаш тӱҥалын. Панкрат Иваныч ок чамане, пуа.
Старшина ден кугу тиякат Панкрат Иваныч деке чӱчкыдын уналыкеш коштыт.
Чыла тидым Григорий Петровичлан Паймет Йогор ойлен пуыш. Григорий Петрович ӧрын: кузе, мом ыштыман? Василий Александровичат янда заводыш, лесничий дек, каен да ок тол. Григорий Петрович ден Паймет Йогор ятыр каҥашышт, кузе-гынат кевыт озалан приговорым пуаш огыл манын кӧнышт. Григорий Петрович ден Паймет Йогор йорло ден марда кресаньык коклаште умылтарен коштыч:
— Торговой Панкрат кызытат шкенжым тыланда озалан шотла, мландым пуэда гын, тудо вара кернакак тыланда оза лиеш. Оза веле мо, тудо тендам туге кормыжта, те шӱлалтенат огыда керт.
Южо марий-влак тидлан келшат, южыжо «поян деч посна илаш садак ок лий, чынжым ойлаш гын, юмылан тау, Панкрат Иваныч юмын шӱдымӧ почеш ила, мемнам ок обижае», — маныт.
Кеч-кузе гынат, вучымо рушарня шуо. Орол пӧртышкӧ калык шыҥ-шыҥ погынен.
Йозаклан пеш шыгыр годымат, становой ден земский начальник толмо годымат тынар калык иканат погынен огыл. Ешыште пӧръеҥже уке гын, ӱдырамашыже толын; ӱдырамаш гыч кугуракше уке гын, йочаже толын. Ӱдырамаш ден йочан помыштышт яра бутылка уло, коклаште просто кугу пунчыкым чыкен толшыжат коеда.
Григорий Петрович ден Йогорын орол пӧртыш миен пурымекышт шукак ыш лий, Панкрат Иванычын тарзыже ден Япар Павыл кум ведра пурыман печкем нумал пуртышт, ӱстел вуеш шындышт. Почешышт Панкрат Иваныч яра ведрам нумал пурыш. Ӱстел тӧрыштӧ Аркамбал старосто ден ялысе тияк шинчат. Григорий Петровичлан учитель чинжым пагален, верым ял тияк воктене пуышт. Йогор калык коклаш шогале.
Молгунам, тыгай сходка, годым, орол пӧртыштӧ чарныде шоям шойыштыт, мыскарам ыштат, ужмо-колмым тӱрлӧ оҥайым ойлат, а таче калык пеш шып шога, чымыме пикш йоҥеж гай тыматлын: коеш. Чыланат старостым, Панкрат Иванычым, Григорий Петровичым: ончат: мо лиеш? Кузе лиеш? Тиде кум еҥ коклаште эн умылаш лийдымыже Григорий Петрович. Молан тудо тышке толын? Тудлан тыште мо кӱлеш.? Тудын деч ончыч Макар Кириллыч вич ий ала-мо Аркамбалне учительлан шоген, но нигунамат орол пӧртышкӧ толын ончалынат огыл.
Те, лудшо-влакем, революций, деч ончычсо ялысе сходкым шукыжо ужын огыдал, садлан тудым огыдат шинче. Орол пӧртыш мийымеке, олымбалан шичшыжат кӱвар ӱмбалан сукалтышыжат, пырдыж воктен эҥертен шогалшыжат, эн тӱҥ пашалан шотлен, тамакым пижыкта, сандене орол пӧрт кӧргыштӧ ужар-канде шикш пылла коштеш. Тамак шупшаш тунемдыме еҥ тыгай шикшыште нигузеак чытен ок керт. Икана мый изиэм годым, ачий чодыраш кайыме шеҥгеч, орол пӧртыш, погынымашке миенам. Ӱстел вуй турасе олымбалан шинчым, Ятыр шинчышым. Тамак шикш пылла коштеш ыле. Вара ала-кузе-вуемлан выж-вуж чучо. Мый, тарванен, туго лекнем ыле, кӱвар ӱмбак мукльык веле койым, пуренат кайышым. Мыйым тӱгӧ нумал луктыч. Тулеч вара орол пӧртышкӧ коштдымо лийым.
Григорий Петровичлан тамак шикшыште шинчаш саяк огыл, да кузе гынат, чыташак шона, ял тияк деч тачысе погынымаш нерген йодыштеш.
Панкрат Иваныч нимом пелештыде печке гыч ведрашке аракам тичак йоктарыш, ведражым ӱстембаке шындыш. Ведра воктене кок кугу кружкам шындыш. Кажнышкыже пел бутылка пура. Ик кружкаже тичак аракам коштале, оҥжым кугун креслыш...
— Калык-влак, пиал лийже, — манын, «кылт-кылт-кылт» шоктыктен, йӱын колтыш. Вара адак тичак коштале. Ындыже шке ыш йӱ, старостылан шуялтыш.
Старосто арака кружкам кидышкыже ыш нал, ӱстембак шындаш шӱдыш. Старосто кынел шогале:
— Калык-влак, Панкрат Иванычым чыланат шинчеда, тудо мемнан ялыште ынде ятыр ила. Тудын дечын ме нимо осалымат ужын огынал...
— Сайжымат ужын огынал! — ала-кӧ кычкырале.
— Мыланем ойлен пытараш эрыкым пуыза, вара те ойым ыштеда. — Старосто калыкым ӱшандара. — Панкрат Иваныч мемнан ял кресаньык лийын возалташ мемнан деч приговорым йодеш.
— Тудо мландымат йодеш вот? — адак ала-кӧ ыш чыте, коклаш пурыш.
— Кресаньык еҥ мланде деч посна могай кресаньык? — Япар виктарыш.
— Мо, яралан кум ведра аракам йӱкта мо? — вес яришка ешарыш.
Тиде моментым Григорий Петрович шкаланже лачак келшышылан шотлыш. Кынел шогале, шыман йодо:
— Родо-влак, тендан мландыдаже утыж дене уло мо? — эркын веле пелештыш гынат, йӱкшӧ шеҥгел лукышкак вошт шоктыш.
— Могай утыжо, лачакшак уке, — йӱкшым лукто комака пусакыште шогышо йорло Пашай.
— Утыжо уке, могай уто! — тыште-тушто йӱк-влак шоктат.
— Тугеже мый тыланда ӧрам, родо-влак, кузе тыге чудо мландыдам шалатылыда? Вет землемер тыланда утыжым ок пӱч. Кызыт тендан мыняр мландыда вере-вере уло, тудым гына ик тореш чумырен пӱчкын пуа.
Тыгай мутым колын, Панкрат Иванычын изи шинчаже кугун каралте, каза пондашыже ончыкыла кадыргыш, кок тӱрвыжӧ ваш ишалтыч, каҥга капше адак чотрак турто.
Григорий Петрович Панкрат Иванычым ок ончо, калыкым ончен ойла:
— Мый, родо-влак, тыланда тыгай ойым пуэм, мландыда шкаландат шагал, ӧрдыж еҥым шкендан обществышке ида нал.
Умбакыже Панкрат Иваныч чытен ыш керт:
— Тый, Григорий Петрович, шкеже ӧрдыж еҥ улат, тыште ойым ыштен от керт. Адакше тый пеш, самырык улат, школышто икшывым туныкто, а кугуракым туныктен от керт.
— Учительын верже школышто, учитель орол пӧртыш коштман огыл, — кычкыра Япар Павыл.
— Знаме, учительлан орол пӧртыш коштман огыл! — кычкырат Япарын йолташыже-влак. Ончыко Паймет Йогор лекте:
— Пошкудо-влак, мемнан погынымашкына тунемше, ушан еҥ толын. Тунемше еҥ ушан ойым пуа. Григорий Петрович мыланна пеш сай ойым пуыш. Мемнан мландына шкаланна шагал...
— Тиде катырганже адак мланде кугу, молан тышке мланде уке! — Япар иялана.
— Уке, уке! Катырганлан могай
— Пошкудо-влак! — Пашай ончыко лекте. — Йогор еҥ пуштмылан Сибирьыш миен огыл.
— Тудо кугыжа ваштареш шогалын, пуштнеже улмаш! — ала-кӧ кычкырале. Тудлан орол пӧртышкыжат толаш ок лий.
— Тудым тушеч шурен лукшаш!
— Луктына!
— Чу, пошкудо-влак, туге ок йӧрӧ. Йогорым кугыжа мӧҥгӧ колтен гын, ме тудым шурен луктын огына керт, — йыгыра пондашан, кугу капан марий калыклан умылтара.
— Только вот пашаже Йогорышто огыл, Панкрат Иваныч мемнан деч приговорым йодеш.
Шотшо дене каҥашыза, пуаш але уке?
— Мыят тыгак ойлем, — ешарыш старосто.
— Пуаш.. Пуаш!..
Огына пу!.. Огына пу!..
Панкрат Иваныч вес кружкашат аракам тичак коштале.
— Павел Архипович, тол! Кидет куштылго лийже! — Панкрат Иваныч аракам Япарлан шуялтыш.
Япар кружкам, кок кидше дене урзен кучыш.
Япар ик кружка аракам вӱдла йӱын колтыш. Япар почеш хуторыш лекташ возалтше-влак кидыштым шуйышт. Нуныжлан Панкрат Иванычын тарзыже темен-темен пуыш. Панкрат Иваныч тиде жапыште старосто ден ял тиякым алгастарыш.
Ужар кишке сеҥыш... Марий-влак арака кружка дек поче-поче кидым шуяш тӱҥальыч.
Ӱдырамаш-влак помыш гычышт кленчанггым луктыч. Йоча-влакат черетыш шогальыч.
Тидым ужын, Григорий Петрович, вуйым сакен,орол пӧрт гыч лектын кайыш. Почешыже Йогор ден Пашай лектыч, адак иктаж кум-ныл еҥ лекте, молыжо чылан кодыч.
Шуко ыш лий, Панкрат Иваныч, мер приговорым кӱсеныш пыштен, старосто ден ял тиякым шке декше уналыкеш вӱден наҥгайыш... Орол пӧртеш Панкрат Иванычын тарзыж ден Япар Павыл йӱмашым вуйлаташ кодыч...
Панкрат Иванычын мер приговор налмыжлан тылзе эртыш. Хуторыш лекташ адак кок еҥ возалтын. Микипыр Япаят возалташ шонен, да тудыжым Григорий Петрович ден Паймет Йогор шӧрен сеҥеныт.
Василий Александрович тидын нерген тыге ойла:
— Осал пашанат сай велже уло. Панкрат Иваныч чоя. Тудо Аркамбал мландылан пайыш пура. Вара «шке» мландыжым ик вереш пӱчкыкта. «Шке» мландыже воктен Япарын мландыжым пӱчкыкта. Япар мланде. Панкрат кидыш пурде ок код. Моло йорло-влакын мландыштат, Япар мланде семынак, Панкрат кидым ончат. Конечно, ме йорло-влакым чаманена, йорло-влаклан полшена, ме поян кашак дене Тиде пашаштат кучедалына. Ме тиде пашам туге савырена: йорло-влаклан поян-влакын осалыштым раш ончыктен кертына. Столыпинский реформа классовый кучедалмашым пӱсемда. Общинный мланде гыч кӧ ойырла? Эн ончычак — кулак, вара — ял гыч олашке фабрикыш, заводышко каяш шонышо йорло-влак ойырлат. Кумшо тӱрлыжӧ — Япар гай яришка-влакше, — мландыштым посна пӱчкыктен ужалаш шонат. Тыгеракын, мландыдыме кресаньык кокла гыч шукыжо олашке кая. Олаш-те паша кид шукемеш, пашазын положенийже удаҥеш. Тышечын забастовко да турло пудыранчык тарвана. Ялыштат кресаньык коклаште дифференциаций кугемеш. Хуторыш лекше кулак-влак сайрак мландым налыт. Йорло-влак тидлан сырат, кулак ваштареш кучедалаш пижыт. Адак ик йӧн уло: кугыжа ден думо нужна кресаньыкым зоритлаш поян кресаньык-влаклан кунар чот полшат, йорло кресаньык массе тунар раш чынжым умылаш тӱҥалеш, кугыжалан инаныдыме лиеш. Ий еда ялыште еҥлан пашам ыштыше батрак шукемеш. Кӱчызӧ гай йорлештше, зоритлалтше кресаньык-влак ешаралтыт. Тугай кресаньык миллион дене шотлалташ тӱҥалеш. Нуно оласе пролетариат дене кылым кучыде шкаланышт утаралтмашым огыт му. Оласе пролетариат кугыжа ден поян-влак ваштареш кынелеш гын, йорло кресаньык массат пролетариатын вуйлатымыже почеш шке илышыжым саемдышаш верч, уло вийжым пыштен, кучедалаш пижде ок код... Панкрат Иваныч Аркамбал марий-влакым кызыт ондален гын, тиде ондалымашыже нунын шинчаштым почаш веле полша. Конешно, ме тоже мален киен огына керт. Тыланда, Петрович, Йогор дене когылянда паша утларак тӱкна. Те марий улыда, те шке марий калыкдам мемнан деч утларак паледа. Ме, Зоя Ивановна дене коктын, утларакше руш коклаште умылтарыме пашам ышташ тӱҥалына. Мый янда заводысо пашазе-влакым организоватлаш пижам, Зоя Ивановналан кресаньык-влакым пуэм.
Григорий Петрович ден Йогор тиде ой дене келшышт, пашам тыге шельыч: Григорий Петрович революционный литературым марлашке кусара, кугурак ученик коклаште тӱрлӧ йӧн дене агитацийым колта, коклан школеш ялысе марий-влаклан мутланымашым ышта. Тыгай мутланымашым ышташ научно-популярный беседа амал дене разрешенийым налаш лиеш, Йогор ялысе пашаште, кастене рвезе-влак погынымаште, — икманаш кушто йӧн, тушто, — кугыжан власть ваштареш кынелшаш нерген умылтараш тӱҥалеш.
Тидын деч вара Григорий Петровичын илышыже кум кыдежан лие: ик кыдеж — школышто икшыве-влакым туныкташ, учебный программым шукташ, весе — революций паша, кумшо — шке илышыже. Григорий Петровичын шке илышыже тугай лончыш пурен, нимо семынат умылен от керт: ончыкыжо мо лиеш? Григорий Петрович Тамарам йӧратен шынден.
Григорий Петрович ик могырымжо пеш умыла: поян помещик кокла гыч лекше земский начальникын ӱдыржӧ ден йорло марий кресаньыкын эргыже илыш корнышто таҥ тошкалын каен огыт керт. Кернак, Тамара пеш поро кумылан ӱдыр, нужна-влакымат пеш чамана.
Туге гынат, Григорий Петрович шижеш: Тамара нигунамат шке классшын илышыж гыч ойырлен ок керт... А Григорий Петровичын йорло марий эрге улмыжым нигунамат ок мондо... Вес могырымжо, ала-могай каласен моштыдымо вий Григорий Петровичым Тамара дек шупшеш. Тамара лиеш гын, пычкемыш пӧртат волгыдын чучеш, теле йӱштыштат умыр лиеш.
Григорий Петрович земский начальник дек первый мийымыж деч вара шуко марте нигушкат ыш кошт, Тамарам ыш уж, тудым йӧршын мондымыжла чучо. Туге гынат, тудын шӱмешыже первый ужмаштак Тамаран тӱсыжӧ пеҥгыдын сӱретлалт кодын улмаш.
Ик кастене Григорий Петрович волостной правлений гыч толеш ыле. Земский начальникын пӧртшӧ турашке шушашыже годым трук капка почылто, — уремышке Тамара лекте. Кенеташте Григорий Петрович нимом ышташат ӧрӧ: эртен каяш, але пелешташ?
Пелештыде эртен каяш оҥай огыл, вара йӧршеш дикарьлан шотла. Григорий Петрович упшыжым нӧлтале:
— Поро кас лийже, Тамара Матвеевна! .
— Поро кас лийже, Григорий Петрович! — Тамара, муфто гыч кидшым луктын, Григорий Петровичлан шуйыш, Григорий Петрович шыман гына изи кидшым кормыжтале. Олмешыже Тамаран кугу парняже Григорий Петровичын кидтупшым пеҥгыдынрак темдале.
— Григорий Петрович мо тый нигуштат от кой? — Тамара адак пелештыш. — Ме тыйым кодшо рушарнян вучышна.
Григорий Петрович нимом пелешташат ӧрӧ... Мом тудо ойлыштеш? Молан вученыт? Кӧ вучен?
— Кодшо рушарнян мый ече дене Азъялыш миенам.
— Ече дене кошташ сай мо?
— Мый пеш йӧратем.
— Григорий Петрович, ече дене кошташ мыйым туныкто!.. А мом ме тыште шогена, айда мемнан дек! Ала тыйын пашат Пеш шыгыр?
Григорий Петрович адак чот ӧрӧ. Мом ышташ: пураш, але пураш огыл? «Извинитле, Тамара Матвеевна, таче мый пурен ом керт, пашам пеш шуко уло», манаш Григорий Петрович умшажым почо, но йылмыже йӧршеш вес семын каласыш:
— Таче нимогай пашамат уке.
— Туге гын, мутланышаш уке! — Тамара Григорий Петровичым кидпӱан гычше кучыш.
Пӧртыш пурымеке, Григорий Петровичын ӧрмашыже адакат чот ешаралте.
— Маша, самоварым шынде, — мане Тамара омса почын пуртышо прислугылан. — Григорий Петрович, тый: столовыйышко пуро, мый сейчас лектам.
Тамара изи пӧлемышке пурен кайыш. Григорий Петрович столовыйыш пурыш, — иктат уке. Пырдыжыште кечыше шагат шым гана перыш. Спиртовый лампе волгыдын йӱла.
Пӧлемыште. ик еҥат уке. Григорий Петрович пушкыдо пӱкеныш шинче.
Шукат ыш лий, Тамара тольо.
— Ачий ден аван доктор дек унала каеныт, мыят тушко каяш лектынам ыле.
Григорий Петрович кынел шогале.
— Извинитле, Тамара Матвеевна, мый тидым ыжым шинче.
— Эх, могай тый дичок улат, Григорий Петрович. Григорий Петрович, шинчажым кумык ыштен, шинче.
— Мый дечем ит лӱд, Григорий Петрович. Мыйын тый денет мутланышаш уло. — Тамара Григорий Петрович воктелан шинче. Мый школ ончышо инспекторлан прошенийым колтенам ыле, теве тудын деч таче вашмутым нальым. Тудо тыйын школышкет практикылан ышташ мыланем разрешенийым пуэн... Кунам мыланем кошташ тӱҥалаш?
— Инспектор разрешенийым пуэн гын, кеч эрла гыч тӱҥал, — мане Григорий Петрович, Тамарам тӱткын ончале. Тамара тудлан тугай сай, лишыл еҥла чучо. Григорий Петрович Тамаран кидшым руалтен кучыш. Тамара кидшым шупшын ыш нал, шыман гына вашмутым пуэн воштылале:
— Вара, Григорий Петрович, адак иктым йоднем: тый мыйым марла кутыраш туныкто, марий школышко назначаят гын, марла ойлен от мошто гын, туныкташ неле лиеш вет?
— Йӧсӧ лиеш.
— Олмешыже мый тыланет француз йылмым туныктен кертам, конечно, тыйын тунеммет шуэш гын...
— Тый туныктет гын, китай йылмымат тунемам.
— Комплиментым ойлымо ок кӱл, Григорий Петрович!
Уна Маша самоварым конда. Тамара кынеле, буфет гыч ик стаканым, чашкам, чайникым лукто. — Ну, ме урокнам тӱҥалына веле... Мом те йӱнеда? Мыйын чай уло, адак шоколад уло. Можым йӱына?
— Мыланем чайым пу, — Григорий Петрович марла пелештыш, вара мо лиймыжым Тамаралан умылтарыш.
— Мыйын чаем пеш чапле. Тол, тышак шич. Йӱ. — Тамара чайым темен Григорий Петровичын ончыкшо шындыш. — Сакырым кугуракын пыште.
Григорий Петрович ончыктымо пӱкеныш шинче. Тамара булкым пӱчкедыш, шӱшмӧ ӱйым буфет гыч кондыш, Григорий Петровичлан каласыш:
— Пожалуйста, нал. Григорий Петрович, нигунамат тыгай тамле чайым йӱын огыдал?
Изиш лиймеке, Тамара адак йодо:
— Григорий Петрович, тый Виктор Гофманым йӧратет?
— Кӧ тудо тугае?
— Тый тудым лудын отыл мо? Тудо ятыр журналыште печатлалтын. Мый тудын ик почеламутшым пеш йӧратем, путыракше тудо тачысе кечылан келша...
Григорий Петрович Тамаран шинчашкыже ончале, Тамаран шинчаже Аркамбал мӱшылла келгын коеш.
Тамара, Григорий Петровичым тура ончен, ойлаш тӱҥале:
У меня для тебя столько ласковых слов и созвучий,
Их одну только я для тебя могла придумать, любя.
Их певучий волной, то нежданно-крутой, то ползучей
Хочешь, я заласкаю тебя?
У меня для тебя столько есть прихотливых сравнений, —
Но возможно ль твою уловить, хоть мгновенно, красу?
У меня есть причудливый мир серебристых видений, —
Хочешь, к ним я тебя унесу?
Видишь, сколько любви в этом нежном взволнованном взоре?
Так я долго таила, как тебя я любила и люблю. —
У меня для тебя поцелуев дрожащее море, —
Хочешь, в нём я тебя утоплю?
Тамара кок кидшыге Григорий Петровичлан шуйыш. Григорий Петрович кынел шогале, Тамарам ӧндал кучыш...
Григорий Петрович тылеч вара Зверевмытын чӱчкыдӧ унашт лие... Тамара дене книгам лудеш, Ольга Павловна дене музыкым шокта, Матвей Николаевич дене преферансла модеш. Преферансла модаш Григорий Петрович пеш вашке тунеме, — школышто тунеммыж годымат Григорий Петрович задачым пеш сайын решая улмаш. Зверевмыт чыланат Григорий Петровичым йӧратеныт. «Пеш ушан рвезе», — маныт. Григорий Петровичат «мый нунын дене родым кучаш ом шоно» манмыжым монден, Матвей Николаевичымат сай еҥлан гына шотла...
Но вашке Григорий Петрович ден Зверевмыт коклаште йоҥылыш паша лийын кайыш.
Тунам 3веревмыт — куваж ден кугызаже — землемер да Григорий Петрович картла модыныт. Землемер ден Матвей Николаевич мланде пӱчкедыме нерген мутланат ыле. Он адак хуторыш кайыме нерген лекте. Землемер ойла:
— Памаштӱр гыч коло пӧрт лектеш... Хуторыш лекмын пайдажым калык умылаш тӱҥалын... Петр Аркадьевич Столыпин ушан деятель улмаш.
— Да, ушан деятель ыле, — пелештыш Зверев, — чылт арам пуштыч. Тыгай еҥ верч чон коршта.
— Вот иктаж революционерым сакен пуштыт гын, мый пырчат ом чамане. Столыпиным пеш жал, — шке мутшым каласыш Ольга Павловна.
Ольга Павловна тыге ок каласе ыле гын, Григорий Петрович чыта, нимомат ок пелеште ыле. Ольга Павловнан мутшым колын, Григорий Петрович чытен ыш керт, йылмыжым кучен ыш сеҥе, пелештен колтыш:
— Мыланем пырчат жал огыл.
— Кӧ жал огыл?
— Столыпин.
— Молан жал огыл? — Зверев кӧргӧ йӱк дене йодо.
— Икте колен, весе лектын, — келгышке кайыш Григорий Петрович.
— Кӧ лектын?
— Коковцев.
— Так значит, Коковцев лектын? — шуялтаренрак Зверев пелештыш. — Те шинчеда, але уке? Столыпиным иктат алмаштен ок керт. Тыланет, Григорий Петрович, тыге ойлаш вожылаш кӱлеш. Столыпин виса кресаньыклан иктат сайым ыштен огыл.
Умбакыже ала-мо лиеш ыле дыр, но йӧра, Григорий Петровичым случай утарыш.
Волостной правлений гыч изи тияк куржын толын:
— Ваше высокородие, тыйым телефоныш Хохряков шӱда. .
— Молан?
— Моланжым ок ойло, кызытак толжо, пеш кӱлеш, манеш.
— Мо тушто адак лийын? — Зверев лектын кайыш.
Григорий Петрович тиде жапыште позицийым коден куржмашым эн сайлан шотлыш. Ольга Павловна ден Тамаралан кидым пуыш. Землемерат тарваныш:
— Пожалуй, мыят каем.
— А пулькыжо?.. Шинчыза, Матвей Николаевич вашке толеш.
— Пулькым вескана модын пытарена.
Землемер ден Григорий Петрович уремышке пырля лектыч.
— Ай-ай, Григорий Петрович, земский начальниклан тыге ойлаш кузе тоштат? — ӧрын йодо землемер.
Григорий Петрович тиде мутлан нимомат ыш пелеште, землемерлан кидым пуэн, школышкыжо ошкыльо.
5
Кум кече годым Григорий Петрович школ гыч ыш лек... Тамарат ала-мо сырымыла коеш. Урок пытымек ик пырчат ок шого, тунамак лектын кая.
Кум кече гыч Василий Александрович тольо. Григорий Петрович тудлан чыла ойлыш:
— Ынде Зверевмыт дек иканат ом кае.
— Да, вигак каласаш, глупость спорол, — Василий Александрович мане. — Мо ия таратен. тыйым земский начальник дене Столыпин нерген тыге ойлышташ. Вет тиде мутлан тудо тыйым арестоватлен Чарлаш колтен кертеш ыле.
— Зверев гай ончылно пеш шекланен ойлыман. Тамараже ончылнат пеш ойлыштмо ок кӱл. Зоя Ивановна умылен налын: Тамара кернакак студент-влак коклаште лиеден, но нимогай революционный кружокыштат шоген огыл.
— Мый ынде урок деч моло вере тудын дене ваш ом лий... Шкежат тудо кызыт мыланем сырышыла коеш.
— Тидыжым шке шинчет, кузе шӱмет шупшеш, туге ыште. Только иктым ит мондо: мемнан пашана кугу, изменник ит лий...
— Василий Александрович, тый мыйым кӧлан шотлет!?
— Мый тыланет ӱшанем, но шекланыме нигунамат утым ок ыште. Ынде каласе: ойлымо почеламутет ямде але уке?
— Теҥгече возен пытарышым, — Григорий Петрович кагаз лаштыкым лукто. — Колышт, иктаж можо ок келше гын, вигак каласе:
Ончо, могай чапле купечын полат!
А земский начальник ден опкын Панкрат
Пеш тамлын кочкыт, пеш чаплын чият,
Пашажым могайым гын. нуно ыштат?
Незерын кид-йолжо, незерын пашаже
Полатым, вургемым, кочшашым ышта.
Молан гын йӧратыме тудын йочаже
Кылмен, орланен, какшемын пыта?
Незерын пӱжвӱдшым, незерын вӱр-вийжым
Поян ден тӧрамыт кашакын лӧкат.
Полшат нунылан, чылт пудий гай пижын,
Руш поп ден мулла, чимарий тӱлекарт.
Ты ситмиж кашакын коклаште эн онжо, —
Пел юмо маналтше вӱран кугыжа,
Вет тудын полатше, ший-шӧртньӧ тронжо
Шемерын лулеге ӱмбалне шога.
Кынел, тарване, шемер марий калык,
Оласе пашазе ден ушно иктеш,
Вачетым тарвате, виет ситышашлык,
Чылаштым солалте, пытаре йӧршеш.
Вара тыланет шуялта кече йолжым,
Йочат пеледалтын кушкаш тӱҥалеш.
Вашке, вашкерак тый кынел, марий калык,
Тушман ваштареш пижашетак кӱлеш!
— Томам огыл, — мане Василий Александрович, — тулжо уло, но тый, конкретнын тӱҥалын, абстрактно пытаренат. Пӧрык земский начальник ден Панкрат нерген тӱҥалынат гын, мучашке шумеш нунын нергенак возаш кӱлеш ыле. Материалжат пеш сай уло вет: примерлан, орол пӧртеш арака йӱктымым, приговор налмым, вообще мланде пӱчкедыме, столыпинский хутор нерген возаш гын, калык шӱмыш утларак логалеш. Мый ушанем, тый мыйын оем дене келшет, тиде. кечылаште тиде нерген возет... А кызыт, пожалуй, землемер дек миен толына: тудо тушто мом ыштылеш?
— Мый землемер дек ом кае.
— Молан?
— Тудо Панкрат дене ила.
— Вот чудак... Вет тый Панкрат дек от кае; тый Алексей Антонович Огородников дек кает. Кстати, тый колынат, марий-влак Огородниковым кузе ойлат?
— Уке.
— «Ваше благородие» олмеш «ваше огороди», маныт. Ха-ха-ха! Оҥай вет?
— Фамилийже дене пеш келша.
— Ну, кайышна.
Григорий Петрович ден Василий Александрович уремыш лектыч. Василий Александрович адак Григорий Петровичым шылтала:
— Эх, мо чортлан земский начальниклан, дворянинлан, Столыпин нерген тыге ойленат! Вет, неблагонадёжныйлан шотлен, тыйым эскераш тӱҥалыт гын, вара тыланет школеш нимогай лудмашымат ышташ эрыкым огыт пу, школ гычшат кораҥдат.
Григорий Петрович йоҥылыш лиймыжым шкат шижын, но ынде мом ыштет? Земский начальник дек каен извиненийым йодат?.. Тамара ала полша, ала уке?.. Эх, чорт, нуно дек коштмыжак ок кӱл ыле. Григорий Петрович умбакыже йӱкын пелештыш:
— Мый первыяк нунын дек ынем кай ыле, тый шке наҥгайышыч.
— Вот, чудак, мыйымак титакла. Мый вет тыйым кошметлан ом вурсо, Тамара дене келшыметланат тореш омыл, йылметым кучен моштен отыл, теве тидыже сай огыл...
Ну, ит ойгыро, ала иктаж йӧн дене так эрта, руш ойлымыла, без последствий
пройдёт...
...Кернак, тиде корнылан так эртыш. Шуматкече кастене, урок пытымеке, Тамара, класс гыч лектын, вик шке декше ыш кай. Григорий Петрович Тамаралан пӱкеным пуыш. Шкеже, вес пӱкеным налын, Тамаран ваштарешыже шинче. Коктын ятыр марте, нимом пелештыде, ваш ончен шинчышт. Вара Тамара, шыпак кынелын, омса веке кайыш.
Григорий Петрович пӱкен гычше кынел шогале, но Тамарам ыш чаре. Омса кылым кучымекше, Тамара мӧҥгӧ савырнен шогале, муфто гычше изи письмам луктын, Григорий Петровичлан шуялтыш:
— Авам тыланет серышым колтен.
Григорий Петрович, Тамара дек миен, письмам нале. Тамара тунамак лектын кайыш.
Григорий Петрович, письма калтам кушкедын, изи каляка ош кагазым лукто. Ош кагазын пел могырешыже тыгыдын тыге возымо:
«Пагалыме Григорий Петрович! Мемнан пулькына пеле кодын. Тудым таче модын пытарашна кулеш. Икечысе инцидент шотышто ит коляне... Конечно, Матвей Николаевич — кугыжан слугаже, тудо Столыпин гай кугу еҥ нерген айда-лийже ойлымым ок чыте. Весылан гын, ок кудалте ыле. Но тый але пеш самырык улат, адак ме тыйым икшывына гае йӧратена, садлан тыйым таче куд шагатлан шкенан дек вучена. Мемнан дек толмекет первыяк тый Матвей Николаевич деч извиненийым. йод, кеч-кузе гынат, тудо почётный еҥ... Тыйым. пагалыше О. Зверева».
Тыгай серышым лудмекыже, Григорий Петровичлан ик могырым луш чучо. Инцидент, Василий Александрович манмыла, без последствий эртыш: шоҥго Зверевмыт Григорий Петровичым кернакак йӧратат улмаш. Вес могырымжо, молан Тамара тыгай лийын?
Кеч-кузе гынат, таче кастене чыла палем...
6
У ий деч кок арня эртымеке, Микипыр Яшай ден ӱдыржӧ адак Кужу куп дек, смола заводышко, кайышт. Смола, шолташ черетше ныл кече гыч иже пура, да под йымалан олташ пу кӱлеш. Лум ятырак келге, вашке луктын ситараш йӧсӧ...Смола заводыш мийыме кечыштак, кас велеш, Левентей кугыза тольо, тупыштыжо — ний дене тодмо лаче, вачыштыже — пычалже. Почешыже самырык марий тольо. Тудынат пычалже. уло, тудат лачым сакен... Коктынат ече дене улыт. Чачий, самырык марийым ончале да чодырасе Нӧнчык патырла еҥым кышкылтше саде сонарзым палыш. Сакарат Чачийым палыш.
Кернак, Сакар тиде кечылаште Чачийым ужаш шонен, только тышан огыл, Аркамбалан вашлиям шонен. Чачий гын, «Нӧнчык патыржым» ужаш тыге йӧн лиеш, манын шоненат огыл. Чодыраште вашлиймыжат ынде кок тылзе коклаште мондаш тӱҥалын, омо ужмыла веле чучеш. Тудо первыйракше самырык сонарзым ятыр марте шонен коштын, вигак каласаш гын, чотак шонен... Но мом ыштет, илыш тугай, жап ала-могай черымат паремда, Чачият чодыраш вашлийме марийым эркын-эркын мондаш тӱҥалын ыле, но вот тудо адак Чачий ончылно шога, шинчажымат Чачий ӱмбач ок ойыро...
— Поро кече лийже, Яшай, поро кече лийже. Чачий! — Чачийын пылышешыже Левентей кугызан йӱкшӧ шоктыш.
— Туге лийже, Левентей изай. — ваштарешыже Яшай пелештыш.
— Адак шолташ тӱҥальыч мо?
— Шолташыже але уке, под йымалым ямдылаш толын улына... Чачий, кӧршӧк дене чайым шындышаш, кугызамытын йӱмышт шуэш дыр...
— Мый, шкат шинчет, чайым ом ну, Сакар йӱеш гын веле?
— Огым, — кӱчыкын пелештыш Сакар.
— Сонарзе гыч кӧ чайым йӱеш? — воштылеш Левентей кугыза. — Мыланна эн йӱштӧ вӱд кӱлеш... Чай огыл, теве ме шӱрым шолтена. Сакар, мераҥетым ньыктыт... Чачий, пареҥгыда уло гын, иктаж пареҥгым эрыктет гын, йӧра ыле.
— Тый, Чачий, кугызатлан шӱрым шолташ полшо, мый нымыштым руал толам, — мане Яшай, омаш лук гыч ечым лукто, товарым кыдалысе поташкыже чыкале.
— Чачий кочкаш шолта гын мыят тый денет пырля нымыштым руаш мием, куван йыдалже
пытен, ыштен пуаш возеш, — мане Левентей кугыза, гупысо лачыжым кудашын, омаш ончылно шогышо пӱнчӧ укшеш, кид шумашешрак, сакалтыш, ну, Яшай, каена, — вара Сакар век савырнен пелештыш. — Кугурак кӧршӧкеш шолтыза.
Яшай ден Левентей кугыза чодырашке кайышт. Сакар ден Чачий омашыш пурышт. Омашыште иктат уке. Смола шолтышо Кӱсола марий-влак тӱнӧ улыт: иктыже смолалык пум шелыштеш, весыже — смолам ойыра...
Омашыш пурымеке, Сакар тупысо лачыжым кудаше, лаче гычше ош мераҥым лукто, кӱсен гычше наград вурдан паккӱзым лукто, мераҥым ньыкташ тӱҥале. Чачий пареҥгым эрыкташ шинче. Кенеташте, шуко мутланышаш уло гынат, мутым лукташ йӧсӧ. Тыге Чачий ден Сакарат мутым огыт му. Сакар, чодыражым шарнен, Чачийым йӧратен онча.
Могай чонеш пижше ӱдыр! Тыгай вате лиеш гын, Сакарын шӱкшӧ пӧртшат мызе пыжашла чучеш ыле! Кӧ шинча, ала юмо пӱрен гын, лиешак? Левентей кугыза, шке тулар марий лиям гын, Яшай пуа, манеш да... Левентей кугыза пеш оҥай айдеме, Сакарлан корно мучко Микипыр Яшайын ӱдыржым темлен тольо:
— Миен гын, теве ужат... Капше шымавуч гай, йолым шопш гайым пидеш, ӱпшӧ ошалге, пунемже кыдалже деч ӱлык кеча...
«Айда шоҥго, чыла ончен шуктен!» — шоналтыш Сакар. Сакарлан тудыжак пеш оҥай:
Сакар нигунамат Чачийым ужын огыл, манын Левентей кугыза шона, Садлан мут савыртыш еда «теве шке ужат» манеш. Чачият Сакарым онча. Молан тудо тышке толын? Пычал дене кошташ тышке толын мо? Чачий тышке толмым шижмылак тачак толын. Чачий мыняр онча, тунар шӱмжӧ ырымыла чучеш... Чодрасе Нӧнчык патырже Чачийын шӱмыштӧ угыч ылыжеш. Тиде еҥын можо Чачийын чонжым тыге шке декше шупшеш? Ончымаште ниможат еҥ деч утыжо уке. Лӱмжым але марте Чачий шинчен огыл ыле, лӱмжым кызыт гына кольо, — лӱмжат сылне огыл — Сакар. Сакар... сакыр... такыр... Нимо сайжат уке. Туге гынат, Сакар солык налаш мия гын, Чачий ик пырчат ок сӧрвалтаре, йӱеш...
— Кӧргӧ ӱзгар опташ иктаж кӱмыжет уло? — шоктыш Сакарын йӱкшӧ, тунамак мераҥ коваште тӧргалтын кержалте.
Чачий, оҥамбачын налын, шулдыран теркым конден пуыш. Сакар, теркым налын, кӧргӧ лукташ тӱгӧ кайыш. Чачий, пареҥгым эрыктен, падрештен, мушкын ямдылен, кӧршӧкыш пыштен шындыш.
Сакар, мераҥым пуртен, пӱчкеден, кӧршӧкыш оптыш. Чачий вӱдым оптале, шинчалым пыштыш, кӧршӧкым коҥгашке шындыш.
— Ме вет тендан веке каяш лекше улына, — Сакар мутым муо.
— Кушко? — ыш умыло Чачий.
— Тендан ялыш... Мый судыш каем, земский начальник ӱжыкта.
— Могай судыш? Молан? — йодеш Чачий, чонжылан изин-кугун чучеш.
— Саде Ужанур марий судыш пуэн, адак Токтар стрелок протоколым возен аман...
— Ужанур марийже молан судыш пуэн?
— Упа тунам тыйын имнетым перымыжлан шкенжым: лумыш чумал шуышымыс. Тудлан пуэн. Уке гын, молан пуа?
Земский начальникше тыйым судитлен ок шынде гын, йӧра? — колянен йодо Чачий.
— Ынде Левентей кугыза полша гын веле... Адак тыйымат свечыллан шогалташ шоненам ыле, да тый тыште улат улмаш.
— Мыйже тидлан йӧрем мо?
— Тый раш каласет гын, нуно шке тӱшкан толын пижыч манат гын, мый винамат ом лий, маныт.
— Мый пеш шогалам ыле, да завод шолташ пура. Пу ямдылышаш уло, мом ыштыман вара?
— Завод черетдаже кунам шуэш?
— Нылымыште кастене пура.
— Судшо кумышто лиеш. Тугеже ала миен кертат? Утлаш полшет гынже, мый вара пу ямдылашда полшем ыле... Стрелокын протоколжылан тюрьмашкак огыт шынде, ыштат гын, штрафым ыштат.
— Тугеже пеш мием. Ачий теве мом ойла.
Тиде жапыште Яшай ден Левентей кугыза ойлен-ойлен мӧҥгӧ пӧртылыт. Яшай куд нымыштым нумалын, Левентей кугызан кидыштыже пычалже веле. Левентей кугызалан нымыште ок кӱл. Тудо Яшай дене ныл шинча вашлийын мутланаш гына чодырашке каен.
— Мыйын икшывем уке, юмо налын пытарен. Кува ден коктын илена. Погем пеш шуко манат ок лий, но нунылан илаш тӱҥалашышт сита. Эргылыкеш пуртышаш нерген мый Сакарлан шкаланже але ойлен омыл. Тудо тидыж нерген але ок шинче. Шонымаштем, тудо тидлан тореш ок лий. Ме тудын дене шукертсек келшена. Пычал дене кошташат тудым мый туныктенам. Аваже тудын шоҥго, эре шӱкшӱн ила, Сакарлан ӱдыр налде ок лий. Ала, Яшай шольо, ӱярнялан шотым ыштена ыле?
— Мый, Левентей изай, тыйым пагалем, тый мыланем шойышт от ойло. Чачийым марлан пуашыже шкемынат ешем уке. Мыйынат ик ӱдырем ден ик эргым веле вет. Вара паша еҥем проч ок кодыс. Япушем але латкок ияш веле. Чачийжат але кугу огыл.
— Паша еҥ уке манын, ӱдырым кучыман огыл, Яшай шольо. Япушет вашке пашалан шуэш, рвезе еҥ кушкеш, коваштыже ургымо огыл. А Сакар гай еҥым шагал муат...
Тыге мутланен, Яшай ден Левентей кугыза смола заводышко толын шуыч. Нунын толмашеш шӱр лачак кӱын шуын. Шӱр кочкаш нылытын шинчыч. Кочмыж годым Сакар судыш кайымыже нерген ойлыш, чодыраште шыжым лийше пашам умылтарен пуыш. Пу ямдылаш полшаш шонымыжымат каласыш.
— Чачий, тугеже каяшет возеш, пашажат мемнан верчын лийын. Пум кычал ямдылем, пӱчкын толашыже варат лиеш. Тошто пуна але кок кечылан сита.
Эрлашым кас велеш Чачий Левентей кугыза ден Сакарым шке декше намиен пуртыш.
Яшай вате первый ӧрӧ, вара кузежым-можым умылымекше, кыч-куч веле кояш тӱҥале: уло шӱрашыж дене пучымышым шолтыш. Сакарге, Левентей кугызаге чайым огына йӱ манмыла путырак чот ӧрӧ:
— Кызыт чай йӱдымӧ еҥ уке шонем, ыле, Морко велыште уло, ужат?
— Морко велыштат чай йӱдымӧ кызыт уке. Мемнан пашанаже тугай, пычал дене коштмо годым чай йӱаш ок. йӧрӧ. Чай йӱын могыр лушкыдемеш, умылтарыш Левентей кугыза.
— Туге гын, аракам йӱда гын веле? Чачий, мий пел бултылкым налын тол.
— Аракам да мойын ит васартыл, ме уна она ул.
— Уна дечат уна улыда. Яшай ден Чачий тендан нерген эре ойлат. Чачий, оксажым шӧрлыкеш пыштенам.
Чачий арака дек каен колтыш. Япуш пычалым ниялткала.
— Ит тӱкӧ, шӱшмӧ ала! — аваже шӱрда.
— Шӱшкашыже шӱшмӧ, да лӱяшыже ок лӱйӧ, чыве-нерыштыже пистон уке, кагаз дене веле петырен улына.
— Кугызай, тый маскамат пуштынат мо? — Япуш йодеш.
— Лӱалтын, — кӱчыкын каласыш Левентей кугыза.
— Тыят лӱенат, изай? — Сакар дечынат палынеже Япуш.
— Маскамак але пуштын омыл, пирым иктаж кумытым пуштынам.
Чачий аракам налын тольо, аваже пучымышым кӱмыжыш оптыш.
Родо-влак, шичса... Теве тышке тол...
Сакар шолтымо мераҥ шылым ӱстембаке луктын оптыш:
— Тидыжым те кочкын ончыза..
— Тиде мо шыл вара?
— Саде лум ӱмбач кудалшет...
— Пий шыл? коклаш пурыш Япуш.
— Кай ушдымо, пийым кӧ кочкеш!..Мераҥым Морко?
велне тыге маныт вет?
Левентей кугыза вуйжым муклык ыштыш.
— Ну, родо-влак, тау, — Яшай вате арака чаркам тӱрвешыже тушкалтыш, вара Левентей кугызалан ешарен темыш.
— Чачийланже от пу мо?
— Мый огым, кугызай...
— Ӱдыр еҥ тудо айда марлан кайымыж годым йӱеш да йӧра, — воштылеш Яшай вате.
— Туге гын, тау лийже! — Левентей кугыза шалт йӱын колтыш. — А-а, пеш мотор улмаш... Чачий, тыгеже, ават ойлымо семын гын, пеш кужунак йӱде ит кошт.
— Каче толеш гын — кает, ок тол гын — корак тупеш шинчын кает мо? — воштылеш Чачий... Ала-кузе Левентей кугыза дене мутланаш Чачийлан куштылгын чучеш, Левентей кугыза деч Чачий ок лӱд, шке кочаж дечат сайлан шотла.
— Корак тупеш огыл, тарантасеш, але рогозан тереш шинчын каяш кӱлеш. Тыгай сай ӱдырым, самырык лиям гын, иктыланат ом пу ыле. — Левентей кугыза Сакарлан шинчам пуале.
Чачий тидым тогдайыш, чеверген тӱгӧ лектын кайыш.
Кастене Левентей кугыза земский начальник дек миен тольо. Толмекыже, Япушлан «Маска» йомакым колтыш:
«Ожно ик марий нурым куклен. Куклымашкыже маска лектын.
— Марий, мом ыштет? — маска йодеш.
— Нурым куклем, вара ревым ӱдем. Реве кочкаш пеш тамле.
— Мыйымат ушо.
— Тол.
Маска ден марий нурым куклаш тӱҥалыт. Марий омарта йыр товар дене изиш печка да маскалан каласа.
— Лук!
Маска омартам каткален луктеш. Марий тыгыде оргажым нумалеш, маска шолдыра кашкам кӧсмыра.
Тыге толашен-толашен куклат, вара ревым ӱдат. Реве пеш мотор шочеш. Ревым лукташ тӱҥалыт. Марий маскалан ойла:
— Тый мом налат: вуйжым але вожшым? Марий вуйым пога манмым маска ала-кушеч ожно колын улмаш.
— Мый вуйжым налам, — манеш маска.
— Йӧра, — манеш марий.
Марий ревыжым налеш, маска реве шудыжым вынемышкыже нумалеш.
Марий теле мучко ревым кочкеш, маскан реве шудыжо шыжымак шуын пыта.
Вес шошо шуэш. Марий адак нурым куклаш тӱҥалеш. Маскат, вынем гыч лектын, куклымашке мия.
— Тый мыйым ондалышыч. Ынде мый тыйым шкендым кочкам, — манеш маска.
— Мыйым кочкаш тый але шуат, айда адак куклена, вара тый вожшым налат, мый вуйжым налам, — манеш марий.
Маска келша.
Нурым куклат, шожым удат. Шож Пеш мотор шочын. Тӱредаш жап шуын.
— Ынде мом налат? — манеш марий.
— Ойлымына семын ыштена, ынде мый вожшым налам, а тый вуйжым нал, — манеш маска.
Марий шожын парчажым тӱред налеш, маска вынемышкыже отылым нумал опта.
Марий теле гоч шож киндым кочкеш. Маскан вынемыштыже отыл пыкнен пыта.
Теле эрта. Шошо толеш. Марий адак нурым куклаш тӱҥалеш.
Маска, вынем гычше лектеш, марийын куклымашкыже мия:
— Тый адак мыйым ондалышыч. Ындыже тыным кочкамак.
— Кочкат гын, кочкат огыла, — манеш марий, — мыйын кудыштем имнем ден орвам арам кодеш, тудымат тыланет конден пуэм. Эрла марте колто.
— Йӧра, — манеш маска. — Эрла от кондо гын, кудышкетак миен кочкам.
Марий пеш ойгырен мӧҥгыжӧ кая. Корнеш рывыжым вашлиеш.
— Молан тыге ойгырен ошкедет, марий? — рывыж йодеш. — Кузе ом ойгыро, мыйым эрла маска кочкеш.
— Ит ойгыро, — манеш рывыж, — эрла тышке орва дене тол, пеҥгыдырак керемым кондо, мый тыйым утарем. Мыланем агытаным кондо, мый агытаным пеш йӧратем.
Марий тугак ышта. Рывыжлан агытаным конда. Рывыж агытаным кочкеш. Чашкереш шылын шинчеш. Марий орважым куклемешыже шогалта, куклаш тӱҥалеш. Маска толеш, «ынде тыйым кочкам» — манеш марийлан. Тиде жапыште рывыж шучко йӱк ден кычкыралеш:
— Марий, марий! Молан тиде шӱчан омартажым орвашкет от пыште?
Маска лӱдеш, марийлан ойла:
— Пыштышын кой, пыштышын кой.
Марий маскам кучышын коеш, маска шкак орвашке кӱзен возеш. . Рывыж адак кӱжгырак йӱк дене кычкыра:
— Марий, марий! Молан тиде шӱчан омартатым от пид?
— Пидшын кой, пидшын кой, — манеш маска.
Марий маскам пеҥгыдын пидын шында. Рывыж адак кычкырал колта:
— Марий, марий! Молан тиде шӱчан омартатым от руал.
Руалшын кой, руалшын кон, — манеш маска.
Марий маскам вуй гычак руал шында..Маска колен колта. Рывыж кудал толеш.
— Тидыжым пеле гыч ыштена, — манеш. Марий рывыжымат вуй гычше руал колта.
Рывыжат колен колта.
Марий, рывыжге, маскаге оптен, кудышкыжо толеш. Йомак умбак, мый тембак, катык кӱмыж олымбал йымак! — Тыге кошартыш йомакшым Левентей кугыза.
— Марийже поян улмаш мо, кугызай? — йодо Япуш.
— Молан поян? — ӧрӧ Левентей кугыза.
— Поян еҥ паша ыштымылан ондален тӱла, — мане Япуш.
Левентей кугызан йомакым колтымыж годым Сакар ден Чачий вес тӱрлын йомакленыт...
Нуно пӧртыштӧ огыл, капка ончылно шогеныт...
— Тыйын чодыраш пурен кайымекет иже ушешем возо: эх, ораде, молан лӱмжымат, кусыжымат ыжым йод, манын шкаланем ӧпкелышым, — шыман мутлана Чачий.
— Лӱмет йодаш мыйынат шот лийын огыл. Туге гынат, мый тыйым эре шонен иленам.
Адакше Левентей кугызай тыйым эре ойла ыле,
— Мыйым мом ойлашыже, мый смола под лукмо деч молым нимомат ыштен ом мошто.
— Смола подымат моштен лукташ кӱлеш...
— Эре мыйым шонаш — Кудашнурышто ӱдыр уке мо?..
— Тый гает уке... Мыйын чонеш пижше уке, — шонымыжым Сакар вигак каласыш.
— Тый ондалет... Пӧръеҥ-влак эре ондалат.
— Тыйым иктаж еҥ ондален мо? — Сакарын йӱкыштыжӧ колянымаш шоктыш.
Чачий Сакарым тура ончале да пелештыш:
— Уке.
— Уке гын, пӧръеҥ ондалымым кушеч шинчет?
— Кодшо кеҥежым ме ачий дене коктын Лопнурыш Чужган Осып дек кинде кӱсын налаш миен улына ыле. Тый шкат шинчет, Чужган кугыза кинде дек мийыше-влакым кок-кум кече пашам ыштыкта да иже пуа. Ме ачий дене коктын кок кече шияш, терыс кышкаш полшышна. Теве тушто мыланем Сандыр лӱман ик ӱдыр ойлыш, тудым Чужган Макар ондален... Макар мыйымат пеш тура ончен кошто...
— Шӱйжым кӱрлам! чытен ыш керт Сакар, кычкырал колтыш.
Умбакыже Чачийлан ойлаш эрык ыш лий, аваже пӧрт-ончыч кычкырале.
— Чачий, пурышаш! Мом еҥым кылмыктен шогыктет!..
Сакар тыге кылмен йӱдвоштат шога ыле, пӧртышкӧ пурымыжо пырчат ок шу. Чачи, аваже кычкыралмым колын, марла капкажым кычырик почо...
Пӧртыштӧ тымык. Левентей кугыза пондашым веле шогалтен, тореш олымбалне тӧшакыште мален кия, Япуш ӱдырамаш пусакыште омым ужеш. Яшай вате чарайолын, ӱштыле пӧрт кӱварым ӱштеш.
— Тулар, уна тышак воч, — Яшай вате Левентей кугыза воктене Сакарлан верым ончыктыш.
Суд сайын эртыш. Сакарлан порубко ыштымыжлан пел теҥге штрафым веле судитлыш.
Токтар стрелок Сакарын луй лӱмыжым ужын огыл. Шопкем Сакар клепкылан руыктен.
Шопке гыч ур лектын кудалын... Урым лӱяш Сакарын пычал билетше уло. Мӱйжым Токтар шке декше наҥгайыктен... Чодра оролым сусырташ тӧчымыжӧ нигушечат пале огыл... Сакарым поктышыжла лумышто пӧрдалмыжым Токтар ыш ойло...
Ужанур ял марий-влакат Сакарым винаматыш луктын ышт керт. Тыштыже Сакарлан Чачий полшыш: Сакар винамат огыл, Стапан шке ончычын толын кержалте, ярныше имньым лумышко шӱкалаш тӧчыш, Сакар тудым веле шӱкал колтыш, вара кужу марий куржын тольо... Тудо Сакарым мушкындыш, тудо мушкындымек иже Сакар тудым шуралтыш...
Ужанур ял марий-влак шкак кляузникыш лектыч...
Тыге суд эртымылан Сакар шкат ӧрӧ. Тудын деч ончыч земский начальник еҥым судитлыш: иктыжым — чодыра шолыштмылан, весыжым — старостым перымылан. Старостым перымыже тыге лийын: — йорло марий йозакым тулен кертын огыл, садлан тудын пытартыш тунажым торги дене ужалаш тӱҥалыныт. Йорло марий тунажым шӱкшӧ вӱташкыже петырен да нигӧмат чак ок намие. Старосто ден лувуй виешак лукташ тӱҥалыныт. Йорло марий старостым тоя дене перен. Тыге старосто ойла. Йорло марий вес семын ойла: старосто тудым шкенжым чот кырен, йорло марий мучышташ тӧчышыжла веле старостым шӱдалын, старосто вуйжо дене янак воктен пернен. Йорло марийым земский начальник ият пелылан казематыш петыраш судитлыш... Тидым колмекыже, Сакарын кидше-йолжат чытыраш тӱҥале... Чодыра шолыштшыжо-пунчо пырня дене кучалтын. Пырняжат чапле огыл, укшан пӱнчӧ вуй веле. Мантале пазарыште тыгай пырнялан теҥге деч коч огытат пу. Марийлан земский начальник. куд теҥге штрафым тӱлыкташ судитлыш. Марийын шинча гычше тунамак, йыр-йыр койын, шинчавӱдшӧ йоген лектын Сакарын чонжылан кочын чучо.
— Захар Ефремов здесь? — йодо земский начальник.
— Здесь, — Сакар йӱкым пуыш.
— Иди сюда!
— Мий, ӱстел дек кай, Левентей кугыза Сакарым ончыко покта.
Сакар земский начальник ончыко миен шогале. Земский начальник чал ӧршан, чалемаш тӱҥалше ӱпан, вургемже йылгыжше полдышан. Оҥыштыжо йылгыжше ший-аршаш гае кеча.
Аршаш мучаштыже кугу теҥге уло. Теҥгештыже орёл кайык шулдыржым шаралтен. Ӱстелже ужар сукна дене леведме. Ӱстел шеҥгелне земский начальникын шинчыме пӱкенже.
Пӱкен кӱкшӧ эҥертышан. Ӱстембалне тӱрлӧ кагаз, кӱжгӧ книга кия. Земский начальник шкеже шыдын ончышыла коеш. Сакар нигунамат нимогай удышкат коштын огыл, нимогай начальство денат але марте тыге вашлиеден огыл... Пӧрт кӧргыжат вес тӱрлӧ — пырдыжлаште шыдын ончышо кугыжан портрет-влак кечат. Чонлан шучкын веле чучеш. Сакар чодыраште маскам кок йолтошкалтыш коклаш вашлиеш гын, тыге ок чытыре ыле. Можо тыге Сакарын йол йыжыҥжым чытырыкта? — ончылныжо маска огыл, айдеме шинчас.
— Ну, какое у тебя будет ходатайство? — йодо земский начальник.
Сакар нимомат ыш умыло, шеҥгекше ончале.
— Ты меня понимаешь?
— Он русским плока калякыт, — шоктыш шеҥгечын Левентей кугызан йӱкшӧ.
— Сергей Степанович, переведите, — мане земский начальник кугу тиякын
полышкалышыжлан. — По этому делу вы будете переводчиком.
Сергей Степанович манме еҥ Сакарлан земский начальникын йодмым умылтарыш.
— Мый свечылым конденам. Тудо чыла ужын, — мане Сакар.
Земский начальник Чачийым свидетельлан шогалташ лиеш мане.
Сакарын утлымыжлан Левентей кугыза пеш куанен. Утларакше шке шотым мумыжлан йывыртен. Теҥгече кастене земский начальник дек пурен ом мутлане ыле гын, земский начальник Сакарым судитлыде ок код ыле, шона Левентей кугыза...
7
Ольга Павловнан ӱжмыжӧ почеш Григорий Петрович кастене Зверевмыт дек кайыш.
Григорий Петровичым Маша почын пуртыш.
— Барышня шке комнатыштыже, барыня — столовыйышто, барин кана, — мане.
Григорий Петрович столовыйышко пурыш. Ольга Павловна Матвей Николаевичын чулкажым штопаен шинча.
— Поро кас лийже, Ольга Павловна.
— Поро кас лийже, Григорий Петрович. Шич. — Ольга Павловна воктенсе пӱкеныш ончыктыш.
— Извинитлыза, Ольга Павловна, мый тунам йоҥылыш ойлыштынам. Проститлыза.
— Мый ӱшанем, тыйын осал шонымет лийын огыл, тый так, нимом шоныде ойлен колтенат... Ну, ынде тидын нерген огына ойло... Тиде кечылаште тый мом ыштышыч?
- Мемнан паша неле, Ольга Павловна, — Григорий Петрович пӱкеныш шинче, — кечывалым туныктет, кастене тетрадьым тӧрлатылат, эрласе уроклан ямдылалтат, малаш вочмо деч ончыч иктажым лудат, — кече эрта.
— Григорий Петрович, каласе, икшыве-влакым туныкташ пеш йӧсӧ?
— Каньыле паша кушто уло, Ольга Павловна? Мый шонымаштем, ӧрдыж гыч ончен шогет гын, еҥ паша веле-куштылгын чучеш. Теве тый чулкам штопает. Мый ончен шинчем.
Мыланем Тиде паша пеш куштылгын чучеш, а кидышкем кучыкто, тыйын семынет келыштарен пырчат ом керт.
— Ну, чулка штопаяшыже йӧсӧ огыл, моло шотыштыжо тый чыным ойлет: кернакак, кеч-кӧат еҥ пашам веле куштылгылан шотла, шкенжыным эре неле манеш. Ну, икшывым туныкташ, мый шонымаштем, эн нелыже. Тамара кас марте туныктет да вуй коршташ тӱҥалеш манеш.
— Авий, мом тый ойлыштат? Григорий Петрович мыйым неженкылан шотлаш тӱҥалеш.
Тамара омсаште шога, Ӱпшӧ локон дене, локон дене вачышкыже вола. Платьыже пыл гай ош тӱсан, чылт сакчыла коеш.
— Поро кас лийже, Григорий Петрович! Авайлан ит ӱшане, тудо шке гыч шонен ойла.
Мый тудлан нимомат тугайым ойлен омыл... Григорий Петрович, тый от шинче, тений Чарлаште учитель-влаклан курс лиеш але уке?
— Наверное, лиеш. Кодшо кеҥежым чылажак миен огытыл. Например, мыят миен омыл.
— Тений лиеш гын, кает мо?
— Каяш логалеш... Колышт ончаш кӱлеш, кузе ойлат кызытсе методист-влак. Адак тушко чумыр уезд гыч учитель-влак погынат, нуно кузе илат, кузе туныктат, палаш интересно.
— Григорий Петрович, мый инснекторлан письмам возенам, курс лиеш гын, мыланемат мияш лиеш мо? — манын йодынам. Айда мыйын комнатышкем, тыланет лудын ончыктем...Авий, чай шумек мемнам кычкыралыктет.
Тамара шке комнатышкыже Григорий Петровичым вӱден кайыш. Тамаран комнатше кугу огыл, но пеш келыштарен сылнештарыме; кӱвар кумдыкеш ковёр, пырдыж воктен аҥысыр кровать шога. Кроватьше никель ӱмбалан. Кровать кутышеш, пырдыжым петырен, вес ковёр сакыме. Ик пырдыжыште акварель дене возымо чодыра сӱрет, вес пырдыжыште, изи диван ӱмбалне, Тамаран шкенжын портретше кеча. Кумшо пырдыж воктенже изи ӱстел шога, тушто духи, пудра да ӱдырлан кӱлшӧ тылеч моло арвер-влак улыт.
Григорий Петрович диванеш шинче, Тамара воктенже пызныш, Григорий Петровичын пылышыжым кӱраш тӱҥале.
Григорий Петрович Тамаран кидшым руалтен кучыш, пеҥгыдын кормыжтале.
— Ончо шинчашкем, — Тамара Григорий Петровичым тура онча. Ынде тыланет вожылмаш
огыл? Ну, каласе, пырчат ок вожыл?
— Молан вожылашыже?
— Кунамсек тый мыйым орландарышыч? Кузе орландарышым? Молан лӱмын ӱжмешкем ыжыч тол?
— Ну, Тамара, тый шкат умылет, мыланем толаш келша ыле мо?
— Мый тыланет сырем гын, келша ыле, а тыланет мыланем сыраш нимогай причинат уке.
Григорий Петрович ваштарешыже нимомат пелештен ыш шукто, омса почылто. Маша каласыш:
— Самовар ӱстембалне. Барин кынелын. Барыня тендам столовыйыш ужеш.
Столовыныш пурымо годым Матвей Николаевич ӱстел воктене папиросым шупшын шинча ыле. Григорий Петрович, винаматан тӱсым ыштен, пелештыш:
— Матвей Николаевич, мый шкат ом шинче, кузе тунам тугай окмак мутым ойлыштынам, Извинитлаш йодам... Тыланет таум ыштем, тый...
Умбакыже каласаш Матвей Николаевич эрыкым ыш пу, умша гычше пфуу шоктыктен, тамак шикшым луктын колтыш да мане:
— Ну, ну, йӧра... Мо эртен каен гын, эртен каен. Ончыкыжо мемнан коклаште тыгай кӱлдымаш паша ок лий, шонем. Шич, Григорий Петрович.
Григорий Петрович шинче. Ваштарешыже Тамара шинче.
— Ну, Григорий Петрович, мый у уверым тыланет каласем. Вес рушарнян маскам пушташ каена, — торжественно каласыш Матвей Николаевич.
Тамара ден Ольга Павловна иканаште ӧрын ончал колтышт.
— Матя! — Ольга Павловна ӧрдыж еҥ уке годым марийжым эре тыге манеш. — Матя!
Кунам тый маска вынемжым муынат?
— Водно ик кугыза голын каласыш. Маска вынемым шыжымак муынам, манеш.
— Ала тудо ондала?
— Уке, тудо ок ондале. Мыйым ондалаш йӧсӧ. Мый кӧ настоящий сонарзе, кӧ аферист — иканаште палем... Так значит, Григорий Петрович, каена... Пычалетым ачален ямдыле.
Тыгай мутлан Григорий Петрович вашмутым пуаш чылт ӧрӧ: маска лӱяш огыл, тудын ур лӱйымӧ пычалжат уке, лӱенжат ок мошто. Туге гынат, Григорий Петрович чыным каласаш вожыльо.
Мыйын пычалем, мастер дек наҥгайыде, ачалаш ок лий, — шойышто Григорий Петрович.
Шӱргыжлан шокшын чучо.
— Папа, мыланемат мияш лиеш? — Тамаран йӱкшӧ шоктыш.
Мом ойлет! — ӧрын пелештен колтыш Ольга Павловна. — Ӱдыр икшыве сонарыш кӧ коштеш!?
— Мый! — кӱчыкын пӱчкӧ Тамара.
— Чодраште оргажеш почет пижеш, — воштылеш Матвей Николаевич. — Адак тошто пычалем Григорий Петровичлан пуашем верештеш. Тудын шкенжын пужлен. Мастерын койышыжым мый шинчем, вашке кӱлеш манын пуэт гын, тудо пушо кужун мутая.
— Ну, пычал уке гын, мый так каем, ончаш... Поч пижеш манат гын, мый сонарзе костюмым чием. Мый урла писын куржтал кертам, — моктана Тамара.
— Озаҥ гыч Аркадий Анемподистович толеш. Телефон дене мутланышна... Адак Константин Ильичым налына.
— Тугеже кайыде ом код! — Тамара ӱшаненак каласыш.
— Тамара кая гын, мыланем нигузе кодаш ок лий. Мый пӧръеҥ улам, — шоналтыш Григорий Петрович...
8
Левентей кугыза смола пум руэн коштмыж годымак маска вынемым муын. Тунамак шонен пыштен: иктаж бариным кондаш «Усола Маска Сергей эре туге ышта: маска вынемым муэш, вара Озаҥ олашке. кая. Тушеч барин-влак толыт. Сергейым пукшат, йӱкшат, тройка дене кудалыштыктат» маныт. Левентей кугызат Озаҥыш каяш шонен.
Миенат коштын, только шотым муын огыл. Палымыже уке улмаш. Озаҥыште шотым муын огыл гын, Левентей кугыза колын: Аркамбал земский начальник пеш тале сонарзе, маныт. Теве туддек каен ончышаш, — шонен пыштен... Лачак тунам Сакарлан судыш каяш повестке толын. Аркамбал земский начальник повесткыжым колтен. Сандене Левентей кугыза Сакар дене пырля Аркамбаке ошкылын. Палемден кодымо маска вынемжым кайышыжла Сакарлан ончыктен: «Земский начальниклан, маска вынем уло, тыланет ончыктена, манам гын, тыйым тудо ок судитле», - Левентей кугыза Сакарлан ӱшандарен.
Кернак, Левентей кугызан увержылан земский начальник пеш куаныш. Вес рушарнян Кужу куп денысе смола заводыш мияш лийын кодо. Левентей кугызат шке могыржым земский начальникым ӱшандарыш: тудын мийымашеш чыла ямде лиеш.
Суд деч вара Сакар ден Чачий Кужу куп дек смола заводышко кайышт. Левентей кугыза вич кечылан шке декше Кудашнурыш ошкыльо. Заводышко шуматкечын эрдене мияш лие.
Сакар вич кече годым Яшайлан пу руаш, шупшыкташ полшыш... Тиде вич кече Чачий дене пырля илыме, паша ыштыме Сакарын ончыл корныжым рашемдыш. Яшаят Сакарым йӧратыш: Сакар пашалан тале. Левентей кугыза арам темлен огыл улмаш. Чачийым гын, ойлыманат огыл: тудо уло чонжо дене Сакарым йӧратыш...
Шуматкечын эрден эрак Левентей кугыза толын шуо. Тольо да вигак чодырашке кайыш.
Пеленже Сакарымат наҥгайыш... Кастене, рӱмбалгымеке иже мӧҥгӧ толеве.
— Ну, Сакар, таче ондакрак малаш возына. Эрдене эрак кынелаш кӱлеш, — мане да Левентей кугыза, кугу трупкажым пижыктен, тореш олымбаке, пырдыж воктелан, кугырген возо. Ятыр марте чылымжым поккен, ала-мом шонен кийыш, вара мален колтыш. Сакарын омо нигузеат ок тол. Сакар эрласе маска нерген шона. Барин-влак лӱяш пеш мастар улыт мо? Пычалышт могай гын? Левентей кугызан ойлымо гыч нунын пычалышт шӱдӧ теҥгеаш да мойын...
Чачий шке семынже мален ок керт... Эрла маска пушташ барин-влак толыт... Кумышто тудо Сакар ден Левентей кугызам намиен кодаш кая. Сакарын аважым ужеш...
Кеҥежым, сӱрем годым, Сакар ден Левентей кугыза тарантасым кычкен толыт...
Сакарын аваже Чачийынат аваже лиеш. Тудын аважым Сакар «авай» манаш тӱҥалеш...
Кызыт мийымыж годым Сакарым Чачийын аваже «тулар» манын ойлыш, вара «веҥе» манын ойлаш тӱҥалеш... Умбакыже Чачий Макарым шоналта да, Чачийын шӱмжылан кызытат йӧсын чучеш. Тунам Сандыр миен ок шу гын, очыни, Макар Чачийымат Сандырым мыскылыме семын мыскыла ыле... Тунам, шийын пытымек, Сандыр Чачийым шке декше наҥгайыш.
Кылат ончылно шуко мутланен кийышт. Сандыр тунам Чачийлан чыла ойлыш.
Ӱмаште ӱярня годым Чужган кугыза Сандырым вольык ончаш, вӱд нумалаш мияш шӱден.
Шешке-влак уналыкеш кайынешт, манын. Сандыр миен. Иктаж кумыр гынат асу, кеч иктаж шер налаш йӧра, шонен. Чужганын вольык шуко, вӱдат ятыр кулеш, пукшашат жап кӱлеш. Кас марте Сандыр чылт ноен пытен. Кастене, нойыметлан манын, Чужган ик изи чукыр аракам йӱктен. Подылмеке, Сандырын йыжыҥже йӧршеш каен. Сандыр комака шеҥгек пурен возын да мален колтен. Ала шуко лийын, ала шагал, тудым Сандыр ок шинче, помыжалт кая, тудым ала-кӧ ӧндал кучен... Тыге тудо Макар деч мучыштен кертын огыл... Ик тылзе эртен, Сандырын ӱлыл вургемже яндарак лийын.
Могай янлык Чужган Макар!.. А теве Сакар пырчат туган огыл: вич йӱд йыгыре возын малыме гаяк илышт гынат, Чачий ожно могай ыле, тугаяк яндар ӱдыр...
— Мый але Макарлан ушым пуртем, — мане тунам Сандыр.
— Мом ыштет? — манын йодмылан «Мый шотым муам» веле мане, молым ыш ойло.
Земский начальник ден унаже, становой пристав, Константин Ильич, смола заводышко кум пар имне дене кудал тольыч. Сонарзе коклаште Григорий Петрович ден Тамарам ужын, Чачий чылт ӧрӧ: Тамара пӧръеҥла чиен, изи пычалым кучен, тулуп лоҥга гыч лектын, тер гыч волыш.
— Григорий Петрович, теве мыланем йолташ! — Чачийым ончыктен, Тамара пелештыш.
Чачий рушла изиш мошта гынат, Тамаран ойлымыжым ыш умыло. Сандене, тупуй савырнен, омашыш пурен кайыш. «Земский начальникын ӱдыржат пычал дене лӱйылтын мошта, ужат», — шоналтыш...
Имньыштым заводеш кодышт да сонарзе-влак кочде-йӱде вигак чодырашке кайышт.
Пеленышт ямшык-влакымат нальыч. Иктым гына имне ончаш кодышт. Каймышт годым кечывал торак огыл ыле.
Рӱмбалгыме годым ямшик-влак куржын тольыч. Имньым кычкен кудальыч. Ик пел шагат гыч сонарзе-влак тольыч. Ик терыште, тер тич, — маска кия. Земский начальник ден унаже смола завод омашышке. пурен ончальыч да мӧҥгӧ лектыч. Омаш деч ӧрдыжыштӧ кум ладыра кож йыгыре шога. Кож деч изиш ӧрдыжеш тулым олташ шӱдышт, Яшайлан пулан. Тӱлаш лийыч... Тул ылыжмеке, кож йымалан шудым шарыктышт, шудо ӱмбаке тулупым, ковёрым оптышт. Чачийлан ик кугу кӧршӧк шокшо вӱдым ырыктыктышт. Тул йыр шинчыч.
Кас тымык, йырваш — чодыра. Сандене. шикш нигуш ок тайныл, меҥгыла туран кӱшкӧ куза. Сакар ден Левентей кугызамат йыгыре шындышт. Первыйже Левентей кугыза ыш шич:
— Ме, барин, шогена, — мане.
— Чодраште нимогай баринат уке, чыланат икгаяк сонарзе улына, — мане земский начальник. — Шич!
— Шичса! — верым ончыктыш становой пристав. Тамара Григорий Петрович ден Сакар коклаште шинча... Когыньыштымат ӧрын онча...
Маска вашке ыш лек. Ола гыч толшо унан пийже пеш удырен-удырен оптыш гынат, маска ыш тарване. Вара Сакар кужу вара дене пурыш. Тунам иже лекте... Сакар ӧрдыжкӧ тӧршталтыш. Маска вигак оласе уна ваштареш кайыш. Оласе уна лӱен колтыш.
Ала вашкымыж дене, ала кидше чытырналтын, только пуля маскалан логалын огыл.
Тиде жапыште маска дек пий кудал мийыш. Маска пийым солалтыш, пий Григорий Петрович могырыш кудале. Маска — пий почеш. Кок йола шогале, Григорий Петрович аптыраныш. Кидешыже пычалым кучен, тудо але первый лектын. Ом логалте гын, пытара, — шоналтыш, — но мо лиеш, лиеш — лӱйышаш... Маска вуйым ончен, пычалжым шуялтыш, шинчажым кумалтен, лӱен колтыш... Григорий Петровичын пычалже денак иканаште вес пычал пудеште. Тудыжо Сакарын ыле. Но тудым иктат ужын огыл.
Чыланат Григорий Петровичым онченыт. Григорий Петровичын музыклан тунемше пылышыж гына шиже; тудын пычалже деч чырык секунд вара вес пычал пудеште.
Григорий Петровичын шинчажым почын ончалме годым Сакар тупуй шога ыле. Маска, еҥ шӱкалмыла, шеҥгек чакналтыш, шӱртнен йӧрльӧ. Пуля маскан вуйышкыжо логалын...
Матвей Николаевич арака стопкым нӧлтале:
— Эн мастар лӱйышӧ верч йӱына!
— Ура-а! — кычкырале Константин Ильич.
Чыланат Григорий Петровичым ончал колтышт. Григорий Петрович нимом ышташат ӧрын... Шинчажым кумык ыштен, аракам подыл колтыш.
— Ур-ра! — кычкырале Матвей Николаевич.
Арака вуйышкышт кайыш. Ола гыч толшо уна первый Григорий Петровичлан сырымыла койын шинчыш да, вуйыш кайымекше, пореште.
— Кужу ӱмыран лийже, тура логалтен лӱйышӧ! — манын ик стакан аракам йӱын колтыш.
Григорий Петровичынат вуйышкыжо каен, ик кидше дене вожылде Тамарам ӧндал кучен, вес кидше дене арака стопкым нӧлталын, ойла:
— Таче мый маскам пуштым... Только тудым мый пуштын омыл, коллектив пуштын...
Мый, пагалыме Аркадий Анемподистович, маска коваштым тыланет пӧлеклаш йӱкем пуэм. Матвей Николаевич, тый тидлан ваштареш от лий?
— Григорий Петрович, тый благородный еҥ улат. Мыйын ӱпем чалемын, а тыйын але ӧрышетат сайын кушкын шуын огыл... Туге гынат, мый тыйым пагалем. Марий от лий ыле гын, мый тыланет нимом пелештыде Тамарам пуэм ыле.
— Проч! Ок кӱл! — Григорий Петрович Тамарам шӱкал колтыш. Тамара Сакарын ончыко миен возо. Григорий Петрович, Римысе трибунла кидшым кӱшкӧ нӧлтен, каласыш:
— Мый марий улам, мый чынак марий улам. Мыланем дворянин ӱдыр ок кӱл. Мый уна тиде пычкемыш ӱдырым налам! — Чачийым ончыктен кычкырале.
— Григорий Петрович, Гриша! — Тамара, кынелын, Григорий Петровичын кидшым шке декше шупшеш. — Гриша, тудын ойжо нимоланат ок йӧрӧ, мый шкаланем шке оза улам...
— Григорий Петрович, тый молан сырышыч? — ӧрын йодеш Матвей Николаевич. — Мый тыланет мом тугайым осалым ойлышым? Ом умыло, — манын аракам темен, шалт йӱын колтыш.
Ола гыч толшо уна мурым лукто. Матвей Николаевич полшаш тӱҥале. Тамара Григорий Петровичым сӧрастарыш. Йӱд тымыкым тарватен, муро шергылташ тӱҥале:
Сонар пешак сае. Кӧ тушко ок кае,
Ту еҥ окмак гае ок пале нимом.
Той пуч пуалта гын, ур пий опталта гын,
Кӧн чонжо чыта гын пычал кучыде?
Йӧрата ма ир шордо, йӱкла ма ир кеде,
Лӱя пычалнаже ик семын тура.
Кас кече волымеке, тул йыр ме шичмеке,
Кожла шергылтеш дыр мемнан мурына ден:
Тра-ла-ла-ла-ла, тра-ла-ла-ла-ла,
Тра-ла-ла-ла-ла, тра-ла-ла-ла-ла!..
У кече лектеш гын, тул олмым ужеш гын,
Тунам поктена дыр ме янлык тӱшкам...
А кече нӧлтмеке, тӱня помыжалтмеке,
Куплаште, кожлаште пычал мӱгыра.
Йорта ма ир шордо, йӱкла ма ир кеде,
Лӱя пычалнаже ик семын тура.
Кас кече волымеке, у тул олтымеке
Кожла шергылтеш дыр мемнан мурына ден:
Тра-ла-ла-ла-ла, тра-ла-ла-ла-ла!..
Заводышто пашам ыштыше-влак омаш ончылан погынен шогалыныт. Барин-влакым ончат.
«Эй, томаша, могай кочкыш, могай йӱыш тӱняште уке гын?! Только мыланна кукшо кинде ден пареҥге деч моло ок логал», — ушышт дене шонат.
— Становойжо могай чарга йӱк дене мура, — мане Яшай.
— Земский кӱжгӧ йӱк дене колта.
— Ну эн сылныже учитель келыштара.
— Йӱмышт годым нунат мурат улмаш, — тогдайыш;
ик марий.
— Тыге шогаш ок йӧрӧ, под лукташ кӱлеш, — увертарыш вес марий.
Тидым колын, Сакар кынел шогале. Тудлан Тамаран, пеш туран ончымыжо ыш келше.
Тамаран шинчаже Сакарын шинчажым лӱен онча. Сакар туге тура ончен ок сеҥе.
Тамаран тыгай койышыжо Чачийланат ыш келше. Молан тудо Сакарым тыге онча?
Сакарын кынел шогалмекыже, Тамара йодо:
— Тый кушко?
— Под лукташ, — шуялтыш Сакар.
— Под лукмым мый нигунамат ужын омыл, — мане Тамара, Сакар почеш кынел шогале.
— Тый кушко? — йодо Григорий Петрович.
— Под лукмым ончаш, — ӱшандарыш Тамара.
— Нимогай интересат уке.
— Тыланет уке, а мыланем уло.
— Туге гын, тек ончо! — Григорий Петрович стаканешыже тичак портвейным темыш.
Тамаран Сакар почеш кайымыже Чачийын чонжым утларак пудыратыш. «Мом тудо Сакар почет коштеш», — шоналтыш. Чачий очак ӱмбак кӱзен кайыш, тушеч кычкырале:
— Сакар, тол тышке!
Чачийын йӱкыштыжӧ Тамара колянымашым кольо:
«Орадет ушкала, тудым изиш орландарышаш», — шоналтыш, очак ӱмбак кӱзаш тӱҥалше Сакарым кидпӱян гыч руалтен кучыш. Сакар ӧрын ончале, но кидшым шупшын налаш аптыраныш. Тидым ужын, Чачий омашыш куржын колтыш...
Под шындаш тӱҥалмеке Тамара, Сакарым коден, сонарзе тӱшкашке мийыш. Тушто Григорий Петрович ден Озаҥ гыч толшо уна ӧндалалт шинчат. Матвей Николаевич кугу йӱкшӧ дене мура:
Гай да тройка! Снег пушистый,
Ночь морозная кругом!
Светит месяц серебристый,
Едет парочка вдвоём!..
Сакар омашышке пурыш, Чачий угылышто шортын кия. Сакар йӧршеш аптыраныш:
— Чачий, мо лийынат?
Чачий нимомат ок пелеште...
Левентей кугыза омашыш толын пурыш: «Коло вич — теҥгем пуыш!» — манын, Сакарлан у кагаз оксам ончыктыш...
Кумшо ужаш
1
— Чип-чи, чип-чи!.. Телым чатлама йӱштӧ годым кож вуеш шинчын муралтем гын, кож вожым тарватем ыле, ынде ситмыж деч ситмыж тольыч да мурымат мондышым... Чип-чи, чип-чи! — манын кож вуйышто киса мурен шинча.
Шошо!.. Чодраште тӱрлӧ кайык мура. Эн чотшо шем лого келыштара. Южгунамже чылт шӱшпык семын савыркала. Шӱшпыкшӧ але Элнет ломберыш толын огыл. Кушак пыжашым опта? Элнет серышкыже возын гынат, олыкышто, чашкер лоҥгаште эртак вӱд, кукшужо кӱкшака верыште веле уло. Шӱшпык кӱкшака верым ок йӧрате. Элнет серыште кӱкшака верлан бурлак-влак веле куанат. Тулым олтат, ночко вургемыштым, ыштыр-йыдалыштым коштат, кочкаш кун мумышт семын шолтат. Конечно, тыгай пашам кастене шабаш деч вара веле ыштат. Кечывалым Пинерин купечын приказчик-влакше пий семынак ваҥен куржталыштыт, кӧ иктаж вере канен шинча. але нералтен колта гын, вара паша пытыш, — кечыдар йомеш.
Приказчик-влак озалан возен пуат, але кугу приказчиклан каласат. Нуныжо тугай бурлакын кечаш пашадаржым волтат але йӧршеш огыт пу.
Марий элысе моло йогын вӱд таҥастарымаште Элнетыште шолым волташат, пырням покташат йӧсӧ. Элнет — пеш талын йога. Йогышыжла осал янлыкла сержым пурын каткала. Серыште шудо, кокшӱдӧ ияш пӱнчӧ шога гынат, Элнет тудымат вожге вӱдышкӧ шуҥгалтара. Элнет ик сержым пуреш, вес велныже ошмам шава, тӱрлӧ-тӱрлӧ тӱрем дене сылнештараш тӧча. Тиде ок сите гын, Элнет южо вереже ожнысыжла кадырген каяш ӧркана да, коч пӱчкын, корныжым угыч виктарен, ӧрдыжкӧ каен колта, а тошто корнешыже икса лийын кодеш. Южгунам тыгай икса ятырак кугу, келге лиеш да тыгай иксаште кол пеш шуко. Коклан Элнет кадырген йогымаште вӱд пӧрдем шочеш. Тыгай пӧрдем вер бурлаклан эн осал. Вӱд пӧрдмашыш пырля логалме деч кок верым канат дене кылдыштын пырням шупшыт гынат, тышак затор эре лиеш. Садлан тушто эре оролен шогыман, затор лияш эрыкым пуыде, пырням ужатен колтылман.
Сакар таче кечыгут тыгай кадырыште толаша. Пырня-влак шӱшкылт толмыла толыт.
Сакарын кидше пагор дене пырням шӱкал-шӱкал колта, ушыжо эре шона: «Кушко тынар чодыра кая? Кӧн вий дене тынар чодыра руалтын?..
Пинерин-влак тынар оксам кушто муыт? Кернак мо, ожнырак Пинерин-влак шкештат приказчиклан коштыныт маныт? Ик шоҥго бурлак тыге ойлыш:
— Пинерин-влакын ачашт шӱкшӧ апшат веле ыле. Эргыже-влакат первыйже Мизин озалан приказчиклан коштыч... Вара Мизинын доверенныйжым вӱд агурыш колтеныт, окса чемоданжым шоргенче кашка йымак тоеныт... Тулеч вара нуно поеныт»...
Сакарын шонымыжо, Пинерин-влак деч савырнен, Лопнурыш, Чужган Осып дек, миен перныш. Чужган кугызат еҥ окса дене поен манеш. Ик поянрак марий ала-мо шот дене уш кайыме семын лийын, оксажым шке деныже арален кийыкташ лӱдын, тудлан эре вор толын шолышт кайышашла чучын, садлан тудо уло оксажым Чужган дек намиен пуэн:
— Осып, Тиде оксам шылте, нигӧланат ит каласе, — манын.
— Йӧра, — манеш Чужган, — еҥлан огыл, шкаланетат ом каласе.
Кернак, Чужган каласен огыл. Весканарак марий оксаж дек миен:
— Осып, ынде оксамым мӧҥгеш пу.
— Могай оксам? — ӧреш Чужган.
— Мый тыланет тунам пышташ пуэнам ыле.
— Кай, ала-мом ойлыштат? Пуыметшым кӧ ужын?
Марий сӧрваленат йодын, шудалынат ончен, уке, нимат полшен огыл, Чужган кугыза марийлан оксам пуэн огыл.
Тидыже ала чын, ала уке, тыгай «манеш-манешлан» пешыжак ӱшанаш ок лий. А теве тидыже путырак чын:
Лопнур ден Кудашнурын мландышт ик планыште. Туге гынат, Лопнур поянрак, а Кудашнур нужна, Лопнур чодыра деч ӧрдыжтырак шинча, сандене Лопнур йыр кинде сайынрак шочеш. Кудашнур чодыра тӱрыштӧ шога. Ожнырак тудо чодыра лоҥгаште улмаш.
Кызытат Кудашнур пасушто, коремлаште верын-верын ото, чашкер шуко уло.
Посна-посна шогышо пушеҥгат ятырак коеда: писте, шоло, кож, тумо. Ожно тумо шукырак улмаш. Пасусо чыла тумым Чужган кугыза руыктен налын. Кудашнур марий-влак ожнырак пошкудо ялышт дене, Пысмен ял дене, ик лапчык мландылан ӱчашен улыт: межомщикым конденыт, адвокатым тарленыт. Тыгай годым окса шуко кӱлеш. Теве тунам Чужган кугызалан пояшыже йӧн лийын. Тудо Кудашнур пасусо шӱдӧ коло тумым иканаште налын. Тумо вуйлан шӱдӧвичырым тӱлен. Тудо, тумо-влакым руыктен, клепкым ыштыктен, ик теле гоч Озаҥ олашке шупшыктен. Шошымжо кевытым шынден, вес иешыже скипидар ойырымо заводым ыштен. Тылеч вара нужна-влакын мландыштым налын ӱдаш тӱҥалын. Южо нужнаже, йозакым тӱлен ок керт да пел лӱмжым шкак кудалта, южыжо йозак тӱлаш Чужган дек окса араш мия гын, закладыш терысан аҥажым пышта, але ӱден кодымо аҥажым сӧра. Нужна еҥ телым оксан огыл гын, кеҥежым кушто оксам муеш? Заклад аҥам сулен ок керт. Чужган кугыза терысан аҥам курал-ӱда, уржамат тӱред налеш. Тудын дене ӱчашыше иктат уке. Кузе ӱчашет? Вет ончыкшо адак миен эҥерташ кӱлеш.
Теве Сакарланат чомам налаш оксам пуыш. Кернак, Сакар деч нимогай закладымат ыш йод. «Чылт ыш йод, манат ок лий, Сакар, аҥам огыл гын, мутым пуэн, мут почеш Сакар кодшо шыжым, телым чодыраште мом лӱен гын, чыла Чужган кугызалан нумалын, ик луй, кок рывыж, шӱдӧ коло ур, шымле мызе, кум кудыр, ик сузо, — теве мыняр кайыкым пуштын Сакар. Мераҥжым ок шотло. Мераҥ коваште шулдо, тудым Чужган кугыза ок нал, мераҥ коваштым Кесмак татар веле пога. Мераҥ шылжым Сакар шке кочкын. Ур шылжым аваже ик мешак чоло коштен оптен. Коштымо ур шыл пеш тамле, адак кукшо верыште кийыктет гын, кеҥежымат ок пужло, шӱр шолташ пеш чапле. Луй ден рывыж шыл кочкаш ок йӧрӧ: тамлат огыл, йыгыжгын ӱпша. Но туге гынат, Сакар луй ден рывыж шылымат пийлан луктын кудалтен огыл, а клат ӧрдыжеш, кече ваштареш, луктын сакен. Кече ден мардежеш тыгай шыл эркын кошка, огеш шӱй...
Пошкудо-влакше, южгунам лумын толын, Сакар деч йодын изин катен, кӧ луй шылым, кӧ рывыж шылым наҥгаят. Имньылан шора лийме годым, тыгай янлык шылым, коштен туржын, имне нерыш пуалат гын, пеш полша, маныт. Южгунам ӧрдыж ял гычат толыт.
Сакар ок чамане: айда наҥгайыза.
Чужган кугызалан Сакар чылт ӧреш. Бурлакыш толмыж деч ончыч Сакар Лопнурыш Чужган кугыза дек расчёт ыштыкташ мийыш. Чужган кугыза моло торговой гай огыл, иканаште расчётым ок ыште. Мом намиет — эре налеш, эре воза; мом йодат — эре пуа, эре воза. «Вара шотлена» манеш. — «Тый дечет ок йом, мый дечемат ок йом», — манеш. Кинде кӱлеш — киндым пуа, моло кӱлеш — молым пуа, сатум гына тудын деке намиен шого. Туге гынат, пуымо-налмым иктаж гана рашемдарыман, уке гын йоҥылышат лиеш. Сакарын ушыжо Чужган кугызан книшкаж гаяк: мо налмыжым, мо пуымыжым чыла шинча, Сакарым ондален от керт, но Чужган кугыза ондалашат ок шоно, тудын возымыжо Сакарын шонымыжо дене ик семынак келшен тольо. Сакар мынярым пуэн, Чужган кугызат тунарымак возен, Чужган кугыза мынярым возен, Сакарат тунарымак налын. Тиде. шотышто чыла пеш раш лекте. Умбакыжым Сакарын шонымыжо Чужган кугызан кумылжо дене изиш ыш келше: луй коваштылан Сакар латкок теҥгем налаш шонен, — тыгай акеш Усола Арпик пазареш ужален, — Чужган кугыза луй коваштым лу теҥгелан веле аклыш; рывыж коваштылан Сакар шым теҥге гыч налаш шонен, Чужган куд теҥге гыч пыштыш; мызе ден урлан кумлывичыр гыч, кӱдырлан шымлур гыч, сузылан теҥге да витльыкокырым шотлыш. Пазар шот гыч кажне ур коваште ик кумыр — шымыр мӧҥгӧ шотлалте. Сакар, иктаж витле теҥгеашым ыштенам манын шоныш. Чужган кугыза нылле кок теҥге да шымленыллыраш да луатшымырашым шотлен лукто. Вара Сакарын пуышашыже кумло теҥге, да кандашлу ныллыраш погынен. Тыштат Сакарлан иктаж кок теҥгеже уто кайымыла чучо. Ложаш пазарыште телым кандашлу ныллыраш лийын, Чужган индешле ныллыраш дене шотлыш. Сакар иктаж коло теҥгеже яндар оксак лектеш манын, шонен миен ыле, а Чужга латик теҥге да индеш ныллыраш ден луатшымырым шотлен лукто... Сакар изиш ӧрмалгыш, тиде окса ага-шога ыштыкташат ок сите. Сакар нимом пелештенат ыш шукто, Чужган кугыза Сакарын ончыкыжо кок вич теҥгеаш яклака кагазым да кок у ший теҥге оксам луктынат пыштыш, вара йодо:
— Сату мо кӱлеш?
Сакар оксажым ончале, Чужган кугызам ончале.
— Тый, Сакар, оксатым помышкет пыште. Кеҥеж роскотетлан кӱлеш. Мый тыланет мо кӱлешым вучымеш пуэм. Тый гает раш еҥлан пуаш лиеш.
Раш еҥ!.. Тыгай мутым колын, Сакарлан, Чужган кугызам каза пондашыж гыч кучен, кевыт гычше шӱдырен луктын, тошкен лаштыртымыже шуо. Но тыге ыштыме олмеш Сакарын кидше шоягоремжым удырале, а йылмыже йодо:
— Кугызай, пакилям вучымеш пуэт гын, йӧра ыле. Тиде мутлан Чужган кугыза куанымыла веле койо, Сакар ончыко иктаж лу мужыр пакилям конден пыштыш:
— Кудыжо келша, ойырен нал... Тугеже тый, Сакар, бурлакыш. кайынет? Тый, Сакар, пеш кожмак еҥ улат... Туге кӱлеш, уке гын, поро илышым от уж.
— Акше могай? — йодо Сакар, ик мужыр пакилям ойырен налмекше.
— Тый дечет шергын ом нал, первый ужына мо? Ме Кувем татар она ул вот... Молылан гын, кум теҥге деч шулдын ом пу ыле, да тый дечет кок теҥгеат пелыжат сита...
Чай-сакырже ок кӱл мо? Аватлан клендырым нал. Тидыже сай огыл, теве тидыже, чаеш нӧртет гын, чылт шула, лачак шоҥго кувалык. Акше?.. Колыкандашыр... Ну, тыланет колонылырым шотлена...
Сакар адак кум теҥге чоло парымыш пурен, а кӱсеныште латкок теҥге окса уло. Но тиде окса агалан веле сита. Кернак, Левентей кугыза шогамат ыштен пуа, ӱдашыже вӱмам ышташат лиеш, но бурлаклан каяшак верештеш. Ик тылзе сплавыште коштын, мӧҥгӧ лу-лучко теҥгем кондаш гын, озанлыклан уто ок лий...
Теве тыге Сакар Элнетышке бурлаклан толын, садлан таче кечыгут пагор дене вӱд воктене толаша, Сакар чылт пӱжалт пытен. Мӱшкыржат шужен. Кузе изиш каналтышаш гын? Кочкашыже пырня колтымо коклаштак тӧчыде ок лий... Чу, мо тиде тыгай? Пырня каен пытыш мо? Умбал кадырыш шумеш ик пырнят ок кой. Тыгеже изиш каналташат лиеш. Сакар пытартыш пырням шӱкал колтыш да, кӱкшака верышке кӱзен, пӱнчӧ пундыш воктен эҥертен шинче. Могыржылан су-ур-р чучеш.
Эх, кечыже могай сай! Кайык-влакше кузе мурат! Пӱнчӧ кишыже кузе тутлын ӱпшалтеш! Тыгай жапыште куанен тӧрштылмет, муралтен колтымет веле шуэш:
Ошыт вӱдет — ош аракат,
Элнет вӱдет — шем аракат!
Сакарын мурымыжат, тӧрштылмыжат ок шу. Тупшым кече шыман вӱчка, шӱргыжым умыр мардеж ласкан ниялткала, шинчагомдышыжым вӱдоҥ шоҥ гай пушкыдо парняж дене темда... Сакар мален колтыш... Шукат ыш лий, ужар укшлажым лупшкедыл, тормака вожлажым савыркален, кугу пӱнчӧ йоген тольо, кок пырня кокласе вишеш тореш пижын шинче. Почешыже иктын-коктын пырня толеш. Вӱд пӧрдмӧ вереш затор лияш тӱҥале.
Сакар тидым ок шиж. Сакар омым ужеш: пуйто Сакарын чомаже кугу лийын, Сакар тудлан тойлымо сӱспаным, тойлымо шлеям чиктен, оҥгыран пӱгым руалын, тарантасеш кычкен; шкеже Сакар у мыжерым, кудыр кемым чиен, сар сапым кучен, кучыр оҥаш шинчын. Шеҥгелныже, вуешыже вӱргенчыкым пыштен, Чачий шинча. Воктенже вуй пулчышо вате лоҥын мура:
Кӱдырчӧ шокта, манын ида ман,
Мемнан тӱмыр тыге шокта.
Волгенче коеш, манын ида ман,
Мемнан шовыч тыге коеш.
Кече нӧлтеш манын ида ман,
Мемнан каче тыге коеш.
Тылзе нӧлтеш, манын ида ман,
Мемнан ӱдыр тыге коеш.
Сӱан пеш сайын кутырен-мурен толеш ыле, но вот ала-кушеч, вес корно дене, вес сӱан кудал тольо. Кок сӱан вашлийыч. Иктыжат корным ок пу. Кучедалаш тӱҥальыч..
Ала-кӧ толын Сакарымат мушкынден колтыш. Сакар вуйжым тайыш, тунамак помыжалте: тудо, омыжо дене кенета тарванен, вуйжым пундышеш перен колтен улмаш. Сакар Элнетышке ончале гын, — э-э, томаша! — тыгай затор лийын шинчын, кас мартеат шалатен пытараш ок лий. Сакар сер гыч вигак заторышко тӧрштыш, пырня ӱмбачын, кӱвар ӱмбач куржмыла, куржо. Пӧрдем аҥыш миен шуо, кугу пӱнчым ужо... Мом ышташ?
Тиде пӱнчым шкетак нигузеат колташ ок лий!.. Приказчик толын шуэш тын, штрафым пыштыде ок код. Сакар пагоржо дене тормыла пӱнчым руале, уло кертмыжым шупшыльо, — пӱнчӧ тарваныш. Сакар куаныш. Пӱнчӧ — мугыльт! — савырнен йоген кайыш.
Пырня-влакат тарванышт. Сакар, пагоржо дене виктарен, шӱкал-шӱкал колта. Тиде жапыште кӱшычын кашовой толын шуын. Кашовойышто Пинерин оза шкежат улмаш...
Тыгай заторым ужын, Пинерин пеш шыдешкыш, уло кертмыжым Сакарлан кычкырал колтыш:
— Мерзавец! Мален киен!
Сакарлан тиде кычкыралме шоягорем гычше вич кремган кир дене перымыла чучо.
Сакар тайналтыш, вигак пырня кокласе вишышке тошкал колтыш. Уло капше дене вес пӧрня ӱмбаке серыплын камвозо. Тушеч мунчалтен вӱдышкӧ волен кайыш, но кидысе пагоржым кок пырня ӱмбалан тореш пыштен шуктыш. Пагор вурдеш кержалтын, уло кид вийжым чымен, вуйжым кӱшкӧ лукто. Туге гынат, пырня ӱмбак возын ыш керт, ӧрдыж гычше вес пӧрня шуралтыш. «Ынде пытышым» шоналтыш Сакар, уло вийжым поген, пагор вурдыжым кормыжтале. Тиде жапыште пырня ӱмбачын кок еҥ куржын тольыч, вӱд йымак каен шушо Сакарым шӱдырен луктыч, серышке наҥгайышт.
— Ӧрдыжлужо пудырген, Аркамбаке, больницыш, наҥгаяш, — манме Сакарын пылышешыже солныш. Вара ушыжо кайыш.
2
Григорий Петрович кокымшо отделенийым Тамаралан ӱшанен кодыш да нылымше отделенийым эмлыме верыш вӱден кайыш. Григорий Петрович теҥгече школышто ученикше-влаклан калык тазалык нерген туныктен. Таче тудым пеҥгыдемдаш, могай чер дене марий калык орлана, — кузе тудым кызыт эмлат, калыклан могай полыш кӱлеш, тидым нагляднын ончыкташ эмлыме вер деч сай вер уке. Эмлыме верышке ала-могай черанжат толеш...
Марин еҥ туешкымекыже первый «эрта» манын коштеш, чотрак пызырналтеш гын, мужаҥче дек кая, вара, черкышке каен, сортам чӱктен кумалеш але отышко кая да сукым ышта, — нимо денат ок тӧрлане, — вара иже доктор дек кая. Шукыж годым вараш кодеш. Ондакрак мия гын, эмлен сеҥаш лиеш ыле, а чер пошымек, эмлен сеҥаш йӧсӧ...
Григорий Петрович, индеш ученикшым вӱден, эмлыме верыш мийыш. Лӱм возымо кыдежыште черле-влак ятырынак улыт. Иктын шинчаже вӱр веле, весе — пыкше кокырен шинча, кумшо — могыржым кӱрла пужара... Ик марий пеле орадыла коеш, шинчажым савыркала, шкеже орай, мелгандыражым колташ ок лий, оҥылаш йымалжым, пурла велжым кугу логар темен...
Докторат, фельдшерат толын огытыл, — але кандаш шагатат пеле веле. Доктор ден фельдшер индеш шагатлан толыт, сандене Григорий Петрович умылтараш тӱҥале.
— Марий калыкын шуко черже, кум ужашыште кокытшо манына гын, чынлан толеш, пычкемыш, лавыра илыш гыч лектеш. Шинча корштымо, удыртыш, оҥ ишнымаш, шукыж годым кокыртышат лавран, пуракан, пычкемыш пӧртыштӧ илыма гыч лектеш. Марий калыкын адак кочмо-йӱмыжат томам... Уна тыгай кугу логарже куп вӱд йӱмӧ дене лиеш...
Тиде жапыште лукышто ала-кӧ чон йӧсын кечкыжалтыш. Григорий Петрович кечкыжме шоктымо пусакышке мийыш: кӱвар ӱмбалне Кудашнур сонарзе Сакар кия, чурийыштыже чытыдыме чот орланымаш коеш. Григорий Петрович черле-влак деч йодо:
— Тиде еҥым кӧ конден?
Черле коклаште иктат ок шинче. Григорий Петрович сторож дек куржын колтыш, вӱден кондыш:
— Тиде еҥым кӧ конден?
— Элнет гыч Курмучаш-влак кондышт, волгыжаш веле тӱҥалын ыле. Бурлак, маныт, вӱдыш пурен каен, адак ӧрдыжлужо аманен ала-мо, маньыч шке.
— Тый тудым але марте кӱвар ӱмбалне кийыктет! — чытен кертде кычкырал колтыш Григорий Петрович. — Мий, кызытак докторым ужын кондо...
— Ӱжмӧ ок кӱл, индеш шагатлан доктор шкат толеш. Григорий Петрович чытен ыш керт, вурсаш тӱҥале:
— Калык киндым кочкын илет, арам логар, пашатым от шинче... Айдеме колаш кия, а тыланет ойгат уке!
— А тый тыште могай начальник улат? Тыште кычкыраш тыйын могай прават уло? — Григорий Петровичым вуй гычын тӱҥалын, йолышко шумешке нахальнын ончен, сторож пелештыш.
— Ах тый, мерзавец! Мый тыланет ончыктем! Григорий Петровичын саҥгаже туге куптыргыш, а сторожшо омса гыч лектын куржмыжымат ыш шиж...
Григорий Петрович кушто улмыжымат, ученик-влакшымат мондыш, ушыштыжо угылышто кийше еҥ веле...
— Пинеринмытлан пояш лийже, а незер калык нунын верч пудыргылеш!.. Таза еҥ нунылан кулеш... Сусыргышо еҥым пийла конден шуат. Черле ончаш лумын шогалтыме еҥ-влакат сусырым кӱвар ӱмбалне кийыктат...
Омса почылто, доктыр пурыш:
— Григорий Петрович, тый мом скандалитлет? Сторож мый декем вуйым шияш куржын мийыш.
— Ужат, уна могай еҥым эр годсек кӱвар ӱмбалне кийыкта! — Григорий Петрович Сакарым ончыктыш.
— Доктор деч посна мый койкышко пыштен ом керт, — сторож манеш.
— Докторланже молан каласен отыл?
— Кӧ тудо тыгай? — доктор сторож деч йодо. Сторож йолаш кӱсенже гыч изи кагаз лаштыкым луктын пуыш. Доктор лудо:
«Аркамбал больницышке... Тендан деке Кудашнур марийым Епрем Сакарым — колтена.
Тудым ӧрдыж гычше пырня шуралтен...
Н. Пинерин.
1914 ий, Апрельын 17-ше»
Доктор сторожым шинчалык йымачше ончале:
— Молан мыланем каласен отыл?
— Иона Кандратич, тый шке...
— Кызытак фельдшерым кычкырал, кудашын койкышко пыштыза...
— Иона Кондратьевич, тыгай сторожым больницыште кучыман огыл. Мый, тыйын олмыштет лиям ыле гын, тудым тачак шурен луктам ыле.
— Сай сторожым муаш тений саманыште, Григорий Петрович, йӧсӧ. Калык пужлен.
Акушерке ден фельдшер почела пурышт, почешышт сторож тольо.
— Клавдия Федоровна, Тиде еҥым кызытак койкышко пыштыза, — доктор ӱлнӧ кийше Сакарым ончыктыш.
— Яра койкынаже уке-е, Иона Кондратьевич, — фельдшер вашмутым пуыш.
— Чуланысе койкым пуртыза. Иван, вашкерак тарваныл. Сторож тӱгӧ лектын кайыш.
Сакар изиш тарваныш, ӧрдыжшым йымыктарыш, «ой!» — манын кычкыралтен колтыш...
Фельдшер пӱгырныш, Сакарын саҥгажым ниялтен ончыш:
— Иона Кондратьевич, саҥгаже тул гай... Жар!
Акушерке пӧлемышке куржын пурыш, ош халатым чиен лекте. Фельдшерат шкенжым тӱзыш. Сторож койкым нумал тольо. Пел шагатат ыш эрте, Сакарым койкышко пыштышт.
Фельдшер температурым висыш: термометр нылле градусым ончыкта. Доктор пушкыдо кидше дене Сакарым ятырак ниялткалыш:
— Кок ӧрдыжлужо аманен... Тиде беда огыл, тудо — рвезе еҥ, иктаж тылзе гыч тӧрлана, пудыргенак огыл. Но вес чер — пневмоний, рушла манат гын, «воспаление лёгких» тӱҥалеш... Вӱдеш чот кылмен.
3
Аркамбал пасушто вольыкым оролышо ӱдыр-влак Мӱшыл чоҥгаш погыненыт. Шошо кече
пеш чевер. Мланде, кечыйол дене тошкалтын, пушлана. Элнет вес могыр чодыра ӱмбал кандалгын-ужаргын коеш. Чачий чодыра вес могырыш онча. Чодра вес могырышто кӱ курык палдырна. Тудо вуйжым кӱшкӧ нӧлтен шинча. Кӱ курык шеҥгелне изи пӧрт уло.
Тиде изи пӧртым Чачий нимогай кӱ полат денат ок вашталте, тиде пӧртыштӧ шыма гына шоҥго кува ила... Тудо шоҥго куван эргыже Чачийын ушышко чӱчкыдын пура. Кызыт Сакар кушто гын? Мом ышта гын?
Умбалнырак пӧръеҥ йоча-влак вуй гоч тӧрштыл модыт. Ӱдыр икшывылан тыге модаш ок келше, изи ӱдыр-влак ондак лекше чачавуйым погат, вуйшудышым, ӱштымучашым ыштат.
Кугурак ӱдыржӧ тӱрым тӱрла. Чачият моло ӱдыр-влак дене пырля нашмакым тӱрла. Ик ӱдыр сылне йӱк дене муралтен колтыш:
Шошым кече чеверет,
Олык тудо ужарга.
Ужар мамык коклаште
Ӱяк-мӱяк ӱпшалтеш.
Пеледыш гыч пеледышыш
Изи мӱкш чоҥештылеш.
Чевер пеледыш пеледме годым
Мемнан чоннат пеледеш.
— Кернак, — манеш вес ӱдыр, — шошым илаш путырак сай. Молан эре шошо гай жап ок лий?
— Тый, Ови, йӧршеш аҥыра улат: шошо поян-влаклан веле сай, а мемнан гай незерлан шошо деч уда жап уке. Ужат, уна ушкалет пыкше коштеш. Шыжым тыгае ыле мо? — Чачий пелештыш.
— Мый тыгежат илен ок лек шонышым, нурыш лекмеш эре нӧлтен улына, — ойгырен пелештыш Ови.
— Мемнанат ложашна пытен да вара эре шортын шинчаш мо? Изай бурлаклан каен, кечын пел теҥге дене ышта. Лу кече коштеш гын, вич пуд ложашым налеш. Мом тушто ойгыраш, — ӱдыр кайыкла умбакыла муралтен колтыш:
Изи кожет, кугу кожет —
Име лекде ок сӧрасе.
Изи тумет, кугу тумет —
Лышташ лекде ок сӧрасе.
Изи олыкет, кугу олыкет —
Шудо лекде ок сӧрасе.
Изи нурет, кугу нурет —
Озым лекде ок сӧрасе.
Изи уремет, кугу уремет —
Мемнан лекде ок сӧрасе.
Изи ӱдырет, кугу удырет —
Каче лекде ок сӧрасе.
Изи качет, кугу качет —
Ӱдыр лекде ок сӧрасе.
Мӱндыр таҥет, лишыл таҥет —
Ончалде-воштылде ок сӧрасе...
«Бурлак» манме мутым колын, Чачий адак Элнет веке ончале. Умбалне, чодыра коклаште, лудо шикш кынелеш, — делянкыште оргажым эрыктат, шолдыражым пулан погат, тыгыдыжым йӱлалтат. Тушто телым Чачий смола заводышто пашам ыштен. Туштак Сакарым вашлийын... Сакар!.. Нӧнчык патыр!.. Молан таче Чачий тынар Сакарым шона.
Чачий шиждеак муралтен колтыш:
Кӱкшын-кӱкшын мо коеш? —
Элнет курык коялеш.
Ошын-ошын мо коеш? —
Ош алаша шогалеш.
Ош аланан ӱмбалныже
Ший ӧртньӧрет коялеш.
Ший ӧртньӧрет ӱмбалныже
Ший сортаже ок йӱлал,
Мемнан чонна йӱлалеш.
— Чачий, молан тунар чонет йӱла? — Ови шыман гына йодо.
Чачий Овим ончал колтыш, Овин шинчаже Чачийым туге чон пытен онча, Чачий ыш чыте — Овилан Сакар нерген чыла каласыш...
— Чачий, тудо тыйым йӧрата гын, вара молан ойгырет?
— Шулдырем лиеш гын, тиде чодыра вес век кызытак миен толам ыле, — мане Чачий.
Ял велым оҥгыр йӱк шокташ тӱҥале. Шукат ыш лий, Мӱшыл чоҥга дек кок пар имне дене кудал толын шогальыч. Ик тарантас гыч земский начальник ден землемер волышт, весе гыч Паймет Йогор ала-могай кум йолан тыртышым луктын шогалтыш. Тудо тыртыш ӱмбаке землемер ала-могай пучан вес тыртышым шындыш. Чачийын ачаже, Яшай, кужу варам нумал толеш, вара вуеш йошкар шовычым кылден, моло пӧръеҥ-влак почешышт толыт: южыжо тыгыде тоям нумалын, южыжо товарым, кӱртньӧ кольмым налын. Шеҥгечын ик орва тич кошар вуян меҥгым оптен кондат. Кажне меҥгешыже изи брусокым пижыктыме, кошар вуй велныже тиде брусокым кок сово кумдыкын лоден локшичме; локшичме вереш кок вуян орёл кайыкым йӱлалтен шындыме.
Вес велын Нурмучаш марий-влак тольыч. Землемер ала-могай кагазым ончыктылаш тӱҥале:
— Ме кызыт тошто межам терген каена. Кагазыште ончыш-ончыш да Мушыл чоҥгасе тошто межа вынем воктелан меҥгым шогалташ шӱдыш.
Кугу еҥ-влак дене пырля йоча-влакат толын улыт. Йоча коклаште Чачийын шольыжо Япушат уло. Изиш лиймек, Япуш акаж дек куржын мийыш:
— Акай, тол тышкырак, мый тыланет ик тӱрлымак каласем.
Чачий ден Япуш ӧрдыжкырак кайышт.
— Сакар изай мемнан больницыште кия, — Япуш йышт гына каласыш.
— Могай Сакар? — трукышто ыш умыло Чачий.
— Уна икече, телым, мемнан дек пурен ыле. Судыш толын ыле.
— Кай, ала-мом ойлет?
— Мый шке шинчам дене ужым. Эрдене мемнам учитель больницыш намийыш... Тудо тушто лукышто кия ыле. Элнет гыч конден шуэныт... ӧрдыжлужо пудырген...
Умбакыже Чачий ыш колышт, Япушлан ушкал ден шорыкым оролаш шӱден кодыш да ялышке писын куржо.
Сакар кок арня годым ушым шинчыде кийыш. Кок арня гыч ушыжо пурыш: рвезе организм черым сеҥыш. Кок арня годым, кажне эрдене, Чачий фельдшер Клавдия Фёдоровна дек куржтале. Кажне эрдене Клавдия Фёдоровна ик мутым ойла:
— Пеш начар...
Первый мийымыж годым Клавдия Фёдоровна Чачийым Сакар дек ыш пурто. Кумшо ганалан иже пуртыш. Сакарын кӱр лоҥгаште, ош тувыр дене кийымыжым ужын, Чачий чытен ыш керт, шортынат колтыш: Сакар колоткаште кийымыла чучо.
— Родыда мо? — Клавдия Фёдоровна йодо.
— А? Кузе?... Туге, родо лиеш.
Кок арня марте ок коло гын, вара тӧрлана, — мане Клавдия Фёдоровна.
Тиде кок арня Чачийлан нигунам пытышашла ыш чуч. Туге гынат, кок арня эртыш. Чачий эрден эрак Клавдия Фёдоровна дек куржын колтыш. Ынде могай уверым каласа Клавдия Фёдоровна: ила але колен?
— Родыда кризисым эртарыш, ынде тӧрлана. Туге гынат, больницыште але иктаж тылзе кияшыже тӱкна. Таче кастен мий, шӧрым, муным намие...
Чачий шулдыранла мӧҥгышкыжӧ кайыш. Кастене, ушкал водар гыч лекше шӧрым вигак пелштоп атеш пыштен, кум муным пеле кӱшым шолтен, шокшымак больницыш нумал куржо. Шыпак гына омсам почын, Клавдия Фёдоровнам вучыдеак, палаткышке пурыш, Сакарын койкыжо кӱдык шогале. Сакар шинчажым кумен кия. Ала мала, ала шулен кия?
Чачий Сакарым онча: Сакарын шӱргыжӧ йӧршеш ошемын, шылже пытен. Ончен шогышыжлак Чачийын шинча гычше шинчавӱдшӧ йоген лекте. Умбалне кийше, тӧрланаш тӱҥалше марий Чачийым ӧрын онча... Чачийын нюслалтыме йӱкешыже Сакар помыжалте... Иканаште умыленат ок керт; тиде кернак Чачий шога, але шинчажлан тыге коеш? Сакарын шинча почмыжым ужын, Чачий пеш куаныш. Сакарын шинчаже тоштыж гаяк яндар Сакарын тӱрвыжӧ шыр-р почылто, Чачийын толмыжо Сакарын чонжылан нимогай эм дечат сайын чучо.
— Сакар, кочмет шуэш? — Чачий йодо. — Мый тыланет шӧр ден пеле кӱшӧ муным конденам.
— Кочмо ок шу, Чачий, мый кечываллан изишак кочкынам.
— Ала ик муным кочкат? Але йӱкшен огыл... Огыт? Уке гын, шӧрым йӱ.
Сакарын вуймучашыштыже изи ӱстембалне шинчыше чашкаш шӧрым темыш. Вара Сакарын вуйжым нӧлтал кучыш, пел чашка чоло йӱктыш:
— Йӱ, ушкал водар гыч лекшым вигак конденам. Тиде жапыште палаткышке Клавдия Фёдоровна пурыш. Чачийын пытартыш мутшым кольо:
— Иле шӧрым ит йӱктӧ, Чачий, ок йӧрӧ тудын пагаржылан ок йӧрӧ. Шӧрым шолаш пурташ кӱлеш.
Сакар мӧҥгӧ кӱпчыкышкӧ вуйжым пыштыш, шинчажым кумалтыш.
— Нойыш, — мане Клавдия Фёдоровна. — Шӧретшым кодо, мый спиртовкеш шолаш пуртем, эрла ырыктен йӱктем.
— Эрла эрден мый весым, свежам кондем. Тидыже, Клавдия Фёдоровна, тыланет лийже.
Муныжымат коч, пеле кӱшӧ, але йӱкшенат огыл.
Клавдия Федоровна Чачийым шке пачерышкыже наҥгайыш, шӧрым кленчашке ястарыш, шӧр лачак пелштоп лие. Клавдия Фёдоровна Чачийлан колокандашыр оксам шуйыш:
— Шӧретлан луатшымыр, мунетлан лур.
— Клавдия Фёдоровна, мый тый дечет оксам ом нал.
— Оксам от нал гын, чыла мӧҥгеш наҥгае! — Клавдия Фёдоровна мане, — тендан, палем вет, утыжо уке...
Чачий шке декше луатшымыраш ден лураш оксам наҥгайыш.
4
Аркамбал школышко экзаменлан инспектор шке толын. Инспектор дене пырля ӱстел тӧрыштӧ земский начальник, адак поп шинчат. Япуш теле гоч пеш сай тунемын, пеш неле задачымат решаен, туге гынат, кызыт аптыранымыжла чучеш. Япуш деч ончыч ик йочам класс оҥа дек луктыч. Тудлан тыгай задачым пуышт: «Ик еҥ орва дене кая. Шеҥгел колесажын йырже 5 аршын, ончыл колесажын — 3 аршын. Ончыл колесаже 400 йыр утыжым савырнен гын, мыняр меҥгыш каен орва?»
Йоча толашыш-толашыш, нигузеат решаен ыш керт. Тудын почеш Япушым луктыч. Япуш телым тиде задачым решаен, сандене пеш шукак ыш шого, решаенат шындыш...
— Молодец! — мане инспектор.
Задаче деч вара «юмын законым» йодышташ тӱҥальыч.
Чыла сай кайыш. Япушлан «Похвальный листым», чевер коман евангелийым пуышт. Япуш семынак похвальный лист дене Якып эрге пытарыш... Индеш йочаште икте веле экзаменым сдаен ыш керт, молыжо чыланат курсым пытарышт.
Экзамен пытымек, инспектор Григорий Петровичын пачерышкыже пурыш... Чайым йӱмӧ годым тудо тыге ойлыш:
— Тый, Григорий Петрович, сай учитель улат. Только марий йылмылан утыж дене пижынат... Ну, каласе, молан. Кӱлеш илышыште марий йылме? Школышто улыжат рушла ойлаш, рушла возаш, Христос вералан туныктыман...
— Антоний Степанович, тиде мутетлан мый огыл, Ушинский, Константин Дмитриевич, вашмутым пуа. Мый шонымаштем, авторитетше тудын изиак огыл, шонем. Тый, Антоний Степанович, юрист улат. Сандене кеч-момат юридически ончет, а Константин Дмитриевич Ушинский педагог улмаш.
Григорий Петрович инспекторлан Ушинскийын «Педагогические сочинения» книгажым 201 страницеш почын пуыш. Тиде страницыште тыге возымо: «Язык народа — лучший, никогда не увядающий, вечно вновь распускающийся цвет всей его духовной жизни, начинающейся далеко за границей истории. Язык не только выражает жизненность народа, но есть именно самая жизнь».
Тидым лудмекыже, инспектор ятыр шонен шинчыш, вара мане:
— Тиде чыла чын. Но вет Ушинский касвел славян-влак нерген возен. Вет нунын, кеч чех-влакым налаш, культурышт кугу. Нунын шкеныштын пеш шукертсе историйышт уло. А марийын можо уло?
— Антоний Степанович, тый поляк-влак нерген мом каласет? — инспекторын йодмыжлан вашмутым пуыде, Григорий Петрович шке йодо.
— Поляк-влак, конечне, тоже культуран улыт.
— Кызыт поляк-влак кум кугыжанышыште илат: Германийыште, Австрийыште, Российыште. Антоний Степанович, тыйын шонымаштет, куштыжо нунылан илаш сайрак?
— Вот мо, Григорий Петрович, тын тыгай мутым иктажлан весылан ит ойло: тудо тыйым революционерлан шотлаш тӱҥалеш. Тый але самырык улат. Мый тыланет ача семын туныктен каласем: кӱлдымаш шонымашым вуй гычет луктын кудалте. Мыланем тыгакат ойлышт: «учитель Веткан чын корно гыч кораҥаш тӧча, школышко марий-влакым поген, ала-могай марий историйым да мойын лудеш»... Мый тыланет религиозно-нравственный беседым ышташ, тыгаяк ойлымашым лудаш разрешенийым пуэнам гын, тый шке гычет шонен нимо молымат калыклан лудын от керт.
— Мый шке гыч шонен огыл, мый исторический фактым налын ойленам.
— Григорий Петрович, мый тыланет категорически запрещатлем, чтобы школышто ончыкыжым нимогай марий историй нергенат мут ынже лек. Тугай историй уке, по крайней мере, тугай историйым мый ом пале.
Инспектор, школ гыч лектын, земский начальник деке кайыш.
5
Эмлыме вер гыч Сакарын лекмыж годым Семыкат эртен, яра кеҥеж тӱҥалын ыле.
Сакарым Кудашнурыш Чачий намиен кодыш. Сакарын тӧрланымашеш аваже чот черланен.
Тудо Сакар верч пеш ойгырен да ойгыж денат чот пызырген. Сакар укеште Левентей кугыза ден куваже Епрем кувам онченыт. Сакарын тӧрланен толмыжлан аваже пеш куанен:
— Тидыже кӧ тугай, эргым? — Чачийым ончыктен йодо
— Тиде Аркамбал Яшайын ӱдыржӧ, авай. Нуно мыйым чот ончышт. Мунет, шӧрет нумал пукшышт.
— Меже мом пукшена, эргым? Шкеже теве тыгай шӱкшӧ улам. Левентей изай ден Левентей вате акайлан тау, нуно огыт ончо гын, ала шужен, ала кошкен колем ыле.
Сакар шоҥго аважым онча, путырак чамана. Епрем кувам илыш чаманен огыл. Тудо ачаж деч кок ияш тулыкеш кодын. Ӱдыр еҥ пӧръеҥ пашам ыштен кушкын, вара марлан толын. Марлан толмекыже, латкок ий сайын илен. Латкок ий гыч адак тулыкеш кодын.
Тулык вуйжо денак Сакарым ончен куштен. Тумыштымо тувыр-йолашым чиктен гынат, нигунамат лавыраным коштыктен огыл.
Чачият Сакарын аважым икана ончалмаштак йӧратен. Ончымаштак пале: пеш сай кува.
— Авай, ынде вашке тӧрланет, мый тыйым тӧрлатыде ом код, — манеш Сакар.
Мо дене тӧрлата, Сакар тидым шкат ок шинче. Но тыгай чапле кечыште, Сакар тыгай пиалан улмо годым аваже колен кертеш мо? Сакар тӧрланеныс, аважат тӧрлана.
— Илышаш кечем уло гын, тӧрланем, — манеш аваже.
Левентей кугызат, куанен, Сакар ден Чачийым онча: кок-гынат чапле улыт, пеш сай мужыр лийыт. Левентей кугыза муным, торыкым, туарам конден, Сакарын коштымо ур шылжым пуртен, Сакарге, Чачийге унала онча.
Кас велеш Чачий ден Сакар Лопнурыш, Чужган кугыза дек кайышт. Чачийын ачаже Яшай икече шошым, скипидар шолтыкташ толмыж годым, товаржым монден коден, Чачийлан налын мияш шӱден. Сакарже окса нерген палаш каен. Чужган кугыза шыже мартелан адак арымеш ок пу гын? Ындыже Сакар иктаж коло теҥгемак йоднеже. Кеч кузе гынат, ӱдырым налат гын, роскот лиеш... Григорий Петрович, Аркамбал учитель, Сакарлан Пинерин оза-влакым судыш пуаш кагазым возен пуыш, иктаж витле теҥгем нунын деч кӱрын налаш кӱлеш, мане да кӧ шинча, тугеже судшо ала судитла?
Григорий Петрович — пеш сай еҥ.... Сакарын эмлыме верыште кийымыж годым эре мия ыле. Тӱрлым йодыштеш, тӱрлым каласкала. Чачий ойла: муно налашат тудак оксам пуэн. Сакарат тудлан телым асум ыштен: маска деч да адак вожылмаш деч утарен.
Сакарын сонар шинчаже ик ончалмаштак пален: Григорий Петрович лӱен ок мошто — сонарзе нигунамат пычалым туге ок викте. Григорий Петрович тидым монден огыл.
Чужган кугыза Сакарын толмыжлан куанышыла койо:
— Юмылан тау ышташ кӱлеш, Сакар, юмо тыйым тӧрлатен...
Оксам йодмыланат Чужган кугыза ыш сыре:
— Пуаш лиеш, только Озаҥ гыч кондымешке чыташет возеш... Але скипидар намиен кодымылан налалтын огыл. Чачий денат Чужган кугыза шыман мутланыш:
— Тунам ачат изиш подылын ыле, садлан мый денем товаржым монден коден... Нимо сатуат тыланет ок кӱл мо, ӱдырем? Киндыда кузе? Шкенданак сита мо? Кӱлеш гын, ачат толжо. Ӧрмыланда иктаж пудым пуэн колтем. Каван садыгак послымо.
Кевыт гыч Сакар ден Чачийын лекмышт годым уремыште, капка воктен, Чужган Макар шога ыле. Воктечше Чачий эртен кайыме годым Макарын шӱмжылан кӱзӧ дене шуралтымыла чучо. Макар ӱмасе кеҥежым шарналтыш... Чачий тудлан нимогай ӱдыр дечат чаплын чучо. Тыгай мотор ӱдыр йорло Сакар дене йыгыре ошкылеш. Молан Макар дене йыгыре огыл? Вет Чачийым сайын чикташ гын, уло ялыштат ик ватат тыгай мотор ок лий? Могай ялыште — Макарын ватыж гайже волостьыштат ок лий. Макар шукак ыш шоно, аваж дек куржынат пурыш.
Сакар ден Чачи шке семынышт мутланен-мутланен Кудашнурыш ошкедат, а тидын годым Макар ден аваже тыге мутланеныт:
— Пеш нужна вет? — аваже йодеш. — Нужнаже нужна, но пеш мотор, ялыште огыл, ну, нигуштат тугай чапле уке, — Макар умылтара.
— Мемнан родо тукымышто нужна уке... Нужна еҥ дене кузе ваш кочкат, йӱат?
— Мыланем тукымжо ок кул, ӱдыржӧ кӱлеш. Авий, мыланем тудо ӱдырым налын огыда пу гын, мый вӱдышкӧ тӧрштем, пикталт колем.
— Эй, ораде, тугайым ит ойло, сай огыл.
— Колем гын, языкше вара тыланет лиеш.
— Ну, йӧра, йӧра. Ачат дене ойлен ончо.
— Уке-е, ачайым тый шке кӧндаре...
Тыгеракын Сакар ден Чачийын илыш корнышкышт Макар шеҥын пурыш. Сакар ден Чачий тидым шинчыде шке коклаштышт тыге келшышт: сӱанмарий мойын ок кӱл, уто роскот веле лиеш. Сӱрем годым Сакар ден Левентей кугыза мият, вара Сакар ден Чачий вигак черкышке венчаялташ каят...
Сакар деч лекмыж годым Стапан тыге шоныш: «Тыйым земский начальник ыш судитле гын, мый шке чоялыкем дене судитлышым. Ондален кертым... Йӧра, ӱчӧ савыраш йӧн тольо. Пеш тале улат гын, йолешкеш код»...
Сӱрем кумалтышым Петро деч кум кече ончыч, шочмын, ыштышт.
Сӱрем ото кок могырым курык тайыл гыч кок памаш йоген вола. Отыш кайыме корно курыкышко кадыргыл кӱза. Отышто тумо, писте, пӱкшерме кушкыт. Тӱр воктенже кож, нулго, изишак пӱнчат уло...
Сакарын талгыдыжым вӱден онапу дек намиен шогалтыме годым лач кече лектеш ыле.
Онапу йымалне шагым ыштыме, леҥеж дене вӱдым кондымо, тулым олтымо. Талгыдым йолышташ меҥгым кырыме.
Шагыште кӧрага шога. Кӧрагаште мӱйурва уло, кӧрага тӱреш шыште сортам пижыктыме, тугаяк сортам лӱмын ыштыме писте меҥгеш пижыктыме. Онапу йыр ушкалаш презым, ӱшкыжашым, пачам меҥгеш йолыштымо, мешакыште лудо кия.
Сакарын толмекыже, Роман кугыза сортам чӱктыш, чоклаш тӱҥале.
Ужанур Станан талгыде ӱмбаке йӱштӧ вӱдым оптал колтыш, Талгыде, вӱд пырчым мӱндыркӧ шыжыктен, рӱзале. Уло погынышо калык чыланат иканаште кычкырал колтышт:
— Ой, кугу юмо-влак, ой тау, тау, тау!.. Йӧратен почкалтарен, еҥ кид йола-влак вашак-ашакажым эрыктен, товыл ыштен алал налын улыда!..
Тыгак моло вольык-влакымат рӱзалыктышт. Вара шӱшкылаш тӱҥальыч. Сакарын талгыдыжым Ужанур Стапан шӱшкыльӧ. Талгыдым йӧрыктен шумеке, Сакар тупуй савырныш.. Ик. шот дене Сакарлан, чодырасе семынак, Стапаным шоягорем гыч кучен, коремышке чумал колтымо шуо, вес шотшо, тыште туге ышташ ок лий, тыште чодыра огыл, тыште юмын ото...
Шӱр кӱмеке, шылым кугу теркышке луктын оптышт, карт, талгыдын шӱмжӧ гыч, мокшыж гыч, шодыж гыч, йылмыж гыч, тӱрвыж гыч, пылышыж гыч, шинча пушкыдыж гыч, йолжо гыч изи падыраш-влакым пӱчкеден, посна кумыжыш оптыш. Ямдылен пыштыме кинде-влак гычат изин катен, тушкак пыштыш, тушкак мӱйурвамат пычырик. оптале. Чыланат рат дене шогальыч. Карт чоклаш тӱҥале. Картын вуйыштыжо теркупш, моло-влак упшыштым нальыч.
Карт шуко чоклыш. Мӱкш перкемат йодо, шийвундо перкемат йодо, сонарыштат йӧн лийже манын, кумале. Сакар ӧрын колышт шога. Тиде йодмаште ик ужашыжым юмо Сакарлан пуа гын, Сакар ракш талгыдыжым пырчат ок чамане ыле. Кызыт Сакарын шортмыжо шуэш...
Сакар картын чоклымым колыштеш, а чонжо ик семын йӱла: «Ынде имньым кузе налаш йӧным муам? Адак Чужган кугыза дечын араш тӱкна, очыни»... Надырым погымо годым карт чоклен шогыш, надыр пыштышын лӱмжым ойлен, пиалым, перкем йодо. Кажне чоклымо савыртышеш Арпик Йыван тӧтыретпучым пуалтен-пуалтен колта.
Надырым поген пытарымеке, кочкаш тӱҥальыч. Карт покшелан шинче. Левентей кугызам ик веланже, Сакарым вес веланже шындышт. Сакар шке талгыде шылжым кочкаш тӱҥалмекше чытен ыш керт, логарышкыже-комыля тольо. Ик изи моклакам пыкше кочко.
Тудыжат шке шылжым пӱчкын кочмыжла чучо. Тыге шонаш кумалме годым сай огыл, но Сакарын вуйышко ала-кузе тыгай шонымаш шкак шогын пура:
Молан сӱрем юмылан Сакарын талгыдыже кӱлеш лийын? Юмын пылвомышто вольыкшат, моло погыжат пеш шуко, маныт. Юмо чыла кертеш, нужна еҥымат пояным ышта, поянымат нужнам ыштен кертеш. Сакарын пытартыш талгыдыжым юмо нале, олмешыже тудо мом пуа?
Сакарын йодмыжлан вашмутым пуымыла, учо-влак Сакарын ончыкыжо надыр оксам конден оптальыч:
— Кеч шотло, кеч ите — лучко теҥге да шӱдывичыр!
Сакарын кумыллан кочын чучо. Сакар чомаланак лучко теҥгем пуэн; ик талук ончен-куштен, вес ий тырмаш кычкаш йӧршӧ лиеш ыле. Талгыдыже могай ыле! Чужган кугызан лу имньыж денат ок вашталте ыле. Сакар йӧршеш ок умыло: молан тудым сӱрем юмо йолешкеш кодыш.
6
Аркамбал уремыште Панкрат Иванычын пӧртшӧ тураште калык шолеш веле. Куд ял гыч калык погынен. Таче — Петро кече. Землемер мландым ял шот дене ойыраш, хуторыш лекше-влаклан пӱчкаш да мландым шеледыме проектеш кидым пышташ уполномоченный-влакым ӱжыктен. Уполномоченный-влак дене пырля яра калыкше чыланат толын улыт. Кузе от тол? Тӱрлӧ манеш-манеш коштеш. Панкрат Иваныч ден хуторыш лекше моло марий-влак Элнет воктенсе эн сай олыкым пӱчкын налнешт. Элнет олык Аркамбал обществын курго верже. Курго ок лий гын, вольыкым кузе ашнет?
Уполномоченный-влак пӧртыштӧ ваш-ваш каргашат, землемер денат ӱчашат, земский начальник дечат огыт аптыране: аптыранен шогет гын, вара иктаж кӱлдымаш лукышкат шӱкал шындат! Аркамбал марий-влак уполномоченныйлан Паймет Йогор ден Пашайым шогалтеныт. Пашай ден Йогор моло шотышто проект дене келшышт. Панкрат Иванычлан хутор пӱчкаш ыштыме проект дене веле ышт келше.
— Элнет олыкым тудлан огына пу! — маньыч. Тидын шотышто моло
уполномоченный-влакат Пашай ден Йогорлан полшышт:
— Элнет олыкым лӱм шот дене пайлена! Землемер йӧршеш вес семын ыштен: Элнет олыкын эн сай вержым, лучко десятиным Панкратлан ойырен, воктенже вич десятиным Япарлан палемден, адак лу десятин чолым моло-влаклан, кӧ хуторыш лекташ возалтын, нунылан пӱчкаш ыштен.
— Тидын дене нигунамат огына келше! — Йогор кычкырал колтыш.
— Огына келше! Огына келше! — кычкыральыч моло-влакат.
Земский начальник кынел шогале:
— Тыште пазар огыл, ида кычкыре. Молан огыда келше? Мый шонымаштем, проект сай ыштыме. Олык кая гын, тыланда тудын олмеш куралме мланде кодеш.
— Куралме мландым Элнет олык дене таҥастараш ок лий. Ме тидлан кидым огына пыште!
Уполномоченный-влак тӱгӧ лектын кайышт.
— Алексей Антоныч, законышто кузе каласыме?
— Чыла мландым уэш пӱчкедыме годым ӧрдыжеш посна кодшо мландым пӱчкаш обшествын согласный лиймыже ок кӱл.
— Значит, мутланымаш уке. Эн ончыч посна пӱчкыктышӧ-влаклан пӱчкын пуэна.
«Совершившийся факт» лиймеке, вес семын мураш тӱҥалыт.
Уремыште калык лӱшка.
— Мом нуно тушто лӱшкен шогат? Константин Ильичлан каласышаш, стражник-влакым колтыжо.
Изиш лиймеке, Панкратын латкок ияш эргыже становой деке изи лаштык кагазым нумал куржо.
Кастене школ пӧртышкӧ Пашай ден Йогор мийышт,. Землемерын ыштыме проектше нерген мутланышт.
— Панкрат тудо пеш чоя. Тудлан куралме мланде молан кӱлеш? Олыкын нимогай роскотшо уке. Шошым изиш куштырам эрыктышыч, солаш мийымешке нимогай пашат уке, парняжым тӱкыде, кумло тӱжем теҥге пайдам налеш, — Йогор ойла.
— Кумлыжо уке, колыжо тудын лиеш,
— Чыла тудын лиеш. Япар ден йолташыже-влак, ужалаш огыл гын, молан Элнет олыкым пӱчкыктат? Пӱчкытат манашыжак ок лий, Панкрат пӱчкыкта... Панкратын оксамат иктаж пелыжым йӱын пытарен улыт...
— Ну, моло-влакше мом ойлат?
— Арака йӱымыштым ынде роҥгедыт, — Пашай пелештыш. — Кынервуй тыштак, да пурлаш ок лий... Панкрат Иваныч ынде Аркамбалне ӧрдыж еҥ огыл.
— Иктаж кече гыч землемер мландым пӱчкедаш лектеш. Панкратлан Элнет олыкдам меҥгылен шында... Вара тоже мом ышташ шонеда? — Григорий Петрович йодеш. — Ну, калыкше кузе шона?
— Колена, а Элнет олыкым огына пу, маныт.
— А земский начальник стражник-влакым поген мия гын?
— Ме савам, шаньыкым нумал каена! — Пашай шыдешкыш.
— Сава дене винтовко ваштареш нимомат ышташ ок лий. Но, мыйын шонымаштем, паша тунарышкак ок шу. Земский начальник Панкратлан вес вере мландым пуа дыр, чумыр калык ваштареш ок кай. — Григорий Петрович Йогор ден Пашайым ӱшандара, но шке ойлымыжлан шкат чылт ок ӱшане. Но калыкын шке праваже верч чот шогаш шонымыжо Григорий Петровичым куандара. Григорий Петрович Йогор ден Пашайлан эрла кастене толаш шӱдыш.
— Тунам Василий Александрович толеш, вара каҥашен ончена, кузе лияш..
Уэш погынен каҥашаш ыш логал... Аркамбал марий-влак Петро эрлашым шудо солаш лектыч. Аркамбал марий-влак сӱремым огыт йӱ...
7
Сӱрем изарнян кас велеш карт-влак Сакар дек «лышташ» дене толын пурышт. Сакарын аваже сӱрем кумалме деч вара чотрак веле начареме, кынелын шинчынат ок керт.
Сакарын чонжо чытыдыме чот йӱла. «Чомамат кумалаш пушым, авай садак ок тӧрлане, утларак веле пызыргыш. Карт-влакын кумалмышт нимоланат ок йӧрӧ. Тидым шинчем ыле гын, талгыдем нимаят ом пу ыле». Карт-влаклан Сакар сыраш тӱҥале. Туге гынат, «лышташ» дене толшо-влаклан уто мутым ыш ойло, шотшо дене вашлие. Сакарын пӧрт кӧргыжым Левентей кува тӱзатен: мелнамат кӱэштын, шӧрвалымат шолтен, шоваш дене сырамат конден шынден.
Ужанур Стапан «лышташым» юмо лукыш пуртен шогалтыш. Тиде «лышташ» манмет онапу гыч руал налме укш лиеш. Тудым карт-влак «святой лышташ» маныт. Тудым пуч кудалтыме. годым пуч дене пырля изи сӱрем отеш, куэ вуеш, сакат.
Левентей кугыза шӧрлыкешат, шоваш тӱрешат сортам чӱктыш. Роман кугыза ӱстел тӧрыш пурен шогале, Сакарлан пиалым, тӱрлӧ перкем йодын чоклаш тӱҥале. Чоклен чарнымекше, шинче, ӱстембалне мо уло авызлаш пиже. Воктенже моло-влакат шинчыч.
Левентей кугыза оза олмеш онча. Сакар аваж деч ок ойырло: аваже пеш йӧсын шула.
Кудывечыште Арпик Йыван, кӱдырчыла рашкалтыктен, сӱрем пучым пуалтен колтыш.
Сакарын аваже юрт лие, вара шинчажым почо:
— Сакар, йӱр толеш мо?
— Уке, авай, кече Пеш ояр.
— Пылышемлан кӱдырчӧ мӱгырымыла шоктыш.
— Уке, авай, кӱдырчӧ огыл... Мемнан дек сӱрем шӧрвал чоклаш толыныт. Авай, ала шӧрвалым кочкат?
— Огым, — эркын гына пелештыш Сакарын аваже, шинчажым кумалтыш.
Карт-влак шуко ышт коч, эн чока шӧрвалжым веле ӱмбач ниялтышт. Кочмекыже, Роман кугыза Сакарлан сугыньым пуыш.
Картын вольык верч кумалмыже Сакарлан мыскылымыла чучеш. Пытыше вольык деч могай перке лиеш? Талгыдыжым шоналта да Сакарын шортмыжо шуэш. Эх, ниным кожен луктын колташет!
Тиде жапыште Сакарын аваже кидшым, йолжым кок гана йыч-йыч тарватыш, умшажым кугун карен, шӱлалтыш, вара тыпланыш.
— Авай, авай! — Сакар аважын кидшым шупшыльо.
Аваже нимом ок пелеште, кидшым Сакар колтыш, кидше камвозо. Сакар умылыш: тудын аважлан ынде нимогай перкеат ок кӱл. Сакар йырже ончале: чыланат Сакар ден аважым ончат.
— Колыш мо, эргым? — Левентей кугыза Сакарын аваж дек чакырак мийыш.
Сакар картым, моло еҥ-влакым онча. Молан нуно тышке тынарын погыненыт? Э-э, вет нуно Сакарлан перкем, пиалым, кужу ӱмырым, ешыжлан тыныслыкым кугу юмо деч йодаш толыныт. Онапу гыч лышташым конденыт... Ынде Сакар пиалан. Ончен шуктымо талгыдыжым юмылан пуыктышт, ават тӧрлана маньыч. Аваже колыш. Юмо Сакарлан пиалым тыгайым пуыш. Умбакыже Сакар шкат ок шинче, кузе. тыге лийын каныш: Сакар пычалжым руалтен нале, картлан виктыш:
— Лек тышечын, тыйын чоклымет — шояк. Лекса, чыланат тышеч лекса... Лӱем, пуштам! орышыла кычкырале Сакар.
Картет, Ужанур Стапанет, моло кумалше-влакет — чыланат, шорыкла шыгырнен, пӧрт гыч лектын куржыч. Юмо лукеш «лышташ» гына шоген кодо. Тудыжымат Сакар, кудывечыш луктын, пече гоч уремышке шуыш. Лачак шорык кӱтӱ толеш улмаш. Шорык-влак, «святой лышташ» йыр погынен, ужар укшым шырве-шорво веле. Шӱдыркалаш тӱҥальыч.
Тидым ужын Раман кугыза ден Станак укш деке пеш писын куржын мийышт, да изишак вараш кодыныт. Шорык-влак онапу укшым авызленат налыныт, «святой лышташын» воштыржо веле кодын...
Сакар пӧртышкӧ пурыш. Пӧрт кӧргӧ чылт тӱсдымын чучеш. Сакар аваже воктен шинче, вуйжым кумык сакыш. Изиш лиймеке, Левентей кугыза ден куваже, э-эркын омсам почын, пӧртышкӧ пурышт.
8
Кече шыратара. Солымо шудо пеш тамлын ӱпшалтеш. Ик лукышто пӧръеҥ-влак шудым солен пытарен шуктеныт. Вес лукышто ӱдырамаш-влак удырат. Первый каштам ыштен каят, вара пулачым ыштат. Шудо солыдымо пӧръеҥ-влак, утларакше самырык-влак, пулач-влакым копнашке чумырат. Вич пулач — ик копна лиеш. Ӱдыр-влак мурат:
Элнет олыкет — мо олыкет? —
Ошыт олыклан ок шулдал.
Ошыт вӱдет — мо вӱдет? —
Элнет вӱдлан ок шулдал.
Шеренге колет — мо колет? —
Олаҥге коллан ок шулдал.
Шайрамбал ӱдырет — мо ӱдырет? —
Аркамбал ӱдырлан ок шулдал.
Тиде мурылан вашмутым пуымыла ик ковыра вате тыге муралтыш:
Элнет вӱдет йогалеш,
Лукын-лукын йогалеш.
Лукшо еда — мӧдывуй,
Мӧдывуй еда — ломбер,
Ломбер еда — укш-парча,
Укш-парча еда пеледыш.
Пелед ок шу, еҥ ужеш,
Тенийсе ӱдыр — нӧргӧ ӱдыр —
Кушкын ок шу, марлан кая.
Тенийсе каче — йорга каче —
Кушкын ок шу, ватан лиеш.
— Еҥгай, мый ик мурым муралтем гын, чылт ӧрат, тугай сае, — воштылеш ик самырык пӧръеҥ.
— Муралте, колыштына, — манеш ковыра вате.
— От сыре?
— Мурылан молан сырем?
— Ӱдыр-влак, те колыда вет, еҥгай ом сыре мане.
— Колына, колына! — кычкырат ӱдыр-влак. — Муро, Микале, муро, только мемнам ит тӱкале...
— Тендам тӱкалыдымаш те юмылан ниялтыктыме улыда мо? Ну, колыштса!
Микале мураш тӱҥале, семжым оҥай кадыртылеш:
Коркаял ӱдырет — пидме йолет,
Яранур ӱдырет — кугу чапат.
Чыланат ковыра ватым воштыл ончал колтышт. Ковыра вате — Яранур ӱдыр Элнет велне Яранур ӱдырым «кугу чапа» маныт, но тиде манме чын огыл: Яранурышто изи чапанат, кугу йоланат уледат. Вигак каласаш гын, Яранур ӱдыр-влак, моло ял дене таҥастарымаште, поснак ару улыт, ну, мутат уке, изиш пыльдырийрак койышымат кучат...
Ковыра вате Микаллан ыш сыре, шинчажым пӱялын, воштылале. Микале умбаке мура:
Нӧрпӧ ял ӱдырет — вороҥга логарет,
Кожлатӱр ӱдырет — кӱчык тореш мӱшкырет,
Нурмур ӱдырет — шӱшмӧ шувышет,
Паранбел ӱдырет — лукде кодшо ушменет...
Микалын кажне муро савыртышыжлан ӱдыр-влак утен каен воштылыт. Микале умбакыже ала-кӧм ойлен мура ыле, лач умбал олык гыч. Курыктӱр марий шӱлешт-шӱлешт куржын тольо:
— Межомшик... Икса лукышто!.. Панкратлан пӱчкеш!..
Тыге каласыш да адак умбаке куржо. Олыкышто кадык кожганыш, рӱжгаш тӱҥале. Кӧн кидыштыже мо улмаш, тудым нумалын, чыланат икса лукышко куржыч. Икса лукышто, межа менге ӱмбалан, теодолитым шогалтен, землемер угылым виса. Умбал турышто Панкратын тарзыже-влак, Япар да хуторыш лекшаш моло марий-влак погыненыт: нуно у межа меҥгым шогалтылыт...
Шудо солышо марий-влак, лӱшкен, кычкырен, куржын тольыч, Япар ден йолташыже-влакым поктыл колтышт. Межа меҥгым луктын шуышт. Землемер теодолитшымат коден куржо. Ик марий, товардош дене теодолитым пераш манын, товарым нӧлтал колтыш. Паймет Йогор тудым руалтен кучыш:
— Ӱзгарым пудыртылаш ок йӧрӧ!
— Мо ок йӧрӧ, тукымсырым пытараш кӱлеш!
— Пытараш! Пытараш!,.
Калык теҥыз вӱдоҥла лушка. Кузе ок лушко? Вет курымла дене кучымо мландыжым тудын деч шупшын налнешт. Чон таза годым тыгайым кузе чытет!
Землемер, олык гыч утлен толмекыже, вигак земский начальник дек кайыш. Земский начальник лачак кас велеш чайым йӱаш шинчеш ыле. Тудо землемерым орын ончале: землемерын тӱсшӧ какаргыше, ойлышыжла тӱрвыжӧ чытыра. Элнет олыкышто мо лиймым колмекыже, земский начальник шкежат чытыраш тӱҥалеш: путырак чот шыдешкыш... Чай йӱмет, мочет, вигак телефон дек куржо. Волостной правлений гыч чылаштымат поктен лукто... Окнам, омсам петырыш... Вара губернатор дек звонитлаш пиже. — Мом ышташ?!
А тиде жапыште революционер-влакат: Григорий Петрович ден Василий Александрович, адак Йогор ден Пашай, — каҥашеныт: мом ышташ?.. Земский начальник калык ваштареш лиеш да карательный отряд толеш гын, ятыр еҥ олыкыш верештеш. Вес велымже эн сай мландым Столыпинский закон почеш поян-влаклан укрепитлаш пуаш тоже нигузеат ок лий.
— Ме кеч-кузе шонена гынат, калык Элнет олыкым поро кумыл дене ок пу... Олыкышто кызыт тугай пудыранчык, калык тунар шыдешкен, тудым изиш тарваташ гын, земский начальникат, Панкрат Иванычет чыла пытарен кертеш, — умылтара Йогор.
Эх, кызыт тышке ик воз оружийым кондаш гын, пайрем лиеш ыле, — мане Григорий Петрович.
— Ик Аркамбал общество дене революцийым ышташ ок лий, Гриш. Кресаньык калык Российыште пеш шуко гынат, чумыр кресаньыкат кугыжан властьым пытарен ок керт.
Степан Разин ден Пугачев жаплан кугу верым сеҥен налын улыт, но йӧршынак сеҥен кертде кодыныт. Кугыжан властьым пашазе класс вуйлатыме дене веле пытараш лиеш, — Василий Александрович ойла. — Пашазе партий чыла тиде пашам виктарышаш...
Ме кызыт, кугыжан властьым пытарыме нерген огыл, Элнет олык нерген мутланена.
Вот эрла мом ышташ? Элнет олыкым Панкратлан пуаш але пуаш огыл? — Григорий Петрович йодышым конкретно шындыш.
Тиде мутлан Василий Александрович вашмутым пуэн ыш шукто. Уремыште ала-кӧ уло кертмыжым кычкырале:
— Пожар!
Тунамак чаҥ йӱк мӱгыраш тӱҥале. Григорий Петрович, Василий Александрович, Йогор, Пашай уремыш куржын лектыч: Панкрат Иванычын оралте коклаж гыч шикш кынелеш...
А телефон воктенак шогышо земский начальник телефон дене губернаторлан кычкырале:
— Бунт!
Ик вич минут гыч Озаҥ гыч Чарлашке, Моркышко приказ чоҥештыш: Аркамбаллан полшаш!..
Аважым тоен толмеке, Сакар чытен ыш керт, пӧртешыже шинчын, чот шорто, вара, пычалжым налын, пӧртшым тӱкылыдеак, лектын кайыш. Кудывече гыч пакчашке, пакча гыч чодыра корныш, умбаке кожлашке ошкыльо... Кушко, молан кая? Сакар каласен ок мошто. Ойго тугай кугу, Сакарын чон туге йӱла, каласен мошташат ок лий. Сакар Элнет ден Кудашнур кокласе чоҥгам шке пакчаже семынак пала, корно деч посна кая гынат, шонымо верышкыже турак миен лектын кертеш. Кызыт Сакар кушеч, кушко кайышашым ок шоно. Только тышечын умбакырак каяш! Тыште ойго, тыште йӧсӧ! Сакар изи межа дене Элнет век кая. Йол йымачше мызе кынел кайыш, вес вере мераҥ лӱдын кудале, Сакар тидым ышат шиж. Сонарзе, сонарзе, тый мо лийынат?
Панкратын суртшо йӱлымылан кок кече эртыш. Становой ден урядник пеш чот кычальыч гынат, винаматан еҥ ыш лек... Кумшо кечылан Аркамбаке уло стан кӧргысӧ урядник ден стражник-влак погынышт. Иктаж коло стражник Морко гыч янда заводыш толын возыныт.
Элнет олыкышто шудым солен пытареныт, каваным оптат. Шудо пеш чот лектын. Яшайын паешат ик каван тӱкныш. Яшай пеш куанен:
— Ну, Чачий, тений алашана курган лиеш. Шӱльӧ изиш шочеш гын. смола заводым ыштен кертына.
— Ачай, адак заводым ыштынет?
— Моло пашаланже нимо йӧнат уке. Теният, завод огыл гын, киндым кӱсын налаш тӱкна ыле.
Умбалне оҥгыр йӱк шокташ тӱҥале. Шукат ыш лий: кум пар имне дене Икса лукыш земский начальник, становой, землемер толын шогальыч. Почешышт Япар ден йолташыже-влак тала орва дене кудал тольыч. Урядник имньым кушкыж кудал тольо.
Шудылыкысо калыкат погына. Становой ден земский начальник, папиросым шупшын, мутланен шогат:
Константин Ильич, вет сонар сезон шуын. Кунам каена?
— Иктаж семын каяш кӱлеш ыле, Матвей Николаевич.
Землемер адак теодолитшым келыштарыш. (Тудым Йогор шалаташ пуэн огыл). Япар вешкым пале. Кок марий шинчырым шупшын каят. Шудылыкысо марий-влак сӱрлаш тӱҥальыч. Ик марий чытен ыш керт, Япарын кидше гыч вешкым шупшын нале...
— Элнет олыкым тыланда пӱчкаш огына пу!
— Огына пу! Огына пу! — йырваш шергылт кайыш, Земский начальник саҥгажым куптыртыш. Становой револьвер кобуржым ниялтыш. Урядник имне ӱмбачше чодырашкыла ончале.
— Калык-влак! Тышеч кайыза. Землемерлан пашам ышташыже ида мешае, — земский начальник кычкырале..
— Ме Элнет олыкым поянраклан огына пу! — кычкырат калык-влак.
— Мо тыланда кӱлеш? — земский йодеш. — Икте ойлыжо.
Ончыко Йогор лекте:
— Ваше высокородие, мыланна нимат ок кӱл, ме тый дечет нимомат огына йод...
Только тиде олыкым Панкратлан огына пу.
— Вет тудлан мландым пуаш приговоржым шкак пуэн улыда.
— Приговорым Элнет олыкым пуашлан ыштыме огыл, обществыш пурташ веле пунчалме.
Тудыжымат Панкрат Иваныч аракам йӱктен ондален налын.
— Кузе налын, ом шинче. Но Аркамбал общество тудлан приговорым пуэн. Значит, пӱтынь мландым уэш пайлыме годым тудо шке пайжым укрепитлен кертеш.
— Вес вере укрепитлыже, а тыште огына пу! — Пашай кычкырале.
— Огына пу!.. Огына пу!.. — калык ик еҥла кычкырале. Земский начальник ала-мом становойлан каласыш, Становой кычкырале:
— Разойдись!.. Кайыза тышеч! Ида мешае!
— Тышакын уполномоченный-влак веле кодыт, — земский начальник кугу йӱкшӧ дене ешарыш.
— Те шке тышеч кайыза, ме огына кае!
— Огына кае, огына!
— Пытартыш гана каласем: кайыза тышеч! — становой кычкырале.
— Те шке кайыза! Ме огына кай!
— Огына, огына!.
Сакар Элнет вес могырышто улмыж годымак лӱшкымӧ йӱкым кольо. Мом тушто лӱшкат? манын, Элнет серышке мийыш, лачак кол пӱя тура лекте. Кол пӱя ӱмбач, кидшым кок веке шаркален, Элнет вес могырыш ончале да калык лӱшкымашке ошкыльо. Элнет деч пеш торашкак каен огыл ыле, ала-кӧ, шӱлт шоктыктен, лӱен колтыш. Сакар, пычалжым коҥлайымалныже кучен, еҥ тӱшкашке миен шогале.
— Молан тынар лӱшкеда? — йодо. Йодмо еҥже нимомат пелештен ыш шукто, ала-кӧ кычкырале:
— Стражник-влак!
Кернакак, умбал олык велым стражник-влак, винтовкым кидеш налын толыт. Калыкым йыр авыраш. Тӱҥальыч. Тидым ужын, ӱдырамаш-влак пӧръеҥыштым ӱжыт:
— Каена... Айда кеч-мом ыштышт, тыйын мо пашат? Каяш ыш тӱкнӧ. Стражник-влак Икса лукым авырен нальыч.
Земский начальник кычкырале:
— Тыге ышташ тендам кӧ таратен? Таратыше еҥым мыланна пуыза, шкеже пашашкыда кайыза.
— Таратыше еҥ мемнан коклаште уке.
— Уке, уке!
Япар земский начальник дек мийыш, Йогорым ончыктен, пелештыш:
— Калыкым таратыше тиде!
— Взять! — кычкырал колтыш земский начальник. Стражник-влак Йогорым руалтен кучышт. Пашай стражник дек миен пиже. Вес стражник Пашайым винтовка приклад дене шуралтыш. Пашай кумык пурен кайыш. Ала-кӧ шеҥгечын кӱм шуэн колтыш. Кӱ земский начальникын вуй воктенже каен колтыш. Земский начальник ошем кайыш. Оралгыше йӱк дене становойлан кычкырале:
— Усмирите!
Становой лӱяш командым пуыш. Залп мӱгыралте. Ӱдырамаш-влак, ушдымыла магырен, Элнет серыште куржталыштыт. Пӧръеҥ-влак южыжо, шӱй даҥыт да мойын вӱдым келын, Элнет гоч вес веке лектыт, южыжо оргаж лоҥгаш шылыт. Олык покшелан Йогор ден Пашай веле кодыч, адак нимом умылыде Сакар шога. Пашай вӱр йоген кия, Йогор ден Сакарым стражник-влак тунамак авырен кучышт. Сакарын кидше гыч пычалым шупшын нальыч:
— Сволочь, але пычал дене толын! Земский начальник тарантасыш кӱзен шинче, Йогор ден Сакарым ышат ончал, становойлан гына каласыш:
— Чот тергаш!.. Урядник землемерым оролыжо. Сусыргышым больницыш наҥгаяш.
Земский начальник ден становой почела кудальыч. Вич стражник Йогор ден Сакарым Аркамбаке наҥгайышт.
Землемер теодолитшым келыштарыш, Япар вешкым нале, кок марий шинчырым нальыч.
Столыпинский закон Элнет сереш тӱсшым конкретно ончыкташ тӱҥале.
Пелйӱд деч вара Григорий Петрович денат, Василий Александрович денат обыск лие.
Григорий Петровичыным нимомат муын огытыл. Шке возымо почеламут тетрадьше ученик-влакын тетрадьышт коклаште лийын. Ученик-влакын тетрадьыштым урядник лончылен ончен огыл. Василий Александрович дене становой шке кычалын. Становой вес кугыжанышеш печатлыме «Что такое друзья народа?» книгам муын.
Василий Александровичым тунамак Чарлашке колтеныт. Сакар ден Йогорым кас велеш наҥгайышт.
Кастене земский начальник шке декше Григорий Петровичым ӱжыктен. Григорий Петровичын миен пурымыж годым земский начальник дене становой пристав шинча ыле.
Григорий Петровичын шӱмжылан йӧсын чучо... Ӱстембалне самовар шолын шинча, ик бутылка коньяк коеш, графиныште — зубровка, воктеныштак — кум чарка. Ик чаркаже кугу.
Григорий Петрович пурымекыже, становой комнатыш йытыран чиен Маша пурыш.
— Теме, — мане Матвей Николаевич. Маша кум стаканешат темыш.
— Ынде кай, кӱлеш лият гын, кычкыралам. Мӱндырк ит кай.
Маша йол йӱк шоктыде лектын кайыш.
— Григорий Петрович, Константин Ильич, ӱстел дек шичса. Константин Ильич, теме.
Мый тыглайым йӱам, — мане земский начальник, шкаланже кугу чаркаш темыш.
Становой пристав коньякым шкаланже темыш, вара — Григорий Петровичлан.
— Ну, таза лийза! — Матвей Николаевич кугу чаркажым колт йӱын колтыш.
Григорий Петровичат подыл колтыш. Матвей Николаевич конфеткым ончыктыш:
— Лимонный. Коньяк почеш пеш келша. Григорий Петрович, ӱйым шӱрӧ. Сакыржым кок моклакам пыште... Константин Ильич, первый ден второй коклаште огыт шӱлалте.
Становой адак кок чаркам темыш.
— Матвей Николаевич, тыйже от теме мо?
— Мыйын объёмжо кугу, иктат сита.
— Мемнан градусыжо кӱшнӧ.
— Ну, мом ӱчашеда, йӱза. Григорий Петрович, тый рвезе еҥ улат, подыл колто.
Григорий Петрович подыл колтыш. Кӧргыж дене шона:
«Молан ужыктен? Молан йӱкта? Кодшо йӱдым кычальыч... Василий Александровичым Чарлашке наҥгайышт. Мыйым кузе кодышт? Сакарже Элнет олыкышко кузе верештын?»
— Константин Ильич, — шоктыш земский начальникын йӱкшӧ, — шке пашатым ит мондо.
Адак икте гыч подылына.
Кум чарка коньякым йӱмеке, Григорий Петровичлан сайын чучаш тӱҥале. Становоят сай еҥла коеш. Матвей Николаевичшым ойлыманат огыл, тудо пеш сай. Ольга Павловна ден Тамара кушто улыт? Молан нуно столовыйыш огыт лек?
— Григорий Петрович, тый шинчет, ме тыйым шкенан икшыве гаяк йӧратена. Тый але самырык улат, тыйын илышет ончылно... Ме шинчена, тый йоҥылыш корнышко логалынат. Тыйым вес еҥ ондален. Садлан тыйым ме пеш чаманена. Тый шинчет, Григорий Петрович, ме тыйым, кызытак арестоваен, Чарлашке колтен кертына ыле, ме тыйым туге огына ыште. Константин Ильич, адак икте гыч теме.
Становой адак темыш... Матвей Николаевич умбакше сила:
— Тый мыланна каласе, кондуктор деч моло адак кӧ-кӧ тендан кашакыште лийын?
Кондуктор деке кӧ-кӧ коштын? Ну, тый лийынат, Кугунерова, Пайметов, Пашай, адак кӧ лийын?
— Моло иктат лийын огыл.
— А заводышто кӧ уло?
— Мый заводышко коштын омыл.
— Василий Александрович коштын?
— Мый ом шинче.
— Константин Ильич, адак теме.
— Матвей Николаевич, тыгак мый ом йӱ, кызытат вуйлан сай огыл, — Григорий Петрович кынел шогале. Земский начальникын йӱкшат, мутшат вашталте.
— Григорий Петрович, шич!.. Сайын колышт... Мый икана тыланет кудалтенам, вескана ом кудалте. Революционер кеч шке эргым лийже, садыгак тудым ом чамане.
Тый ончык илышаш еҥ улат. Сайрак шоналте: ончылнет кок корно — арест, тюрьма, Сибирь... але тышак кодат, тошто гаяк ласкан илаш тӱҥалат. Кудыжым ойырен палат, шке палет. Тышак коднет гын, мыланна подпискым пуэт: тиде ял воктенсе учитель-влак нерген мом шинчет, ончыкыжо мом палет, чыла мыланна ойлаш тӱҥалат..
Мемнам увертарыде нигушкат от кошт.
— Мый нигушкат коштмашем уке, учитель-влак кузе илат — ом шинче.
— Напрасно от кошт, кошташ кӱлеш. Ончыкыжо кошташ тӱҥалат. Ямшык тарлаш мойын окса кӱлеш гын, ме изиш пуэн кертына.
— Те тыгеже мыйым шпионым ыштынеда? Мый нигунамат тугай ом лий!
— Тый, Григорий Петрович, мыйым йӧршеш тупуй умылет... — Земский начальникын йӱкшӧ адак ныжылгеме. — Ме тыйым марий калыклан аралынена. Тый марий калыкын илышыжым саемдаш шонет. Тидым тый школ гоч веле ыштен кертат. Школышто лият гын, тый шуко пайдам ыштен кертат. Шонашет тыланет, Григорий Петрович, лу минут...
Константин Ильич, каена мыйын кабинетышкем...
Земский начальник ден становой столовый гыч лектын. кайышт. Григорий Петрович шкетын кодо. Ушышкыжо тӱрлыжат пура. Теве Григорий Петрович йоча. Йолташыже-влак тудым Когой маныт. Когой вес ялышке, кок меҥге коклашке, школышко коштеш. Йӱштӧ годым школ пӧртешак мала. Сторожлан пум нумалаш, комакам олташ полша.
Йоча-влаклан тунемаш пеш йӧсӧ. Учитель — руш. Марла изиш чокея гынат,
туныкташыже эртак рушла туныкта. Когоят рушла плокан мошта, лудмыжым чылажым ок умыло, садлан шукыжым наизусть тунемаш тӱкна. Эн чотшо ять буква чоныш шукта...
Вес ял школым тунем пытарымекше, Когой Арин школышко кайыш. Тушко тудым шоҥго поп наҥгаен. Экзаменыш толмыж годым тудлан Когойын йӱкшӧ пеш келшен. Кернакак, Когой Арин школышто тунеммыж годым клиросышто эре мурен, садлан Когойлан шоҥго поп стипендийым — тылзылан кум теҥгем — клопотаен пуэн. Тиде кум теҥге стипендий ок лий гын, Когой Арин кок классан школышто тунем ок керт ыле. Ачаже нужна, пачерлан тӱлаш тылзылан теҥге оксам кушто ситара?
Григорий Петровичын вачышкыже пушкыдо кид возо. Григорий Петрович ончале: воктенже Тамара шога...
— Гриша, чонем, молан тыйым тынар йӧратем! — Тамара кок кидше денат Григорий Петровичым ӧндале. — Каена, Гриша, Петербургышко. Тушто мыйын кокам уло. Тудо мыйым йӧрата. Тыланет консерваторийышке тунемаш пураш кӱлеш. Тый вара знаменитый музыкант лият.
Григорий Петровичын вуйыштыжо икте пӧрдеш: арест, тюрьма, Сибирь... Молан тюрьма? Молан Сибирь? Григорий Петрович кӧлан осалым ыштен?
— Гриша, тын мо лийынат? Молан тыгай улат?.. Гриша?
Григорий Петрович Тамаран кидшым кораҥдыш, кынел шогале:
— Тый, Тамара, от умыло.
Тиде жапыште земский начальник ден становой тольыч. Становойын кидыштыже пел листа кагаз.
— Григорий Петрович, ме тыйын оетым вучена. — Становой кагазым ӱстембаке пыштыш.
— Кокытыштыжо иктыже — арест или подписка — кудыжо тыланет келша?
Григорий Петрович становойым ончале, земский начальникым ончале... Земский начальник ден становой пурлаш ямдылалтше пийла ваҥен шогат, Григорий Петровичын тарванымыжым веле вучат... Григорий Петрович шинчажым Тамара ӱмбак кусарыш.
Тамаран шинчаже Григорий Петровичым сӧрвален ончымыла коеш. Григорий Петрович нимоланат ӧрӧ. Мом ышташ?
9
Чачий Элнет олыкеш Сакарым ужын огыл. Тугай тургымышто кушто ужат? Эрлашым, шудо каван йыр печым печен толмеке, вӱд кондышыжла Сакарым вашлие. Тудо Йогор дене пырля ошкеда. Йырже стражник-влак. Иканаште Чачий нимомат умылен ыш шукто, Йогор тудлан кычкырале:
— Чеверын, Чачий!
Сакарат Чачийым ончал колтыш. Чачий теҥгечысым шарналтыш... Только тушко Сакар кузе верештын? Чачий вӱд ведражым шындыш, Сакар почет куржо:
— Сакар, Сакар, тыйым кушко наҥгаят?
— Чарлашке! — манын веле шуктыш Сакар, ик стражник кычкырал колтыш:
— Ит мутлане! — Вара Чачий дек савырныш: — Чак ит тол! Арестант дене мутланаш ок лий!
Туге гынат, Чачий пасу капка эртымешке ужатен колтыш, Сакарын тупшо йоммешке ончен шогыш, вара аҥыргышыла мӧҥгышкыжӧ кайыш. Кастене уремышкат ыш лек, йӱдым чыр омымат ыш ыште, эре Сакар нерген шонен. Эр велеш гына изиш луш лийын ыле, туштат клат омса кылде-голдо почылто. Ведат вате пурен шогале, Чачий помыжалт кайыш.
— Айда, содоррак йолетым пид! — Ведат вате Чачийлан ыштыр-йыдалым пуыш.
Чачий омсашке ончале, омсаште палыдыме марий койо. Изиш лиймеке, Чачийын аваже тольо. Чачийын шӱмжылан шӱй чучо.
— Ӱдырем, вашкерак чие, — мане аваже. Чачийын сайрак вургемжым кашта гыч конден пуыш. Чачий изиж годсек эр кынелаш тунемын, сандене еҥ йӱкым колмеке, вашке чийыш. «Тыгай эр еҥ молан толын?» Клат воктене кечыше ате гыч вӱдым налын, шӱргыжым мушко. Ведат вате Чачий почеш оролымо гаяк коштеш. Чачий леваш йымаке ончале, тушто тарантасан имне шога. Мо томаша? Шуко шонаш жап ыш лий. Ведат вате Чачийым пулыш гыч кучыш да пӧртышкӧ пуртыш. Пӧртышкӧ пуртымекше, Чачийын йол йыжыҥжат каен колтыш: ӱстел тӧрыштӧ ачаж дене саде палыдыме мариет шинчат, шӧрлыкыштӧ, юмоҥа ончылно, сорта йӱла, ӱстел деч изиш ӧрдыжтырак Чужган Макар шинча. Чачийын аваж ден палыдыме марий пеш мутланат, изиш подылынат шуктеныт ала-мо...
— Ӱдыр тӱзланен! — мане Ведат вате, чыланат кынел шогальыч.
— Чачий, тол кӱдыкем, — мане Яшай. Чачий ачаж дек мийыш. Ачаже тудым воктенже шындыш, вес велымже палыдыме марий шинче. Ачаже воктен аваже шинче. Палыдыме марий воктен Ведат вате шинче. Ведат, тамакым шупшаш манын, комака воктен пел пулвуй дене сукалтен шинчын. Иктын-коктын пошкудо-влак пураш тӱҥальыч.
— Чачий ӱдырем, — мане Яшай. — Ӱдыр еҥ курымеш ача-ава суртышто илыман огыл...
Пурымашыже шуэш гын, ачаж деч, аваж деч ойырлен, шкеж гай пӧръеҥ дене ушныман, шке ешым погыман... Тыйынат пурымашет шуын. Ме нужна еҥ улына, а тыланет юмо улан илышым пӱрен улмаш. Лопнур Осып кугызат ден куватат, Макарат тыйым йӧратеныт. Кернак, мемнан погына шуко огыл, но тыйын кидет шӧртньым шога.
Сын-кунет, кап-кылет Осып кугызан сурт сынжым ок пужо. Тый Осып кугызан йӧратыме шешкыже лият.
— Мый Макарлан, колем гынат, ом кае! — Чачий уло чонжо дене каласыш.
— Ой, юмо! Мом ойлыштат, Чачий?.. Тыгай верышкат от кай да, вара кушко кает? — ӧрӧ Ведат вате. — Мый ӱдыр лиям гын, тыгай верышке кок кида юмылтен каем ыле.
— Верже вер, — мане тулар марий, — качыжат уда огыл... Тыгай качыланат от кай да, вара кӧлан кает?
— Ача-ава пуымашке каяш кӱлеш, ӱдырем, — Яшай шыман пелештыш. — Тыйым кычкыраш колтымешке ме ават денат, тиде тулар денат чот мутланышна... Осып кугызат пеш раш ойлен колтен: вургем уке мойын манын, ынышт ӧр, окса лиеш гын, вургем лиеш, манын.
— Ом кай, ачий, ит ӧкымлӧ!..
Чачий, ӱстел тӧр гыч лектын, тӱгӧ каяш тӱҥале, тудым тӱгӧ ышт лук. Тиде жаплан пӧртӧнчылет тич калык погынен. Кудывечыште, уремыште шогылтшат уло. Лопнур поян Чужганын эргыже Яшай ӱдыр дек толмо нерген увер ала-кушеч ял мучко шарленат шуын.
Чачийым Япар авырен кучыш. Ведат вате миен пиже. Ведат коклаш пурыш. Чыланат темлат, чыланат аҥыртарат. Чачийын вуйжыланат выж-вужж веле чучеш. Чачий умыленат ыш шукто, ала-кӧ арака чаркам кучыктыш, ала-кузе лие, Чачий аракам подыл колтыш, тунамак утен каен шортын колтыш. Чачийын шортмо нигӧмат ыш ӧрыктаре: марлан кайыше ӱдыр шортман. Арака чарка кид гыч кидыш пӧрт мучко кайыш... Чачийым уло ял дене йӱаш тӱҥальыч...
Чачийын сӱанже Илян кече деч ончыч, изарнян, лие.
Сӱан пеш кугу, латвич орва толын... Чачий кеч-мыняр шорто гынат, кеч-мыняре мучышташ тӧчыш гынат, Макар деч утлен ыш керт. Ведат вате чылт Аги Йогорла оролен кошто. Пошкудо-влак шукыжо Чачийым пеш чаманен улыт.
— Яшай шке ӱдыржым молан тыге ӧкымеш пуа? — манеш иктыже.
— Чужган Осып гай поянже кум волостьыштыжат уке. Яшай поян еҥ дене родым ыштынеже, — весыже умылтара.
— Пийынат шылже коя, да кочкаш ок йӧрӧ, — манеш кумшыжо;
Яшай ден ватыже, кернакак, поянлан куаненыт. Утларакше Яшай вате куанен. «Тудын родыж гай иктынат тиде ялыште ок лий... Адак Макар — Чужган куван йӧратыме межнеч эргыже... Чачий — аҥыра, ала-могай ораде Сакар верч ойгыра! Кернакак, юмо пурымым нигузеат эртен каен от керт, саде Сакарет лачак Элнет олыкыш верештын».
Яшай вате ушыж дене тыге шона, Сакарым наҥгайымылан таум ышта... Сакар вольнаште лиеш ыле гын, ала-момат ышта ыле, вет Сакар пеш осал, — маныт.
Чачий гын, вес семын шона: Сакар лиеш гын, тудым утарак ыле. Сакар нимо дечат ок лӱд, чылт Нӧнчык патыр гае, но Сакар уке, Опкын ынде Чачийым шке полатышкыже наҥгайыде ок код.
Кас ончыл йӱмыжӧ годым, Ведат кудыш погынышо калык, утларакше ӱдырамаш-влак, шортде ышт чыте. Яндар йӱкшӧ дене ныжылгын муралтен, Чачий ала-кӧн чонжымат тарватыш:
Эҥерын-эҥерын вӱдшӧ йогалеш,
Сержым каткален йогалеш.
Серже катлыл йогымешке,
Меже йоген кайышаш ыле.
Кӱ моклакан чонжо уке,
Чонжо уке, ойгыжо уке.
Меже чонан улына,
Меже ойган улына.
Ой, ӱдыржат, ой, шамычшат,
Ой чонемжат, шумемжат!..
Умбакыже Чачий ойлен ыш керт, шортын колтыш. Почешыже ончылшогышо ӱдыржӧ шорташ тӱҥале. Кудысо калык гыч шукыжо шинчаштым ниялтышт. Чачий изиш тыпланыш, вара адакат муралтыш:
Ачай кучыктыш, арака чаркам кучыктыш,
Йӱмемжат ок шу, каймемжат ок шу,
Шке ачан деч ойырлымемжат ок шу,
Шке сурт гыч лектын каймем ок шу.
Авай кучыктыш, сыра коркам кучыктыш, —
Йӱмемжат ок шу, каймемжат ок шу.
Шке авай деч ойырлымемжат ок шу,
Шке сурт гыч лектын каймем ок шу.
Мамык шӱртет — пушкыдо шӱртет,
Шупшылат гын, шуйналеш.
Ава кумылет — пушкыдо кумылет,
Шортын шинчышашым веле шинча.
Ача кумылет — пушкыдо кумылет,
йӱын шинчышашым веле шинча.
Иза кумылет — пешкыде кумылет,
Лектын шичметым веле вуча.
Еҥга кумылет — пешкыде кумылет,
Капка почшашым веле вуча.
Аршаш гае агулем кодеш,
Посто гае пошкудем кодеш.
Тарай гае таҥем кодеш.
Пеледыш гае шольым кодеш.
Ачан-аван кидыштыже
Каван ӱмбал озым улына,
еҥ кидышке кайымекыже,
Каван йымал коштыра лийына.
Чачий адак мӱгырен шортын колтыш. Кудышто шукыжо шортыт.
— Чачий, молан тынар шортат? — Ведат вате эмраташ тӧча, Чачийын кидышке арака чаркам кучыкта, Чачийлан ӱян муным пукшаш толаша. — Шортмо ок кул; юмо гына пиалым пуыжо, чыла сай лиеш...
Чачий шортмо лугыч муралтыш:
Умыла йыраҥет — ик йыраҥет,
Ок лий улмаш мӧр йыраҥет,
Самырык илышет, — ик илышет,
Ок лий улмаш кок илышет.
Пеледыш гай ӱдыр илышем
Аяр покшым чывыштале.
Ведат кудо гыч Чачий шортынак лекте. Шортынак шке декше тольо... ӱдыр-влак капкашкыже шумешке ужатен кондышт, ончылшогышо ӱдырлан эскераш шудышт.
Тарантасыш кузен шичмыжат, Элнет чодыра вошт толмыжат, сӱан лӱшкымат Чачийлан омо ужмыла веле чучеш. Теве тудын вуешыже шарпаным пӱтыреныт. Вуйышто ала-мо йоҥ-йоҥ-йоҥ кыра.
Ала-молан тудым ӱстел ваштареш сукыктен шынденыт, воктенже ончылшогышо ӱдыр сукалтен, вес вела и Макар сукалтен, изиш ӧрдыжтырак почеш толшо вате шога. Вуй пулчышо вате, кид-пӱянже тич тувырым, шарпаным, солыкым, шовычым оптен, тӧрыштӧ шинчыше-влаклан кӧлан шовычым, кӧлан мом пыштен кайыш... Ӱстел тӧрыштӧ Чужган кугыза ден куваже, эргыже-влак, ӱдыржӧ-влак шинчат, чылаже иктаж лучко, еҥ уло...
Чужган кува межнеч эргыжын сӱанжылан кӧра сайынак подылын. Ӱстел тӧрыштӧ кынел шогалын, чывыла вуйжым шӧрын ыштен, Чачийым тура ончыш-ончыш, да ала-можо ыш келше, — тудын йӱшӧ шинчажлан Чачийын сылне чурийже сайын ыш кой ала-мо, — ваче гычше кумалтыш тувыр ден шарпан-нащмакым налын, вигак Чачийын вуйышкыжо шуыш, вара чаргыжаш тӱҥале:
— Наҥгайыза, наҥгайыза, тыгай ош пыльтка мыланем ок кӱл.
Чачий тушакак ушыжо кайыме гай лие: Чужган кува теве кузе межнеч шешкыжым вашлиеш?
— шоналтыш. Но шинча гычше шинчавӱдшӧ ыш лек. Ала шортын пытарен, ала шӱмжӧ кӱжгемын? Чужган кувам тыпландарышт. Умбакыже сӱан шке шотшо дене эртыш. Кече шинчаш торак огыл ыле, Чачий ден Макарым когыньыштым клатыш петырышт. Омсам чӱчмыжӧ годым савуш тыге муралтыш:
Ик пуд, кок пуд, —
Серебро — шым пуд.
Подкалина-малина,
Эре тыге малдена...
Савуш омсам чӱчӧ веле, кӧргӧ гычын Макар шке тӱкылыш. Чачий ден Макар клатеш коктын кодыч. Чачийын шӱмжӧ мераҥла пыртка. Макар пинчакшым кудаше. Чачий, нимолан ӧрын, клат покшелне шога. Макар Чачий деке мийыш, сывынжым кудашын, кашташке лупшале, вара Чачийым ӧндал кучыш, чевер леведышан кӱртньӧ койкыш наҥгайыш...
Макарын кидше тӱкнымӧ Чачийым кишке чӱҥгалмыла чучо... Чачий кыде-годо кынел шогале. Макар адак руалтен кучыш:
— Куш куржат, ораде? Ынде тый мыйын ватем улат. Ынде тый курымеш мыйын лият. Мый тыйым иктыланат ом пу!
Макар уло кертмыжым Чачийым ӧндале. Чачий, уло вийжым поген, Макарым шӱкал колтыш.
Макар лукышко, клат кӧргым сургалтарен, пурен кайыш. Чачий омсашке тӧршталтыш.
Омсам почын, шеҥгекыже ончале; Макар тарваныде кия. Чачий чакырак миен ончыш: Макарын вуй гычше вӱр йога. Макар вуй вичкыжше дене шондык шӧреш пернен. Чачийын ӧрт лектын кайыш: тудо Макарым пуштын!.. Чачий кашта гыч вӱргенчык шовычшым солалтыш, клат ончыко лекте. Кудывечыште еҥ иктат ок кой, туге гынат, Чачий кудывечыш ыш воло. Клат ончыч сарайыш, вӱта ӱмбаке кайыш, вӱта ӱмбачын каен, кылта пуртымо омсашке шуо. Омса пробой гыч пашкарым луктын, омсам почо, идым-печыш лекте. Каван-влак кокла гыч куржын, пасушко, уржа лоҥгашке, пурен кайыш. Уржа лоҥга гыч вигак Элнет корнышко лекте. Элнет корно дене нойымешкыже, шеҥгек ончен-ончен, куржо...
10
Земский начальник ден становой приставлан подпискым пуэн толмекыже, Григорий Петровичын вуйыштыжо кок тӱрлӧ шонымаш кучедалаш тӱҥальыч. Иктыже Григорий Петровичым пыдалаш тӧча, весыже — эре титакла.
— Моло семын нигузеат ышташ ок лий ыле. Тюрьмаш петырат гын, марий шемерлан асум ыштен кертат мо? — ик шонымаш пӧрдеш.
— Ну, брат, тыге ыштет манын, нигунамат шонен омыл ыле, — вес шонымаш вуйышко шеҥын пура. — Кеч- мом ойло, — сай паша огыл!
— Осал пашаштат сайже уло, — эмыратылеш первый шонымаш. — Ынде тыланет земский начальник ден становой пристав ӱшанат. Тый нунылан чынжым молан ойлет! Иктаж йӧн денрак келыштарен ойлышыч, пирыжат темеш, шорыкшат тӱрыс кодеш. Земский начальник ден становой иктаж весылан тыге «ӱшанат» ыле гын, ударак лиеш ыле.
— Ынде Василий Александрович ден Йогорым мо шӱргет дене вашлият? — шылтала весыже. — Але нуно иктаж вере колен йомыт, шонет?
— Тый шкендым веле араленат, — ӱшандара первый шонымаш, — нуным ончычак наҥгаеныт. Тый тушто винамат отыл.
— Кеч-кузе шкендым ошемдаш шоно, тыгай лавырам. ӱмбачет ӱштыл шуэн от керт, — чарныде шӱмым йӱлалта кокымшо шонымаш.
Григорий Петровичын чоныштыжо тугай йӧсӧ, каласен мошташат ок лий. Уремыш лектеш гынат, кажныже, «Эх, тый! Мом ыштенат?» манын шонен эртымыла чучеш. Земский начальникат тоштыж гай огыл, Григорий Петровичым йырнен ончымыла веле чучеш.
Эсогыл Тамарат вашталтын ала-мо?
Подпискым пуымыж деч вара иктаж кум-ныл кече лиймеке, Григорий Петрович Зверевмыт дек мийыш, Земский начальник шкеже уке ыле. Тамара ден аваже террасыште чайым йӱыт ыле. Тамара ала-мом воштыл-воштыл аважлан Пеш ойла.
Григорий Петровичын террасыш лекмекыже, Тамара кынелын шке комнатышкыже кайыш.
Ольга Павловнат, Григорий Петровичлан чайым темен пуыш да, «извинитлыза» манын, пӧртышкӧ кайыш. Ожно гын, тидым Григорий Петрович огешат шиж ыле. Кызыт шӱмжылан кӱзӧ дене шуралтымылак чучо. «Ынде мый денем йыгыре шинчашат йырнаг», шоналтыш.
Кернак, Тамара тунамак мӧҥгӧ лекте, но тошто семын вӱдла йогышо мутышт ыш лек.
— Мо таче скучный улат? — йодо Тамара.
— Мый эре тыгаяк улам, мане Григорий Петрович. Мут адак пытыш. Изиш тыге мутланен шинчымеке, Тамара винаматан еҥла пелештыш:
— Извинитле, Гриша, таче мыйын жапем уке. Авай эрла Озаҥышке кайынеже. Корнылан ямдылаш кӱеш. Эрла тол, кечыгут пырля эртарена.
Григорий Петрович стакан чайжымат йӱын ыш пытаре, Тамаралан кидым пудеак, лектын кайыш... Школ пӧрт дек шушашыже годым тудым стражник поктен шуо: «Тыйым пристав шӱда», — мане.
Становой пристав Григорий Петровичым шуко ыш кучо, шке кабинетышкыже пуртыш да йодо:
— Тый, Григорий Петрович, Ивановым налет?
— Палем.
— Тый тудын деке коштат?
— Уке.
— Вот мо, Григорий Петрович, мыланем Ивановын характеристикыже кӱлеш. Тый возен пу-я...
— Мый тудым сайынак ом шинче.
— Палаш кӱлеш, Григорий Петрович. Тыланет арня срок. Тудын деке миен толат, тудым шке декет ӱжат. Роскотлан окса кӱлеш гын, каласе.
Становойын пытартыш мутшо Григорий Петровичлан шӱргӧ гыч совымыла чучо: Григорий Петрович, нимом пелештен кертде, вуйжым рӱзалтыш..
— Ок кӱл? Ну, вес гана шотлена. Кызытеш чеверын.
Григорий Петрович становой деч ушдымо гай лийын лекте. Школ пӧртышкӧ кайышыжлак кабак гыч пелштоп аракам налын кайыш. Кум кече айык ыш лий...
Пелйӱд эртен. Туге гынат, Григорий Петрович ок мале. Ӱстембалне пелштоп кленча шога. Кленча пундаште изиш арака уло. Григорий Петрович ӱстел тӧрыштӧ вуйжым кучен шинчыш-шинчыш да муралтен колтыш:
Шошо толеш, пеледыш пеледеш, —
Эх, молан йӧра, кӧлан йӧра?
Эх, молан йӧра, кӧлан йӧра,
Мемнан ӱмыр эрта, молан йӧра?..
Григорий Петрович чашкаш аракам темыш, кидшым кӱшкӧ нӧлтале:
Йӱ. Григорий Петрович, йӱ!.. Тыланет куанашет арака веле кодын! Эх, Гриша, Гриша! Тый пытыше еҥ улат!
Григорий Петрович ӱпшым парняж дене пӱтырал чымен кучыш, кок кынер вуйжо денат ӱстембалан эҥертен шинче.
Омсаште ала-кӧ шолт-шолт пералтыш. Григорий Петрович вуйжым нӧлтале. Омсашке адак ала-кӧ пералтыш. Григорий Петрович, тайныштын, омсам почо. Омсаште Чачий шога. Кенеташте Григорий Петрович шеҥгек чакалтен колтыш:
— Тунарак йӱшӧ улам мо? Шинчамланат кояш тӱҥале?
— Григорий Петрович, мыйым утаре! — Чачий, мӱгыралтен, шортын колтыш.
— Чачий, тый улат мо? — Григорий Петрович ушаныде йодо.
— Мый улам, Григорий Петрович.
— Вет тый таче, уке таче огыл, теҥгече марлан каенат. Кузе тышке толынат?
Чачий кузе лиймыжым шортын-шортын ойлыш.
— Тый сай ончышыч? Ала тудо колен огыл?
— Огеш тарване, вӱр йога...
— Тыйын кайметшым иктат ужын огыл? Тыйым поктен огытыл?
— Поктен улыт. Пел пӱнчыш шуынам ыле, пар имне дене пеш талын кудал толыт. Мый, корно деч изиш ӧрдыжкӧ куржын, пӱкшерме воктелан чӱчырнен шинчым. Йӱшӧ-влак мыйым ышт уж, эртен кудальыч.
Григорий Петрович Чачийым сайынрак ончале, Чачийын ӱпшӧ кыдалже деч ӱлкӧ кеча.
— Григорий Петрович, мый ачаймыт дек ом кае. Ну-но мыйым марлан виеш пуышт.
Мыйым тый Сакар толмеш иктаж семын шылтен ашне...
Григорий Петровичын вуй гычше арака пуш лектын кайыш. Григорий Петрович шоналтыш: тыгай самырык, пычкемыш ӱдыр шкенжым кӱртньылаш эрыкым пуэн огыл, а мый, пӧръеҥ, интеллигент, шкемым шинчырлаш эрыкым пуэнам. Уке, уке! Тау тыланет, Чачий! Тый мыйым ылыжтышыч!
Григорий Петрович шонаш тӱҥале... Чужган Макар колен гынат, колен огыл гынат, Чужган-влак Чачийлан ынде илыш кечым огыт ну. Макар колен гын, Чачийлан каторгыш каяш тӱкна, колен огыл гын, Чачийын ачажым чуриктарат: олным, моло роскотым мӧҥгеш йодаш тӱҥалыт... Мом ышташ?
Кок йӱд малыде эртарымыже, йӱдым чодыра вошт лӱдын-лӱдын куржмыжо, каласен моштыдымын чон йӱлымыжӧ Чачийын йыжыҥжым йӧршеш пытареныт. Чачий вынер гай ошемын, пӱкеныште пыкше шинча. Григорий Петрович, Чачийым вуй гыч ниялтыш, шыман пелештыш:
— Чачий, воч, изиш каналте... Тол тышке...
Григорий Петрович вес пӧлемышке Чачийым пуртыш, койкешыже малаш пыштыш, вара, пачержым тӱкылен, пасушко кайыш. Окна гыч кечыйол пурыш, Чачийым шыматен, вӱчкалтыш. Чылам мондыктарыше омо Чачийым шокшын ӧндале...
Пасушто коштын, Григорий Петровичын шӱмжӧ изиш лыпланыш. «Эн ончыч умылен налаш кӱлеш: Макар мо лийын?» — шоналтыш Григорий Петрович, пасу гычын вигак Микипыр Яшай дек кайыш. Яшай мӧҥгыштыжӧ уке ыле: тудым Чужган Элыксандыр, Макарын изаже.
Чачийым кычалаш налын каен. Чачийын аваже, шортын-шортын, Григорий Петровичлан ойлыш:
Ала-кӧн тынар шӱмжӧ шелын, Чачийым йӱкшыктарен колтен?
Макаржат толын ыле мо? — йодо Григорий Петрович.
— Макарже толын кертын огыл, вуйжо сусырген, манеш. Ой, юмо! Чачием тыгае лиеш манын, кӧ шонен!..
«Макар колен огыл!» Тиде мутым колмекыже, Григорий Петровичын чонжылан лу-уш чучо. «Эн шучкыжо уке! Молыжым, йӧсӧ гынат, иктаж семын сеҥена», — шоналтен, Григорий Петрович Яшайын суртшо гыч лектын кайыш. Школыш миен пурымыж годым латик шагатым перыш. Григорий Петрович, йӱк-йӱаным ыштыде. омсам почын пурыш, тугак шыман малыме пӧлемыш ончале: Чачийын ӱпшӧ кӱпчык мучко шаланен кия, сынже олма гай чеверын коеш. Григорий Петрович шиждегече кок гана ончык тошкале, койко воктелан шогале. «Эх, могай мотор улат, а кузе тыйым илыш вашлиеш!» — шоналтыш.
Тиде жапыште Чачий шинчажым почо, Григорий Петровичлан шыр-р воштылале. Но тунамак вуйжым леведыш дене петырен возо: Григорий Петровичын шеҥгелныже Чачий вес еҥым ужын. Тудо еҥын шинчаже Чачийым шӱтен шушашла онча. Григорий Петрович савырнен ончале: полем омсаште, Тамара шога.
— Тыге, Григорий Петрович... Тый, значит, тыгай улат улмаш. Мый тидым шинчен омыл. Тыйын чыла йӧратымашет ондалымаш улмаш. — Тамара каяш савырныш. Григорий Петрович Тамарам вес пӧлемеш авырыш:
— Тамара, колышт!
— Ит ойло! Ом колышт! Мый шке шинчамлан утларак ӱшанем... Ох, могай подлец улат!
— Тамара!.. Колышт... Тудо — ойган еҥ...
— Садлан тудо, тыйым ончен, воштыл кия, ужат? Кузе тый тудым ойгыш пуртенат?..
Тамара, вуйжым кучен, лектын куржо...
Григорий Петрович омса янакыш эҥертыш. Мо тиде тыгай? Омо, але чынак?
Вес пӧлем гыч Чачий куржын лекте.
— Григорий Петрович, тудо мыйым кучыкта! Григорий Петровичын уло капше чытырналте. Григорий Петрович Чачийым ончале, саҥгажым кучен изишак шогыш, вара мане:
— Ит лӱд!