Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1.Қылмыстық құқық түсінігі, пәні, әдістері және жуйесі. Құқық адамдардың еркін мінез-құлқына әсер етуге арналған, ол құқықтық реттеу пәні болып қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыс қылмыстық құқықпен реттелетін және өзінің жиынтығында қылмыстық құқықтық реттеуді құрайтын қоғамдық қатынастар. Негізгі 3 түрін бөліп көрсеткен: қорғаушылық, жалпы ескертушілік және реттеушілік. Қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру және қылмыс оқиғасымен байланысты жаза, сонымен қатар жазаны тағайындауға оны өзгерту қылмысты жауапкершілікті және жазадан босату қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастың мазмұны болып табылады. Бұл қоғамдық қатынастар қылмыс жасаумен байланысты пайда болады. Ал сот қылмыстық жаза орын алмастыратын шара тағайындайды. Бұл қатынастар құқықтық нормалармен реттеледі. Жалпы реттеушілік қылмыстық құқықтық қатынастар нормаларда көзделген жазалау қаупімен моральдық тұрақсыз тұлғаларды қылмыс жасаудан сақтап қалумен байланысты қоғамдық қатынастар. Қылмыстық құқықтық тыйым анықталмаған тұлғалар шеңберінде қылмыс жасаудан тоқталу міндетін жүктейді.Реттеушілік қылмыстық құқықтық қатынастарды азаматтарды қоғамдық қауіпті қол сұғудан қорғану кезінде қылмыстық құқықтық нормалармен реттелетін зиян тигізу құқықтарына ие қылатын қоғамдық қатынастар. Берілген құқықтық қатынастар реттеушілік нормалар негізінде құрылады және бір уақытты және саяси пайдалы болып табылатын тұлғалардың құқықтық мінез құлықтарын реттейді.Қылмыстық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың түрлері оларды реттеуді өзіндік әдісіне сәйкес келеді. Қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеу әдістері: қылмыс жасаған тұлғаларға санкция нормаларын қолдану ,қылмыстық жауапкершіліктен босату,медициналық сатыдағы мәжбүрлеу шараларын қолдану.Қылмыстық құқықтық тыйымдардан шығатын қоғамдық қатынастарды реттеу әдісі бұл тыйымды бекіту тыйымды қылмыстық жаза қаупімен ұштасады. Реттеушілік қылмыстық құқықтық қатынастар азаматтарды қоғамға қауіпті әрекеттерімен белсенді күресу құқығына ие қылу әдісімен жүзеге асырылады.Сонымен қылмыстық құқық қылмыстылықпен әрекеттің жазалануы қылмыстық жауапкершілік негізі жаза тағайындаудың жүйесімен реттік және анықтайтын ҚР-ң мемлекеттік билігінің жоғарғы органдармен бекітілген құқықтық нормалардың жиынтығы және қылмыстық жауапкершілік және жазадан босату шаралары. Қылмыстық құқық міндеттері тікелей қылмыстық заңда жинақталған: адам мен азаматтың меншік құқықтары міндеттері мен заңды мүдделері ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қоршаған ортаны Конституциялық құрылымымен ҚР территориалдық тұтастығын, қылмыстық қол сұғушылықтардан мемлекеттің және қоғамның заңды мүдделерін қорғау, әлем мен азамат қауіпсіздігін қорғау мен және қылмыстардың алдын алу (ҚР ҚК 1 б)Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды,оның құқықтарымен бостандықтарын,қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамды қатынастарды реттейді.Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.Қы плмысн жаза туралы ұғым,қылмыстық заңның тусінігі,міндеттері,қылмыс құрамының тусінігі,жазаның мақсаты және жүйелері,қылмысық жауаптылықтан және жазадан босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттелген.
2.Қылмыстық құқықтың міндеттері. Қылмыстық кодекстің 2-бабына сәйкес қылмыстық заңдардың міндеттері болып: Адам мен азаматтың құқықтарын,бостандықтарын,заңды мудделерін,меншікті,уйымдардың құқықтары мен заңды мудделерін,қоғамдық тәртіппен қауіпсіздікті,қоршаған ортаны,ҚР-ң конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын,қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мудделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады. Бұл міндеттерді жүзеге асыру ушін Қылмыстық кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленеді,жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады,оларды жасағаны ушін жазалар мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.Қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі-қылмыстан сақтандыру болып табылады.Қылмыстық құқық жалпы және арнаулы сақтандыру функцияларын жузеге асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез келген қылмысты істеуге тыйым салу,нақты қылмысты істеген адамдарға әділ жаза тағайындауды белгілеу арқылы жузеге асырылады.Арнаулы сақтандыру қылмыстық заң тыйым салған әрекет және әрекетсіздіктерді істеген адамға қылмыстық-құқықтық нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын қолдану ретімен іске асырылады.Қылмыстық құқыққа сондай ақ тәрбиелік функция да тән.Қажетті қылмыстық заңдардың болуы,оның іс жузінде әділ қолданылуы,азаматтардың,олардың құқықтарымен бостандықтарының қорғалуы,а заматтарды заңды құрметтеуге тәрбиелейді және олардың заңға деген сенімділігін арттырады.Қылмыстық құқықта тағы бір функция бар.Ол көтермелеу функциясы.Мундай функция азаматтардың қылмысқа қарсы курес саласындағы белсенділігін арттырады.
3.Қылмыстық құқықтың қағидалары. Қағида қандай да бір теория білім, ғылымның және т.б. негізігі бастапқы жағдайы.Қылмыстық құқық қағидаларына мыналар жатады:заңдылық,теңдік,жеке жауапкершілік, кінәлі жауапкершілік, әділдік, ізгілік гуманизм қағидасы.Заңдылық қағидасы. Қылмыстық заңда көзделген әрекеттер ғана қылмыс болып табылады. Осыған байланысты келесідей жағдайлармен басшылық ету керекА) қылмыстылық әрекеттің жазалануы және оны жасаудың өзге де қылмыстық құқықтық себептері тек қылмыстық заңмен анықталадыБ) қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған тұлғаға міндеттер жүктеледі және заңмен белгіленген құқықтармен қолданады В) қылмыстық заңның мазмұнын нақты мәтініне сәйкес түсіну керек.Теңдік қағидасы қылмыс жасаған тұлғалар заң алдында тең және жауапкершілікке олардың тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсілдік және ұлттық көзғарасына, жынысына, біліміне, тіліне, діни нанымына, айналысатын ісінің түрі мен сипатына, тұрғылықты жері және т.б. мән-жайларға тәуелсіз тартылады. Берілген ереже тікелей ҚР Конституциясының 14 б белгіленген. Жеке жауапкершілік қағидасы. Қылмыс жасаған тұлға жеке өзі жасаған әрекеті үшін ғана жауапты. Қылмыстық жауапкершілік басқа тұлғаларға жүктелмейді. Қылмыстық құқық заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін жоққа шығарады.Кінәлі жауапкершілік қағидасы. Қылмыстық жауапкершілікке оның кінәсі дәлелденген зардаптар мен әрекеттері үшін тартылады, яғни қасақана ой немесе абайсыздық. Конституцияның 77 бабының 3 тармағының 1 тармақшасында келесідей қағидалар бекітілген: «адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімінен танылмағанша, ол жасаған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі». Әділдік қағидасы. Жаза немесе басқа да қылмыстық құқықтық әсер ету шаралары қылмыс жасаған тұлғаларға қолданылады және жаза қылмыс ауырлығының деңгейіне, кінәлілігінің деңгейіне және оның жеке басының ерекшеліктеріне байланысты қолданылады. Ізгілік қағидасы (гуманизм). Қылмыс жасаған тұлғаға байланысты оны түзеу мен жаңа қылмыстардың алдын алу мақсатында қажетті және жеткілікті ең аз шамадағы немесе өзге де қылмыстық құқықтық әсер ету шаралары адамдық қадір-қасиетін таптау немесе физикалық қасірет жәбір көрсетуді мақсат етпейді. Конституцияның 17 бабында «Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетінқорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды»деп анықталған.
6.Қылмыстық заңның түсінігі және оның маңызы, мәні. Қылмыстық заң қылмыстық құқық қағидаларымен жалпы ережелерін қандай қоғамға қауіпті әрекеттер қылмыс болып табылатыны және қылмыс жасағаны заң нормалардан тұратын ҚР-ң Парламенті қабылдаған заң шығарушылық акт.Заң – бұл а) ерекше тәртіпте қолданылатын биліктің жалпы мемлекеттік өкілетті органның б) ҚР-сы халқының еркін тікелей және тура білдіру в) аса мәнді және маңызды қоғамдық қатынастарды реттеуші г) жоғары заң күшін иеленуші акт.Қылмыстық заңды тұлғаны қорғау оның құқықтары мен босатндықтарын қорғау меншігін табиғи ортаны, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді, бүкіл құқықтық тәртіпті қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау, сонымен қатар адамзат қауіпсіздігі мен тәрбиелілігін қорғауға көмек көрсетеді. Қылмыстық заң қылмыстың алдын алу азаматтарды республика заңдарын және Конституцияны сақтау рухында тәрбиелеуге септігін тигізеді. Қылмыстық заң қылмыс болып табылатын қоғамдық қауіпті әрекеттерді жазалау қаупімен тыяды. Сонымен қатар ол сәйкес органдар лауазымды тұлғаларға әрекетте қылмыс белгілерінің бар болуын және кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе заңды негіздердің басуына байланысты қылмыстық жауапкершіліктен немесе жазадан босатуды ұйғарады. Қылмыстық құқықтық нормалардың ескертушілік қызметі онда санкцияның белгіленуінде негізделеді – жасаған әрекет үшін жазалану мүмкіндігі. Осыған байланысты қылмыс жасай алатын тұлғаларға ескертушілік тәрбиелік әсер ету. Бұдан бөлек қылмыстық құқықтық нормаларды азаматтарда бұлжытпай заңды сақтау. Тәрбиелеу қылмыс жасаған адамдарға шыдамаушылық жағдайын қалыптастырған. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың жалғыз қайнар көзі.Адаммен жасаған әрекетті қылмыс деп тану және осы тұлғаға қылмыстық жаза қолдануды тек заңмен анықталған жағдайда жүзеге асырылады.Ал қандай да болмасын басқа нормативтік актілер соттық прециденттер негізінде немесе соттың қарауына байланысты шешілмеуі керек. Әрекеттік қылмыс қатарына жатқызу және жаза тағайындау сияқты мәселелерде заңдылық қағидаларын бұлжытпай сақтау қажет. Бұл тек егер қылмыстық заң қылмыстықпен қоғамға қауіпті әрекеттермен жазалануы, жаза қолдану және одан босату шарттары анықталса ғана мүмкін.ҚР қылмыстық заң шығарушылығы ҚР 1997 жылы 16 шілдеде қабылданып, 1998 жылы 1 қаңтарда қолдану енген ҚК-тен тұрады.
7.Қылмыстық заңның құрылымы. ҚР қылмыстық заң шығарушылық толық кодификациясын ескере отырып қылмыстық заң құрылымын ҚК және оның баптарының құрама ретінде қарастырады. Қылмыстық кодекс – қандай қоғамдық әрекеттер қылмыс болып табылмайтындығы және осы қылмысты жасаған тұлғаларға қандай жаза қолдану қажет екенін анықтайтын өзара байланысты нормалар жүйесін көрсететін ішкі бірлігімен ерекшеленетін заң шығарушылық акт. ҚР ҚК 2 бөлімнен тұрады: Жалпы және Ерекше. Жалпы бөлімде жалпы қағидаларымен қылмыстық құқық ережелерімен баяндалған қылмыстық жауапкершіліктің негізі мен шарттары ескерілген, жаза мақсаттары қалыптастырылған. Ерекше бөлімде қылмыстардың нақтылы бөлек түрлері және әрбір жасаған қылмыс түріне қолданылатын жаза көрсетілген. ҚК Жалпы және Ерекше бөлімдер өзара байланыста және бірі екіншісіз қолданылмайды. Қылмыс жасалды немесе басқа қоғамдық қауіпті әрекет жасалды ма деген сұрақты шешкен кезде ҚК Жалпы және Ерекше бөлімінің нормалары қолданылады.ҚР ҚК жалпы бөлімі 7 бөлімнен тұрады: 1. Қылмыстың заң; 2. Қылмыс; 3. Жаза; 4. Жаза тағайындау; 5. Қылмыстың жазадан босату; 6. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі; 7. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары.ҚР ҚК ерекше бөлімі нақты қылмыстар үшін жауапкершілік анықталған 16 тараудан тұрады. ҚР ҚК-нің тарауы тектік объектісі өзара байланысты (туысты) болатын бірқатар баптарды қарастырады.Қолдануға ынғайлы болу үшін ҚК-нің барлық баптардың реттік санын (нөмері) болады. ҚР ҚК-да 1 ден 393-ке дейін баптар бар.ҚР ҚК-нің баптарының көбі өзіндін мәні бөлімшелерден және пунктерден тұрады.Бап бөлімі (сандық) санмен белгіленген, бөлік абзацқа бөлінеді, ал пункте бөлінетін баптар әріптік белгімен белгіленеді (96 б 2 т)Тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартқанда міндетті түрде қылмыстық кодекстің нақты бабын, ал қажетті жағдайларда оның бөлімі мен пунктен де көрсету керек. Қылмыстық кодекс баптарына сілтеме тек заң мазмұны жағынан ғана емес, сонымен қатар оның нөмірі де нақты көрсетілген болды қажет. Бап нөмірінің және бөлімінің дұрыс қолданылуы заңсыз үкім шығаруға және оның күшін жоюға әкеледі.ҚК-тің ерекше бөлімінің баптары диспозициядан және санкциядан тұрады. Диспозиция деп нақтыны жаза (көрсетілген) көзделген әрекетті сипаттайтын, нусқайтын және атайтын қылмыстық заң бабының бөлімі.Диспозиция түрлерінің маңызды белгілері: жай, сипаттамалы, сілтеме, бланкетті.Жай диспозиция қылмысты жалпыға мәлім терминмен атын ғана айтып қалды, оның нақты белгілерін аынп көрсетпейді және сипаттамасын бермейді. (Мыс, ҚР ҚК 125 б). Жалпыға мәлім «адам » деген түсініктен басқа заң шығарушы диспозицияға бұл терминді түсіндіретін ешқандай белгілер енгізбеген. Мұндай диспозиция түрін заңшығарушының қолдану себебі, қылмыс та, оның атауы да жалпыға мәлім және оны дәлірек сипаттаудың қажетті жоқ деп есептеуге негізінің болғанында.Сипаттамалы деп заңшығарушы термінді атап қана қоймай, сонымен қатар оны түсіндіретін және осы қылмысты сипаттайтын негізгі белгілер келтірілген диспозицияны айтамыз. Сол сияқты ҚК 257 б. бұзақылық, яғни қоғамды анық құрметтемеуін білдіретін азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бұлдірумен не ерекше арсыздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзушылық – деп анықтайды.Сілтемелі диспозиция деп қылмыс белгілерін анықтау үшін, қайталауды болдырмау үшін, қайталауды болдырмау үшін ҚК-тің басқа бабына немесе баптың бөлігіне сілтеме жасайтын диспозицияны айтамыз. Содан ҚК 165 бапта мемлекетке опасыздық нысанының бір түрі ретінде шпионаж ескерілген, ал оның белгілерін (анықтау) нақтылау үшін 166 бапты қарау керек. Сол сияқты, 103 және 104 баптарды мысалыға келтіруге болады.Бланкетті деп ерекше бөлім баптарын, яғни қылмыстық әрекет белгілерін тікелей заңның өзінде анықтамай, оны басқа заңдарға немесе нормативтік актілерге –үкімет қаулылары мен жарлықтарына, министрліктердің бұйрықтары мен ережелері, жүпілікті билік органдарының нұсқаулары және т.б.Бланкетті диспозицияға мысал болып ҚР ҚК –нің 296 б.табылады – көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы; 245 баптау – кен немесе құрылыс жұмыстарын жүогізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзі; 246 – бап –жарылыс қауіпті бар объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу және т.б.Қылмыстың заңда бланкетті диспозициялар немесе оның бөлімдері болмағанда, кейбір әрекеттердің белгілерін сипаттағанда баптардын көлемі, тым ұлғайып, оны пайдалану мүмкін емес болар еді.Санкция деп – берілген қылмыс жаза түрі мен мөлшерін анықтайтын қылмыстық заң бабының бөлімі.Санкция абсолютті – айқындалған және салыстырмалы- айқындалған болады.Абсолютті-айқындалған санкция бір ғана жазалау шарасын орнықтырады, сонымен қатар оның түрін, және жаза мөлшерін де көрсетеді. Мұндай санкциялар сотқа әрбір қылмыс ерекшелігін ескеруге мүмкіндік бермейді және негізінен қылмыскер тұлғасын, сондықтан олар өте сирек қолданылады. Абсолютті-айқындалған санкция өлім жазасы түрінде милиция қызметкерінің немесе халық жасақшылар өміріне ауырлататын мән-жайларда 173-1 бабында көрсетілген. Сонымен қатар 10 жылға бас бостандығынан айыру сияқты минималды (ең аз) шектерін белгілейтін санкциялық баптар бар. Мысал ретінде 160 (геноцид) және 161 (экоцид) баптарын айтуға болады.Салыстырмалы-айқындалған санкция, деп ең төменгі және ең жоғарғы жаза шектерін белгілейтін санкцияны айтады.Салыстырмалы-айқындалған санкциялардың 2 түрі бар: 1) жазаның минимумы мен максимумы көрсетілген – бұл жағдайда заңда жазаның төменгі және жоғарғы шектері белгіленеді, жазаның түрі мен мөлшері көрсетіледі. (Мыс, 3-тен 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру); 2) жазаның максимумыныңкөрсетілуімен («дейін» мерзімімен – мыс, 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру).Көптеген санкциялар балама түрде көрсетілген, сондықтан сотқа екі немесе одан көп жазадан таңдау мүмкіндік береді.Кәзіргі әрекет етіп жатқан қылмыстық заңда балама (альтернатив) санкциялар жиі қолданылады және оны дұрыс деп табамыз, себебі ол бір түрі көлемінде сотқа тек жаза көлемін ғана емес, сонымен қатар (орынды) мақсатқа сәйкес жаза түрін таңдауға мүмкіндік береді.
8. Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші. ҚК 6 және 7 баптарында қылмыстық заңның кеңістіктегі әректеінің қағидалары анық-талған: территориалдылық және азаматтық.Егеменді мемлекеттің тұрақтылығына негізделген бірінші қағидасына сәйкес (6 бап), ҚР-ның аумағында қылмыс жасаған адам қылмыс жасалған жердегі әрекет ететін қылмыстық заңға сәйкес (жауапкер-шілікке) жауапқа тартылады.Азаматтылық қағидасы (7 бап ҚР ҚК) ҚР-ның азаматтарының шет елде жасаған қылмыстары үшін республиканың қылмыстық заңына сәйкес жауапкершілік кезделген. Осыдан келе, территориалдылық қағида азаматтық қағидасымен үйлеседі.ҚР территориясы болып оның мемлекеттік шеқарасына кіретін құрлық, ішке өзен, көл және теңіз сулар кеңістігі, әуе кеңістігі және су беті шектері жатады (13 қантар 1993 ж «ҚР мемлекеттік шекарасы туралы» ҚР заңы).Құрлық территориясы мұхит және сыртқы теңіз суларымен жанасқан жағдайларда, мемлекет территориясына жағалау сулары мен әуе кеңістігінен 12 теңіз милі жоғары қашықтық жатады. Біздің мемлекетіміздің қылмыстық-құқықтық нормалары ҚР континентальдік шельф (Каспий теңізі) кеңістігінде жасалған әрекеттерге де қолданылады.Шельф-теңіз территориясына жанасатын белгілі тереңдік және теңіз қойнау түбінің тереңдігі.Сулы және құрлық бетінің территориясының төменгі кеңістігі жатады және ҚР-ның мемлекеттік шекарасымен анықталған қойнау терендігі шектелмеген.ҚР әуе кеңістігі құрлық пен су аумағы үстіндегі берілген аспан кеңістіктері жатады.Үшкі теңіз сулары ҚР-ның территориалдық теңіз енің өлшеу қабылданған (белгіленген) бастапқы сызықтан жағалауға қарай жолбыған теңіз сулары.Территориалдық теңіз – ҚР –ның заңнамаларына және халықаралық құқық нормаларына сәйкес өлшенген, ені 12 теңіз миль теңіз жағалауындағы теңіз сулары.Ашық теңіз – рұқсаты халықаралық құқықпен реттелетін ҚР-ның террироалдық теңізіне немесе басқа мемлекеттердің теңіз, мұхиттарына жатпайтын кеңістік.Континентальдык шельф –1958 ж. Женева Конвенциясына сәйкес берілген түсінік 200м-ге дейінгі тереңдіктегі территориалдық теңіз шегінен тысқарғы, жағаға жанасып жатқан, жағалау мемлекеттердік жер беті мен жер қойнауы су асты ауданын да алып жатады.ҚР-ның территориясына болып шетел мемлекетінің территорияда немесе осы территорияда ұшып өтіп жатқан ҚР-мен танылатын жалауы бар, әскери емес ұшақтары табылады.ҚР-ның ҚК-нің 6 бабының 1 тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы территориясында қылмыс жасаған барлық тұлғалар, сонымен қатар шет ел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар қылмыстың жауапкершілікке қылмыс жасалған жерде әрекет ететін қылмыстық заңмен ҚР-ның азаматтарымен жалпы негіздерде (бірдей құқықтарда) жауапқа тартылады.Әрекет етіп жатқан заңға және халықаралық келісім шарттарға сәйкес Қазақстан Республикасының соттарының қылмыстық істері бойынша соттылықты емес азаматтары мен шет ел мемлекеттерінің дипломатиялық өкілдерінің қылмыстық жауапкершілік мәселесі, бұл тұлғалар Қазақстан Республикасы территориясында қылмыс жасаған жағдайда дипломатиялық жолмен шешіледі. Жеке қол сұғылмаушылықпен және қылмыстық жауапкершіліктен иммунитетпен әрдайым қолданатындар: дипломатиялық өкілдік басшысы (елші, істерде сенілген), кеңесші, сауда өкілдері және олардың орынбасарлары, әскерилер, әскери теңіз және әскери әуе аттешелері және олардың көмекшілері, бірінші, екінші және үшінші хатшылар, атташе және хатшы-архиваристер, сонымен қатар олармен бірге тұратын, ҚР азаматтары болып табылмайтын отбасы мүшелері. Экстерриториалдылық құқық дипломатиялық өкілдердің көліктері, қызмет және тұрғын үйлеріне таралады. Бірақ бұл дипломатиялық иммунитетті дипломатиялық өкілдік қызметімен байланысты емес мақсатта қолдануға құқық бермейді. Экстерриториалдық құқықты асыра пайдаланатын тұлғалар «персона нон грата» деп жарияланады. Оларға ҚР территориясының тастап кету ұсынылады.ҚР ҚК-ң 7 б азаматтық қағидасына сәйкес ҚР шегінен тыс жерлердегі қылмыстарға қатысты қолданатын ҚР ҚК әрекеттеі анықтайтын келесі тұлғалар категориясы: ҚР азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар және шет елдіктер.ҚР ҚК 7 б 1 т: «ҚР-ң шегінен тыс жерлерде ҚР азаматтары егер олар жасаған әрекет ол аумағында жасалған мемлетте қылмыс деп танылса, егер бұл адамдар басқа мемлекетте сотталмаған болса, осы кодес бойынша қылмыстық жауапқа тартылады. Аталған адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында қылмыс жасаған мемлекеттің заңында көзделген санкцияның жоғарғы шегінен асыруға болмайды. Азаматтығы жоқ адамдар да осындай негіздерде жауапты болады» деп белгіленген. ҚР-ң шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған шет елдіктер қылмысты ҚР-ң мүдделеріне қарсы бағытталған жағдайларда және ҚР халықаралық шарттарында көзделген жағдайында егер олар басқа мемлекетте сотталмаған болса және олар ҚР аумағында жауапқа тартылса осы кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Бұл жағдайда ҚР территориясындағы дипломатиялық имунитетпен қолданатын тұлғалардан басқа шет елдіктер ескерілген.ҚР ҚК-ң 4 б көрсетілгендей: «Әрекеттің қылмсытылығы мен жазаланушылығы сол әрекет жасаған уақытта қолданылып жүрген заңмен белгіленді.»
9.Қылмыстық заңның уақыттағы күші
Қоғамдық қаіупті іс-әрекет жүзеге асырылға уақыт зардаптардың басталған уақытына қарамастан, қылмыс жасаған уақыт деп танылады.Қазақстанда заңдардың әрекеттің енуі мен жариялануының белгіленген тәртібі бар.Қабылданған заң ресми органда қабылданған күннен бастап 7 күннен кешіктірмей жариялану тиіс.Егер актілерде заңды күшіне енуінің өзге мерзімдері белгіленбесе заңдар мен өзге де актілер ресми органда жарияланған күннен 10 күннен кейін заңды күшіне енеді.Заңнамаларда қылмыстық заңның күшін жою туралы мәселе шешілмеген, көптеген ғалымдар заңды күшіне енген және әрекет етіп жатқан жоюының дұрыс деп тапқан жағдайларын көрсеткен: 1) күшін жою 2) басқа заңмен алмастыру 3) заңның әрекет ету мерзімі аяқталуы.Заңның уақыт бойынша қолданылуының жалпы анықтамасын жаңа заңның күшініе енген кезден бастап және қылмыстың аяқталу кезеңдерін салыстыру арқылы айқындаймыз. Егер қылмыс аяқталу мезетте жаңа заң қабылданған кезеңнен бұрын аяқталсы, онда ескі заң қолданылады. Егер қылмыстың аяқталуы мезетті жаңа заңның тұсында болса – жаңа заң қолданылады және ол қылмыстың ұзақтығына, жалғасымдылығына және бір реттігіне болмайды. Заңның кері күші – берілген заңның ол шығарылғанға дейін әрекетте таралған әрекеті, бұл мәселе ҚР ҚК 5 б қарастырылады.Жаңа заңның кері күші болады, егер ол: 1) әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жоятын немесе 2) жауаптылықты немесе жазаны жеңілдетсе. Қылмыстық жауаптылықты қайта белгілейтін немесе жазаны күшейтетін заңның кері күші болмайды.Жаза жаңа заңмен жеңілдетіледі, егер: альтернативті санкциядан ең ауыр жазаны алынып тасталыну немесе оны жеңіл жазамен алмастыру; жоғарғы және төменгі жаза шектерін азайту; қосымша жазаны алып тастау, сакцияға жаңа, аса жеңіл жаза енгізу; соттың көзғарасы шаралары қолдану мүкіндігін регламенттеу; әрекетінің жазалануын жеңілдететін сапалық жағдайын ескеретін жаңа бөлім енгізу.
10.Қылмыстық заңды түсіндіру. Қылмыстық заңға түсінік беру оның маңызын анықтау, оның мағынасын анықтау, заңнамада қолданылатын терминдерді түсіндіру және түсіну.Түсінік беру субъектілері болып мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар, сондай-ақ жеке азаматтар табылады. Заңды күшіне қарай түсінік беру заңды күші бар және заңды күші жоқ болып бөлінеді. Түсінік берудің әрекеттері болып грамматикалық, логикалық, жүйелік және тарихи әдістер табылады. Заң талдау мазмұнын грамматикалық түсінік беру заң мазмұнының мәтінін этимологиялық және синтаксистік талдау, сонымен қатар заңда қолданылатын сөздер, түсініктер мен терминдердің мәні мен мағынасын анықтау үшін қажет.Логикалық (талқылау) түсінік беру заң мәтінінде тура көрсетілмеген, заң шығарушы еркін әртүрлі әдістермен орнатуды өз мақсаты ретінде санайды. Жүйелік (систематикалық) түсінік беру мәні ҚК-ң ішіндегі әртүрлі қылмыстық құқықтық нормаларды ҚК еңбегін басқа да әрекет етіп жатқан қылмыстық құқықтық актілермен өзара салыстыру, сонымен қатар әртүрлі құқық салаларын салыстыру және заңнама жүйесінде осы нормаға оны белгілеу.Тарихи түсінік берудің мәні, әрекет етіп жатқан қылмыстық құқықтың нормаларды олардың ұқсастықтарымен салыстыруда.Көлемі (ауқымы) бойынша келесідей түсінік беру түрлері көрсетілген: таратылған және шектеуші.Шектеуші түсінік беруі болып, нәтижесінде қылмыстық заң барлық жағдайларға қолданылмай тек осы заңның, белгілі бір анықталған мәтіні ғана түсінік беруді айтамыз.Үйлестірмелі түсінік беру деп, заң мәтінінде тікелей көрсетілмейді, бірақ күдіктенетін жағдай болғанда қолданылатын түсінік беруді айтамыз.Субъектісіне қарай түсінік беру мәтіндік (жариялылы), соттық және ғылыми (доктринарлық).Жариялы (мәтіндік) түсінік беру деп, осы заңды қабылдаған органмен берілген түсінік беруді айтамыз.Соттық деп, сотпен қарастырылатын әрбір нақты іске түсінік беруді айтамыз.Ғылыми (доктринарлық) түсінік беру - бұл монографияларда, оқулықтарда мақалалар түріндегі ғылыми қызметкерлермен ғылыми мекемелермен берілетін түсініктеме.
11.Қылмыстың тусінігі және белгілері. Қылмыс қылмыстық құқықтың іргетастың категориясы болып табылады. Қылмыстық заңнамада негізгілерінің бірі болып қоғамға қауіпті әрекеттердің қайсысы қылмыс болып табылатындығын анықтау әрекетнің (процесінің) айтамыз. ҚР-ғы құқықтық реформа мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, заңмен қорғалатын ең жоғарғы әлеуметтік құндылықтар ретінде, табиғи құндылықтары мен бостандықтарының біріншілігі мен бөлінбейтіндігінен кейде қылмыс түсінігін деполитизациялау және дейдеологизациялау қажет. Сәйкесінше қылмысты топталуды оның қоғамдық қауіптілік деңгейіне сәйкес қайта қарастыру.Берілген ереже ҚР-ң 1997 жылғы ҚК-де көрініс тапты. ҚР-ң ҚК-ң 9-бабы: "Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (әрекет және әрекетсіздік) қылмыс деп танылады". Мұндай заңнамалық анықтамалар бізді дамыған әлем елдерінің ҚК-ң ұқсас ережелеріне және құқық қолданушылық қызмет қағидасының орындалуын қамтамасыз етеді.ҚР ҚК 9 б 1 б берілген қылмыс анықтамасында қылмыстың келесідей белгілері бөлініп көрсетілген: "Қоғамдық қауіптілік (қарсы әрекет) кінәлілік, жазаланушылық".Қоғамдық қауіптілік - әлеуметтік мәнін ашатын қылмыс белгісі, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зиянын келтіретін немесе зиян келтіру қаупін туғызатын әрекет қоғамдық қауіпті деп танылады.Зиян әртүрлі болуы мүмкін: материалдық, психикалық, идеологиялық, физиологиялық, ұйымдық-басқармалық және т.б. ҚР ҚК 9-бабында қоғамдық қауіптілік кінәмен қатар әрекеттің объективтік заңдылығы ретінде анықталады.Қоғамдық қауіптілік тек қылмысқа ғана емес, басқа да құқық бұзушылықтарға тән. Қылмысқа қоғамдық қауіптіліктің жоғары деңгейі тән. Қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің деңгейінің анықтауда - қылмыстық сандық сипаттамасы сот тәжірибесі нақты жасалған қылмыстық әрекеттің барлық жағдайларының жиынтығынан шығады (кінә нысаны, мақсаты, әдісі, жағдайы, қылмыс жасау сатысы, зардап ауырлығы, қылмыс қатысушылардың әрқайсысына қылмысқа қатысу деңгейі мен сипаты және т.б.). Қоғамдық қауіптілік сипаты ретінде қылмыстың сапалық жан-жақтылығы саналады. Қоғамдық қауіптілік сипатының анықталуы, ең алдымен қылмыс объектісінің мағынасымен қоғамдық қатынастарға келтірілген зиян мазмұны мен (материалдық, психикалық, физикалық, идеологиялық, ұйымдық-басқармалық) анықталады.Қылмыстық қоғамдық қауіптілік деңгейіне қарай бөлу, қылмыстық (классификация) тоқтауда көрініс тапқан. Қылмыстық әрекеттің екінші міндетті белгісі болып оның заңға қайшылығы табылады. Оның мәні қылмыстық заңмен жазалау қатерімен тыйым салынуы. Қалай болғанда да қоғамдық қауіпті әрекет егер ол үшін қылмыстық заңда жауапкершілік көзделмесе қылмыс болып табылмайды. Солай бола тұра әрбір қоғамдық қауіпті әрекет қылмыстық болып табылмайды, ол қоғамдық қауіптіліктің жеткілікті деңгейіне ие болу керек. Қылмыстық заңға қайшылық қоғамдық қауіптіліктің заңды көрінісі деген жалпы қабылданған көзғараспен келіскен жөн. Сонымен қатар қоғамдық қауіптілік түсінігін заңда қайшылық түсінігіне залал келтіре отырып абсолюттендірудің қажеттілігі жоқ. Бұл бір-бірінен салыстыруды қажет етпейтін өзара байланысты түсініктер.Қылмыстың келесі негізгі белгісі болып кінә табылады. Республикамыздың қылмыстық теориясымен тәжірибесі субъективтік қабілеттілікті қабылдайды және объективтік қабілеттілікті кінәсіз жауаптылықты көздемейді. Кінәсіз жасалған әрекет қылмыс болып табылмайды. Қылмыстың міндетті белгілері болып кінәлілік табылады, ол ҚК-ң Ерекше бөлімінің баптарының диспозициясында көрсетілген шектеулерді бұзғанда жаза қолдану қатерімен анықталады.Әрекет етіп жатқан қылмыстық заңнамада әртүрлі негіздермен қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан босату көзделген және бұл декримилизация еместігін көрсетеді.
12. Қылмыс санаттары. Қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға, ауырлығы орташа, ауыр және ерекше ауар қылмыстарға бөлінеді. Жасағаны үшін кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айыруға аспайтын қасақана жасалған әрекет, ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес қылмыс д.т. Жасалғаны үшін қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай ай жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көззделген абайсызда жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс д.т. Жасалғаны үшін кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас б. а. аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс д.т. Жасалғаны үшін одексте он екі жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза өлім жазасы көзделген қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс д.т.
13.Қылмыс құрамының түсінігі мен оның мәні. Кылмыстың құрамы түсінігі ортағасырлық қылмыстың құқық ғылымында пайда болды және сол кезде тек процессуалдық мағынасы болды. Қылмыстың құрамы түсінігі материалдық қылмыстық құқық тек 18 ғасырдың аяғы 19 ғасырдың басында аударылды. Бұның себебінде Ерекше бөлімінде жеке қылмыстар көрсетілген қылмыстық кодекстердің жасалуы болып табылады. Қылмыстың құрамы деп қылмыстық заңмен көрсетілген қылмыстық белгілерінің жиынтығын айтады.Қылмыс құрамы - бір қылмыстың заңға сәйкес қоғамға қауіпті әрекетін құратын және міндеттейтін объективті және субъективті элементтерінің және олардың белгілерінің жүйесі.Қылмыстық заңда "қылмыс құрамы" сирек қолданылады. ҚК-тің 3 бабында.Қылмыстың құрамына қылмыстық іс жүргізу заңы да осындай мағына береді.Бір қылмыстың белгілерінің жиынтығы қылмыстың нақты құрамын құрайды.Қылмыстың нақты құрамы - бұл бір қоғамға қауіпті іс әрекеттің қылмыс ретінде мінездейтін белгілерінің жтынтығы.Қылмыстың жалпы құрамы әр қылмыстың құрамында бар құрамды мінездейді. Бұлардың екеуінің арасында айырмашылық бар, әсіресе оларды тағайындауда.Қылмыстың құқықтық түсінігі яғни нақты қылмыстың құрамы қылмыстық жауапкершілікті дәлелдеу үшін маңызды роль ойнайды, өйткені тұлғаның әрекетінде нақты қылмыстың құрамы болғанда ғана бір қылмыстың бар екендігіне, қылмыстық жауапкершілікке тартуға болатын әрекетті --------- көзіміз жетеді. Қылмыстың жалпы құрамы бұл рольді атқармайды және атқара алмайды.Қылмыстың құрамы әртүрлі түсініледі:қылмыстың заңшығарушы моделі ретінде ғылыми абстракция ретіндереалды қылмыстың мазмұны, ядросы ретінде.Құрамның бірінші мағынасы, ол өлшегіш ретінде роль атқарады, яғни іс әрекетте қоғамға қауіптіліктің деңгейінің оны қылмыскер деп тануға жеткілікті немесе жеткілікті еместігін анықтайды. Бұл заңдылықтың сақталуын, қылмыстық саясаттың бірқалыпты жүргізілуін, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына кепіл болады.Қылмыстың құрамының 2-ші мағынасы ол тек қана іс-әрекеттің қылмыс екендігін анықтап қана қоймай қылмысты қай категорияға, қылмыстар топтарына жататынын анықтайды, өйткені қылмыстың құрамының белгілерін анықтау қылмыстың түрін, қоғамдық қауіптілік деңгейін және мінез ерекшеліктерін анықтау болып табылады.Үшінші мағынасы - заңшығарушы қылмыс құрамымен қылмыстық жазалау шектерін байланыстырады. Сонымен қылмыс құрамының маңызы келесіде
14.Қылмыс құрамының элементтері және белгілері. Әр қылмыс - объективті және субъективті диалектикалық ----- іс-әрекет жасаушылық және іс-әрекеттік.Қылмыс құрамының элементтері - "қылмыс құрамы" жүйесінің компоненттері. Олардың құрамына байланысты олар құрамның 4 жүйесіне кіреді: объект, объективті жағы, субъект, субъективті жағы.Қылмыс құрамының белгілері - қылмыстың әр элементтерін мінездейтін айырмашылық ерекшеліктері. Олар қылмыс құрамының ерекшелігін айырып шығаруға, олардың іс-әрекетінің қоғамдық қауіптілік деңгейі мен мінещіне байланысты айырмашылығын және де қылмысты қылмыс емес құқық бұзушылықтан айыруға жол ашады.Қылмыстың объектісі - бұл қылмыстық құқықпен қорғалатын және қылмыс арқылы зиян келтірілетін қоғамдық қатынастар болып саналады.Объективтік жағы - тұлғаның іс-әрекетінің сыртқы жағын сипаттайды.Субъект - заңда белгіленген жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға.Субъективтік жақ - іс-әрекеттің ішкі (психикалық) мәні.Кінә - қасақана мен абайсыздықтың тектік түсінігі қылмыстың субъектісінің жасаған қоғамды қауіпті әрекетіне және өзінің қоғамға қауіпті іс-әрекетінің нәтижесіне деген психикалық қатынасы; Ниет - субъектінің қылмыс жасау барысында басшылыққа алатын қажеттіліктер мен мүдделері және қылмыс жасау барысында нәтижеге жетуге тырысу - мақсат осылар қылмыстың субъективтік жағын құрайды.Әр қылмыстың құрамы субъективтік және объективтік белгілерінің жиынтығы ғана емес, әр қылмыс адамның іс-қимылыретінде бір бүтін тұтастық. Қылмыстың құрамының элементтерінің бірлігші қылмыстық құқық теориясының ережесі, яғни 4 элементінің біреуінің болмауы тұлғаның іс-әрекетінде қылмыстық құрамының жоқтығын айтады.Егер қылмыс құрамының элементтері - оның бір құрылымның қажетті бөлігі болса және бірнеше белгілері болса, ал құрамның белгілерінің өзі құрамы элементтерін сипаттайды және құрамның элементтерін жекелейді.Жалпы қылмыс құрамы туралы оқу барысында барлық құрамның белгілерін негізгі және факултативті болып бөледі. Негізгі белгілері - бұл барлық қылмыстарға тән белгілері және бұл белгілерсіз ешқандай құрам бола алмайды. Осыған байланысты әр құрамда нақты объектісі, әрекет, кінә, субъектінің есі дұрыстығы және заңда көрсетілген жасқа жетуі анықталуы тиіс. Осы белгілердің біреуі болмауы қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді. Факултативтік белгілер болса басқаша болып келеді. Факултативтік белгілер бұл бір құрамдар үшін міндетті, ал басқа құрамдар үшін міндетті емес белгілер болып келеді. Мысалы: адам өлтіру үшін ниет міндетті түрде қажет, ал ұрып соғуда ниет міндетті түрде қажет емес. Факултативтік белгілер заңшығарушымен кейбір қылмысты немесе бір топ қылмыстарды суреттеу үшін қолданылады. Әрине құрамның белгілерін осылайша саралау тек қылмыс құрамының жалпы түсінігі үшін ғана жасалады. Нақты қылмыс құрамында негізгі және факултативті белгілер жоқ - бұл жерде барлық белгілер қажет болып келеді.
15. Қылмыс құрамының түрлері. Қылмыстық құқық теориясында әр қылмыс құрамдары бір белгілермен біріктірілетін белгілі бір топтарға бөлінеді. Құрамның жіктелуі соңында әр қылмыстың мазмұнын білу үшін олардың құрылуының жалпы заңдылықтарын білуді міндеттейді.Қылмыс құрамдарын жіктеуді келесі критерилерді қолдана отырып жүзеге асырылады:қоғамға қауіптіліктің дәрежесі,құрамның белгілерін сипаттау тәсілі,құрылыс ерекешліктері..Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне қарай құрамдар негізгі 1) жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамы 2) жыуаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы болып бөлінеді.Бұндай бөліну қажеттілігі біріншіден қылмыстық жауапкершілік пен жазаны заңды бөлуді мақсаттайды. Қылмыс құрамы әрқашанда әрекеттің жазалау шектерін көрсететін санкциялармен байланысты тұрады. Бірақ бір түрлі іс-әрекеттер тек қана қоғамға қауіпті дәрежесімен ғана емес мінезімен де ерекшеленуі мүмкін.Осыны ескере отырып заңшығарушы кейбір жағдайларды бір қылмыс бойынша бірнеше құрам бөліп шығарады және осыларды әртүрлі жазалау арқылы байланыстырады. Бұл жазалау саясатының бірлігін қамтамасыз етеді және жазалауды жекелеуге, заңдылық сақтауға жол ашады. Негізгі құрамда бндай іс-әрекеттің өзіне тән ерекше белгілері сипатталады, іс-әрекет ауырлататын немесе жеңілдететін жайларсыз жасалса заңда ол қылмыстық кодекстің өзіндік бабында (мысалы 106 бап) немесе қылмыстық кодекстің бабының бөлігінде (мысалы (107 бап 1 бөлігі).Квалифицированный состав (сараланатын) - бұл ауырлататын мән-жайлар бар құрам және бұл мән жайлардың болуы негізгі құрамға қарағанда ауыр жазалауға әкеледі.(мысалы 96 б 2 б, 178 б 2 б). кейбір жағдайда жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты заңшығарушы сараланатын құрамның түрлерін бөліп көрсеткен. Олар аса ауырлалататын жағдайлардағы қылмыс құрамы ( ҚК 175 б 1 б, 289 б 3,4 б).Жеңілдететін мән-жағдайдағы қылмыс құрамы - бұл заңшығарушыны жазаның мөлшерін негізгі құрамды құратын қылмысты жасағаны үшін көрсетілген мөлшерден көрі азайтуға әкеп соқтыратын мән жайлары бар құрам. Мысалы: ауырлататын мән-жайларсыз адам өлтірген жағдайда ҚК 96 б 1б байланысты жаза 6 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру болып табылады. Ал қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде кісі өлтіру (ҚК 96 б) жаза кішірейтілген - 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыру. Бұл қылмысиың құрамы кісі өлтірудің жеңілдететін мән-жайлары бар құрам.Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын ашу, олардың белгілерін анықтауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті дұрыс саралау мақсатымен қылмыс құрамы жай қылмыс құрамы және күрделі қылмыс құрамына бөлінеді.Жай қылмыс құрамы - қылмыс құрамының белгілерінің біркелкі болуы, яғни бір ғана объектісі, бір ғана объективтік жағы және т.б.Күрделі құрамда мыналар болады:элементтердің екеуі (ҚК 179 б)іс-әрекет жасау процесінің немесе қылмыс зардаптарының (созылмалы және жалғасатын қылмыстар) созылуы (ҚК 373 б, 176 б)альтернативтік элементтер (96 б 2 б)бірнеше жай құрамдардан қосылған (237 б, 257 б 2,3 б)Қылмыс құрамы құрылысына қарай материалды, формалдық және келте болып бөлінеді. Өйткені тұлғаның қоғамға қауіпті әрекеті бірнеше этаптарға бөлінеді: әрекетке дайындалу; әрекет жасау; нәтижеге жету.Егер заңшығарушы қылмыс құрамында тек іс-әрекетті емес іс-әрекеттің нәтижесінен болған зардапты көрсетсе онда бұл материалды құрам (адам өлтіру). Егер заңшығарушы қылмыс құрамында іс-әрекеттің белгілерін көрсетіп қалған зардапты иыс шығарса, онда бұл формалдық құрам болады. Бұл жағдайда құрамның толық болуы үшін көрсетілген әрекетті жасағаны жеткілікті (пара беру және алу, жала жабу, қащқындық және т.б.)Егер заңшығарушы қылмыс құрамындағы қылмыстық іс-әрекеттің жалпы бейнесін азайтса, яғни қылмыс құрамы қылмысқа дайындалу әрекеттері немесе бір іс-әрекет жасау процесін қамтыса, онда бұл келте қылмыс құрамы болады. Яғни қылмыстың аяқталуы үшін қоғамға қауіпті зардабы. Қоғамға қауіпті әрекетке жеткізетін іс-әрекеттерін аяғына дейін жеткізу қажет емес (қарақшылық, бандитизм).
16.Қылмыстың объектісінің түсінігі, мәні.Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқық нормаларымен қол сұғылған үшін жауапкершілік көрсетілген қоғамдық қатынастар.Қоғамдақ қатынастар - адамдар арасындағы байланыстар және олардың белгілі бір құндылықтар жайлы тәртібі. Қоғамдақ қатынастар бұл бізді қоршаған әлемнің Қоғамдақ қатынастаробъективтік шындылық жалпы қарым-қатынастардың көрінуі. Басқа қатынастарға қарағанда қандай қиын формаларда болмаса да бұл қатынастар әрқашанда адамдар арсындағы қатынастар.Бұзылған қатынастарға байланысты қорғау сипаты анықталады. Олардың арасында ең маңыздысы бұл қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатындары. Әр қылмыстық іс-әрекет қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастаға қол сұғады, зиян келтіруі мүмкін немесе келтіреді, соның себебінен қылмыс болып саналады.Қол сұғушылық объектісі болып тек қылмыс арқылы зиян келтірілетін немесе келуі мүмкін объект болады.Қылмыс объектісі - әр қылмыстың қажетті құрам белгісі. Іс-әрекет қылмыс деп саналмайды, егер ол объектіге бағытталмаса немесе қылмыстық заңда көрсетілмеген объектіге бағытталса. Егер тұлға қылмыс жасап жаиырмын деп санаса да оның жасаған іс-әрекеті "жалған қылмыс" болады және ол қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.Қылмыстың объектісі қылмыс құрамының қажетті белгісі, ол қылмыстың мәнін қоғамға қауіпті деңгейін анықтайды. Объектіге байланысты біз қандай жасалғандығын анықтаймыз (адам өлтіру немесе қорлау, мемлекеттік мүлікті ұрлау немесе пара алу). Қылмыс объектісінің үлкен маңызы бар. Өйткені ол құқық жүйелері қорғайтын құндылықтарды ашады. Советтік қылмыстық құқығының кластық мәні өз келбетін қылмыстық құқықтық қорғау объектісінен тапты, олардың тізімі Қаз ССР ҚК 7 бабында көрсетілген. Ең жоғарғы мемлекеттік мүддегер сонан соң барып азаматтың және қоғамның мүддегері қойылды. Қазіргі кезде біздің ойымызша құқық шығарушылық және құқық қолданушылық дкеңгейде қылмыстық құқықтың маңыздысы адамдық фактордың максималдық есебі.Қолсұғушылық объектісі дұрыс анықтау қылмыстың әлеуметтік-саяси мазмұнын ашуға, оның қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетеді және нақты қоғамға қауіпті іс-әрекетті дұрыс жіктеуге жол ашады және бұл кінәлі адамға әділ жаза тағайындауға қажетті шарт болып табылады.Қылмыс объектісі ҚК Ерекше бөлімінің жүйесінің құрамының негізі.Гуманизм позициясынан адамның өзін, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауға маңызды болуы тиіс. Барлық қылмыстың құқық қорғау объектілері соңында адамға қызмет етеді, осы да олардың әлеуметтік мағынасы және құны.Мемлекеттің, қоғамның мүдделерін адмзаттың мүдделеріне қарағанда маңызды деп табу қылмыс туралы қате түсінікке және қылмыстың белгісі қоғамдық қауіптіліктің қате түсінігіне әкелді.Мысалыға социалистік мүлікке қол сұғушылық адам өлтіруден ауырырақ қылмыс болып саналған (1932 ж 7 тамыздағы заңы): ұрлық үшін жапза өлім жазасы, ал адам өлтіру үшін, ауырлататын мән-жайлардың болғанның өзінде - бостандығынан айыру.Қоғамның демократизациялануы, адамзаттың құндылығын қабыл ету, және тұлғаның өмірін, денсаулығын, бостандығын, қылмысын, құқықтарын тану қылмыстық құқықтық объектісін ашуға, қылмыстың қоғамға қауіптілігінің деңгейі мен мінезін анықтауға жол берді. Қандай да бір зиян іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілік бекіту арқылы қоғам адамды оның қажеттілігін және мүдделерін қорғайды. Қылмыстық құқықтың мақсаты - қорғау механизмін ашу және оны әсерлі ету. Бұл айтылғандардың барлығы ҚР қылмыстық заңында өз орнын тапты, әсіресе Ерекше бөлімнің жүйесінде, өйткені тұлға және адам құқықтарына қарсы қылмыстар 1-ші орында тұр.
17.Қылмыс объектілерінің түрлері.Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісін жаны, топтық және тікелей деп бөлу қағидасы қалыптасқан.Жалпы объектісі деп қылмыстық заң нормасы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз. Әр қылмыс барлық уақытта қоғамдық қатынастардың белгілі бір түріне қиянат келтіруінің өзі қоғамдық қатынастардың барлық қылмыстың жалпы объектісі екендігін көрсетеді.Топтық объект - дегеніміз қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң қорғайтын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі болып табылады.Мысалы, қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау, тонау, оны алаяқтыұпен алу, бір топтық объектіге - басқа біреудің мүлкіне меншігіне байланысты қарсы қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды білдіреді.Осыған байланысты бір топтық объектіге қол сұғылатын қылмыстар ҚК-тің Ерекше бөлімінің бір тарауына жиналған. Қол сұғушылықтың топтық объектісі кожекс тарауының атында көрсетіледі, кей жағдайда заңшығарушымен Ерекше бөлемнің бабында көрсетілед, ал кейде қылмыс құрамының әлеуметтік саяси анализі арқылы пайда болуы мүмкін.Сол себепті ҚК Ерекше бөлімін құру кезінде топтық объект алынады және топтық объектілерге байланысты тарауларға бөлінеді. Топтық объект қылмыстар және жасағаны үшін жауапкершілік көзделетін нормаларды заңды, ғылыми жіктеуге жол ашады.Тікелей объект - деп қылмыстық заң қорғайтын нақты қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстардың тура немесе тікелей бағытталуын айтамыз.Көп объектілі қылмыстар болады. Мысалыға қарақшылық (179 б) объектісі біреудің мүлкі және тұлға. Бұл жерде бірінші объект негізгі объект, ал 2-сі қосымша объект болады.Қосымша объект 2-і объектілі қылмыстардың міндетті элементі болады және ол қылмыстық қол сұғушылықтың қоғамдық қауіптілік деңгейі мен мінезіне әсер етеді.Бұдан басқа әдебиеттерде факултативтік объектілер көрсетілген бұл объект қылмыстың міндетті белгісі емес. Қоғамға қауіпті әрекет жасалған кезде бұл объект болуы да болмауы да мүмкін. Факултативтік объектіның болуы болмауы қылмысты саралауға әсер етпейді, бірақ қоғамға қауіптілігін арттыруы мүмкін және ол жазалау барысында есептелуі.
18. Қылмыстың заты және оның қылмыстық құқықтық мәні. Қылмыстың заты - қолсұғушылық объектісінің элементі, яғни соған әсер ету арқылы қылмыскер қоғамдық қатынастарды бұзады немесе бұзуға тырысады. Мысалы, жалған ақша немесе құнды қағаздарды сату немесе жасау (206 б). Объектісі қаржы ақша жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі, ал заты - ақша немесе құнды қағаз.Кейбір қылмыстық құрамдар үшін зат міндетті түрде қажетті белгісі болады.Қылмыстың заты барлық қылмыстарда бар емес, тек қылмыстың объектісіне қолсұғушылық сыртқы әлемнің материалдық заттарына әсер ету арқылы жасалатын қылмыстарды қажет. Мысалыға қылмыстың заты зорлау, қашқындық сияқты қылмыстарға қажет емес.Кейбір қылмыстар жасау барысында кінәлі адам зардапты тұлғаға келтіреді. Бұл қылмыстан зардап шеккен тұлға жәбірленуші болып аталады. Басқаша айтқанда жәбірленуші - бұл қылмыс арқылы мүліктік, моральды немесе материалдық зиянды келтірілген тұлға.Виктимология - жәбірленушінің қылмыс жасалу барысындағы ролін, басқа қылмыстар жасауға жәбірленушінің әсер етуін зерттейді. Қылмыс затын тікелей объектімен араластыруға болмайды. Қылмыстың заты қоғамдық қатынастардың құрылымының элементі, яғни тікелей объектінің бір бөлігі сияқты. Тікелей объектіге қылмыс арқылы әрқашан зардап келтіріледі, ал затқа зардап келтірілмеуі де мүмкін. Мүлік, ақша және басқа да құндылықтар контрабанда барысында ұрланған жағдайда өз құрамдарын жоғлтпайды. Бірақ кейбір қылмыстар жасалу барысындла затқа да зардап келуі мүмкі, мысалыға мүлікті жою немесе зақым ккелтіру барысында.Қылмыстың затын қылмыс қаруларымен қылмыс жасау құралдарымен араластыруға болмайды. Егер қылмыс заты бұл қылмыс арқылы әсер ететін немесе әсер етуге тырысатын зат бролса қылмыс жасау құралдары қылмыс затына не арқылы зиян келтірілгенін көрсетеді.Сонымен қатар бір зат оның атқарған роліне байланысты бір жағдайда қылмыс құралы, ал екінші жағдайда қылмыс заты болуы мүмкін. Мысалы, жәбірленушіге үйіндегі құндылықтарды тонау үшін алдау арқылы есірткі зат беріп, оны есін түсінбейтін халге жеткізіп, үйін тонаса онда есірткі зат қылмыс жасау құралы болады. Ал егер есірткі зат жасалып, сатылып немесе сатып алынып жатса онда ол қылмыс заты болады. (ҚК 259 б).Қылмыс затының қылмыстық құқықтың мәні келесіде:бұл қылмыс құрамының қажетті белгісі (175, 176, 177, 178, 179 ҚК)қылмысты саралауда өзгертетін белгі ролін ойнайды (287 және 288 ҚК)қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен ажырататын критерий (325 б)дұрыс саралауды белгілейді (определяет)жауапкершілікті жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жай.
19. Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және мәні.Қылмыстың объективтік жағы - белгілі бір жағдайларда, жерде уақытта ағып жатқан және қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сыртқа көрінісі. Қылмыстың құрамының объективтік жағы - қылмыстық қол сұғушылықтың сыртқы процесін бейнелейтін заңмен бекітілген қылмыс белгілерінің жиынтығы.Қылмыстың объективтік белгілерінің болуы қылмыстық жауапкершіліктің негізі болады және олар заңда көрсетілген. Сол себепті қылмыстық жауапкершілікке тек қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекеттер үшін ғана тартуға болады. Тек ойы, көзқарасы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайды. Адамның негізгі құқықтарының бірі - өмірге деген құқығы: өз қалауы бойынша ойлау, қалауы бойынша оқу, музыка немесе суретпен өзінің талабы бойынша қызығу, т.б. Нақты қылмыс үшін жауапкершілік көрсетілген қылмыстық заңда объективтік жағына жақсы түсінік беріледі.Ерекше бөлімнің кейбір баптарында қылмысты қылмыс еместен бөлетін критерилері ретінде объективтік жақтар белгілерін көрсетеді.Бір немесе әртүрлі объектілерге қол сұғылатын қылмыстар бір-бірінен іс-әрекеттің формасымен, қылмысты жасау тәсілімен, келтірілген зардабымен және басқа да объективтік жағының белгілерімен ерекшеленеді. Ұрлықтың 7 тәсілі ұрлықтың 7 формасын белгілейді.Қылмыстың объективтік жағының белгілері негізгі және факультативті болып бөлінеді. Негізгі белгілеріне: қылмыстық іс-әрекет (әрекет, әрекетсіздік) қылмыстық зардап; себепті байланыс.Факультативті белгілері: қылмыс жасалған жері, уақыты, қылмыс жасау тәсілі, қаруы және құралы. Іс-әрекеттің объективтік жағы болмаса онда объектіге қолсұғушылық та іс-әрекеттің объективті белгілерінің көрінісі ретінде қылмыстың субъективтік жағы да, субъектісі де болмайды. Және де қылмыстың басқа элементтерімен бірге объективтік жағы жасалған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік деңгейінг тұлғаның кінәсін анықтайды және де тағайындалатын жазаның сипатына әсер етеді.
20. Қоғамға қауіпті іс-әрекет және оның нысандары. Қылмыстық құқық іс-әрекетті қоғамға қоғамға қауіпті және құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздік деп түсінеді. Іс-әрекет әрқашанда нақты, яғни белгілі бір тұлғамен белгілі бір жағдайда жерде жасалады. Қылмыстық іс-әрекет - қоғамдық қатынастарға зардап келтіретін қоғамға қауіпті, құқыққа қарсы активті (әрекет) немесе пассивті (әрекетсіздік), тұлғаның сыртқы әлемдегі көрінетін мінез-құлқы.Егер тұлғаға көнбейтін күш күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу арқылы әсер етілсе онда қылмыстық құқық түсінігінде іс-әрекет болмайды. Көнбейтін күш деп белгілі бір табиғат апатының, хайуанаттардың, механизмдердің, адамдардың және басқа да факторлар мен жағдайдың әсерінен адам өзінің ойлаған ойы мен тиісті бір әрекетін жасай алмауына бөгет жасайтын немесе амалсыздан ырқына көнбейтін іс-қимыл жатқызатын күшті айтады.Күштеп мәжбүрлеу деп бір адамның 2-ші бір адамды әсер етумен мүмкіндігін пайдалануға ырық бермей еріксіз басқаға зиян келтіретін іс-қимыл жасауға тиісті іс-әрекетті жасай алмауына еріксіз көндіруі.Психикалық мәжбүрлеу адамның еркін сирек толығымен басады (мысалы, гипноза). Көп жағдайларда психикалық мәжбүрлеу күш көрсететін материалдық немесе моральдық залал келтіремін деп белгілі бір әрекет жасауға немесе керісінше жасамауды талап ету деп білеміз, бірақ адамның өз еркімен әрекет теу мүмкіндігі болады. Сол себепті психикалық мәжбүрлеу арқылы жасалған қылмыстар қылмыстық жауапкершілікке жатады. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттің аса көп тараған қалпы әрекет болып саналады. ҚК көзделген құралдардың арасынан 2/3 әрекет арқылы жасалады. Қылмыстық әрекет сырттай ----- арқылы (оскорбление) немесе сөз сөйлеу арқылы (угроз) немесе көп кездесетін, адамдарға сыртқы әлем заттарына физикалық әсер ету арқылы (ұрлау барысында затты алу, тапаншаны қолдану арқылы адам өлтіру).Қылмыстық әрекет - тұлғаның құқыққа қарсы осы жағдайда, жерде, уақытта, қоғамға қауіпті деп саналатын әрекеті. Әр қылмыстық әрекет бірнеше белгілерімен сипатталады: а) физикалық дене қозғалысы б) қоғамға қауіптілік в) құқыққа қарсылық.Қылмыстық құқық мағынасындағы әрекет және дене қозғалыс - бір-бірімен байланысты, бірақ бір түсінік емес. Аяғы тайып кеткен адам басқа адамды қағып оған зардап келтіруі мүмкін. Қылмыстық құқық тұрғысынан ол әрекет жасамайды, өйткені оның дене қозғалысы рефлакторды болып табылады.Әрекетсіздік - ол іс-қимылдың пассивтік формасы және ол әрекеттердің қарама-қарсылығы болады.Қылмыстық әрекетсіздік - тұлғаның осы жағдайда, жерде, уақытта қоғамға қауіпті деп саналатын тұлғаның жасауға міндетті немесе жасай алатын әрекетті жасамауы. Әрекетсіздік - тұлғаның бір әрекет жасаудан бас тартуы немесе пассивтік іс-әрекеттің жүйесі болып табылады. Әрекетсіздік арқылы жасалатын қылмыстың ішіне қылмыс туралы айтып жеткізбеу (364 б) ауруға көмек көрсетпеу (118 б) бұйрықты орындамау немесе бағынбау (367 б).Әрекетсіздік арқылы жасалатын қылмыстың басталуы болып тұлғаның жасауға жағдайы болып немесе жасауға міндетті әрекетті жасамауы болып табылады және соның себебінен қылмыстық заңмен қорғалатын объектілерге зиян келеді.Әрекетсіздік зиян келген жағдайда немесе зиян келу мүмкіндігі жойылған жағдайда аяқталды деп саналады. Қылмыстың әрекетсіздігінің басталуы және аяқталуын білу әрекет арқылы жасалған қылмыстағыдай қылмысқа қатысу, қылмыстан өз еркімен бас тарту сұрақтарын шешу кезінде қажет. Қылмыстық заңда қылмыстық іс-әрекеттің ерекше формалары бар, олар қысқа немесе ұзақ мерзімді жасалатын қылмыстар. Мысалы: балалары мен еңбекке қабілетсіз ата-аналарына төленетін қаражатты төлеуден бас тарту (136 б) заңсыз қару сақтау (251 б) қылмыс туралы жеткізбеу (364 б).Бұл қылмыстар созылмалы қылмыстар деп аталады және үздіксіз бір қылмыстық іс-әрекеттің құрамын жасаудан тұрады. Созылмалы қылмыстар бір қылмыстық іс-әрекеттен басталады немесе қылмыстық әрекетсіздіктен басталады. Созылмалы қылмыстар - кінәліне заңмен жүктелген міндеттерді ұзақ орындалмаудан тұратын әрекет немесе әрекетсіздік.Жалғасатын қылмыстар - бір мақсатқа бағытталған ұқсас қылмыстардан тұратын қосылған кезде бір қылмыс құратын қылмыс. Мысал ретінде азартау (107 б), (176 б) Сеніп тапсырған мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету. Созылмалы және жалғасатын қылмыстардың объективтік жағын анықтау қылмыстың көпшілігінен айыру үшін қажет. Қылмыстың көпшілігі кезінде әр қоғамға қауіпті іс-әрекеттің өзі өз басына қылмыс құрамын құрады және ҚК жеке бабымен жіктеледі.
21. Қоғамға қауіпті салдар және оларды сыныптау. Қоғамға қауіптілік қылмыстың обьективтік белгісі. Ол заң шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бірқалыпты өмір сүру шарттарын қайшы болады. Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық жақтарын бөліп қарайды. Сипатына қарай қоғамға қауіптілік экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға, меншікке қарсы қылмыстар б.бөлінеді. Қоғамға қауіптіліктің тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян б.т. Материалдық, моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауіптілік сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға қауіпті және зорлықпен жасалатын қылмыстар д.б. Қылмыстың дәрежесі сандық сипаттамасы ретінде түсіндіріледі. Қоғамға қауіптіліктің сипаты кінәнің нысандарымен де анықталады.
22.Әрекет пен қоғамға қауіпті салдардың арасындағы себепті байланыс. Қылмыстық құқық принципі бойынша қоғамға қауіпті іс әрекеттен туындаған зардап үшін адам оның әрекеті немесе әрекетсіздігі сол зардаппен себепті байланыс болғанда ғана оған жауаптылық жүктеледі. Істелген іс әрекетті орын алған қоғамға зиянды зардаптың себебі деп тану үшін қылмыстың осы зардабы тек қана осы іс әрекеттің тікелей нәтижесі болуы қажет.Себепті байланыс әрекет немесе әрекетсіздік арқылы істелетін материалдық қылмыс құрамдарының міндетті белгісі б.т.Себепті байланысты анықтаған кезде алдымен іс әрекетті істеген мезгілде қоғамға зиянды зардаптың нақты болу қаупін төндіретін ,одан кейін ,осы зардаптың сөз жоқ істелген іс ірекеттің нәтижесінен туындағаннын анықтау керек.
23.Обьективтік жақтың қосымша белгілері және олардың мәні. Қылмыс жасалған орны - бұл қылмыс жасалған территория. Мысалы, 288 б 1 б тиым салынған жерде заңсыз аң аулау, ал 287 б 1 б тиым салынған жерлерде су жануарларын және өсімдіктерін алу.Қылмыс жасалған уақыт - қылмыс жасалуы мүмкін уақыт мезгілі. Мысалы, 367 б 3 б әскери уақытта бұйрықты орындамау немесе бағынбау.Қылмыс жасау құралы және қаруы - бұл қылмыс жасау заттар, яғни құралдары. Қылмыскердің қолданған құралдары қоғамға қауіптілік деңгейіне әсер етеді. Қылмыс құралы қылмыстың қоғамға қауіптілігін үлкейтсе ол заңшығарушымен қылмыстың құрамының объективтік жағына кіргізіледі. Мысалы, қарақшылық кезінде қару қолдану қоғамға қауіптілігін арттырады сол себепті қару қолдану арқылы жасалған қарақшылықты заңшығарушымен ҚК 179 б 2 б 2 тармағымен жіктеледі.Қылмыс жасау тәсілі деп қылмыскер қылмыс жасау үшін қолданған әдістері. Қылмыс жасау тәсілі әрекеттік қоғамға қауіптілігіне әсер етеді. Қоғамға қауіптілік деңгейін үлкейткен жағдайда қылмыс жасау тәсілі заңшығарушы ойы қылмыс құрамының белгілеріне енгізіледі. Мысалы, жала жабу жариялы түрде жасалса немесе теледидар арқылы ------ бұл үшін заңмен ------- жауапкершілік белгіленген. (ҚК 129 б 2 б)ҚР ҚК Ерекше бөлімінің баптарын қылмыстың жасау тәсілін бейнеленуіне байланысты келесідей құрады:
Егер қылмысты жасау жері, уақыты, құралы, тәсілі қылмыстың объективтік жағының белгілері болмаса да олар жаза тағайындау барысында жеңілдетін немесе ауырлататын мән-жайлар болуы мүмкін немесе қылмыстық іс бойынша дәлелдеме мағынасын ойнауы мүмкін.
24. Қылмыс субъектісінің түсінігі.ҚР ҚК 14 б: 1.Қылмыстық жауапкершілікке тек есі дұрыс, жасы осы кодексте белгіленген жасқа жеткен жеке тұлға тартылады.2.Қылмыс жасаған тұлғалар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне және өзге де кез-келген мән-жайларға қарамастан заң алдында бірдей.3Жеке тұлға - ҚР азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар және шет ел азаматтары.Жеке тұлға субъект ретінде 2 міндетті белгісі болуы тиіс:Есі дұрыс болуы.Заң бойынша қылмыстық жауапкершілік бекіткен жасқа жетуі.Бұл белгілер қылмыстық жауапкершіліктің міндетті шарттары және олар қылмыс құрамының белгілері ретінде болады. Кей жағдайда қылмыстық жауапкершілікке тарту тек қосымша белгілері болған жағдайда іс асырылады. Мысалы, пара алу - тек лауазымды тұлға. Бұл белгілер де міндетті белгілерге кіреді және қылмыс құрамының арнайы субъектісін сипаттайды. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъектісі болып қасақана немесе абайсыз қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған, жасы жеткен, есі дұрыс кейбір жағдайларды нормалармен көрсетілген кейбір арнайы белгілері бар тұлға болады. Қылмыстың субъектісі болып тек жеке тұлға болады, яғни заңды тұлғалар қылмыс субъектісі бола алмайды.
25 Қылмыс субъектісінің жас белгілері.ҚР ҚК қылмыстық жауапкершіліктің 2 жас деңгейін белгілеген. Жалпы көп қылмыстар үшін жауапкершілік 16 жастан басталады. Ал кейбір қылмыстар қоғамға қауіптілігі құқыққа қарсылығын жасөспірімге де көрінетін қылмыстар үшін 14 жастан (ҚК 15 б 2 б). 14 жастан жауапккершілік белгіленген қылмыстар тізімі шектелген. Оларға жатады: (96 б) адам өлтіру; (103 б) денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру; (104 б 2 б) ауырлататын мән жайда денсаулыққа қасақана орташа ауырлықта зиян келтіру; (120 б) зорлау; (121 б) нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану; (125 б) адам ұрлау; (175 б) ұрлық; (178 б) тонау, (179 б) қарақшылық; (181 б) қорқытып алушылық (185 б2,3,4 б) (187 б 2,3 б); терроризм (223,234,242,255,257,258,260,275,299 б) Алдын ала тергеу тергеу органдары, прокуратура, сот жауақа тертылатын кәмелетке толмағанның нақты жасын анықтауға міндетті. Жасы оның құжаттары арқылы анықталады. Адам жасы толды деп туылған күні емес келесі күннен бастап саналалады. Егер кәмелетке толмағандардың құжаттары болмаса тергеу органдары оның жасын анықтау үшін сот медициналық экспертиза тағайындауға міндетті. Бұл жағдайда айыпталушының туған күні сот медициналық экспертиза анықтап жылдың соңғы күні болып есептеледі.Айыпталушының минималды және максималды жас мөлшерін анықтау барысында оның максималды жас мөлшері алынады. Кейбір қылмыстардың субъектісі болып (әскери мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыс) тек 18 жасқа толған адамдар бола алады. 15 б 3 б былай деленген: егер кәмелетке толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бәлігінде көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес.
26.Есі дұрыстық.Есі дұрыс еместіктің тусінігі және критериилері Қылмыстың субъектісі тек есі дұрыс тұлға болады.Есі дұрыстық деп жалпы айтқанда заң алдында өз әрекеті үшін жауап бере алатындығы. Есі дұрыстық - бұл қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау барысында өз ісіне есеп бере алатын оларды басқара алатын психикалық жағдайы.ҚК 16 б сәйкес есі дұрыс еместік 2 критериймен белгіленеді: медициналық, заңды. Медициналық критерий - адамның созылмалы психикалық ауруын, психикалық қызметінің уақытша бұзылуын, басқа аурумен ауыратын жағдайын айтамыз. Олардың 4 түрі:1) созылмлы психикалық ауру 2) уақытша психикалық ауру 3) кем ақылдық және т.б. ұқсас аурулар.Созылмалы психикалық аурулар ұзақ ауру және қиын жазылатын немесе жазылмайтын аурулар. Кейде олар приступ арқылы көрінуі мүмкін, бірақ өзінен кейін дефект қалдырады. Бұл аурулар: мизефрения, эпилепция, паралич.Уақытша психикалық аурулар - бұл уақытша психикалық аурулар, яғни жазылатын аурулар. Бұлар: потологиялық, психикалық істен шығуы.Кем ақылдылық - психикалық іс-әрекеттің түсуі, адамның интеллектуалдық қабілетіне әсер етілуі. Бұл ауру адамның ми қабілетілігінің жоғалтуы немесе ол туылғаннан немесе психикалық ауру арқылы пайда болады. Кем ақылдылықтың 3 түрі бар: 1) жеңіл 2) орта 3) ауыр.Басқа да психикалық аурулар - бұл аурулар психикалық ауруларға жатпайды, бірақ соған қарамастан психиканың бұзылуымен бірге келеді. Мысалыға, гомоцинацияға әкелуі мүмкін және сол уақытта аурудың ақыл ойының немесе еркінің жұмыс істеуі бұзылуы мүмкін. Бұл сияқты жағдайлар бас миының травмалануы немесе мидың ісігі ауруларында болады.Адамды есі дұрыс емес деп тану үшін тек медициналық критерий жеткілікті емес. Мысалы, кейбір деңгейдегі кемақылдылықтың әрқашанда оның іс-әрекетін және тәртібін басқара алу қабілеттілігінен айыра алмайды. Егер кем ақылдылық деңгейі а) болса және құқықтық критеридің болмау себебінен ол адам есі дұрыс деп танылуы мүмкін. Дәл осылай адам мысалыға мас болуының себебінен өз іс-әрекетінің қабілеттілігін түсінбеуі мүмкін. Бұл жағдайда тұлға қылмыстық жауапкершіліктен босатылмайды және есі дұрыс емес деп танылмайды. Яғни тек құқықтық және медициналық критерилердің қосындысы ғана тұлғаны есі дұрыс емес деп тануға негіз бола алады.Есі дұрыстық сияқты, есі дұрыс еместік те құқықтық түсінік. Сол себепті тұлғаның есі дұрыс немесе есі дұрыс еместігі туралы қорытынды нақты қылмыстық іс бойынша сот (алдын ала тергеу барысында анықтау органы, тергеуші, прокурор) береді. Бірақ өз шешімдерін заңгерлер сот-психиаторлық эксперт қорытындысымен негіздейді. КІЖК байланысты бұндай экспертиза жүргізуге міндетті, егер айыпталушының немесе сезіктінің есі дұрыстығына немесе іс бойынша іс жүргізу кезінде өз әрекеттеріне есеп беру немесе оларды басқару туралы күмән туса. Бірақ анықтаушы тергеуші сот үшін бұндай қорыиынды барлық экспертизалардың қорытындылары сияқты міндетті емес. Олар сот психиатордың экспертиза қорытындысымен келіспеуі мүмкін, бірақ бұндай келіспегендіктің нақты негіздері болуы керек. 1997 ж ҚР ҚК бірінші рет Қазақстанның қылмыстық құқығында ерекше боп пайда болды, есі дұрыстығын нақтылайтын психикасы бұзылған тұлғалардың жауапкершілігі. (17 б).17 б 1 б сәйкес қылмыс жасаған кезінде психикасының бұзылуы салдарынан өзінің іс әрекетінің іс жүзіндегі сипатымен қоғамдық уақытымен толық көлемде ұғына алмаған не оған не болмаған есі дұрыс адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс. Сонымен бірге осы баптың 2 бөліміне сай есінің жоқтығын сыртқа шығармайтын психикалық бұзылуы сот жаза тағайындау кезінде жеңілдетуші мән-жай ретінде ескереді және медициналық мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз бола алады. Сол себепті психиканың бұзылуы деп ҚР қК 17 б 2 б сәйкес есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалың бұзылуы әрқашан қылмыс жасаған адамның жауапкершілігін жеңілдетуге міндетті емес. Яғни ҚР ҚК басқа мемлекеттің ФРГ, КР және басқа мемлекеттің КК сияқты тікелей формулировкада жасалған емес. Бұл дұрыс болып табылады, өйткені жазалау барысында сот істің барлық мән жайларын және қылмысекрдің жеке міндеттемелеріне сүйене отырып тиісті жазасын белгілеуге тиіс. Егер психикалық анамалиялар қылмыс жасауға және оның нәтижелерінің болуына әкеліп соқтырған себепті байланыстың негізі болған жағдайда бұл адамның жазасы жеңілдетуі мүмкін. ҚР ҚК 18 бабы былай дейді: Алькоголді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды.ҚК бұл бабы паталогиялық емес мастылықиң жай түрін айтып отыр. Жай мастану кезінде өз әрекетіне есеп беру қабілеттілігінен айырылса да өз әрекеттерін басқара алмаса да есі дұрыс еместік деп қарауға жатпайды. Өйткені бұл жағдайда медициналық критерий жоқ, яғни бұл адамда есін шектейтін психикалық бұзушылық жоқ. Мастылық алкогольдік ішімдікті немесе наркоткалық затты пайдаланудан болады және оның мөлшеріне байланысты мастылық жағдайдағы тәртібі болуы. Бұл басқа да факторлармен ерекшеленеді мысалыға оның тәрбиеленуі, культуралық деңгейі және т.б. Бұның барлығы мастылықты психикалық аурудан ажыратуға жол береді. Жай мастылықтан паталогиялық мастылықты ажырата білу тиіс. Паталогиялық мастылық - алкогольді қабылдаудан пайда болатын ауру жағдайы. Психиатрияда бұл мастылық психиканың бұзылуына жатқызылады.
27.Қылмыстың арнайы субъектісі.Арнаулы субъекті болып субъектінің жалпы белгілерінен басқа қосымша белгілері бар тұлға болады. Бұндай қосымша белгілер Ерекше бөлімнің баптарында көрсетілген. Қылмыстың арнайы субъектісін оның белгілерін дұрыс түсіну қылмысты саралауға қажет. Арнаулы субъекті белгілеріне байланысты сипатталады. Олар тұлғаның құқықтық жағдайына, оның қызметтік жағдайына және демографиялық сипатына және субъектінің жәбірленушімен қатынасы. Бұл тұлғалардың жауапкершілігі көзделген қылмыс құралдары - арнаулы субъектілік құрам деп аталады. Сол себепті қылмыс құрамында көзделген арнаулы субъектілердің белгілері болмаған қылмыс үшін жауапкершілік болмайды.Мысалы, егер сот пара алған адамды лауазымды тұлға емес екендігін ангықтаса ол іс тоқтатылуы тиіс, өйткені ҚК 311 бабының субъектісі арнаулы. Қылымстың арнаулы субъекті болып тек қылмысты орындаушы болады. Арнаулы субъектілі қылмыстық қатысушылары ретінде белгілері жоқ тұлғалар да бола алады.
28. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және маңызы. Қылмыстың субъективтік жағы - адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланыстың жоғының көрінісі. Ол кінә, ниет, мақсат арқылы сипатталады. Қылмыстың субъективтік жағының белгілерінің барлығы бір мағына бермейді. Қасақаналық немесе абайсыздық барлық қылмыс құрамының субъективтік жағының міндетті белгілері. Ниет пен мақсат кейбір құрамдар үшін міндетті, ал кейбір құрамдар үшін факультативті белгілері болады.Субъективтік жағының мәні қылмысты саралау үшін ұқсас құрамдарды ажырату, жауапкершілікті жекелеу үшін қажет болып табылады.
29. Кінә түсінігі және нысандары. Заңда кінәлінің жалпы түсінігі берілмеген. Заңшығарушы кінәнің психологиялық, әлеуметтік, қылмыстық құқықтық түсінігін оның формалары арқылы береді. Кінәнің формалары айырмашылығы тұлғаның жасап жатқан іс әрекетіне түсіну деңгейі және зардаптарды көре білуден және кінәлінің еркінен тұрады.ҚК 19 б 3 б кінгәнің 2 формасы көрсетілген: қасақана және абайсыздық. Кінәнің әр формасы психиканың қызметінің интеллектуалдық және еріктік элементтерден тұрады.Кінәнің мәні:
Объективті айыптау іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікке кінәсіз де тартуға жол береді. ҚК 19 б 2 б бойынша объективті айыптауға яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейді.Жанама қасақаналық адам зардаптың болуын тілегенмен оның болуына саналы немесе немқұрайлы түрде жол беру дегеніміз кінәлінің есінде жетуге тырысқан басқа мақсаттар тұрады. Сол мақсаттарға жету процесінде сол зардаптар келеді. (Мысалы банкті тонаудан кейін қылмыскерлер сол жерді кедергісіз тастап кету үшін қоршағандарға оқ жаудырады, яғни қылмыскерлер біреуді жарақаттау мүмкіндігін немесе өлтіруіне саналы түрде жол береді немесе немқұрайлы қарайды. Жанама қасақаналы іс-әрекеттер келтірілген зардаптарына байланысты, мысалы, егер тура жақын жерден оқ ату барысында қару мүлт кетсе онда оның іс-әрекетін адам өлтіруге оқталу деп қаралу керек. Ал егер кінәлі бір топ адамға атса оның әрекетін келтірілген зардапқа байланысты саралау керек.
30. Қасақаналық және оның түрлері.Кодекстің 20 бабында қасақаналықтың 2 түрі белгіленген (тікелей және жанама) және оларды құрайтын белгілері анықталған. Қай саланың сипатталған белгілеріне байланысты олар 2 топқа бөлінген. Тікелей және жанама қасақаналықтың 1-ші тобын адамның интеллектуалдық элементтері құрады, ал екінші тобын еріктілік элементтері құрады. Тікелей және жанама қасақаналықтың екеуінің жалпы белгісі болып тек адамның іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезіну болып табылады.Өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезіну деп адамның өз әрекетімен қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зардап келтіретіндігін түсіну. Мысалыға ұрлық жасау барысында адам біреудің жеке меншігіндегі затты алу арқылы жеке меншік құқығы бұзып отырғандығын біледі және ол заттың егесі бұдан былай ол затпен өз еркі бойынша қолдана алмайды, өйткені ол зат одан алынды. Бұл белгі 14 жастан жауапкершілік белгіленген қылмыстардың шеңберін заңды анықтауда негізгі критерисі болып табылады. 14 жастағы жас өспірімнің психофизиялық дамуы әлеуметтік тәжірибесі ҚК 15 б 2 б көрсетілген іс әрекеттердің қоғамға қауіптілігін түсінуге мүмкіндік береді. Қасақаналық түсінігіне заң шығаруша адамның іс-әрекетінің құқыққа қарсылығы түсінгендігін жатқызбайды, өйткені құқыққа қарсылық қоғамға қауіптілік заңды көрінісі. Интеллектуалдық қасақаналықтың келесі белгісі болып қылмыстық іс-әрекеттің зардабын білу болып табылады. Іс-әрекеттің зардабын білу деп тұлғаның жасаған әрекетенің нәтижесін көре білуді айтамыз. Бір әрекет жасау барысында кейбір әрекеттен бас тарту арқылы ол адам болатын зардап нәтижелерін болжамдайды. Тікелей қасақанада қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз болатын түрде емес болуы мүмкін ретінде алдын ала болжанады. Зардаптардың болу мүмкіндігі тікелей қасақаналықты жанама қасақаналыққа қарағанда үлкен. Қоғамға қауіпті зардаптың мүмкіндігі немесе болмай қоймайтындығы қасақаналықтың еркіне байланысты. Тікелей қасақаналықта зардаптың болуын тілейді, жанама қасақаналықта зардаптың болуына біле тұра жол беру. Зардартың болуы тікелей қасақаналықта үлкен өйткені оны тілейді және оған жетуге талпынады (мысалы, адамды өлтіремін деп оған жақын жерден оқ ату немесе жүрегіне пышық салу, бұл адамның өз нәтижелеріне жетуге талпынуын көрсетеді, яғни адамды өлтіруге тырысады.).
31. Абайсыздық және оның түрлері. Қылмыстық әрекетінің соңына байланысты әр адамның абайсыздыққа деген психикалық қатынасы ерекше болады. Негізінен абайсыздық қылмыстар қылмыс нәтижелі болғанда, нәтижеге жетуге қолданылған тәсілдер бойынша сараланады. Бәрімізге белгілі абайсызда жасалған қылмыстарда дайындалу, оқталу және қылмысқа қатысу сияқты түрлері (формалары) жоқ, бұл қылмыстық жауапкершілікті де азайтады.Абайсыздық менмендіктен және немқұрайдылықпен жасалады.Қылмыс менмендікпен мынадай жағдайда, егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілдікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе.Мысалы: автокөлік жүргізушісі өте жоғары және тез жүргенді сезе отырып, жоғары жылдамдықта тез тоқтаймын немесе қауіпті жағдай туғызбаймын деп сенеді. Бірақ ол тез тоқтата алмай көшеде келе жатқан адамды соғып, оған дене зақымын келтіреді.Жүргізуші алдында болатын жағдайларды ескере отырып, бірақ оны болдырмаймын деп ойлайды. Ол менмендікті жүзеге асырғысы келді. Менмендікті бір жағынан қылмысты сезіне отырып оның болдыруына жол бермеуі, ал екінші жағынан қылмыс жүзеге асқаннан кейін сезіну.Сонымен қатар менмендік былай мінезделеді: а) қоғамға қауіпті жағдайларды біліп тұру б) бұл жағдайларды менмендікпен болдыртпау.Қоғамға қауіпті іс-әрекетті біле отырып және оның жүзеге асуының нәтижесін ескеріп, осылар менмендіктің интеллектуалды эелементін құрайды, ал оны жеңілдікпен болдырмау адамның еркіне байланысты, осы екі бөлігінің жиынтығы қылмыстың менмендікпен жасауына тура әкеледі.Немқұрайлық қоғамға қауіпті әрекеттерді көрмей немесе оның жүзеге асуын білмей отырып мінездеуге болады, бірақ кейбір жағдайда оны білу керек және алдын-ала шара қолдануы мүмкін еді.Бұны мына мысалмен келтіруге болады: Е аң аулап болған соң Б екеуі ат шанамен келе жатады. Шанада қарулы (оқталған) мылтық жатады. Жолдың қтылысында Е мылтықты басып қалады, мылтық атылып Б-ны жарақаттандырады. Осы мәселені сот абайсызда жасалған деп зақымы деп саралайды. Бірақ Е өзінің әрекетін, нәтижесін білмей отыра оны тиісті түрде ескеріп қарулы мылтықты оқсыздандырып ету керек еді. Келген зардабы бойынша қылмысқа психикалық қатынасы немқұрайлық түрінде жүзеге асады.Немқұрайлық екі жағдайда мінезделеді: теріс - яғни қоғамға қауіпті іс-әрекетінің зардаптарының көруінің болмауы, дұрыс - қауіпті жағдайлардың болуы және өз әрекетінің нәтижесін субъект білу керек немесе алдын ала көруі керек еді. Бірінші жағдайда немқұйлық қасақана жасаудан (тікелей және жанама) және менмендіктен ерекше айырмашылығы бар. Екінші жағдайда ол барлық кінәсіз келтірілген зиянды зардаптардан, яғни сол үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайтын тұлғаларды айтуға болады. Мына жағдайларды анықтауға бағытталған яғни қоғамға қауіпті зардаптарды білуі керек және алдын-ала көруі туралы қылмыстық құқық теориясы мен соттық тәжірибе екі тұрғыда анықтайды: объективті және субъективті.Объективті тұрғысы: немқұрайлық заңда былай көрсетілген: "алдын-ала білу керек еді" (96 б); яғни адамды қоғамға қауіпті әрекеттерді білуді міндеттейді және оны болғызбайтын шаралар қолдандырады.Ал немқұрайдылықтың субъективтік тұрғысы (заңда "көруге болушы еді") адамды нақты жағдайда персоналды тәсілдермен және жеке қабілеттігін (өмірдегі тәжірибі, білімі, денсаулық жағдайы, психикалық көзғарасы және т.б.) қолданып қоғамға қауіпті зардаптарды көруге алдын ала білуі керек екеніне әкеледі. Қылмыстық құқық әдебиетінде казус түсінігі кездеседі. Казус (жағдай) - яғни қоғамға қауіпті зардаптар келтірілген кезде адамның әрекетімен себептік байланыста болады, бірақ адам оны көрген жоқ, көруге болушы жағдайдың болмауы және осы әрекеттердің нәтижесіне жетудің білмеуі. Осы жағдайлардың болғызбауына міндетінің болмауы ерекше мән-жай болады, яғни адамның кінәлігін жояды. Сондықтан болған зардаптары қандай да объективті тұрғыда болмасын жауапкершілікті жояды.Заңда қылмыстың құрамдары бір қатарда еоекше белгіленген және құрамның объективті жағының белгілері әрекеттің ерекше қасиетіне юерілген, келген нәтижеге бір түрлі көрсетіледі. Осыған байланысты субъективті тұрғысынан қарағанда адамның жасаған әрекетіне байланысты психикалық қатынасы және келген зардаптарды психикалық көзғараста ерекшеленеді. Бұл жағдайларда біз кінәнің ерекше (қиын) түріне кездесеміз: әрекетіне байланысты қасақана ойы және келтірілген қоғамға зардаптарды абайсыз қатынасы.Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру барысында абайсыз жәбірленушінің өліміне әкеп соқтырса (ҚК 103 б 3 п) келген зардаптарға тікелей қатынасы қасақана деген орынға ие болады(тікелей және жанама) және жасалып жатқан қылмыстың қоғамға қатысты ерекше мінезделеді, сондықтан бұл мән-жайлар кінәлінің әрекеті тек қана денсаулыққа ауыр зиян келтіруге бағытталған. Осыған сүйене отырып субъект келетін зардаптарды алдын ала біледі және олардың нәтижесіне жетуін тілейді. Бірыңғай адам дене зақымын келтіру барысында, бұл әрекеттер адамның өліміне әкелетінін сезбейді, келетін зардаптарды ескермейді, бірақ оны білуі және алдын ала көруі, жәбірленушінің өліміне әкелетінін ескеруі керек еді. Бірақ ерекше түрде оны жеңілдікпен болдырмаймын деп сенеді.Кінәнің қиын түрі объективті жағынан барлық жерде болуы мүмкін егер де бір қылмыста объективті мен субъективті белгілерінің қиындалған түрлері болады және бұл қасақана қатынасына сәйкес болады.
32.Кінәнің екі нысаны бар қылмыс− егер қасқана қылмыс жасаудың салдарынан заңда неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның ниетімен қамтылмаған ауыр зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар үшін қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын лаа біллсе, бірақ осыған жеткілікті негіздерсіз оларды болдырмауға менмеңдікпен сенген жағдайда немесе егер адам бұл зардаптың пайда болуы мүмкін екенін алдын ала білмесе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын жағдайда ғана пайда болады. Тұтас алғанда, мұндай қылмыс қасақана жасалған д.т.
33. Қылмыстың субьективтік жағының қосымша белгілері және олардың мәні. Кінә кез келген қылмыс құрамының субьективті жағының міндетті белгісі б.т. Қылмыстық ниет және мақсат кінәға қарағанда кейбір құраммдар үшін заңда көрсетілген реттерде қажетті белгі болады. Ал олай болмаған жағдайларда ниет пен мақсат қылмыс құрамының факультативті белгісі ғана б.т. Қылмыстық ниет белгілі бір қажеттіліктер мен мүдделердің іштей түрткі болуына байлансысты адамның соларды басшылыққа ала отырып саналы түрде қылмыс істеуге бел бууын айтамыз. Қылмыстық мақсат деп адманың қылмыс істеуі арқылы болашақта белгілі бір нәтижеге жетуін айтамыз. Қылмыстың мақсаты қылмыстық ниетке негізделіп пайда болады. Ал қылмыстық ниет қылмыстық мақсатпен бірге белгілі бір іс әрекетті жүзеге асыру арқылы түпкілікті нәтижеге жетуге итермелейді.
34.Қылмысқа бірге қатысушылықтың түсінігі және белгілері.ҚК-ң 27 б қылмысқа қатысу деп қылмысқа бірнеше адамның қасақана қатысуы.Қатысудың анықтамасынан мына түсінік шығады, қатысу ерекше нысан ретінде белгілі объективті және субъективті белгілерден тұрады.Қатысудың объективті белгісіне жатады:
Соған қатысты әр қатысушы мен қылмыстық нәтиже арасындағы қажетті себепті байланыс атқарушы да болады. Қатысудың субъективті белгісіне заң көрсетілгендей "қатысу" ол қылмыс жасауда қасақана қатысу осыған байланысты қажетті:
35. Бірге қатысушылардың түсінігі, түрлері.Қазіргі қылмыстық заңға сәйкес қатысушыларды түрлерге бөліп саралайды. Оларды атқаратын қызметіне байланысты бөледі. Орындау әрекетіне байланысты оларды орындаушы, ұйымдастырушы, көмектесуші және айдап салушыға бөледі. Қылмыстың орындаушысы болып тікелей қылмыс жасаған адамды айтады, яғни ҚК-ң Ерекше бөлімінде көзделген белгілерді оның әрекетіне жатады.Қылмыстың орындаушысы болып жауапкершілікті көтере алатын және қылмыстың субъектісіне сай келетін тұлғаны айтамыз. (Кәмелетке толуы), (есі дұрыстық) және соған көзделген қосымша белгілері бойынша жататынын көрсетуге болады. Осының мәні былай талқыланады: егер кінәлі адам қылмыс жасап, сол әрекет ҚК-ң ерекше бөліміне сәйкес арнайы субъектінің белгілері болуы керек десе бірақ кінәлі де ол белгілері болмаса лауазымды тұлға болмаса онда ол сол қылмыс үшін арнайы субъект ретінде атқарушы бола алмайды.Қылмыстың орындаушылары болып қылмыстық мақсатта субъект белгілері жоқ адамды (қылмыстылық жауаптылыққа толмаған адам) санаймыз. Соған сәйкес абайсыз немесе шатасып қылмыс жасаған кезде немесе оларды қолданған кезде сұрақтар осылай шешіледі.Қылмыстың объективтік жағы бірнеше адаммен жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда атқарушылық органға ие болады. Орындаушы болып қылмыс жасамаса да, бірақ тікелей көмек көрсеткен адамдарды санауға болады. (Яғни қылмыс жасау кезінде жәбірленушіні ұстап не байлап жатқаны). Атқарушының әрекеті ҚК-ң Ерекше бөліміне сай сараланады. (28 б сілтелейді). Қылмыстың аяқталуына байланысты әр қатысушының әрекет сараланады. Егер атқарушыны оқталу үшін жауапқа тарту керек (мысалы, ҚК-ң 24, 28, 96 б б сәйкес). Жауапкершіліктің шектері, саралануы әр қатысушының жасаған әрекетіне байланысты бағаланады.Қылмыстың субъективті жағы атқарушының жасағанына байланысты тікелей және жанама оймен негізделеді. Орындаушы өз әрекетінің қоғамға қауіпті екенін екнін сезеді және барлық қатысушылармен бірге оның жүзеге асуын тілейді.Қылмыстың ұйымдастырушысы - ол қылмысты ұйымдастырған және басқарған адамдыайтамыз .Бұл ең қауіпті қатысуша ретінде қатысады. Әлеуметтік зерттеулердің мәліметі бойынша (52% көбі) сотталған ұйымдастырушылардың көбі қылмыстық сотталғандар бар. Олар көбінесе жасы үлкен адамдар және қоғамдық жұмыстардан жалтарған адамдар.Ол ереже сияқты қылмыстық ұйымның негізгі мүшесі ретінде болады. Бірақ бұл басқа қатысушы кезінде де болады. ҚК-ң 28 б сай жауапкершілікті екі нысанды мүмкіндік үшін тартылады: қылмысты ұйымдастыру және оны басқару.Қылмысты ұйымдастыру қатысушыларды біріктіріп, жоспар құрып, бұл әрекеттерді басқаруда мінезделеді. Ұйымдастырушы қылмыстық топты құрып, оның ішінде өзінің күшімен, деңгейімен тәртіп орнатып басқарады.Қылмысты ұйымдастыру басқару нысанында қылмыстық мақсатқа жетудің жүзеге асады. Ұйымдастырушы барлық қылмыстар үшін қылмыстық ұйымның мүшесінің жасаған әрекеттері үшін толық жауапты болады, егер осы қылмыстар оның қасақана ойымен қоршалса. Осы ережеден кету жеке жауапкершілік қағидасын бұзады. Әр қашанда ұйымдастырушы қасақана түрде жасайды. Ол өзінің әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезеді және қылмыстың аяқталуын алдын ала көреді. Кейбір кезде заңнамашы қылмыстық әрекеттің қауіптілігін ескере отырып жауапкершілікті ҚК-ң Ерекше бөліміне сай сілтеуі мүмкін емес. Сілтеу мүмкін емес егер ұйымдастырушы ұйымдастыру әркееттен басқа атқарушынының әрекетін орындамаса. Егер ұйымдастырушы қылмысты ұйымдастырып немесе басқарса, бірақ объективті жағының орындалуына тікелей қатыспаса, онда оның әрекеті 28 б бойынша сараланады. Айдап салушы деп біз басқа адамды қылмысқа алдап, қорқытып немесе басқа әдіспен итерсе айтамыз. Айдап салушы - ол қатысушы адам, ол қылмысқа тікелей қатыспайды, яғни жасырынды түрде қатысады. Оның қызметі басқа адамдарда қылмыс жасауға ниет туғызып, нақты қылмыс жасатуын айтамыз.
Итермелеу - басқа адамды қылмыс жасауға, одан пайда көретініне бұрғызу. Нақты түрде оның қызмет психикалық түрде: қорқытып, сатып алу, алдау қорқыту ретінде жүзеге асады. Көмектесуші ретінде біз қылмыс жасауға жағдай жасаған адамды айтамыз. Ол жағдайлар былай мінездейді: ақыл айту, қару тауып беру, кейін қылмыскерді жасырып қойған адамды, қылмыс іздерін жойған жағдайлар. ҚК-ке сай көмектесушіліктің 3 түрі бар:
Әдебиетте көмектесушілікті: құралдарды ұсыну, қару беру, қайшылықты жою (яғни қылмысты қалай жақсы түрде жасау).Тікелей көмектесу осыда мінезделеді. Ал интеллектуалды көмектесу (ақыл айту, жарлық айту) осымен мінезделеді.
36. Бірге қатысушылықтың түрлері және нысандары. ҚК-те қатысуды саралау үшін екі тұрғыны қолданады: қатысушылардың қарым қатынасының тәсілі және келісімдік дәрежесі (алдын ала келісіп алу).Осы тұрғыға сәйкес анықтайды: жай қатысу, күрделі қатысу, ұйымдасқан топ, қылмыстық қоғам, (қылмыстық ұйым).Жай қатысуға екі ерекшелік сай: 1.әркімге белгілі ролдің бөлінбеуі тек ұйымдастыру техникалық бөлу 2.қатысудың нақты орны мен уақыты.Қатысудың осы нысаны алдын ала келіскен кезде мүмкін болады және мүмкін болмаған кезде. Қылмыстылықпен жасалды деп егер де онда немесе одан да көп адам қатысса саналады (ҚР ҚК-ң 31 б 1 б ).Қатысушының әрекеті ҚК 28 б сай сараланады. Қылмыс алдын ала келіскен топпен жасалды деп егер де онда алдын ала келісіп қойған қатысу шаралары қатысса саналады. (ҚК-ң 32 б 2 б). Күрделі қатысу заңды түрде ролдерде бөлумен негізделеді, яғни атқарушы, көмектесуші, ұйымдастырушы.Атқарушының әрекет жасаған қылмысқа сай сол баппен сараланады. Басқа қатысушылардың әрекетін жасаған қылмысына ғана емес қосымша ҚК-ң 28 б сәйкес сараланады.Қылмыс ұйымдасқан топпен жасалды деп егер де ол тұрақты топпен жасалса, алдын ала бірнеше қылмыс жасауға біріксе. Ұйымдасқан топтың қатысушылары тұрақты қылмыстық байланыстары бар, ұйымдастыру жағдағдайлары дамыған, басқару қабілеттілгі жоғары. Қылмысты жоспарлай алу қатысушыларды таңдау ролдерді бөлу және т.б. Қылмыстық қоғам жоғары дамыған деңгейін айтамыз. Олар ұйымдасқан қылмыстың ерекше қауіпті нысаны болып келеді. ҚК-ң 34 б 4 б сәйкес:"Қылмыс қылмыстық ұйыммен жасалды деп егер де ол біріккен нақты ұйымдасқан топпен жасалса, олардың мақсаты ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасау үшін ұйымдасқан".Жай қатысуда қатысушының әрқайсысына роль бөлінбейді.Күрделі қатысуда яғни жеке қатысушыларға ролдер бөлініп атқарушыдан басқа олар тікелей қылмыстың объективті жағын орындауға бағытталған - ұйымдастырушы, азғындаушы, көмектесуші. (олардың әрқайсысы).Жай қатысуда қатысушылардың әрекеті Ерекше бөліммен сараланады, ал күрделіде қосымша 28 б сәйкес сараланады.Алдын ала келіспей қатысу - бұл алдын ала келіспей бірнеше адамның қатысуы (дене зақымын топпен ұрған кезде келтіру).Бір топ - қатысқан бір немесе бірнеше атқарушының алдын ала келіспей қатысуы. Алдын ала келіскен топ қылмыс жасау кезінде алдын ала келісіп жасағанын айтады. Көбінесе осындай келісім қылмыс жасау орнына, тәсіліне байланысты болады. Қатысудың осы нысаны қатысушылықпен сәйкес келуі мүмкін, тығыз байланыста, яғни ролдерді бөлумен, соңғы жағдайда екіден төмен қатысушының қатысуы. Осындай қатысу нысаны ауырлататын мән-жайлар болып ескеріледі. (мысалы, ҚК-ң 175 б 2 б). Тұрақтылық - яғни қатысушылардың ойы. Бір ғана қылмыс жасауға емес, одан да көп қылмыс жасауын айтамыз. Бірақ бір қылмысқа жақсылап дайындалуды көрсетуге болады.Бірліктілік - қылмыстық ұйымда күрделі ұйымдастыру - техникалық байланыстың болуы, айналымда өте үлкен соммалардың болуы, құқық қорғау органдарымен тығыз байланыста болу, қорғау шаралар жүйесін дамыту (контрразветка) қорғаулардың көптілігі. Ұйымдасқан топпен және қылмыстық ұйыммен жасаған қылмысы ұйымдасқан қылмыс деп аталады. Бүгінгі күні ұйымдасқан қылмыстылық есірткі заттарды сатумен, заңсыз қару сатумен, т.б. тығыз байланысты. Криминологияда белгілердің жиынтығы көрсетілген, яғни осы белгілер ұйымдасқан қылмыстылықты былай мінездейді:
37. Бірге қатысушылар жауаптылығының негіздері мен шектері. Қылмысқа бірге қатысуда да, жеке адамның істеген қылмысында да қылмыстық жауаптылықтың негізі болып Қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілерін істеу б.т. Қылмысқа бірге қатысуда әрбір қатысушы өздерінің бірлескен әрекеттері арқылы қылмыс істеуге нақты үлестерін қосады. Бұл үлес одан туындайтын зардаппен тікелей байланысты. Сондықтан да қылмыстық құқық нормасы бойынша қылмысқа қоса қатысқандардың барлығы да бірдей негізде және Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген баптың санкциясы шеңберінде жауапқа тартылады. Ұйымдасқан топты немесе қылмыстық сыбайластықты құрған не оларға басшылық еткен адам қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көзделген жағдайлдарда оларды ұйымдастырғаны және оларға басшылық еткені сондай ақ қылмыстар қаскүнемдік ниетімен қамтылса, ұйымдасқан топ немесе қылмыстықсыбайластық жасаған барлық қылмыс үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Ал басқа қатысушылары Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көзделген жағдайларда оларға қатысқаны үшін сондай ақ өздері дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
38.Қылмысқа жанасушылық: түсінігі және түрлері. Қылмыстық жанасушылық дегеніміз қылмыс істеуге өздері қатыспаған адамдардың сол істелген қылмысты жасыру, істелгелі жатқан немесе істелгені, анық қылмысты хабарламау туралы қасақана іс әрекеттері немесе заң бойынша қылмысқа қарсы күрес жүргізуге міндетті адамдардың қылмысты әрекет туралы тиісті органдарға хабарламауы я болмаса сол әрекеттерге кедергі келтірмейтін әрекетсіздіктері. Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа жанасушылықтың үш түрлі нысандары бар: күні бұрын уәде бермей жасырушылық, хабарламау, жол берушілік. Қылмысты жасыру үшін жауаптылық кез келген қылмысты жасырғаны үшін емес, тек қана ауыр немесе аса ауыр қылмысты алдын ала уәде бермей жасырғанда ғана жүзеге асырылады. Дайындалып жатқан немесе жасалғаны анық белгілі аса ауыр қылмыс туралы хабарламау қылмысты хабарламау б.т. Қылмыс туралы хабарламау қылмысқа бірге қатысушылыққа жатпайды. Өйткені қылмысты хабарламаған адамның қылмысқа бірге қатысушылармен бірлесіп аса ауыр қылмыс жасауға ешқандай қатысы болмайды. Қылмысқа жол берушілік деп, істегелі жатқан қылмысқа бөгет жасауға міндетті адамның мүмкіндігі бола тұра бөгет жасамаушылығын айтамыз. Қылмыстық заң бойынша мұндай мідет заңның тікелей сол міндетті орындау туралы нұсқауымен немесе қызмет бабын атқарумен байланысты міндеттілігінен туындайды.
39.Бір реттік қылмыстар түсінігі және түрлері. Бір адам бір немесе бірнеше қылмыс істеуі мүмкін. Жеке қылмыс деп, заңда көрсетілген бір әрекеттен , зардаптан, кінәнің нысанынан құралатын бір құрамды білдіретін және Ерекше бөлімнің бір бабымен сараланатын қылмысты айтамыз. Жеке қылмыстар жай, күрделі құрамға, созылмалы, жаслғасқан қылмыстар болып және басқа түрлерге бөлінеді. Жай құрамда бір обьектіге бір әрекет арқылы кінәнің бер нысанымен зиян келтіру арқылы жүзеге асырылады. Күрделі құрам деп екі немесе одан көп іс әрекеттен құралатын оның әрқайсысын бір бірінен бөліп қарағанда жай түрдегі қылмы құрамына жататын бірақ ішкі бірлігі бойынша бір қылмысты құрайтын қылмыстардың жиынтығын айтамыз. Созылмалы қылмыс кінәлінің өзіне қылмыстық заң жазамен қорқытып жүктеген міндеттемелерін ұзақ мерзімге орындамай, әрекет немесе әрекетсіздік арқылы белгілі бір қылмыс құрамын үзіліссіз, белгілі бір уақыт аралығында жүзеге асыруы б.т. Жалғасқан қылмыс деп, ортақ мақсатқа жетуге бағытталған ұқсас қылмысты әрекеттерден құралатын, жиынтығанда бір қылмыс болып табылатын қылмыстарды айтамыз.
40. ҚР Қылмыстық заңы бойынша көптік қылмыстардың нысандары. Бір адамның бір (жеке) немесе бірнеше қылмыс істеуі қоғамға қауіптілігі жоғары екенін көрсетеді. Жасағанның қоғамға қауіптілік деңгейі құқық қорғау мүдделеріне аса мәнді залал келтіруі бір қылмысқа қарағанда басқа жағдайларда бірнеше рет жасауы әлеуметтікке қарсы бағытталған қарсы әрекеттерден тұрады. Қылмыстардың көптігі - жалпыланған қылмыстық құқықтық түсінік және ол ҚР-ң қылмыстық заңнамасында тұрмайды, бірақ ол қылмыстық құқық ғылымымен зерттелген. Ол көбінесе құқық қолдану тәжірибесінде тиімді қолданады. Қылмыстардың көптігін заңды белгілері:
Бірінші белгі - көптіктің ең жалын белгісі. Оны сандық жағынан қарайды.Қылмыстардың көптігі болмайдыегер де бүкіл (екі) әрекеттің біреуі кінәлі жасаған кезде қылмыс болып саналмаса.Бір адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы, яғни олардың әр қайсысы жеке, бірлікті қылмыс болуы керек. Осылар біркелкі нысанда болуы мүмкін, бірақ бір қылмыстың белгілері болуы тиіс.Бірнеше қылмысты жасауды біз көптілік деп санаймыз. Мысалы, кінәлі екі жай қылмыс жасауы мүмкін. Біркелкі қылмыстар өзінің мінездемесі бойынша заңды түрде бірдей немесе бірдей емес болады. Заңды түрде бірдей деп өзінің объективтік және субъективтік белгілері қылмыстық норманың біреуіне сәйкес келсе (жеке санкциясы болса).Ал заңды түрде біртоптық қылмыстарды көбінесе ерекше белгілері бойынша ажыратады, бірақ олар қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетіледі (бап, пункт, бөлік). Орнатылған бір топтылығын басқа қылмыстық қол сұғушылыққа жатқызуға тиісті, оның заңды белгілерінің ұқсастығына байланысты: негізгі объект, кінәнің нысаны, тәртіп ниеті, қылмыс жасау тәсілдері және т.б.Заңды бір топтық емес деп мына қылмыстарды айтуға болады. Олар өзара ұқсас, белгілері жақын және қылмыстық нормалардың әрқайсысында көрсетілгендей (бап, бөлік, пункт).Осы қылмыстардың сәйкес келуі көптіліктің нысанын байқауға мүмкіндік береді және соған байланысты қылмыстық заң әр түрлі қылмыстық құқықтық мән береді. Қылмыстардың көптіліктің екінші белгісі - рет-ретімен екі немесе одан да көп қылмыс жасауын айтамыз. Ретімен жасау бұл қылмыстың бірі-бірімен бөлек жүретінін көрсетеді. Яғни әр қылмыс арасында белгілі уақыттың болуы. Уақыттың үзілуі созылмалы болмауы керек, бірақ бұл кезде бір қылмысты екінші қылмыстан ажыратылуы керек. Көптіліктің үшінші белгісі - әр қылмыстан кейін келтірген зардаптың сақталуы. Осының мәні, яғни көптілікті құрайтын тек қылмыстар немесе кінәлінің әрекетіне нақты жаза қолданған кезін жатқызамыз.Көптілікке қатысты жағдайлар бұл бір немесе бірнеше ретімен жасалған кінәлінің әрекетін айтуға болады. Көптіліктің нысанына жатады:
41. Қылмыстық құқықтық нормалардың бәсекелестігі.
42. Қылмыстық іс әрекетті жоққа шығаратын мән жайлардың түсінігі және түрлері. Қылмыс қылмыстық заңмен тыйым салынған қоғам үшін қауіпті әрекет болып табылады. Қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің ерекше белгісі азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге айтарлықтай зиян келтіруден көрінеді. Бірақ қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге объективті түрде зиян келтіретін әрекет белгілі бір жағдайларда қылмыстық немесе жазаланатын әрекет деп қарастырылмайтын оқиғалар да болады. Тұлға жасаған әрекеттің әсері нақты қылмыс секілді көрінетіндігіне қарамастан, өз мазмұны бойынша олар тек қоғамдық қауіпті төндірмей ғана қоймай (яғни қылмыстық –құқықтық қорғау объектісіне зиян келтірмей), керісінше, қоғам және оның мүшелері үшін пайдалы болып табылады.Әрекеттің қылмыстығын жоққа шығаратын жағдайлар – бұл тұлға тигізген зиян қылмыстық жауапкершілікке әкелетін қоғамдық қауіпті әрекет (қылмыс) ретінде қарастырылмайтын өзіндік жағдайлар (шарттар). Қазақстан Республикасының ҚК-де әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын келесі жағдайлар анықталған: қажетті қорғаныс (32-б.), озбырлық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру (33-б.); аса қажеттілік (34-б.), жедел іздестіру шараларын жүзеге асыру (34-1-б.), негізделген қауіп-қатер (35-б.); физикалық немесе психикалық күштеу (36-б.), бұйрықты немесе өкімді орындау (37-б.). Сонымен бірге, қылмыстық құқықта әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын басқа бірқатар жағдайлар белгілі: жәбірленушінің келісімі, өз құқығын жүзеге асыру, кәсіби міндеттерін орындау.Жоғарыда аталған жағдайлардың кез келгенінің болуы жеке тұлғаның мүдделеріне, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерге объективті түрде зиян келтірілетін жағдайларда істелген әрекетке берілетін бағаны өзгертеді және сырттай зиян келтіретін, жағымсыз әрекетті әлеуметтік пайдалы, құқық тәртібін қорғауға себін тигізетін немесе ең құрығанда рұқсат етілген мінез-құлық қатарына ауыстырады. Сол себепті олардың кез келгенінің болуы істелген әрекетте қылмыс құрамының жоқтығына куә болады.
Сөз қозғалып отырған жағдайлар тұлғаның мысал үшін оның қылмыстық жауапкерілік басталатын жасқа жетпеуінің немесе есінің дұрыс еместігінің себебімен емес, өздігінен тұлға тигізген залалға қарамастан әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығарады. Оған қоса, әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлар әрекеттің анық аз маңыздылығы (9-б., 2-бөл.), қылмысты жасаудан ерікті түрде бас тарту (26-б.), қылмыстық қудалаудың мерзімінің өтуі (69,75 бб.), сондай-ақ қылмыстық-құқықтық тыйым салудың күшін жою (декриминализация) секілді тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуды мүмкін емес қылатын қылмыстық заңның ережелерінен айыра білу қажет. Әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлардың табиғаты түбегейлі түрде мүлдем бөлек. Бұған дейін айтылғандай, олар сырттай зиян келтіретін және сол себеппен қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекеттің жасалу процесі жүретін өзіндік объективті жағдайлар. Сол себепті әрекеттің қылмыстылығы орын алатын ерекше жағдайлардың қылмыстық құқықта ерекше аталуының мән-мағынасы осындай жағдайларда тұлғаның істеген әрекеті түбірінде қоғамға қарсы қылық деп саналмай, әу бастан әлеуметтік тұрғыдан пайдалы әрекет болып табылатындығына ерекше көңіл бөлуде жатыр. «Жағдай» түсінігі анықтан-анық белгіленген мағынаға ие, ал дәлірек айтсақ: бұл – белгілі бір құбылыспен (бұл жағдайда – зиян келтіретін әрекетпен) қатар жүретін шарт. Сол себепті, «әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлардың» мәнін белгілі бір зиян келтіретін әрекетпен қатар жүретін өзіндік шарттар ретінде ашып көрсету дәлірек болады. Кейде жоғарыда аталған жағдайлардың біреулері әрекеттің нақты қоғамдық қауіптілігін, ал қалғандары – құқыққа қарсылығын жоққа шығаратындығы көрсетіледі.
43. Қажетті қорғаныс. Қажетті қорғаныс – озбырлық жасаушыға зиян келтіру жолымен қоғамдық қаупі бар озбырлықтардан заңға сәйкес заңды қорғану. Қорғану егер ол озбырлыққа және одан қорғануға қатысты бірқатар қоғамдық талаптарға жауап беретін болса, қажетті, қылмыстық жауапкершілікке әкелмейтін деп танылады.Озбырлық:
Жеке тұлғаның мүдделеріне, қоғамдық мүдделерге, мемлекет мүдделеріне қоғамдық қауіпті озбырлық орны алуы тиіс. Озбырлық, заңның айтуынша, қауіпті, бірақ міндетті түрде қылмыстық болмауы тиіс. Мысал үшін есі дұрыс емес адамның немесе қылмыстық жауапкершілік пайда болатын жасқа жетпеген тұлғаның шабуылы қылмыстық деп қарастырыла алмайды, бірақ қауіпті сипатқа ие осындай адамдардың шабуылына қарсы қажетті қорғануға жол беріледі.Заңды, заңға сәйкес әрекеттерге (мысалы сот орындаушысының әрекеттеріне қарсы) қажетті қорғанысқа жол берілмейді.Озбырлықтың болуы уақыт ішіндегі қажетті қорғанудың шектерін анықтайды. Қажетті қорғану құқығы озбырлық әлі орын алмаған, бірақ оның шынайы қаупі бар кезде, ол анық, міндетті түрде болатын кезде пайда болады. Қатердің шынайылығы туралы нақты фактіге қатысты болған нәрсенің барлық жағдайларын талдаудың негізінде тұжырым жасауға болады. Дайындалып жатқан немесе күтілетін озбырлыққа қарсы қажетті қорғануға жол берілмейді. Егер озбырлық аяқталса: оған тойтарыс берілсе, ерікті түрде тоқталса, қажетті қорғану құқығы жойылады. Өзін-өзі қорғау актісі аяқталған озбырлық жасау актісінен кейін болған, бірақ істің жағдайлары бойынша қорғанушы үшін озбырлық жасаудың аяқталу кезеңі анық болмаған жағдайда қажетті қорғану қалпы орнын тапқан деп есептеліне алмайды. Озбырлық қиялда көрінген емес, шынайы (реалды) болуы керек. Жасалу қаупі болмаған, көрінген, яғни шынайы болмаған озбырлыққа қарсы қажетті қорғануға жол берілмейді. Сол себепті қиялдағы шындығында жоқ озбырлыққа қарсы «қорғанушы» тұлғаның әрекеттерін қажетті қорғану деп қарастыруға болмайды. Мұндай жағдайларда жорамал қорғану орын алды. Жорамал қорғану кезінде қажетті қорғануға тән барлық жағдайлар жоқ болады, бірақ та тұлғаның ой-қиялында олар бар және ең алдымен тұлға қауіпті озбырлық бар деп санайды. Жорамал қорғану – бұл іс жүзіндегі қатенің түрі, және жорамал қорғаныс кезіндегі тұлғаның жауапкершілігі туралы мәселе осындай қатенің кінәнің түріне әсерінің ережелері бойынша шешілуі тиіс. Мұндай жағдайларда, оқиғаның бүкіл жағдайлары қорғану құралдарын қолданған тұлғаға шынайы озбырлық орын алды деп санауға жеткілікті негіздер берген, ол өз тұжырымының қателігін түсінбеген кезде істің жағдайларына қарай тұлға не абайсыз әрекеттері үшін жауап беруі мүмкін, не қылмыстық жауапкершілікке мүлдем тартылмайды.Егер тұлға жорамал қорғану кезінде жәбірленушіге шынайы озбырлық жағдайларында мүмкін болатын зиянның шектерінен анық артық зиян келтірсе, ол қажетті қорғану шектерінен асып кеткені үшін жауапкершілікке тартылады.Қорғауға жататын қажетті қорғаныстың талаптары:
Қажетті қорғаныстың шектерінен асып кетуді заң қорғаудың озбырлықтың сипаты мен қауіптілігіне сәйкессіздігі деп таниды, оның нәтижесінде озбырлық жасаушыға озбырлықтың алдын алу немесе тоқтату қажеттілігінен айқын туындамайтын зиян келтіріледі. Анық сәйкессіздік дегеніміз - озбырлықтың алдын алу немесе тоқтату үшін ауыр зиян келтірілетін кезде қорғаудың озбырлықтың сипаты мен дәрежесіне анық, күмән тудырмайтын қауырт сәйкессіздігі (ҚК 32-б. 3-бөл.).
44. Қылмыс жасаған тұлғаны ұстау кезінде зиян келтіруҚылмыс жасаған тұлғаға оны мемлекеттік органдарға жеткізу және оның жаңа озбырлықтарды жасау мүмкіндігін жою үшін ұстау кезінде зиян келтіру, егер мұндай тұлғаны басқа құралдармен ұстау мүмкін болмаған болса және сол кезде ол үшін қажетті шаралардан асып кетуге жол берілмесе, қылмыс болып табылмайды.Қылмыс жасаған тұлғаны ұстау құқығына, ол үшін арнайы өкілеттіліктер берілген тұлғалармен қатар, сондай-ақ жәбірленушілер мен басқа азаматтар ие болады. Озбырлық жасаған тұлғаны ұстауды осы тұлғаны билік органдарына жеткізу мақсатымен қылмыс жасаған тұлғаға зиян келтіруден тұрған әрекеттер ретінде анықтауға болады. Әдетте, ұсталатын адамның еркінен тыс жүзеге асырылатын озбырлық жасаған тұлғаны ұстау физикалық бостандықты (қозғалу бостандығын) шектеу түрінде оның мүдделеріне зиян келтірумен қатар жүреді. Қылмыс жасаған тұлғаға дене зақымдануларын жасаумен немесе оның жеке мүдделерін (игіліктерін) басқаша елеулі бұзумен ілесетін неғұрлым елеулі күштеу қолданылатын ұстау жағдайлары да орын алады. Мұндай жағдайларда қылмыскерді ұстау бойынша шаралардың заңға сәйкестігінің шарттарын анықтаудың қажеттілігі пайда болады. Бұл шарттарды екі топқа бөлуге болады: біріншіден, олар болған жағдайда қылмыскерді ұстау құқығы өздігінен жүзеге асырылуы мүмкін болатындары, екінішіден, қылмыскерге оны ұстау кезінде зиян келтірудің заңға сәйкес шектерін анықтайтындары.Бірінші топқа екі шарт жатады:Бірінші шарт – ұстау үшін құқықтық негіздеменің болуы, яғни тұлғаның қылмыстық әрекет жасауы.Екінші шарт – ұстау кезіне қатысты болады және оның уақыттылығын анықтайды.Екінші топта келесі шарттарды бөліп көрсетуге болады:
Ұсталатын адамның өмірін қию тек қылмыскер ұстау барысында ұстаушының немесе бөтен адамдардың өмірі үшін қауіпті белсенді қарсылық көрсеткен жағдайда ғана, яғни қылмыскерді ұстау іс жүзінде қажетті қорғаныс түріне ауысатын кезде ғана орын алуы мүмкін. Сол себепті ұстау барысында одан өлім қаупі тарамаған қылмыскерді қасақана өлтіру ұстаудың рұқсат етілген шектерінен анық шығуды білдіреді және қылмыстық-жазаланатын әрекет болып табылады. Тек ауыр қылмыс жасаған қарулы қылмыскердің қауіптілігінің аса жоғары дәрежесі анық болған кейбір, өте сирек жағдайларда ғана ақырғы шара ретінде оны жою туралы шешім қабылдануы мүмкін.Ұстау шараларынан асып кету олардың қылмыстың қауіптілігі мен ұстау кезіндігі жағдайларға оның сәйкессіздігі ретінде келесі жағдайларда мүмкін:
45.Аса қажеттілікАса қажеттілік жағдайында, яғни аталған тұлғаның және басқа тұлғалардың өміріне, денсаулығына, құқықтарына және заңды мүдделеріне, қоғам немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей төнетін қауіпті жою үшін, егер бұл қауіптің басқа құралдармен жойылуы мүмкін болмаса және аса қажеттіліктің шектерінен асып кетуге жол берілмесе, Қылмыстық Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды.Аса қажеттіліктің заңға сәйкестігі төніп тұрған қауіпке қатысты және оны жоюға бағытталған болып бөлінеді. Төніп тұрған қауіпке қатысты аса қажеттіліктің заңға сәйкестігінің шарттары келесі белгілермен сипатталады: 1. Қорғалатын мүдделерге зиян келтіруі мүмкін кез келген күш (стихиялы табиғат күштері: жер сілкінісі, су тасқыны, қарлы боран және т.с.с.), адам ағзасындағы физикалық процестер (ауру, аштық және т.с.с.), механизмдердің жұмысы (ұшақты сынау кезіндегі мотордағы ақаулықтар және т.б.) қауіп көзі бола алады.2. Қауіп орын алған, яғни ол көз алдында, өтіп кетпеген, іле-шала пайда болуы мүмкін болуы керек.3. Қауіп адам қиялының нәтижесі емес, шынайы, яғни нақты, объективті бар болуы керек. Егер істің жағдайлары бойынша тұлға қауіп іс жүзінде жоқ екенідігін түсіне алмаса және түсінуге міндетті болмаса және қылмыс белгілеріне жататын жорамал қауіпті жоюға бағытталған қандай да бір әрекеттер жүзеге асырылса, ол қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Төніп тұрған қауіпті жоюға бағытталған шараларға қатысты шарттар мынаны талап етеді:1. Аса қажеттілік жағдайында жеке, қоғамдық, мемлекеттік мүдделер қорғалуы мүмкін.2. Бұл жағдайдағы төніп тұрған қауіп зиян келтіруден басқа ешбір жолмен жойыла алмайды. Егер зиян басқа адамдарға зиян келтірусіз басқа жолмен тоқтатылса, аса қажеттілік болмайды.
3. Егер алдын алған зияннан аз зиян келтірілсе қорғау әрекеттері заңға сәйкес болады.Аса қажеттілік шектерінен асып кету деп төніп тұрған қауіптің сипаты мен дәрежесіне анық сәйкес келмейтін зиян келтіру және қауіп құқықпен қорғалатын мүдделерге алдын алған зиянға тең немесе одан айтарлықтай елеулі зиян келтірілген кезде жойылған жағдай танылады. Мұндай шектен асу тек қасақана зиян келтіру жағдайларында ғана жауапкершілікке әкеледі.
46.Тәндік және психикалық мәжбүрлеу.ҚР ҚК –де алғаш рет әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығартын өзіндік жағдай ретінде физикалық және психикалық күштеуге арналған бап енгізілді. Тұлғаны талғамалы, сананың басшылығымен және еркін ерікпен әрекет ету мүмкіндігінен айыратын физикалық күштеу оның осының нәтижесінде заңмен қорғалатын мүдделерге тигізетін зиян үшін жауапкершілігін толығымен жоққа шығарады. Күштеудің сипатына байланысты құқықтық жағынан уәжделген әрекет пен кінәні жоққа шығартын жеңілмейтін күш әрекетімен немесе аса қажеттілік жағдайымен бағалас жағдайлар болуы мүмкін (мәселен, қинау кезінде адам мемлекеттік құпияны ашуы мүмкін, қатыгездікпен ұрып-соғылған адам тонауды жүзеге асыруға көмектесуге келісуі мүмкін).Егер физикалық күштеу жеке тұлғаны толығымен әрекеттерді таңдаудың бостандығынан (талғамдылығынан) айырмаса, бірақ оған одан кейінгі физикалық ықпал етуді болдырмау үшін оның заңға қарсы әрекет етуге немесе әрекетсіздік жасауға мәжбүрлесе, заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру үшін жауапкершілік туралы мәселе ҚР ҚК 34-бабына сәйкес шешіледі.ҚК 36-б. 2-бөл. психикалық күштеумен байланысты заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қашан да аса қажеттілік ережелері бойынша бағалануы керек деп негіздейді.
47. Орынды тәуекелділік. Қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткізу үшін орынды тәуекел еткен ретте кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды. Егер аталған мақсаттарға тәуекелмен байланыссз іс әрекетпен немесе әрекетсіздікпен қол жеткізілмейтін болса және тәуекелге жол берген адам осы кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтірілуін болғызбау үшін жеткілікті шаралар қолданса тәуекел орынды д.т. Егер тәуекел ету адамдардың өміріне немесе денсаулығына, көрінеу қатер төндіруге, экологиялық апатқа, қоғамдық күйзеліске немесе өзге да ауыр зардаптарға ұшырасатын болса тәуекел ету орынды деп танылмайды.
48. Бұйрықты немесе өкімді орындауЖалпы ереже заңды бұйрықты немсе өкімді орындау, тіпті оны орындау кезінде заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтірілген болса да, қылмыс болып табылмайтындығынан тұрады. Бұйрықтың міндеттілігі оның заңдылығынан шығады. Заңсыз бұйрық орындалмауы тиіс, болмаған жағдайда заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілік пайда болады. Осындай бұйрықты берудің өзі де, оны орындау да жазаланады. Бұйрықтың заңсыздығы бұйрық беруші тұлғаның құқық өкілеттілігінің болмауынан, бұйрықтың белгіленген нысанын сақтамаудан (мысалы, жазбаша) көрінуі мүмкін, ал оның қылмыстылығы мазмұнымен, яғни берілген мекеменің (ведомстволықтың, ұйымның) қызметіне және тапсырыстарына сәйкессіздігімен, ал ең бастысы адам құқықтары мен бостандықтарына шек қоюмен анықталады, өйткені соңғылары кез келген билік органдары қызметінің мәнін анықтайды. Бұйрықтың немесе өкімнің заңға сәйкестігі әр нақты оқиғада тиісті бұйрық немесе өкім берген тұлғаның құзыретін анықтайтын белгілі бір заңдарды (заңға тәуелді нормативтік актілерді) талдау жолымен анықталады. Осылайша, бұйрықты немесе өкімді орындаушы тұлғаның әрекеттерінің заңға сәйкестілігінің бірінші шарты болып олардың заң талаптарына сәйкестігі табылады.Бұйрықты немесе өкімді орындау кезіндегі тұлғаның әрекеттерінің заңға сәйкестілігінің екінші (субъективті) шарты – бұл тұлғаның оның заңсыздығын түсінуінің болмауы. Егер бұйрықты (өкімді) орындаушы алдын ала оның қоғамға қарсы бағыттылығын білген болса, ал бұдан шығатыны оның нәтижесінде пайда болатын қылмыстық салдарды болжаса, ол қылмыстық жауакершілікке тартылады, өйткені мұндай жағдайда әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлар орын алмайды.Алдын ала қылмыстық бұйрық – оны берген тұлғаның құзыретінің шегінен анық, ешбір шүбәсыз шығып кететін және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын заңның мазмұнынан қайшы келетін бұйрық.
49. Жедел іздестіру шараларын жүзеге асыру.ҚК-тің 34-1 б. 1-бөл. сәйкес «өкілетті мемлекеттік органның қызметкерінің немесе осындай органның тапсырмасы бойынша немесе осы органмен бірлесе жұмыс істейтін тұлғаның жедел іздестіру шараларын орындау кезінде жасаған осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтірген іс-әрекеті, егер бұл әрекет тұлғалардың тобымен, алдын ала келісу бойынша тұлғалардың тобымен, ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық бірлестікпен (қылмыстық ұйыммен) жасалған қылмыстардың алдын алу, оларды анықтау, ашу немесе тергеу мақсатында жасалса, сондай-ақ заңмен қорғалатын мүдделерге келтірілген зиян аталған қылмыстар келтіретін зияннан аз елеулі болса, және олардың алдын алу, оларды ашу немесе тергеу, сондай-ақ қылмысты жасауда кінәлі тұлғаларды әшкерелеуден басқаша әдіспен жүзеге асырылуы мүмкін болмаса қылмыс болып табылмайды. Осы баптың бірінші бөлігінің ережелері адамның өміріне немесе денсаулығына қауіппен, экологиялық апатпен, қоғамдық апат пен басқа да ауыр салдармен ілесетін әрекеттерді жүзеге асырған тұлғаларға тарамайды».Қазіргі уақытта жедел іздестіру қызметі саласында қолданылатын негізгі нормативті құқықтық құжат болып 1994 жылдың 15 қыркүйегіндегі «Жедел іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы табылады. ҚР «Жедел іздестіру қызметі туралы» Заңының 11-бабы былайша анықтайды: «Жедел іздестіру шаралары – бұл осы Заңның 2-бабында көзделген міндеттерді шешуге бағытталған, жедел іздестіру қызметін өз құзыреттерінің шегінде жүзеге асырушы органдардың іс-әрекеттері»/1/.Мұндай шараларға Заң келесі әрекеттерді жатқызады: қызметкерлерді қылмыстық ортаға ендіру; қылмыстық қызметке еліктейтін мінез-құлық моделін қолдану; конспирациялық кәсіпорындар мен ұйымдарды құру; арнайы техникалық құралдарды қолдану; телефон арқылы жүретін және басқа келіссөздерді тыңдау; техникалық байланыс желілерінен, компьютерлік жүйелерден және басқа техникалық құралдардан ақпаратты алу; бақылау, оның ішінде арнайы техникалық құралдарды (аудио-, видеожазуды, кино-, фотоға түсіру және басқа техникалық құралдарды), тұлғаның өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтірмейтін материалдар мен заттарды қолдану арқылы бақылау және т.б.Заңның 6-бабында Қазақстан Республикының аумағында жедел іздестіру қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың тізімі нақты анықталған: ішкі істер органдары; ұлттық қауіпсіздік органдары; Қорғаныс Министрлігінің әскери барлау органдары; қаржы полициясының органдары; Қазақстан Республикасы Президентінің Күзет қызметі; шекаралық әскер органдары.Жедел іздестіру қызметінің субъектісі дегеніміз – жедел іздестіру заңында және ведомстволық нормативті актілерде көзделген құқықтар мен міндеттеріне ие жеке тұлға.
50.Жазаның тусінігі және белгілері. Қылмыстық жаза – заңмен белгіленген және қылмыс жасаған тұлғаға қатысты қолданылатын мемлекеттік күштеу шарасы. Жаза қылмыстық әрекетке сәйкестей отырып қолданылады және оның қоғамдық қауіптілігіне және ауырлығына сәйкес болуы керек. Қылмыстық жаза қылмыстың қылмыстық-құқықтық салы болып табылады және қылмыспен күресудегі қажетті құқықтық құралдардың бірі ретінде танылады. Қылмыстық жаза адам және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, ұйымдардың меншігін, құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын және аумақтық тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің басқа да заңмен қорғалатын мүдделерін түрлі қылмыстық озбырлықтардан қорғау үшін қызмет етеді.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 38-бабында жазаның келесі түсінігін береді: «Жаза дегеніміз - соттың үкімімен тағайындалатын мемлекеттік күштеудің шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған тұлғаға қатысты қолданылады және осы Кодексте көзделген осы тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын айыру немесе шектеуге саяды».Жаза, мемлекеттік күштеудің шарасы болып табыла келе, қылмыс жасаған адамға тек сотпен үкімнің негізінде ғана қолданылуы мүмкін. Мұндай жағдайда үкім Қазақстан Республикасының атынан шығарылады.Заңды күшіне енген соттың үкімі барлық ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, сондай-ақ азаматтар үшін міндетті және Қазақстан аумағында орындалуы тиіс. Сонымен қатар, жазаны орындау мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі. Үкімде тағайындалған жаза қатаң жеке сипатқа ие, яғни қылмыс жасаған тұлғаға нақты қатысты қолданылады және басқа тұлғаларға тарала алмайды. Мемлекет жазаны қолдану жолымен қылмыскерді қоғам алдындағы кінәсін жууға күштейді және қылмыс жасаған тұлғаны белгілі бір заңды мойынсұнған тәртіпке мәжбүрлейді. Жаза қылмыскерге белгілі құқынан айыруды, қасіретті әкеледі. Олар физикалық, моральдық және материалдық сипатта болуы мүмкін. Осылайша, бас бостандығынан айырылған кезде сотталған адам тұтастай алғанда жеке құқықтарында шектеледі. Мүлікті тәркілеу, айып төлеу кезінде сотталған адамның материалдық жағдайы жамандайды. Белгілі бір қызметте болу немесе белгілі қызметпен айналысу құқығынан айыру секілді жазалау шарасы қызмет, кәсіп таңдаудағы құқықтың шектелуімен байланысты. Мұндай шектеулер кез келген демократиялық қоғамда қажетті. Бір де бір қоғам адамға шексіз бостандықты ұсына алмайды, себебі бұл қоғамның басқа мүшелерінің құқықтары мен мүдделерінің бұзылуына, бетімен кетуге және дау-жанжалдарға әкелетін еді. Жазаның мәжбүрлеу, күштеу жағы, яғни сотталған адамның заңмен көзделген құқықтары мен бостандықтарын айыру немесе шектеу қылмыстық құқықта саза деп аталады. Жазалаудың сазалық элементтері жазаның қорқыту секілді қасиетін сипаттайды. Саза жазаның ауырлығының дәрежесін көрсетеді. Жазалаудың сазалық, күштеулік жақтары неғұрлым интенсивті болса, жаза соғұрлым ауыр болады. Өз кезегінде, тағайындалатын жазаның ауырлығы жасалған қалмыстың сипатына және ауырлық дәрежесіне, қылмыскердің жеке тұлғасына және істің басқа жағдайларына тәуелді болады.Осылайша, жазаның міндетті қасиеті болып саза табылады, оны жазаның күштеу жағы деп, яғни заңмен көзделген құқықтарынан айыру мен сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуді қолдану деп қарастыру қажет. Сонымен бірге, қылмыстық жазаның физикалық қасіреттер қолдану мен адамның қадір-қасиетін төмендету мақсатына ие болмайды. Жазалау үшін жағымсыз құқықтық және моральдық салдарға әкелетін соттылық секілді қасиет тән болады. Осылайша, егер тұлға жаңа қылмыс жасаса, бірінші қылмыс үшін сотталғандықтың болуы қылмыстық жауапкершілік пен жазаны ауырлататын жағдай ретінде бағаланады.Жазаның оны мемлекеттік күштеуден ерекшелендіретін белгісі деп жазалауда сотпен қылмыскерді және ол жасаған әрекетті тек құқықтық емес, моральдық та жағымсыз бағалау берілетіндігін есептеуге болады. Сол себепті жаза қылмыс жасаған тұлғаға мемлекттің атынан берілген жағымсыз баға болып табылады. Сонымен қатар, жазаны орындау сондай-ақ мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексімен реттемеленген жаза түсінігі адам құқықтары мен сотталғандарға қатынас туралы халықаралық-құқықтық актілерге сәйкес келеді. Атап айтсақ, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 29-бабына сәйкес қоғамның әрбір мүшесіне басқалардың құқықтары мен бостандықтарын тиісінше мойындау және құрметтеуді және мораль, қоғамдық тәртіп пен демократиялық қоғамдағы жалпы әл-ауқаттың әділ талаптарын қамтамасыз ету мақсатымен заңмен белгіленген шектеулер ғана қолданылуы тиіс.Осылайша, қылмыстық жаза дегеніміз – қылмыстық заңмен белгіленген қылмыс жасауда кінәлі тұлғаға сотпен қолданылатын, саза қасиетіне ие және қылмыс жасаған адамға мемлекеттің көзқарасын сипаттайтын мемлекеттік күштеу шарасы.
51.Жазаның мақсаттары. Жазаның мақсаттары дегеніміз –бұл сот қылмыстық жазаның нақты түрін қолдануы бағытталатын әлеуметтік нәтижелер. ҚР ҚК 38-бабына сәйкес «Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзету және сотталған адаммен, сондай-ақ басқа тұлғалармен жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алу мақсаттарында қолданылады».Осылайша жазаның мақсаттары:а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;б) сотталған адамды түзету;в) сотталған адамның тарапынан жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алу (арнайы алдын алу мақсаты);г) басқа тұлғалардың тарапынан қылмыстардың алдын алу мақсаты (жалпы алдын алу мақсаты).Жазаны қолданудың әр оқиғасы жиынтығын алғанда аталған мақсаттарды көздеуі тиіс.Жазаның мақсаты ретіндегі әлеуметік әділеттілікті қалпына келтіру қылмыспен бұзылған жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін толық және барабар қалпына келтіруді көздейді.Әлеуметітк әділеттілікті қалпына келтіруге жазаның сазалық қасиетімен қол жеткізіледі.Әлеуметтік әділдік сот жазаны жария түрде тағайындай келе (ал сот процестері негізінен ашық отырыстарда өтеді), қоғамның әр мүшесін мемлекет қылмыстық заңды бұзған адамды жазалауға және қоғамдық тәртіпті қорғауға қабілетті екендігіне көзін жеткізетіндігімен қалпына келтіріледі, ал соңғысынсыз бүкіл қоғамның өмір сүруі мүмкін емес.Жасалған қылмыс пен тағайындалған жазаның арасында, ол өмір мен денсаулыққа зиян келтіру үшін неғұрлым қатаң жаза түрлері, тіпті өлім жазасын қолдануға дейін, ал пайдақорлық озбырлықтар басым көпшілігінде сотпен мүліктік жазамен жазаланатындағын білдіретін шамаластық болуы тиіс.Жаза сондай-ақ адамдардың әділдік сезімін қанағаттандыру үшін, ал бірқатар жағдайларда олардың қылмыскер жасаған зұлымдыққа зәр сезімін қанағаттандыру үшін қолданылады. Сол себеппен әділ жаза көбіне қоғаммен жағымды түрде қабылданады, ал әділ емес жазаны тағайындау жазаның осы мақсатына қол жеткізбейді.Оған қоса, әділдік түсінігінің өзі әрекет пен сауап арасындағы, адамдардың шынайы маңыздылығы мен олардың әлеуметтік жағдайының арасындағы, адамның құқықтары мен міндеттерінің арасындағы сәйкестікті қамтамасыз етудің талабынан тұрады. Кез келген заң, оның ішінде қылмыстық заң да қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерінің деңгейін реттемелеп, осы арқылы жеке тұлғаны, қоғам мен мемлекетті қылмыстық озбырлықтардан қорғайды. Осы мағынадағы қылмыс қоғамдық өмірдің құрылмына озбырлық жасау ретінде қабылданады. Жазаның келесі мақсаты болып сотталған адамды түзету табылады. Бұл мақсат сотталған адамның қоғамға қарсы бағытталған, және олардың ықпалымен қылмыс жасалған және оның мінез-құлқынан көрініс табатын және жаңа қылмыстарды жасаудың себебіне айналуы мүмкін көзқарастарын, дағдылары мен бейімділіктерін бейтараптандыруға бағытталған.Түзету барысында сотталағн адамды тұлғаға, оның құқықтарына және мүдделеріне, қоғамдық пайдалы еңбекке және қоғамдық тәртіпке құрметпен қарау секілді әлеуметтік пайдалы қасиеттерді баулу жүреді.Жаза шаралары түзетудің түрлі құралдарын талап етеді. Сонымен бірге, түзету құралдары жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның жеке тұлғасын есепке алумен қатар қолданылуы керек. Мысалы, бас бостандығынан айыру кезінде түзетудің негізгі құралдары болып бас бостандығынан айыруды бастан өткерудің режимі, еңбек, сотталғандарға кәсіби білім беру және прогрессивті дайындау, тәрбие жұмысы табылады. Түзету ықпалын жасаудың басқа да құралдары қолданылады: сотталғандардың өз күштерімен қызмет ету ұйымдары, мәдени-ағартушылық жұмыс және басқа қызмет.Жазаның дербес мақсаты болып арнайы алдын алу мақсаты табылады, ол сотталған адамның тарапынан жаңа қылмыс жасалудың алдын алудан тұрады. Арнайы алдын алу мақсатына сотталған адамның жаңа қылмыс жасауға физикалық мүмкіндігінен айырылуы арқалы қол жеткізіледі. Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамау секілді жазалаудың түрлері үнемі күзету және қадағалау, қоғамнан шеттетумен байланысты ұстаудың белгілі режимімен қатар жүреді. Белгілі бір қызметке ие болу құқығынан айыру кезінде тұлға бұрынғы қызметінде жұмыс істеу және оны жаңа қылмысты жасау үшін қолдану мүмкіндігінен айырылады. Сонымен қатар, кез келген жаза сотталған адамға құқықтарынан айрылу және қасіреттер келтірумен байланысты, ол кінәліні қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүрлейді, оны үстіне қайтадан қылмыс жасау үшін заң одан неғұрылым қатаң жазаны қарастырады. Қайтадан неғұрлым қатаң құқықтан айыру мен қасіреттерді бастан кешірудің алдындағы қорқыныш тұлғаның жаңа қылмысты жасаудан бас тартуына себепші болады. Оған қоса, жазаны өтеудің барысында сотталған адамның психикасы сотталған адамды түзетуге бағытталған белгілі бір психикалық ықпал етудің әсерінде болады. Жалпы алдын алуға келетиін болсақ, оның мәні жазалау арқылы басқа тұлғалардың, ең алдымен санасында заңдар мен басқа да нормативті заң актілерін орындауға деген қажетті тұрақтылық жоқ тұрақсыз азаматтардың тарапынан қылмыстың жасалуының алдын алуда жатыр.Жазамен, оны қылмыс жасаған жағдайда қолданумен үрейлендіру осындай тұлғалардың санасына және тәртібіне тоқтататын, алдын алатын әсерін тигізеді, оларды қылмыс жасау туралы ойын тастауға мәжбүрлейді. Жазаның мақсаттарының әрқайсысы дербес сипатқа ие болатындығын, сондай-ақ жазаның басқа мақсаттарымен үйлесімде жүзеге асырылатындығын ерекше атап кеткен жөн. Мұндай жағдайда сот нақты қылмысқа жазаны шығару кезінде жазаның барлық мақсаттарының дұрыс арақатынасына көңіл бөлуі тиіс.
52.Жазаның жуйесі және оның мәні. Жазалар жүйесі дегеніміз – қылмыстық заңмен белгіленген және сот үшін міндетті болатын жазалардың салыстырмалы ауырлығын есепке ала отырып белгілі тәртіппен (барынша қатаңнан неғұрлым төмен қатаңдыққа қарай) орналасқан жаза түрлерінің толық тізімдемесі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде жазалар жүйесі 39-баптың 1-бөл. анықталған.Жоғарыда аталған анықтаманы талдау келесі негізгі сәттерді бөліп қарасытыру мүмкіндігін береді:
Жалпы алғандағы жазалар жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі сотқа сотталған адамды түзету үшін неғұрлым мақсатқа лайықты шараларын таңдау мүмкіндігін беретін кінәліге ықпал етудің құралдарынан тұрады. Осы жүйеге сәйкес, соттар ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдармен қатар, неғұрлым аз қауіпті қылмыстар жасаған тұлғалара да ауырлығы бойынша алуан түрлі жазаларды қолдануға құқылы. Осылайша, жаза түрлерінің алуан түрлілігі қылмыстың да, қылмыскердің де қоғамдық қауіптіліген ескеру және жаза мақсаттарына қол жеткізуге септігін тигізетін әділ жазаны тағайындау мүмкіндігін береді. Заң шығарушы жазаның түрлерін неғұрлым аздан барынша көпке қарай принципі бойынша орналастырды. Мұндай тәртіп жеке қылмыстық әрекеттердің олардың маңыздылығына қарай жазаны таңдауды жеңілдетеді, ал сотқа жазалаушылықты нақты қылмыстың жағдайларымен және осы қылмысты жасаған кінәлінің ерекшеліктерімен салыстырып шамалау мүмкіндігін берді. Жазалар жүйесі құқық қолдану қызметі үшін айтарлықтай маңызға ие. Осылайша, жазалардың түрлерінің олардың әрқайсысын қолданудың нақты шектері мен қолданылуының тәртібі белгіленген толық тізімі сот қызметіндегі заңдылық пен объективтілік принциптерін сақтауға себін тигізеді. Оған қоса, қолданылып отырған жазалар жүйесі соттарды нақты істің және кінәлінің тұлғасының ерекшеліктерінен шыға келе жаза түрін жеке таңдау мүмкіндігіне бағыттайды.Жазаны мемлекеттік күштеу шарасы ретінде жоққа шығармастан, ақыр аяғында, адамға, оның сезімдері мен ойларына, идеяларына және көзқарастарына, оның өзінің жеке мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал етудің әдісі ретіндегі мақсатқа бағытталған тәрбие ғана оның тұрақты көзқарастарын, дағдылары мен құқықтық дағдыларын қалыптастыруға ықпал ете алатындығын атап өткен жөн.Қоғамдық өмірдің қазіргі реалийлері жазаның құдіретіне сенімнің жойылуымен сипатталатындағын және осыған байланысты ғалымдар орын алған жағдайдан шығудың жолдарын іздеп жатқандығын ескерген жөн. Бұдан күштеу мен мәжбүрлеу принциптеріне емес, сендіру және мәжбүрлеудің үйлесуіне негізделетін жазалау теориясы ерекше маңызға ие бола бастайды. Бұл теорияға сәйкес, жаза, қылмыскерлікпен күресудің маңызды және әлі қажетті құралы бола отырып, сонымен бірге жалғыз емес, және басты емес, тек қосалқы шарасы болып табылады. Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның рөлі жоғары гуманизммен және адамға деген қамқорлықпен анықталуы тиіс.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бұл ережелер ескерілген, және жазалардың түрлерінің тізімі бұрын қолданылған заңнамамен салыстырғанда, айтарлықтай өзгерді. Жазаның бір түрлері сақталды, ал басқаларынан заң шығарушы бас тартты. Оған қоса, жүйеге қылмыстық жазаның жаңа түрлері негізделген түрде енгізілді: қоғамдық жұмыстар, бас бостандығын шектеу және т.б. Жазаның кейбір түрлерінің атаулары өзертілді, және сәйкесінше олардың мазмұны да өзгерді. Мысалы, тәртіптік батальонға бағыттау түріндегі жаза тәртіптік әскери бөлімде ұстаумен алмастырылды. Төмен тиімділігі мен мақсатқа сәйкессізділігінің себебінен Қылмыстық кодексте 1959 жылдың Қылмыстық кодексінде орын алған қоғамдық ұялту, жасалған зиянды жою міндеттерін арту, жер аудару, көшіру, қызметтен босату, тәрбие-еңбек профилакторийіне бағыттау, ата-аналық құқытардан айыру секілді жазаның түрлері жоқ. Қазіргі қылмыстық жаза жүйесінде сотталған адамға физикалық қасіреттерді шектіруден тұратын жазалаудың түрлерінен, сондай-ақ сотталған адамды мүгедек ететін және ар-ұжданы мен қадір-қасиетін төмендететін жазалар жоқ. Бұл өзінің сазалық бағыттылығына қарамастан қатігездікті шектеуге талпынуға тиіс қылмыстық заңнаманың гуманизмінің куәсі болып табылады..Қылмыстық кодексте көзделген қылмыстық жазалар белгілі белгілері бойынша жіктелуі мүмкін. Осылайша, тағайындаудың тәртібіне байланысты жазалар үш топқа бөлінеді: 1) негізгі, 2) қосымша, 3) негізгі, сондай-ақ қосымша жаза ретінде қолданылатын жазалар (ҚК 39-бабы).Негізгі жазалар – тек дербес түрлер ретінде тағайындыла алатын жазаның түрлері, оларды басқаларына қосымша ретінде қосуға болмайды, олармен жазаның мақсаттарына қол жеткізу байланысты болады. ҚК 39-бабына сәйкес жазаның негізгі түрлері мыналар: қоғамдық жұмыстарға тарту, түзету жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеулер, бас бостандығын шектеу, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру, өлім жазасы. Қылмыс жасаған тұлғаға ҚК Ерекше бөлімінде норма санкциясында анықталған негізгі жазалардың тек біреуі ғана қолданылуы мүмкін.Қосымша жазалар дегеніміз – бұл негізгі жазаға қатысты қосалқы сипатқа ие жазаның түрлері және олар тек негізгі жазаны қолдану жазалаудың мақсаттарын қамтамасыз етпейтін жағдайда ғана қолданылады.Қосымша жазаларға жазаның тек екі түрі ғана жатады: арнайы, әскери немесе құрметті атақтан, класстық шеннен, дипломатиялық рангтен, квалификациялық класстан және мемлекеттік наградалардан айыру және мүлікті тәргілеу.Қосымша жазаны қолдану кезінде келесі талапатар орындалуы тиіс:
Қосымша жаза негізгі жаза түріндей бола алмайды, бұл бір жаза заңмен рұқсат етілген мерзімнен немесе шамадан үлкеніне артылатындыған білдіретін еді. Басты жазалау элементтері негізгі жазаның элементтерімен бірдей болатын қосымша жазаны тағайындауға болмайды (мысалы, белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруға қосымша белгілі қызметтерге ие болу құқығынан айыру).Егер жасалған қылмыс жіктелетін заң қосымша жазаны міндетті түрде тағайындауды көздесе, осындай жазаны қолданбау тек ҚК 55-бабында көзделген жағдайлар (осы қылмыс үшін көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жұмсақ жазаны тағайындау) болған кезде ғана орын алуы мүмкін. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының «Жазаны тағайындау кезінде соттардың заңдылықты сақтауы туралы»1993 жылдың 24 маусымындағы №3 Қаулысының 16-тармағында соттардан қосымша жазаларды тағайындау мәселелеріне көңіл бөлуді күшейту қажеттілігі талап етіледі, бұл негізгі және қосымша жазаның дұрыс үйлесімі оның нәтижесінде жекеленуі приницпін жүзеге асыруға, жазаның мақсаттарына табысты қол жеткізуге септігін тигізетіндігін білдіреді./1/Айып төлеу және белгілі бір қызметке ие болу құқығынан айыру немесе белгілі қызмет түрімен аналысу құқығынан айыру секілді жазаның түрлерін сот тек жазаның негізгі түрлері ретінде ғана тағайындап қана қоймай, ҚК 40-бабында (айып төлеу), ҚК 41-бабында (белгілі қызметке ие болу және белгілі қызметпен айналысу құқығынан айыру) белгіленген қалған жағдайларда басқа жазаның түрлеріне қосымша тағайындай алады.
53. Бостандығын шектеумен немесе айырумен байланысты емес жазалар. Айыппұл. Қылмыстық кодекспен көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза таңайындау сәтіне қолданылып жүрген айылық есептік көрсеткіштің белігі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысынң немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп алу. Белгілі лауазымды атқару немесе білгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру мемлекеттік қызметте, жергілікті өзін өзі басқару органдарында белгілі бір лауазымды атқаруға, не белгілі бір кәсіптік немесе өзге де қызметпен айналысуға тыйым салудан тұрады. Қоғамдық жұмыстарға тарту. Қоғамдық жұмыстар сотталған адамның негізі жұмыста не оқудан бос уақытта тегін қоғамдық жұмыстарды орындауынан тұрады, олардың түрлерін жергілікі атқарушы органдар немесе жергілікті өзін өзі басқару органдары белгілейді. Түзеу жұмыстары екі айдан екі жылға дейінгі мерзімге белгіленеді жіне сотталған адамның жұмыс орны бойынша өтеледі. Әскери қызмет бойынша шектеу келісім шарт бойынша әскери қызмет өткеріп жүрген әскери қызметшілірге, шақыру бойынша қызмет өткеріп жүрген офицерлерге үш айдан екі жылға дейінгі мерзімге әскери қызмет бойынша шектеу түзеу жұмысының орнына тағайындалады. Мүлікті тәркілеу сотталған адамның меншігі б.т. мүліктің бәріңн немесе бір бөлгн мемлкеттің меншігіне мәжьбүрлеп өтеусіз алу. Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін соттау кезінде сот айыпкердің жеке басын ескере отырып, оны құрметті, әскери, арнаулы немесе өзге де атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан айыра алады.
54.Бостандығын шектеумен немесе айырумен байланысты жазалар. Бас бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтін белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан оқшауламай бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге мамандырылған органның қадағалауымен оның тұрғылықты жері бойынша өтеледі. Қамау сотталған адамды тағайындаған жазаның бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау б.т. Бас бостандығынан айыру сотталушына колония қонысқа жіберу, жалпы, қатағ ,ерекше режимдегі түзеу колониясына немесе түрмеге отырғызу жолымен оқшаулаудан тұрады. Өлім жазасы ату жазасы адамдардың қаза болуына ұштасқан террористік қылмыстар үшін, сондай ақ соғыс уақытында жасаған аса уары қылмыстары үшін ең ауыр жаза ретінде белігленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы өтінім ету құқығы беріледі.
55.Өлім жазасы. Өлім жазасы ату жазасы адамдардың қаза болуына ұштасқан террористік қылмыстар үшін, сондай ақ соғыс уақытында жасаған аса уары қылмыстары үшін ең ауыр жаза ретінде белігленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы өтінім ету құқығы беріледі..Өлім жазасы бағды заманан бері Оның негізінде қандық кектің салты жатыр – «Қанға қан, жанға жан» деп аталатын талион заңы.Өлім жазасын қолдану туралы сұрақ қылмыстық заңда әруақытта пікіпталас туғызатын. Бұл жазаны қоғамдық психологиялық деңгейіне пайдасына кіргізуге сақтап қалуға, немесе кеңейтуге шешуші дәлелдеме болған біріншіден, оның ескертулік рөлінің маңыздарға, және екіншіден ауыр қылмыс жасаған айыпталушыға әділ жазасын беру.Өз кезегінде жақтаушылар өлім жазасын алып тастау үшін гуманизмдік ойларын насихатпен және қылмыс жасаған қылмыскерлерді кешіруді ұсынады.Кәзіргі кезде көптеген елдер өлім жазасын қылмыстық жаза алып тастаған немесе оны фактілік қолданудан бас тартты. Осылай Европпалық кеңес елдерінде өлім жаза алынып тасталған. Қазақстанда басқа көптеген елдердегідей өлім жазасы қылмыстық жаза ретінде әлі қолданылады. Бірақ ҚР конституцияның 15 бабының 2 бөлігін сәйкес өлім жазасы аса ауыр қылмысқа арналған жазаның ерекше шарасы ретінде ғана сотталушыға кешірім сұрау құқығы бере отырып тағайынуы.ҚР жоғарығы соттының пленумымен 1993 ж. 24 маусымында шыққан №3 «Соттардың жаза тағайындан кезінде заңдылықты сақтауы туралы» қаулысында көрсетілген, «аталған жазаның шарасы аса ауыр қылмыс жасаған адамның ерекше қауіптілігі сонымен қатар жауапкершілігін ауырлататын ерекше мән-жайлардың болуы кезінде, тағайындалуы керек. Өлім жазасын қолдану барлық жағдайларда жасалған қылмыс жайы мәлім болған мән-жайлардың және сотталғанын толық сипаттайтын мәліметтердің негізінде соттың үкімі негізделуі керек». ҚК 48 бабының 1 бөлігіне сәйкес, өлім жазасы-ату жазасы адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр қылмыстар үшін сондай-ақ соғыс кезінде немесе адамзаттың қауіпсізділігіне қарсы қылмыстар және ерекше ауыр әскери қылмыстар жасаған үшін ғаны ең ауыр жаза ретінде қолданылуы мүмкін. Осыған орай қылмыстық кодексте өлім жазасы тағайындалатын қылмыстардың нақты тызының белгіленген.Өлім жазасын тағайындау кезінде сот ҚК 52 б. белгіленген жазаның белгілеудің жалпы бастауларын қолғы алуы қажет. Қылмыс жасады деп танылған адамғы ҚК ерекше бөлімінің баптарында белгіленген және ҚК жалпы бөлімінің шектері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады. ҚК 52 б 3 бөлігіне сәйкес , жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипатымен қоғамдық қауіптілік дәрежесі, айыпталушың жеке басы сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одаң кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамға түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайыны ықпалы ескерледі. ҚК 49 б мағынасынан соттын өлім жазасын қолдануға міндетті емес екенін және ҚК ерекше бөлімінің баптарының санкцияларында көрсетілген өлім жазасы мен басқа жазаларды таңдау құқығы барын көреміз қылмыстық заңымен өлім жазасы тағайындалған адамның нақты тізбесі көрсетілген (ҚК 49 б 2 бөлігі). Ол әйелдерге 18 жасқа толмай қылмыс жасаған адамға, сот үкім шығарған сәтте 65 жасқа толған еркектерге тағайындалады. Өлім жазасыны кешірін жасау өмір бойы бас бостандығынан айыруға немесе 25 жылға бас бостандығынан айыру жазасын ерекше режимді түзеу колониясында өтеуге ауыстырылуы. ҚК 49 бабының 4 бөлігіне сәйкес өлім жазасы туралы үкімді орныдау бір жылдан ерте болмайды. Бұл сотталушығы конституциялық құқығын пайдаланып кешірім туралы өтінішін білдіруге мүмкіндік береді.
56.Жаза тағайындаудың жалпы бастамасыҚылмыстық жаза тағайындау сот өндірісінің тамамдайтын және көбіне жазаның мақсатына жеткізетін қылмыстық заңныңең басты элементі болып табылады. Бұл туралы ҚК 52 аитылғанға сәикес, қылмыс жасауға аиыпты деп танылған адамға осы кодекстің ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы кодекстің жалпы бөлігінің ережелері ескеріне отырып, әділ жаза тағай тағайындағанға және қылмыс жасаған адамға оның түзелуі сондай-ақ жаңа қылмыстың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс.Қылмыстық кодекстің 52 бабында көрсетілген негіздер сотқа жаза тағайындаудың жалпы ережелерін белгілейді, яғни соттың нақты іске жаза тағайындау кезінде қолданылуы керек заңмен белгіленген (критерии) ҚК 52 бабына сәйкес жаза тағайындалдың жалпы негіздері 4 критериден тұрады. Сот жазаны орнатады: 1) ҚК ерекше бөлігінің тиісті бабында белгіленген шекте; 2) ҚК жалпы бөлігінің ережелері ескеріне отырып; 3) қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу үшін қажетті; 4) қылмыстардың сипатты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпталушының жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететінжәне ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамдардың түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайның ықпалы ескеріледі.Жоғарыда аталып кеткен критерилердіқарастырыныз.1.Бірінші критерий, бәрінен сотқа қылмыстық ізге түсу оргындарымен сараланған қылмыстарды дұрыс бағалауды міндет етеді. Сотталушының қандай нормамен жауап беру керек екенін анықтап, сот сол норманың санкциясын бастылыққа алады. Егер санкция альтернативтік болса, онда сот жазаның қандай түрі сотталушыға қолданылатын шешеді, ал содан кейін баптың санкциясында көрсетілген шектерді басшылыққа ала отырып оған осы жазаның мөлшерін тағайындайды.Сот қылмысқа жазаны тағайындайотырып, заңның санкцияларда көрсетілген жаза мөлшерінің ең жоғарғы шегінен шыға алмайды. Қандай ауыр қылмыс болмасын санкцияда көрсетілген жазадан басқа жазаның қатаңырақ түрінде тағайындай алмайды. Бұл талаптарды орындамау заңдылық принципін бұзу болып табылады.2.Екінші критерий сот жаза тағайындау кезінде ҚК жалпы бөлімінің ережелерін де бастылыққа алуы керек, мысалы, қылмыстар туралы, оның сатылары, заңның уақыттағы, кеністіктегі әрекеті, қылмысқа қатысу туралы, жазаның ұғымы мен мақсаты қылмыстардың, үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындалдың тәртібі. Осыған орай ҚК жалпы бөлімінің институтарының барлық ережелері ескерлу қажет.3. Үшінш критерии сот жаза тағаиындаиды да ҚК 38б 2 бөлігінде көрсетілген жаза мақсаттарын жүзеге асыруы қажет, қоғамдық әділдікті қалпына келтіру, сондаи-ак сотталушыны түзеу және қылмысты жасауды соталушыға және басқа адамдарға ескерту.4. Төртінші критерии, сот жаза тағаиындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін, қылмыстың ауырлығын ескеруі қажет, осылай қоғамдық қауіптілік сипаты жөнінен тонау, ұрлыққа қарағанда қауіптілігі көбірек, кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіруге қарағанда қауіптілігі көбірек. Осыған сәйкес бұл қылмыстарды жасағаны үшін жаза әр түрлі болуы керек. Ауырлығы көп қылмыстарға қатаңдығы жоғары жазаны еске салады және керісінше басқа мән-жайларға қарағанда ауырлығы төмен қылмыс жасағаны ушін жазаның жеңілірек турі қолданылуы қажетСонымен қатар сот жаза тағайындағанда істегі жауаптылықты және жазаны ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларды ескеруіге міндетті.Кәмелеттік жасқа толмағанға жаза тағайындау кезінде сот қарастырылған мән-жайлардан басқа оның өмір мен тәртібінің жағдайын, психикалық дамуының деңгейін, тұлғаның басқа ерекшеліктерін сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың әсер етуін ескереді (ҚК 80 бабы).
57.Жазаны даралау.
58. Жаза тағауындаудың айрықша ережелері. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға Қк нің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте жіне осы кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып әділ жаза тағайындалады. Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамға қаупітлік дәрежесі, айыпкердіңң жеке басы, соынмен бірге оның қылмыс жасағанға дейінге жіне одан кейінге мінез құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және аурлататын мән жайлар, сондай ақ тағайындалған адамның сотталған адамның түзелуіне жіне оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайна ықпалы ескеріледі.
59.Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түсінігі және түрлері Жаңа ҚР ҚК қылмыстық жауаптылықтан босату байланысты нормалары 5 бөлімде жазадан босатумен бірсе көрсетілген.Қылмыстық жауаптылық дегеніміз қылмыс жасаған адамға қолданатын қылмыстық-құқықтық әсердің шараларын айтамыз. Аталған шаралардың мазмұнынан қылмыстық жауаптылық жазаны және басқада жаза болып табылмайтын қылмыстық-құқықтың жерінің шараларын өзіне қосады. Осыған байланыстықылмыстық жауаптылық екіге бөлінеді: жаза тағайындаусыз және жаза тағайындау арқылы. Бірінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босату соттың өзімен (айыпту үкімін шығармай) немесе судья, прокурор болмаса анықтау органымен жүзеп асырылады. Екінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтың мазмұны болып айыптау үкімін адамды соттау және оған жазаны нақты қолдану. Осыған орай, кең мағынада кез келген қылмыстық жауаптылықтын босату бірмезгінде жазадан босату болып табылады. Тар мағынада қылмыстық жауаптылықтан босату, жазадан босатудан елеулі өзгеше. Осыған байланысты босатудың екі түрі өзінің арнайыланғанан қылмыстық-құқықтық мазмұны болады.ҚР ҚК қылмыстық жауаптылықтан босатудың келесі түрлерін қарастырады:
Заңда көрсетілген қылмыстық жауаптылықтан босату жағдайларының бәрінде адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады, егер қылмыс құрамын құрайтын іс-әрекет жасаған кезде босатылады, яғни қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыстық жауаптылық негізі болғанда. Бұл қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыстық жауаптылықтан босатылудың түрлері, жауаптылыққа тартпау негіздері бар болуымен байланысты жауаптылықтан босатудан (қылмыстық іс-әрекетті жоятын мән-жайлар) айырады. Мұнымен қатар қылмыстық заң кез келген қылмыстан емес, белгілі ауырлықтағы қылмысты жасаудың мүмкіндігімен байланыстырылады. Қылмыстық жауаптылықтан босату, тек ауырлығы жеңіл немесе орташа қылмыстарды жасауда ғана мүмкіндігі бар. Одан басқа талап, ауырлықтың көрсетілген дәрежесі қылмысты адамның алғашрет жасауы. Бұған қоса адаммен ауырлығы кішігірім немесе орташа қылмысты жасауы - әдетте мұндай адамды қылмыстық жауаптылықтан босатудың себебі емес. Тағы бір маңыздылық аталған ауырлықтағы қылмысты жасаған адамның өзі қоғамдық қауіп келтірмеуі болып табылады (өйткені мұндай қылмыстардың барлық жағдайлары қылмыстық жазалау саласынан шығып кетер еді). Бұл шарттардың жиынтығы мынандай қорытындыға мүмкіндік береді, қылмыстық жауаптылықтан босату, қылмыстық заңда мынамен байланысты қарастырылады, нақты адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуды жалғастыруға мағына жоқ, яғни оған жазаны қолдануға және оны жазаны өтеуге мәжбүр етуге.
60.Қылмыстық жазадан босатудың түсінігі мен түрлері Қылмыстық құқықта жазадан босату өзінше бөлек институт болып табылады.Яғни сот шешімімен табылған адам өзінің қылмысыныңарқасындаалған жазасын толығымен өтеген немесе жартылай өтеп жартысын әрі қарай өтеген жағдайда жазадан босатылады.Қылмыстық құқықта нақты институтты қолдану мынадай жағдайда қылмыстық репрессия үнемделеді, қылм-қ занның нормасымен қолданылған нақты жаза өзінің мақсатына жету үшін, яғни қолданылған жаза мақсатсыз немесе қалуы мүмкін.ҚР ҚК қылмыстан босатудың келесі түрі қарастырылады:
Дәреженің анықталуына байланысты міндетті және факультативті жазадан босатуды шығаруға болады. Міндетті босату,яғни практикалық сот қарауына қатысы жоқ және формальді шешімді керек етпейтін. Факультативті түрде,яғни сотпен шешілетін, жазадан босатудың басқа барлық түрі жатады. Уақытқа байланысты жазадан босату қолдануда мынадай жағдай туып отыр, яғни жазаны қолдану барысында ( мерзімнен бұрын - шартты босату ) және ( қолайсыз жағдайлардың салдарынан ) жазаны тағайындау барысында.Сонымен қатар жазадан босату алдын-ала шарптты немесе аяқталғанда(мысалы-мерзімінің өтуі)
61. Шартты соттау. Егер түзеу жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостаныдығынан айру жазасын тағайындағанда сот сотталған адамның жазаны өтелмей түзелуі мүмкін деген қорытындыға келс, ол тағайындалған жазаны шартты деп санауға қаулы шығарады. Шартты түрде соттау қолданылған жағдайда сот жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басын, соның ішінде жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән жайларды ескереді.
62.Жазаны өтеуден шартты мерзімінен бұрын босату. Түзеу жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандыған шектеу немесе бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жүрген жіне со ттағайындаған жазаны толық өтеуді қажет етпейтін адамды сот құқық бұзбайтын мінез құлқы, еңбекке адал қарағаны, көркепөнерпаздар ұйымының жұмысына және тәрбиелік іс шараларға белсенді қатысқаны, қылмысымен келтірілген залалын өтеу жөнінде шаралар қолданғаны үшін сот тағайындаған жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуы мүмкін. Бұл орайда ол адам қосымша жаза өтеуден толық немесе ішінара босатылуы мүмкін.
63.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түсінігі және заңи табиғаты. Қылмыстық заң есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс әрекет жасаған немесе мұндай іс әрекеттерді есі дұрыс күйде жасаған бірақ сот үкімі шыққанға дейін немесе жазасын өтеген кезде өз әрекеттері жөнінде өзіне есеп беру немесе өзі әрекетін басқару мүмкіндігінен айыратын психикалық аурумен ауыратын, сондай ақ дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шеккен адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды белгілейді. Медициналық сипаттағы шараларды қолдануда ізгілік, заңдылық, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау принциптері басты басшылыққа алынады.
64.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының қолданудың негіздері. Сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын 1Есі дұрыс емес жағдайда әрекеттер жасаған.2 Қылмыс жасағаннан кеиін психикасы жазаны тағайындай немесе орындау мүмкін емес болып бұзылған.3 Қылмыс жасаған және есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін . 4 Қылмыс жасаған және алкогализмнен немесе нашақорлықтан не уытқұмарлықтан емдеуге мұқтаж деп танылған адамдарға тағайындалуы мүмкін.
65.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлері. Сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының : 1) емханалық мәжбүрлеп қадағалау және психиатрда емделу; Егер адам психикасының бұзылу сипаты тек психиатриялық стационарда ғана жүзеге асырыла алатын, емдеудің, күтудің, ұстаудың шарттарын талап ететін болса тағайындалуы мүмкін. 2) жалпы үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеу; Жалпы үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеу өзінің психикалық жай күйі мен жасаған қоғамдық қауіпті әрекетінің сипаты бойынша стационарлық емдеу мен қадағалауды қажет ететін бірақ интенсивті қадағалауды қажет етпейтін адамға тағайындалуы мүмкін,3) мамандандырылған үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емделу;4) Интенсивті қадағаланатын мамандандырылған үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеу түрлерін тағайындауы мүмкін. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының қылмыстық шараларымен белгілі ұқсастыққа ие. Ол жаза сияқты мынада көрінеді, бұл шаралар мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының түрлері болып табылады және сотпен тағайындалады. Бұл шаралар қылмыстық жаза шарасынан қағидалық айырмашылыққа ие.Көрсетілген мәжбүрлеу шаралары жазаның мұндай қасиеттерінен айрылған: қанаушылық сияқты соттылықты тартады. Олар мемлекет пен сот атынан оларға қолданылған адамдар қоғамға қауіпті әрекеттің теріс бағасын көрсетпейді.
66. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың,ұзартудың,өзгертудің және тоқтатудың тәртібі. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын ұзартуды,өзгертуді,тоқтатуды психиатр дәрігерлер комиссиясының қорытындысы негізінде мәжбүрлеп емдеуді жүзеге асыратын мекеме әкімшілігінің ұсынуы бойынша сот белгілейді.МС мәжбүрлеу шарасы белгіленген адам сотқс осындай шараны тоқтату туралы не өзгерту туралы ұсыныс енгізу үшін негіздердің бар екені жөніндегі мәселені шешу үшін кемінде алты айда бір рет психиатр дәрігерлер комиссиясында куәландырылып отыруы тиіс.
67. Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі. Қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзу нәтижесін, қоғамға қауіпті іс әрекеттің көрінісі б.т.қылмыстық заң бойынша жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне, қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған құқықтық жауапкершіліктің бір түрі б.т. Қылмыстқ жауаптылық өзінің нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі б.т.
68.Қылмыстық жауаптылық жүзеге асыру. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамынң барлық белгілері бар іс әрекетті істеуі б.т. Яғни бұл деген қылмыстық жауапқа жіне жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс әрекеттерді қасақана немесе абайсызда істеген айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді.Демек, қылмыстық жауаптылық негізі іс әрекетте қылмыс құрамының болуы б.т. Адамның (қылмыс субьектісі) қылмыстық заңда көрсетілген қоға мға қауіпті іс әрекеттерді (қылмыстың обьективтік жағы) кінәлі түрде қасақана немесе абайсызда істеуі (қылмыстың субьективтік жағы) қылмыс құрамының белгілері б.т. Іс әрекетінде қылмыс құрамының кем дегенде бір белгісі жоқ болса, ол адамды қылмыстық жауапқа тартатын негіз жоқ.
69.Қылмыстық жауаптылықтың өзге де құқылық жауаптылықтан айырмашылығы. Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған жауаптылықтың бір түр б.т. Қылмыстық жауаптылық өзінің нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі. Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындауға тиісті шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнының өзі сол субьектіге қылмыстық жауаптылық жүктей отырып, мемелкет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.
70.Қылмыстық жауаптылықтың негіздері. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамынң барлық белгілері бар іс әрекетті істеуі б.т. Яғни бұл деген қылмыстық жауапқа жіне жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс әрекеттерді қасақана немесе абайсызда істеген айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді.Демек, қылмыстық жауаптылық негізі іс әрекетте қылмыс құрамының болуы б.т. Адамның (қылмыс субьектісі) қылмыстық заңда көрсетілген қоға мға қауіпті іс әрекеттерді (қылмыстың обьективтік жағы) кінәлі түрде қасақана немесе абайсызда істеуі (қылмыстың субьективтік жағы) қылмыс құрамының белгілері б.т. Іс әрекетінде қылмыс құрамының кем дегенде бір белгісі жоқ болса, ол адамды қылмыстық жауапқа тартатын негіз жоқ.
71. Аяқталмаған қылмыстық іс әрекет түсінігі және түрлері. Қылмыс істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмыстарға дайындалу, оқталудан біткенге дейінгі өтетін кезеңдерін айтамыз. Қасақаналықпен істелетін қылмыста бірнеше саты болады: қылмыс істеуге дайындалу, қылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау. Тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу д.т. Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс әрекет, бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады.
72.Дайындалудың обьективтік және субьективтік алғышарттары. Қылмыс істеу қару аспаптары болып қылмыс істеуге қолданылатын кез келген заттар саналады. Оған атылатын немесе суық қарудың барлық түрлері, әртүрлі кесіп тесетін нәрселер жатады. Қылмысқа қатысушыларды іздестіру уәде беріп қорқыту, бопсалау, жолмен болашақта істелетін қылмысқа бірге қатысушыларды табу, алу б.т. Қылмыс жасауға сөз байласу ек і немесе одан да көп адамдармен нақты қылмысты істеу жөнінде күні бұрын уағдаластыққа қол жеткізу. Субьективтік жағынан дайындық әрекеті әр уақытта да тікелей, нақты қасақаналықпен, қасақана қылмыс жасауға жағдай туғызады.
73. Дайындалу іс әрекетінің түрлері.Тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу д.т. Қылмыс істеу қару аспаптары болып қылмыс істеуге қолданылатын кез келген заттар саналады. Оған атылатын немесе суық қарудың барлық түрлері, әртүрлі кесіп тесетін нәрселер жатады. Қылмысқа қатысушыларды іздестіру уәде беріп қорқыту, бопсалау, жолмен болашақта істелетін қылмысқа бірге қатысушыларды табу, алу б.т. Қылмыс жасауға сөз байласу ек і немесе одан да көп адамдармен нақты қылмысты істеу жөнінде күні бұрын уағдаластыққа қол жеткізу. Субьективтік жағынан дайындық әрекеті әр уақытта да тікелей, нақты қасақаналықпен, қасақана қылмыс жасауға жағдай туғызады.
74. Қылмысқа оқталудың обьективтік және субьективтік алғышарттары. Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс әрекет, бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады. Қылмыс істеуге оқталудың төрт белгісі бар: 1) Іс әрекеттің қылмыс істеуге тікелей бағытталуы қылмыс істеуге оқталғанда, қылмыс субьектісі қылмыс құрамын орындауға тікелей кіріседі; 2) субьективтік белгісі қылмыс істеуге оқталғандық тек тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады; 3) Істеуге бағытталған қылмыстың ақырына дейін жеткізілмеуі б.т.; 4) Кінәлінің ырқынан тыс себептерден қылмыстың ақырына дейін жеткізілмеуі.
75. Қылмысқа оқталғандығы үшін жауаптылықтың түрлері және ерекшеліктері. Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс әрекет, бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады. Қылмыстық жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр және ерекше ауыр қылмыс жасауға оқталғаны үшін ғана басталады. Қылмысты істеуге оқталғандықтың да қылмысты ниетті жүзеге асыру дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін. Осыған байланысты қылмысты оқталудың өзі біткен және бітпеген деп екіге бөлінеді. Біткен оқталу деп, кінәлінің қылмысты аяқтауға қажетті деп санаған барлық іс әрекеттерін толық істеуі, бірақ осыған қарамастан , адамның ырқынан тыс жағдайда қылмыс аяқталмайды. Бітпеген оқталу деп, кінәлінің қылмысты аяқтауға қажетті деп санаған барлық іс әрекеттерін толық емес, жарым жартылай орындау б.т. Қылмыс істеуге оқталу жарамсыз обьектіге, затқа немесе жарамсыз құралмен оқталу деп екі түрге бөлінеді.
76. Аяқталмаған қылмыстық іс әрекеттердің түрлерін ажырату. Қылмыс істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмыстарға дайындалу, оқталудан біткенге дейінгі өтетін кезеңдерін айтамыз. Қасақаналықпен істелетін қылмыста бірнеше саты болады: қылмыс істеуге дайындалу, қылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау. Тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу д.т. Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс әрекет, бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады.
77. Қылмыс жасаудан ерікті түрде бас тартудың түсінігі және белгілері. Адамның дайындау іс әрекеттерін немесе қылмыс істеуге тікелей бағытталған дайындалу іс әрекетін тоқтатуы не іс әрекетті тоқтату, егер адам қылмысты ақырына дейін жеткізу мүмкіндігін ұғынған болса, қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту деп танылады. Өз еркімен бас тарту дегеніміз алдын ала қылмысты іс әрекет істеуге кіріскен адам өз еркімен оны одан әрі дамытудан бас тартады. Бұл жерде адам қылмысты ақырына дейін жеткізуге мүмкіндігі біле тұрып, осы мүмкіндікті пайдаланудан ерікті түрде бас тартады. Мұндай жағдайда адам өзінің ойлаған қылмысын толық жүзеге асыруға нық сенімде болады, бірақ бұл ойын жүзеге асырмайды.
78. Шын өкінудің қылмыстық құқықтық мәні. Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам, егер ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын моындап өз еркімен келсе немесе қылмысты ашуға жәрдемдессе немесе келтірілген зиянды өзгеше түрде қалпына келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Шын жүректен өкіну деп, істеген кінәлінің қылмысы үшін ағынан жарылып өкініш білдіруі; өзін өзі айыптауы; істеген ісі үшін қандай да болсын жазаны адал өтеуге даяр екендігіне көз жеткізу; іштей қатты күйзеліп, қайғылануы сияқты әрекеттерін айтамыз.
79.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының және жазалаудың жалпы мәселелері. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасы сұрақтарына ҚР ҚК-нің арнайы бөлімі алғаш рет арналған, бұл 1990 жылдың 15 қазан күніне енген және БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен мақұлданған "Бала құқықтары туралы" конвенциясында көрсетілген гуманизм мен әділдік принциптеріне сәйкес келеді. Заң шығаоушы осы жағдайда мынадан шығады, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына жасының психологиялық ерекшеліктері. Жақын тұрмыс айналасының приминогендік факторлар өзінің бекітіліміне ұмтылуына сипатта. Ерекше зейін мемлекетпен кәмелетке толмағандардың қылмысын алдын алуына балалардың қадағалауымен күресуіне балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқына ересек құқық бұзушылардың теріс әсеріне аударылады.1921 жылы «Балалар қылмыстылығымен 18 жасқа жетпеген кәмелетке толмағандардың моральдық төмендігімен және бұзақылымен күресу ісіндегі кейінге қалдырылмайтын шаралар туралы» әділет органдары жүйесінде дайындалған жетекшілік баяндаманың біреуінде жазылған тек қана жай адам ұнамдылығының ойлауымен қоғамдық моральдық тасталған және бұзақылық тұрғынға көшенің әсерімен ең шешіледі. Мысалыға, қылмысты жауаптылыққа кәмелетке толмағандарды тартутуралы өзінің тарихи ерекшелікте және даму кезеңдерінде. Мысалы, қазақтың әдеттегі қылмыстық құқығы бойынша 15 жасқа дейінгі қылмыскерлер сотқа тартылмаған. Профессор Фукс С.Л. осы себеп бойынша былай жазады: «15 жасқа дейінгі балаларды кісі өлтіру мен ұрлық қарағанда жеңілдірек қылмыстар бойынша қылмыстық жауаптылықтан толық босату, өзінің әрекетіне есеп беруге олардың қабілетсіздігімен сондай-ақ олардың көп жағдайларда кез-келген жазаның сүйенетіні айыпты төлей алмауымен түсіндіріледі. Азаматтық және неке кәмелеттігінің жасы болып саналатын 15 жасқа толуы жас қазақ әке болып табылады. Қазақтың мақалы: «15-тегі - отау иесі» дейтін. Сот алдында өзінің қылмыс үшін жауап беруге қабілетті меншік иесі тұратын, яғни қазақ құқығының көзғарасымен қылмыстық жауаптылықты жүктеуге қабілетті. Әдеттегі қазақтың қылмыстық құқық нормаларының әсерін Қазақстан территориясында әрекет еткен 1922 жылғы РСФСР ҚК-не өзгертулер мен толықтыруларынан көруге болады. Қазақстанның Орталық атқару комитетінің 3-ші жиналысы көшпенді халық нысанасының деңгейін ескере кәмелетке толмаған қазақтардың қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше жағдайын орнатқан. Ішінара қылмыстық жаза 14 жасқа дейінгілерге сонымен қатар 14-тен 18 жасқа дейін қазақ ұлтына жататын кәмелетке толмағандарға, басқа ұлттардың адамдарына 14-тен 18 жасқа дейін қолданылмады. 35 жыл бойы Қазақстан территориясында әрекет еткен 1926 жылғы РСФСР ҚК-і қылмыстық жауаптылықтың жасын келесі үлгіде анықтаған: «соттық түзеу сипаттағы әлеуметтік қорғау шарасы 14 жасқа дейінгі жас өспірімдерге қолдануға жатпайды. Оларға қатысты тек медико- педогогикалық сипаттағы әлеуметтік қорғау шарасы қана қолдануы мүмкін. 14 жастан 16 жасқа дейін кәмелетке толмағандарға соттық түзеу сипаттағы әлеуметтік қорғаушылары мұндай жағдайларды қолданылуы мүмкін, егер кәмелетке толмағандардың істері бойынша комиссиямен медико-педагогикалық сипаттағы әлеуметтік қорғау шаралары оларға қолдану мүмкін емес деп танылса (1926 ж РСФСР ҚК 12 б).Бірақ КСРО ОАК мен ХКК қаулысымен 1935 жылға 7 сәуірінен «Кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықпен күресу шаралары». КСРО-мен одақтас республикалардың қылмыстық қаулысы заңның негізгі бастаманың 8 бабын алып тастап былай орнатты: 12 жастан бастап ұрлық жасауда болған зорлық келтірген ауыр дене жарақат жасаған кісі өлтірген не кісі өлтіруге оқталған кәмелетке толмаған қылмыстық сотқа қылмыстық жазаның барлық шарасын қолданумен тартады. ҚР ҚК бойынша жасалған қоғамға қауіпті әрекет үшін қылмыстық жауаптылыққа қылмыс жасауға дейін 16 жасқа толған адамдар тартылады. Сонымен бірге қылмыстардың қатары бойынша қоғамдық қауіптілігі кәмелетке толмағанның түсуіне жеткілікті қылмыстық жауаптылық 14 жастан пайда болады. Мұндай қылмыстардың таусылатын тізімі ҚК-ң 15 бабында анықталған. Соңғы жылдарда кәмелетке толмаған адамдардың жасаған қылмыстың өлшемі төмендеп келеді. Тәжірибе көрсетіп тұр, кәмелетке толмаған адамдардың олар мен зорлық пен мүліктік қылмыстарды жасаудың елеулі санымен сипатталады. Кейде бұл қылмыстар аса қатыгездікпен оллардың арасындағы маскүнемдік, токсикамания, наркомания мен жезөкшеліктің таралуымен жасалады. Сонымен бірге есте сақтау қажет кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы көбінесе топтық мінезді жүктейді, ал республика бойынша қылмыстың 20 пайызынан аса ересек адамдар олармен бірге жасаладыҚР ҚК-ң 78 б сәйкес: «Кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезде жасы 14-ке толған кезге қарай бірақ 18-ге толмаған адамдар танылады». Заңшығарушы қылмыстық жауаптылық пайда болатын кішігірім жасты анықтай отырып белгілей, тек белгілі жасқа толуымен кәмелетке толмаған өзінің әрекетін дұрыс ұғынуға және қылмыстық жазаны қабылдауға қабілетті болып келеді.Сонымен қатар заң шығарушы кәмелетке толмаған терминнің түсінігін белгіледі, бұл қылмыстық жауаптылық туралы нормаларды дұрыс қолдану үшін өте маңызды осымен байланысты 1976 жылғы 3 желтоқсаннан Жоғарғы Сот Пленумының қаулысының 16-шы «Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы және оларды қылмысты, яғни өзге қоғамға қарсы қызметке тарту туралы істері бойынша заңнамны соттармен қолдану тәжірибесі туралы» 6-шы тармағында түсіндірілген. «Сот кәмелетке толмағанның жасын (туған жылы, айы, күні) дәл орнатуға шараларды қолдануға міндетті. Осымен тұлға белгілі жасқа толу күнінде емес тек келесі тәуліктен бастап саналады.Сот медициналық сараптамасымен жасты орнату кезінде сотталушының туған күн сарапшыларымен аталған сол жылдың соңғы күнін санау қажет, ал жастың төменгі және жоғарғы деңгейін анықтау кезінде сотқа мұндай адамның сараптамамен болжанылған төмен жасынан шығу тиісҚазіргі кезде көптеген шет елдің ҚК-де кәмелетке томағаннның қылмыстық жауаптылығымен жазасының ерекшеліктері жеке тарауға алынған. Соңғысында кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық туралы нормаларын ҚР ҚК-гі жеке бөлімде орналастыру. Олардың қылмыстық іс жүргізу нормаларымен байланысы ерекшеленеді. Прогресивтік мына факт табылады. ҚР жаңа Қылмыстық іс-жүргізу кодексінде «кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істері бойынша іс-жүргізу» тарау бар , ол жерде кәмелетке толмағандарға қатысты алдын ала тергеу мен қылмыстық істің сот талқылауының еркешеліктеріне жататын барлық нормалар нақтыланған. «Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы» бөлімі кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктерін сипаттайтын жалпы ережелерін (78 б), кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның сипаттамасы (79 б), кәмелетке толмағандардың адамға жаза тағайындау (80 б) құрайды, кәмелетке толмағандарды жазадан тартып (81 б), тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының (82 б) және олардың мазмұнын қарастырады, кәмелетке толмағандарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату (84 б), ескеру мерзімінің (85 б) және соттылықты мерзімнің (86 б) негіздерінен көрсетеді, сонымен қатар алғаш рет қылмыстық жауаптылық пен жазаның ерекшеліктері туралы осы бөлімнің ережелерін 18 жастан 20 жасқа дейінгі қылмыс жасаған адамдарға қолдану мүмкіндігін қарастырады. Бұл олардың қоғамдық қауіптілігінң сипаты мен дәрежесіне қылмыс жасалу мән-жайларына және кінәлінің жекелігіне тәуелді қылмыс жасаған адамдардың гуманизм мен жекелендіру принциптерін іске асыру туралы куәландырады. Кәмелетке толмағандардың жаза түрлерін белгілейік:ҚК-ң 79 б сәйкес кәмелетке толмағандар үшін жаза түрі болып табылады: а) айыппұл б) белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айрылу в) қоғамдық жұмыстарға тарту г) түзеу жұмыстары д) қамау е) бас бостандығынан айыру. Кәмелетке толмағандардың жастық ерекшеліктерін ескере оларға қолданылатын жаза, бірінші кезекте тәрбиелеу мен ескерту әсері мақсатын қояды. Сот тәжірибесі көндірмелі түрде алғаш рет қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айырудың төмен тиімділігін көрсетеді.Кәмелетке толмағандарға мынадай жазалар қолданылмауы тиіс: бостандықты шектеу (45 б 3 б), өмір бойына бас бостандығынан айыру (48 б 4 б), өлім жазасы (49 б 2 б ) және мүлікті тәркілеу.
80. Кәмелет жасқа толмағандарға қатысты қолданылатын жазалар.Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазаның мазмұны өзіндік арнайы ерекшеліктеріне ие. Мысалы, 79 б 2 б сәйкес айыппұл кәмелетке сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес жуз айлықесептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе кәмелетке толмаған адамның жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі мөлшерде тағайындалады.Осыдан көретініміз ересектерге қарағанда кәмелетке толмағандар үшін айыппұлдың төмендетілген мөлшерде орнатылған бірақ мұнда 40 б 2 б ережесі сақталады, осыған сәйкес айыппұл мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығын және сотталушының мүліктік жағдайы есбімен сот анықтайды. Белгілі бір қызметтен айналу құқығынан айыру кәмелетке толмағандарға бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімде тағайындалады, мұндай жағдайларда олар заңды негіздерде қандай бір қызметтің түрімен айналысса осымен бірге қылмыстық іс-әрекет жасаса.Қоғамдық жұмыстарға тарту 40 сағаттан 60 сағатқа дейін мерзімді тағайындалатын қылмыстық заңдарда жазаның жаңа түрі болып табылады. Осы кәмелетке толмағандар үшін күшіне қабілетті жұмыстар орындалуына және оқудан немесе негізгі жұмыс уақытынан бос болуында айналысады. Жазаның осы түрін орындаудың уақыты 16 жасқа дейінгі жаста күніне екі сағаттан аспайтын, ал 18 жасқа дейінгілерге күнініне үш сағаттан аспауы қажет. Осы жағдайда ересектерге қарағанда кәмелетке толмағандарға мерзімі азырақҚоғамдық жұмытан әдейі жальтарған жағдайда бұл ҚК-ң 45 және 46 баптарға сәйкес қарастырылған мерзімшегінде қамаумен ауыстырылады.Кәмелетке толмаған сотталушыларға түзеу жұмыстары сот үкімінің шығару сәтіне 16 жасқа толған жағдайда бір жыл мерзімде тағайындалады. Жалақыдан ұстап қалуды әрбір субъективті және объективті факторлар есебімен (отбасы материалдық жағдай отбасы мүгедек жүйе және т.с.с.) есептеу қажет. Қамау кәмелетке толмаған сотталушыларға сот үкімі шығу сәтіне 16 жасқа толғандарға 1 айдан 4 айға дейін мерзімде тағайындалады. Бұл жазаның жаңа негізгі түрі оның енгізілуі бас бостандығынан айырудан қысқа мерзімді мерзімнің тиімсіздігіне байланысты, бұл туралы заң әдебиетінде бірнеше рет белгіленген. Қамау мазмұны бойынша бас бостандығынан айыруға жақын жаза болып табылады және адамды қатаң изоляция жағдайында ұстауда, еркін жүруіне шектеуде тұрады.Кәмелетке толмаған сотталушыларда бас бостандығынан айыру 6 айдан 10 жыл мерзімде, ал ауырлататын мән-жайларды кісі өлтіру үшін - 12 жылға дейін тағайындалуы мүмкін. 14 жастан 16 жасқа дейінгі жастағы кішігірім ауырлықтағы қылмысты алғаш рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды. Бас бостандығынан айыру жазасын кәмелетке толмағандар ересектерден екі түрлі колонияда өтейді: бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталған ер адам жынысындағы кәмелетке толмағандар, сонымен қатар әйел жынысындағы кәмелетке толмағандар – жалпы тәртіптегі тәрбие колониялар; бас бостандығынан айыруды бұрын өтеген ер адам жыныстағы кәмелетке толмағандар – қатаң тәртіптегі тәрбие колониялары. Осымен бірге кінәлі жекелігінің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне және істің өзге де мән-жайларына тәуелсіз сотпен қабылданған шешімдерін, ниеттерін көрсетумен ер адам кәмелетке толмаған сотталушыларға бас бостандығынан айыруды жалпы тәртіптегі тәрбие колониясындағы өтеу тағайындалады.
81.Тәрбиелік ықпалдың мәжбүрлеу шаралары болып табылады: а) ескерту б) ата-аналарын немесе олардың орындағы адамдардың не мамандандырылған мемлекеттік органның қадағалауына беру в) келтірілген зиянды қалпына келтіру, міндетті жүктеу г) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс тұрысына ерекше талаптар белгілеу д) кәмелетке толмағандарға арнаулы тәрбие немесе емдеу тәрбиелеу мекемесіне орналастыру.Қаралған бапта тікелей көрсетілген осы шараларды қолдану тек соттың ғана прерогативасы болып табылады. Жазадан босату белгілі шарттардың бар болуын талап етеді:1.қылмысты алғаш рет жасау 2.кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау3.объективті және субъективті факторлардың жиынтығы қатарынан құрылатын тәрбие әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен кәмелетке толмағанның түзелу мүмкіндіктері туралы соттың қорытындысы: қоғамға қауіпті іс-әрекеттің сипаты; жасөспірімдердің жекелігіКөрсетілген шарттар бар болуы кезінде құқылы, айыпты үкімді қаулы ете тәрбие әсері бар мәбүрлеу шараларын қолдануға, олардың мәні келесімен байланысады: 1.ескерту кәмелетке толмағанға оның іс-әрекетімен келтірілген залалды және ҚК-пен көзделген қылмысты қайтып жасаудың зардабын түсіндіруде тұрады. 2.қадағалауға беру ата-аналарына немесе орындағы адамдардың мамандырылған мемлекеттік органға кәмелетке толмағанға тәрбиелік әсер ету мен оның мінез-құлқына бақылау бойынша міндетті жүктеуден тұрады. 3.келтірілген залалды өтеу міндетті кәмелетке толмағаннның мүліктік жағдайын және оның тиісті еңбек әдеттерінің бар болуы есебімен жүктелген4.бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс-тұрысына ерекше талаптар белгілеу белгілі орындарда болуға, бос уақытын белгі нысандарын пайдалану, соның ішінде механикалық көлік құралын жүргізуге байланысты тыйым салуы, тәуліктің белгіллі уақытынан кейін үйден тыс жүруге, мамандырылған мемлекеттік органның рұқсатынсыз басқа жерге шығуын шектеу қоюын көздей алады. Кәмелетке толмаған адамға сонымен қатар оқу орнына қайтып оралу, оқуды жалғастыру немесе аяқтауға не мамандырылған мемлекеттік органның көмегімен жұмысқа орналасуға талабы қойылуы мүмкін. Осы тізім таусылатын болып табылмайды5арнаулы тәрбие немесе емдеу – тәрбиелік мекемеге орналастыру 6 айдан 2 жылғы дейінгі мерзімде сотпен орташа ауырлығы қасақана қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар тағайындалуы мүмкін. Аталған мекемелерде болу жасының кәмелетке толуымен байланысты мерзімінен бұрын қысқартылуы мүмкін, сонымен қатар егер түзеуді қамтамасыз ететін арнаулы мемлекеттік органның қорытындысы негізінде сот мынадай түйінге келсе кәмелетке толмаған өзінің түзелуі үшін әрі қарай осы шараның қолданылуында қажет болмаса.Кәмелетке толмағанның ұнамдық психологиялық сипаттамасына қылмыс сипатының тәуелді сот оған қатысты оның түзелуіне жаңа алдын алуына жәрдемдестік көрсетілген шаралардың кез келген таңдауға құқылы осымен бірге ҚК көздейді, кәмелетке толмағанға бір мезгілге тәрбиелік әсер ету бірнеше мәжбүрлеу шаралары тағайындауы мүмкін. Ата –аналарының немесе олардың орныныдағы адамдардың не мамандандырылған мемлекеттік органның қадағалауына берілді. Сонымен бірге бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс тұрысына ерікті шараларын белгілейді.Кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу тәрбиелеу мекемесінде ҚК-ң 83 б 5 б көрсетілген көзделген мезгілдің орналасуна рұқсат етіледі. Тек жалпы оқу және кәсіптік дайындықты аяқтаудың қажетті жағдайында, бірақ оның кәмелетке толуымен аспауы тиіс. Кәмелетке толмаған адаммен арнаулы тәрбие және емдік тәрбиелік мекемесінде болудың тәртібі мен шарты заңнамамен белгіленеді. Сонымен бірге кәмелетке толмағандардың жазаны өтеуден соттылықты жоюды шартты мерзімімен юұрын босатуды қарастырады.
82.Кәмелет жасқа толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазалаудан босатудың ерекшеліктері. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың ерекшелігін анықтау кезінде осы туралы ереже қосылған: сот қылмыстық іс қарау кезінде білген, жазаны орындайтын органға оның жекелігінің белгілі ерекшеліктерін кәмелетке толмаған сотталушымен жолығу кезінде есеп туралы нұсқау бере алады. Мұндай жағдайларды кәмелетке толмағандардың жастық психикалық және жеке ерекшеліктерін ескеру қажет, мысалы, өмір мен тәрбиенің шарты, денсаулық тұрғысы, қабілеттілк пен бағыттың дамуы, ересектер арасындағы айналаның әсері және т.с.с. Осы ерекшеліктердің ескеру жазаның әділдігіне жетуге, тәрбие колониясындағы кәмелетке толмағандардың түзеу мүмкіндігін анықтауға; олардың тарапынан жаңа қылмыстардың алдын алуға, соныменбірге жаза мен жауаптылықты жекелендіру кезінде қажет. ҚК-ң 53 б 1 б «б» тармағында көрсетіледі айыпкердің кәмелетке толмауы жазаны жеңілдететін мән-жай болып табылады бірақ осы мән жай шешуші болмауы тиіс. ҚК-ң 96 б 2 б сәйкес кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән жай ретінде басқа жеңілдететін және ауырлататын мән жайлар жиынтығында ескеріледі. Кәмелетке толмағандарды жазадан босату және тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары өзгеріске ұшырады. ҚК-ң 81 б сәйкес орнатылған: бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін сотталған кәмелетке толған адам, егер оны түзеуге тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. ҚК кәмелетке толмағандардың жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың белгілі ерекшеліктерін көздейді, ол ҚК-ң 84 б сәйкес жазаны өтеуді шартты түрде мерзімінен бұрын босату кәмелетке толмаған жаста қылмыс жасап бас бостандығынан айыруға немесе түзеу жұмыстарына сотталған адамдарға: А) кішігірім немесе орташа ауырлықтықтағы қылмысы үшін сот тағайындаған жаза мерзімнің кемінде үштен бірі Б) ауыр қылмыс үшін сот тағайындаған жазаның кемінде жартысынВ) аса ауыр қылмысы үшін сот тағайындаған жаза мерзімнің кемінде үштен екісін нақты өтегеннен кейін қолданылуы мүмкін.Кәмелетке толмағандарды жазаның өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың негізі болып сотпен мына факті тану табылады, түзелу үшін адам сотпен тағайындалған жазаны толық өтеу қажет емес. Ересектерге қарағанда кәмелетке толмаған сотталушыларды шартты түрде мерзімінен босатуды қолдану үшін заң қылмыс санаттарына байланысты алғаш рет тағайындалған жазаның өтеудің ең төмен мерзімін орнатады. Жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату кәмелетке толмағандар үшін ҚК 70 б 7 б шартты түрде мерзімінен бұрын ьосатуды алып тастау және жазаның өтелмеген бөлігін орындау туралы талаптар таралалады.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен жазаның ерекшеліктері ескіру мерзімі мен соттылықты жазадан қысқартылған мерзімде байланысады. ҚК-ң 85 б сйкес осы кодекстің 69 және 75 баптарында көзделген ескіру мерзімі кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан немесе оның жазасын өтеумен босату кезінде тең жартысынан қысқартылады, яғни кішігірім ауырлығы қылмыстар үшін 1 жыл; орташа ауырлығы үшін 2,5 жыл; ауыр қылмыс үшін 5 жыл; аса ауыр қылмыс үшін 7,5 жыл құрайды.ҚК-ң 85 б сәйкес 18 жасқа толғанға дейін қылмыс жасаған адамдар үшін осы кодекстің 77 бабында көзделген соттылықты жою мерзімдері қысқартылады және тиісінше: А) бас бостандығынан айыруға қарағанда жазаның неғұрлым жеңіл түрлерін өтегеннен кейін 4 айға;Б) кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшін бас бостандығынан айыруды өтегеннен кейін бір жылға;В) ауыр және аса ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруды өтегеннен кейін 3 жылға тең болады. Сонымен қатар белгілеу қажет ҚК-ң 13 б 4 б сәйкес 18 жасқа толмаған адамның жасаған қылмысы үшін соттылығы қылмыстың қайталануы кезінде ескеріледі.Сонымен гуманизм ойынан шыға отыра заң шығарушы біздің елдің қылмыстық заңнамасына бұрын таныс емес мыналар туралы алғаш рет қарастырған: 18 бен 20 жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекеттің сипатын жән,е жеке басын ескере отырып оларға кәмелетке толмағандарға арнаулы тәрбие немесе емдеу тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда осы бөлімнің ережелерін қолданады. Заңда айрықша болып танылатын қандай да жағдайла көзделмейді, бірақ та бұл жерде жасалған қылмыстың кінәлігін жекелігі сипатын оның өмірі мен тәрбиелік шартын жасалған қылмыстық жәрдемдесетін себептері мен шарттырын т.б. ескерту қажет.