Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Айырбас қатнасының мәні ақшаның пайда болу
Ақша жалпыға бірдей балама болып табылатын ерекше тауар. Оның бес қызметі бар1) Құн өлшемі 2)айналым құралы 3) төлем құралы 4)байлық жасау құралы. Ақша түрлері Монета, қағаз карточкалар.
Ақша - айырбас құралы ретінде барлық адамдармен қабылданатын және басқа тауарларды (қызметтерді) бағалауға қызмет ететін кезкелген тауар немесе символ.\Ақша массасы — жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.
Ақша базасы — бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді
Ақшаның қызметтері. Инфляция мәні, түрлері пайда болу себебі
Ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті. Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі. Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін. Егер тауар мен ақшаның қарама–қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады. Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар қаржы – несие қатынастарына да қызмет етеді. Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол тұтыну заттары жәнне қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілседі. Егер «нағыз» ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез келген купюраларды шығаруы мүмкін.
Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған.
Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері арқылы атқарады. Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән
Инфляция (лат. inflatio – «қабыну», «ісіну») — бұл бағаның өсуінен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар және қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі. Инфляция — бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне тән объективті құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс саласында орын алады. Қазіргі инфляция мынадай факторларға байланысты:
Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен айналыс аясының артық ақша массасына толып кетуі; халық шаруашылығының артық несиеге толуы.
Ақшалай емес факторларға: қоғамдык өндірістегі теңсіздікке, шарушылықтың шығындық тетігіне, мемлекеттің экономикалық саясаты, оның ішінде салық саясаты, баға саясаты, сыртқы экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.
Ақша айналысы заңы және мәні.Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол – тауар –ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан айналысы заңмен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысын бір аттас ақша өлемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.Ақшаның түрлеріАқша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді:толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар);толық құнсыз ақшалар (құндық белгілері).Толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар) — номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.Металл ақшаларға: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі нысанда болған. Монета түріндегі нысаны — бұл олардың соңғы нысаны. Монетаның бет жағы — аверс, артқы жағы — реверс және жаны — гурт деп аталады.Толыққұнсыз ақшалар (құнның белгілері) — номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.Оларға мыналар жатады:құнның металдық белгілері — арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;құнның қағаздан жасалған белгілері.Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінді: қағаз ақшалар және несиелік ақшаларға.Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты.Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері мынадай:1)металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;2)металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуі барысында бүлінуі;бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбатқа түсуі;эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның, қағаз ақшаларды шығаруы;бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарды. Олардың.Несиелік ақшалар — тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болған ақшалар.Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік жасау.Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар:вексель;банкнота;чек.Вексель (ағылш. bill note) — міндеттеме шоты) — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.Банкнота (ағылш.-banknote - банк билеті) орталық банктің айналысқа шығарған әртүрлі номиналдағы ақша бірліктері.Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден төмендегідей айырмашылығы бар:мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме болса (3—6 айлық), ал, банкнота — мерзімсіз қарыздық міндеттеме;кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және оның жеке кепілдігі болады, ал, банкнотаны қазіргі кезде орталық банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.Экономикалық әдебиттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және жай.Классикалық банкнота — бұл банкнотаның алғашқы пайда болған нысаны ретінде алтынға еркін алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етілген Орталық банктің билеті.Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:жаратылысына қарай — қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінен туындаса, ал банкнота — ақшаның төлем құралы қызметінен пайда болған;эмиссиялау әдісі бойынша — қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық шығарса, ал банкнотаны — Орталық банк шығарады;қайтарылуына қарай — классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал, қағаз ақшалар қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;ауыстырылуына қарай — классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан ауыстырылмайтын болған.Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкнота алтынмен қамтамасыз етілуі қысқарып, оның вексельдік қамтамасыз етілуі де күрт нашарлай түсті, себебі Орталық банктің вексельдік портфелі, көбірек қазыналық вексельдер мен міндеттемелерге толықты.Жай банкнота — бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылған Орталық банк билеті.Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктің барлық активтерімен қамтамасыз етіледі. Ендеше қазіргі айналыста жүрген орталық банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмейді, бірақ олардың белгілі бір дәрежеде тауарлық немесе несиелік негізі сақталған, сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің жай банкноталардың эмиссиялануының төмендегідей үш жолын бөліп көрсетуге болады:Шаруашылықты несиелеу жолымен;Мемлекетті (үкіметті) несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына банкноттардың шығарылуы барысында. Шынында да, еліміз тәуелсіздік алған жылдардың басында экономикадағы тұрақсыздықтың нәтижесінде 1993-1998 жылдары мұндай көріністің куәсі болдық. Айталық, 1995—1996 жылдары бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 5,5 %-на дейін жетті, ендеше сол уақыттары республикалық бюджет тапшылығының 80%-ға жуығы Ұлттық Банктің Үкіметке берген несиелері есебінен жабылғаны белгілі. Әрине, бұл жолдың теріс жақтары да болды, оның бірі елімізде гиперинфлияцияның орын алуы.ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және еліміздің сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық резервтерін арттыру мақсатында айналысқа қосымша ақша эмиссиялау жолымен.Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне берген жазбаша бұйрығы. Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болдыЭлектрондық ақшалар — компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.Электронды ақшалар — пластикалық карточка нысанында болады. Олар екі түрлі болып келеді:Дебеттік (төлем) карточка — банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға, банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін төлеуге арналған төлем құралы.Кредиттік карточка — оның эмитеті мен карточка иесі арасындағы келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.Айырбас шарты өзінің заңды табиғатына сәйкес-консенсуалды, өзара және өтеулі (ақылы) шарт болып табылады. Айырбас қатынастары тек тауарларды басқа бір тауар айырбастағанда емес, сонымен бірге тауарларды белгілі бір қызмет, жұмысқа (оның нәтижесінде) айырбастағанда орын алады, әсіресе егер бір тарап екінші тарап одан белгілі затты жасау үшін материалын артығымен беретін болса. Зат қызметке, жұмысқа айырбасталса, онда мердігерлік қатынастарын, ақылы қызмет көрсету бойынша қатынастардың құқықтық реттелуінің ерекшелігін, туындайтын мінеттемелердің мәнісін ескеру керек болады. Айырбас қатынастарына -бір тауар мен екіншісін айырбастағанда, олардың құны бір-біріне сәйкес келмеуіне байланысты тараптардың бірі қосымша ақшалай өтемақы беретін жағдайларда жатады.Ақша дегеніміз тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың кандайына болса да айнала алатын сиқырлы құралҚағаз ақшалар өте ертеде, ең алғаш Қытайда даму алған. Олардың металл ақшалар айналысынан, айналыс құралы ретінде атқаратын қызметінен шыққан. Өйткені металл ақшалар айналыс қызметін атқара отырып, тұтынуда тозады, салмағы кемиді, құны азаяды. Монеталардың номиналдық және нақты мазмұны арасында айырмашылық пайда болады. Сөйтіп келе-келе олардың орнын қағаз ақшалар басқан. Егер қағаз ақшалар тауар айналысына қажетті мөлшерде шығарылатын болса, онда бұл ақшалардың нақтылы сатып алу қабілеттілігі олардың номиналдық алтын мазмұнына сәйкес келетін болады.Ақшаның пайда болуы, мәні және теориясыӘр халық бағалылығы жойылмайтын, әрі көпке әйгілі түрлі бағалы заттарды ақша ретінде пайдаланды. Оған жататындар: балта, пышақ, найза, қалқан, садақ және т.б. Осындай сан алуан заттардың ақша қызметтерін атқарды, кейбір экономистердің ақша дегеніміз - тауарлар мен қызмет көрсетуде айырбастауға жарайтын «түрлі заттар» деп мәлімдеуіне себеп болды. Бірақ, бұлайша, тегін зерттеу себебінен субъективтік және объективтік екі көзқарас қалыптасты.Субъективтік көзқарастар - адамдардың бұл жөнінде өзара келісімдер жасауының нәтижесінде “ақша” пайда болған деп пайымдалды.Объективтік көзқарастар - тауар-ақша қатынастары-ның дамуы нәтижесінде, бүкіл тауарлар арасынан дара бөлініп шыққан, әрі жалпыға бірдей баламалы рөл атқаратын ерекше тауарды “ақша” деп аталды. Бұл теория тауар айырбасының дамуын және ақшаның пайда болуын өзара байланыстырып зерттеді. Қоғамның бастапқы даму сатыларында, бір өнімді екінші өнімге тікелей алмастыру кезінде кездейсоқ сәттерде, айырбас пайда болды. Екі тауарды өзара алмастыру кезінде біреуінің құны екіншісінің құнына теңестірілетін болды. Өндіріс пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы салдарынан нарыққа тауарлар көптеп түсетін болды. Біреудің қолындағы артық, жалғыз тауарын басқа тауарлардың құнын кездейсоқ теңестіру, заман талабын қанағаттандыра алмады.Уақыт озған сайын бүкіл тауарлар арасынан бір зат (мысалы, қой) дара бөлініп шықты, ол өзінен басқа тауарларға айырбасталды. Мұндай жалғыз тауар басқа тауарлардың құнын анықтайтын болды. Айырбастың тарихи ұзақ даму нәтижесінде айрықша тауар, яғни ақша пайда болды. Ақша дегеніміз - жалпылама балама рөлін атқаратын ерекше тауар.
Ақша айналысы заңы және мәні.Ақша айналысы аңы – құнзаңыныңайналысаясындағыкөрінісі. Ол – тауар –ақшақатынастарыболатынбарлыққоғамдықформацияларғатән. Айналыстағыақшаның саны К. Маркс ашқанайналысызаңменреттеледі. Тауарайналысынақызмететуүшінқажеттіақшамөлшері (А мөлш.) екіфакторға: біріншіден, біркезеңде, айталықбіржылдасатылуғатиістауарларбағасыныңқосындысына (Стб); екіншіденақшаайналымыныңжылдамдығына (А жылд.) байланыстыөзгередіАқшаайналысызаңыныңмәні – ақшаныңайналысқұралықызметінорындауыүшінқажеттіақшамөлшерісатылуғатиістауарларбағасының
қосындысынбіраттасақшаөлемініңайналымсанына (айналымжылдамдығы) бөлгенгетеңесуікерек.АқшаныңтүрлеріАқшаөзініңдамуыбарысындаекітүргебөлінеді:толыққұндыақшалар (нағызақшалар);толыққұнсызақшалар (құндықбелгілері).Толыққұндыақшалар (нағызақшалар) — номиналдыққұны оны дайындауғакеткеннақтықұныменсәйкескелетінақшалар.Металлақшаларға: мыстан, күмістенжәнеалтыннанжасалғандарыжатады. Металл ақшаларәртүрлінысандаболған. Монета түріндегінысаны — бұлолардыңсоңғынысаны. Монетаның бет жағы — аверс, артқыжағы — реверс жәнежаны — гурт депаталады.Толыққұнсызақшалар (құнныңбелгілері) — номиналдыққұнынақтықұнынан, яғниолардыңөндірісінекеткенқоғамдықеңбектенжоғарыболыпкелетінақшалар.Оларғамыналаржатады:құнныңметалдықбелгілері — арзанбағалыметалдарданжасалғанұсақмонеталар, мысалғажез, алюминий т.б. монеталар;құнныңқағазданжасалғанбелгілері.Құнныңқағаздайбелгілеріекігебөлінді: қағазақшалар және несиелікақшаларға.Қағазақшалар — бұлнағызақшалардыңөкілдері. Тарихтаоларайналыстажүрген алтын жәнекүмісмонеталардыңорынбасарларыретіндепайдаболды. Қағазақшалардыңайналыстажүруініңобъективтімүмкіндігі, олардыңайналысқұралықызметінатқаруерекшеліктерінебайланысты.Металлақшалардыңқағазақшағаауысусебептері мынадай:1)металл ақшалардыңтасымалдапалыпжүру қолайсыздығы;2)металл ақшалардыңмемлекеттікбилікоргандарыныңжасағанәрекетініңнәтижесінде, яғниқазынағақосымшатабысалумақсатындаметалдыққұрамынтөмендетуібарысындабүлінуі;бағалыметалдардыөндірудіңқағазақшалардышығаруғақарағандақымбатқатүсуі;эмиссиондықтабыс (шығарылғанақшалардыңноминалдыққұны мен олардыңнақтықұныарасындағыайырма) алумақсатындақазынаның, қағазақшалардышығаруы;бюджеттапшылығын жабу мақсатындақағазақшалардыңшығарылуы.Қағазақшалар тек қанаайналысқұралыжәнетөлемқұралықызметінатқарды. Олардың.Несиелікақшалар — тауарөндірісініңдамуымен, яғнитауарлардысатыпалужәнесатудыңуақытынкешіктіріптөлеуге (несиеге) берілуіменбайланыстыпайдаболғанақшалар.Несиелікақшалардыңшығуыбанктердіңнесиелеуоперацияларыменбайланысты. Мұндайақшалардыңбастымақсаты: ақшаайналымыникемдіету; нағызақшалардыүнемдеу; қолма-қолсызақшаайналымыныңдамуынамүмкіндікжасау.Несиелікақшалардыңмынадайтүрлерібар:вексель;банкнота;чек.Вексель (ағылш. billnote) — міндеттемешоты) — белгілібірсоманыалдын ала келісілгенмерзімдежәнебелгіленгенжердетөлейтіндігітуралыборышқордыңқарыздықміндеттемесі.Банкнота (ағылш.-banknote - банк билеті) орталықбанктіңайналысқашығарғанәртүрліноминалдағыақшабірліктері.Олвексельденжәнеқағазақшаларданөзараажыратылады. Банкнотаныңвексельдентөмендегідейайырмашылығыбар:мерзімділігінеқарай, егер де вексель мерзімдіқарыздықміндеттемеболса (3—6 айлық), ал, банкнота — мерзімсізқарыздықміндеттеме;кепілдігінеқарай, вексельдіайналысқажекекәсіпкерлершығарадыжәнеоныңжекекепілдігіболады, ал, банкнотанықазіргікездеорталық банк шығаратындықтан, оғанмемлекеткепілдікбереді.Экономикалықәдебиттердебанкнотаныекітүргебөледі: классикалық және жай.Классикалық банкнота — бұлбанкнотаныңалғашқыпайдаболғаннысаныретіндеалтынғаеркіналмастырылатын, яғниалтынменқамтамасызетілгенОрталықбанктіңбилеті.Классикалықбанкнотаныңқағазақшаларданөзіндікайырмашылығыбар:жаратылысынақарай — қағазақшаларақшаныңайналысқұралыретіндегіқызметінентуындаса, ал банкнота — ақшаныңтөлемқұралықызметіненпайдаболған;эмиссиялауәдісібойынша — қағазақшалардыайналысқақазынашылықшығарса, ал банкнотаны — Орталық банк шығарады;қайтарылуынақарай — классикалықбанкноттар вексель мерзімініңаяқталуынабайланыстыОрталықбанккеқайтарылса, ал, қағазақшаларқайтарылмайды, яғниоларайналыстақалабереді;ауыстырылуынақарай — классикалықбанкноталарбанккеқайтуынабайланыстыалтынғанемесекүміскеауыстырылыпотырса, қағазақшаларқашаннанауыстырылмайтынболған.Банкноталардыңалтынғаауыстырылуытоқталғаннанбастап, банкнота алтынменқамтамасызетілуіқысқарып, оныңвексельдікқамтамасызетілуі де күртнашарлайтүсті, себебіОрталықбанктіңвексельдікпортфелі, көбірекқазыналықвексельдер мен міндеттемелергетолықты.Жай банкнота — бұлқазіргікездегіайналысқашығарылғанОрталық банк билеті.Оларметалғаалмастырылмайды, тек қанаОрталықбанктіңбарлықактивтеріменқамтамасызетіледі. Ендешеқазіргіайналыстажүргенорталықбанктеншығатынжайбанкноталаралтынменқамтамасызетілмейді, бірақолардыңбелгілібірдәрежедетауарлықнемесенесиелікнегізісақталған, сондай-ақоларқағаз-ақшаайналысыныңзаңдылықтарынабағынады.ҚазіргікездеҚазақстанРеспубликасыныңҰлттықБанкісініңжайбанкноталардыңэмиссиялануыныңтөмендегідейүшжолынбөліпкөрсетугеболады:Шаруашылықтынесиелеужолымен;Мемлекетті (үкіметті) несиелеу, яғнимемлекеттікқарыздықміндеттемелердіңорнынабанкноттардыңшығарылуыбарысында. Шынында да, елімізтәуелсіздікалғанжылдардыңбасындаэкономикадағытұрақсыздықтыңнәтижесінде 1993-1998 жылдарымұндайкөріністіңкуәсіболдық. Айталық, 1995—1996 жылдары бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 5,5 %-на дейінжетті, ендешесолуақыттарыреспубликалық бюджет тапшылығының 80%-ғажуығыҰлттықБанктіңҮкіметкебергеннесиелеріесебіненжабылғаныбелгілі. Әрине, бұлжолдыңтерісжақтары да болды, оныңбіріеліміздегиперинфлияцияныңорыналуы.ұлттық валюта бағамыныңтұрақтылығынқамтамасызетужәнееліміздіңсыртқықарыздардыөтеуүшінмемлекеттіңвалюталықрезервтерінарттырумақсатындаайналысқақосымшаақшаэмиссиялаужолымен.Чек – ағымдағышотиесініңчектіұстаушығабелгілібірақшалайсоманытөлеутуралынемесебасқаағымдықшотқааударутуралыөзініңбанкісінебергенжазбашабұйрығы.Алғашқычектер 1683 жылыАнглиядапайдаболдыЭлектрондықақшалар — компьютер торабының, ақпараттардыавтоматтытүрдеөңдеуқұралдарынқолданатынбайланысжүйелеріарқылыжүзегеасыратынбанктержәнеолардыңклиенттері, сатушылар мен сатыпалушыларарасындағытөлемдержиынтығы.Электрондыақшалар — пластикалық карточка нысанындаболады. Оларекітүрліболыпкеледі:Дебеттік (төлем) карточка — банктеарнайыкарточкалыққаражаты бар, клиент арасындағыкелісімшартқасәйкесшоттағықаражаттыпайдалануға, банкомат арқылықолма-қолақшаалуға, сондай-ақтауарлар мен қызметтерүшінтөлеугеарналғантөлемқұралы.Кредиттік карточка — оныңэмитеті мен карточка иесіарасындағыкелісімшартқасәйкес, несиеліккөлеміндетауарлар мен қызметтерүшінтөлемдіжасауға, не қолма-қолақшаалуғаарналған карточка.
Айырбас шарты өзінің заңды табиғатына сәйкес-консенсуалды, өзара және өтеулі (ақылы) шарт болып табылады. Айырбас қатынастары тек тауарларды басқа бір тауар айырбастағанда емес, сонымен бірге тауарларды белгілі бір қызмет, жұмысқа (оның нәтижесінде) айырбастағанда орын алады, әсіресе егер бір тарап екінші тарап одан белгілі затты жасау үшін материалын артығымен беретін болса. Зат қызметке, жұмысқа айырбасталса, онда мердігерлік қатынастарын, ақылы қызмет көрсету бойынша қатынастардың құқықтық реттелуінің ерекшелігін, туындайтын мінеттемелердің мәнісін ескеру керек болады. Айырбас қатынастарына -бір тауар мен екіншісін айырбастағанда, олардың құны бір-біріне сәйкес келмеуіне байланысты тараптардың бірі қосымша ақшалай өтемақы беретін жағдайларда жатады.Ақша дегеніміз тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың кандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал
Ақшаның пайда болуы, мәні және теориясыӘр халық бағалылығы жойылмайтын, әрі көпке әйгілі түрлі бағалы заттарды ақша ретінде пайдаланды. Оған жататындар: балта, пышақ, найза, қалқан, садақ және т.б. Осындай сан алуан заттардың ақша қызметтерін атқарды, кейбір экономистердің ақша дегеніміз - тауарлар мен қызмет көрсетуде айырбастауға жарайтын «түрлі заттар» деп мәлімдеуіне себеп болды. Бірақ, бұлайша, тегін зерттеу себебінен субъективтік және объективтік екі көзқарас қалыптасты.Субъективтік көзқарастар - адамдардың бұл жөнінде өзара келісімдер жасауының нәтижесінде “ақша” пайда болған деп пайымдалды.Объективтік көзқарастар - тауар-ақша қатынастары-ның дамуы нәтижесінде, бүкіл тауарлар арасынан дара бөлініп шыққан, әрі жалпыға бірдей баламалы рөл атқаратын ерекше тауарды “ақша” деп аталды. Бұл теория тауар айырбасының дамуын және ақшаның пайда болуын өзара байланыстырып зерттеді. Қоғамның бастапқы даму сатыларында, бір өнімді екінші өнімге тікелей алмастыру кезінде кездейсоқ сәттерде, айырбас пайда болды. Екі тауарды өзара алмастыру кезінде біреуінің құны екіншісінің құнына теңестірілетін болды. Өндіріс пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы салдарынан нарыққа тауарлар көптеп түсетін болды. Біреудің қолындағы артық, жалғыз тауарын басқа тауарлардың құнын кездейсоқ теңестіру, заман талабын қанағаттандыра алмады.Уақыт озған сайын бүкіл тауарлар арасынан бір зат (мысалы, қой) дара бөлініп шықты, ол өзінен басқа тауарларға айырбасталды. Мұндай жалғыз тауар басқа тауарлардың құнын анықтайтын болды. Айырбастың тарихи ұзақ даму нәтижесінде айрықша тауар, яғни ақша пайда болды. Ақша дегеніміз - жалпылама балама рөлін атқаратын ерекше тауар.
Ақша айналысы заңы және мәні.Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол – тауар –ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан айналысы заңмен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысын бір аттас ақша өлемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.Ақшаның түрлеріАқша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді:толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар);толық құнсыз ақшалар (құндық белгілері).Толық құнды ақшалар (нағыз ақшалар) — номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін ақшалар.Металл ақшаларға: мыстан, күмістен және алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі нысанда болған. Монета түріндегі нысаны — бұл олардың соңғы нысаны. Монетаның бет жағы — аверс, артқы жағы — реверс және жаны — гурт деп аталады.Толыққұнсыз ақшалар (құнның белгілері) — номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.Оларға мыналар жатады:құнның металдық белгілері — арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;құнның қағаздан жасалған белгілері.Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінді: қағаз ақшалар және несиелік ақшаларға.Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болды. Қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты.Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері мынадай:1)металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;2)металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық құрамын төмендетуі барысында бүлінуі;бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда қымбатқа түсуі;эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың нақты құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның, қағаз ақшаларды шығаруы;бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарды. Олардың.Несиелік ақшалар — тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болған ақшалар.Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік жасау.Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар:вексель;банкнота;чек.Вексель (ағылш. bill note) — міндеттеме шоты) — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.Банкнота (ағылш.-banknote - банк билеті) орталық банктің айналысқа шығарған әртүрлі номиналдағы ақша бірліктері.Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден төмендегідей айырмашылығы бар:мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме болса (3—6 айлық), ал, банкнота — мерзімсіз қарыздық міндеттеме;кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және оның жеке кепілдігі болады, ал, банкнотаны қазіргі кезде орталық банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.Экономикалық әдебиттерде банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және жай.Классикалық банкнота — бұл банкнотаның алғашқы пайда болған нысаны ретінде алтынға еркін алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етілген Орталық банктің билеті.Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:жаратылысына қарай — қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінен туындаса, ал банкнота — ақшаның төлем құралы қызметінен пайда болған;эмиссиялау әдісі бойынша — қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық шығарса, ал банкнотаны — Орталық банк шығарады;қайтарылуына қарай — классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал, қағаз ақшалар қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;ауыстырылуына қарай — классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан ауыстырылмайтын болған.Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкнота алтынмен қамтамасыз етілуі қысқарып, оның вексельдік қамтамасыз етілуі де күрт нашарлай түсті, себебі Орталық банктің вексельдік портфелі, көбірек қазыналық вексельдер мен міндеттемелерге толықты.Жай банкнота — бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылған Орталық банк билеті.Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктің барлық активтерімен қамтамасыз етіледі. Ендеше қазіргі айналыста жүрген орталық банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмейді, бірақ олардың белгілі бір дәрежеде тауарлық немесе несиелік негізі сақталған, сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің жай банкноталардың эмиссиялануының төмендегідей үш жолын бөліп көрсетуге болады:Шаруашылықты несиелеу жолымен;Мемлекетті (үкіметті) несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына банкноттардың шығарылуы барысында. Шынында да, еліміз тәуелсіздік алған жылдардың басында экономикадағы тұрақсыздықтың нәтижесінде 1993-1998 жылдары мұндай көріністің куәсі болдық. Айталық, 1995—1996 жылдары бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 5,5 %-на дейін жетті, ендеше сол уақыттары республикалық бюджет тапшылығының 80%-ға жуығы Ұлттық Банктің Үкіметке берген несиелері есебінен жабылғаны белгілі. Әрине, бұл жолдың теріс жақтары да болды, оның бірі елімізде гиперинфлияцияның орын алуы.ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және еліміздің сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық резервтерін арттыру мақсатында айналысқа қосымша ақша эмиссиялау жолымен.Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне берген жазбаша бұйрығы. Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болдыЭлектрондық ақшалар — компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдержиынтығы.Электронды ақшалар — пластикалық карточка нысанында болады. Олар екі түрлі болып келеді:Дебеттік (төлем) карточка — банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға, банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін төлеуге арналған төлем құралы.Кредиттік карточка — оның эмитеті мен карточка иесі арасындағы келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
ӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘӘ
Әлеуметтік саясат (ағылш. social politicy; лат. socialis - общеатенный; связанный с жизнью людей)- халықтың, оның негізгі жіктерінің, топтары мен санаттарының тұрмыс жағдайына ықпал етумен байланысты жалпы мемлекеттік саясат бөлігі. Қамтитын тараулары: табысты реттеу, жұмыспен қамту, әлеуметтік қамсыздандыру саясаты; білім беру және денсаулык сақтау аяларындағы саясат; тұрғын үй саясаты, т. б. Әлеуметтік саясат адамға, оның халықаралық және ұлттық заңнамада көзделген құқықтарын қорғауға бағдарланған. Әлеуметтік саясаттың мақсаты — кез келген коғамның жоғары құндылығы ретіндегі адамды қолдау және дамыту. Әлеуметтік саясат үлгісінің нақты іске асырылуы саяси құрылысқа, экономилық даму деңгейіне, меншік қатынастарына, басқару құрылымына, мәдениетке, ағлаққа, тарих пен дәстүрлердің ерекшеліктеріне байланысты. Әлеуметтік саясат өндірістік қоғамдық өнімді бөлуге негізделеді. Әлеуметтік саясат – бұл түпкі мүдделерді және белгіленген халық топтарының ұзақ мерзімді мүдделері мен қоғам мақсаттарын қанағаттандыруға мүмкіндік беретін қоғамдық өнімді құру мен бөлу шарттару бойынша әлеуметтік топтар мен қоғамдар (общности) арасындағы қатынастармен байланысты мемлекеттің немесе (және) қоғамдық институттардың іс-әрекеті. Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты – еңбекке жарамды азаматтарға өзінің еңбегімен ауқаттылығын сақтап қалу үшін жағдай жасау және еңбекке жарамсыздарға-кепілденеген әлеуметтік қорғау мен қолдау көрсету жолымен қоғамдық-саяси жүйенің серпінді дамуын қамтамасыз ету.2003-2012 жж. негізгі көрсеткіштер:Зейнеткерлер саны,Тағайындалған зейнетақының орташа айлық мөлшері,Зейнетақының ең төменгі мөлшері,Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылар саны,Тағайындалған мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақының орташа айлық мөлшері,Тағайындалған атаулы әлеуметтік көмектің орташа айлық мөлшері және алушылар саны,Қарттар және мүгедектерге (үлкендерге) арналған интернат-үйлер саны,Қарттар және мүгедектерге (үлкендерге) арналған интернат-үйлерде тұратындар саны,Мүгедек балаларға арналған интернат-үйлер саны,Мүгедек балаларға арналған интернат-үйлерде тұратындар саны.Экономикалық өмірдің көкейтесті әлеуметтік мәселелері.Жоғарыда көрсетілгендей, экономикалық әлеуметтануда экономикалық құбылыстарды, процестерді зерттеуде басты назарды адам факторына аударды.Қоғамның өндіргіш күштерінің басты элементі деп, өнімді еңбекке қабілетті, талап-тілегі, мүддесі және денсаулығы, тәжірибесі бар қоғамның белгілі бір жас мөлшеріндегі адамдардың тобын айтамыз. Тиімді табысты еңбекету үшін әрбір еңбек етуші субъектінің, яғни тұлғаның белгілі бір көзқарасы, білімі, мамандық дайындығы, тәжірибесі, тәрбиесі, жоғары санасы, психологиясының болуы аса маңызды. Осыған орай әрбір еңбеккердіңжұмысты ойдағыдай тиімді жүргізуі үшін оның жоғары әлеуметтік – адамгершілік қасиеттері де болуы қажет.Бұған жататын жоғары қасиеттер: терең мамандық, білімдар, маманданған тәжірибе, жұмысқа дағдылану, саналық, әділеттілік , сөз бен істің бірлігі, жауапкершілік, белсенділік, тәртіптілік, дербестік, т.б. Бұлардың әрқайсысы адамға, оның ішінде, әсіресе, еңбеккерге, жоғары мамандарға, кәсіпкерлерге,қызметкерлерге,т.б. тән қасиет.Бұл қасиеттерді әрбір адам бойына сіңіріп, қалыптастыруы қажет. Бұл қасиеттер қоғамдық өндірісті дамытудың, өндірісті тиімді жүргізуін,сапалы тауарларды шығарудың негізгі факторлары болып саналады.Экономикалық әлеуметтанудың маңызды мәселелерінің бірі – адамдардың еңбекке қатынасы және олардың еңбек сүйгіш деңгейін зерттеу.Бұрынғы Кеңестік тоталитарлық жүйе кезінде адамның еңбегін бағалауда олқылықтар орын алды. Адамдардың еңбектерін бағалаудың нақты критерийлері болмады. Осының салдарынан миллиондаған адмдар еңбекке қалай болса, солай қарап, жұмыс істеу қабілетін жойды, еңбекке жауапкершілікпен қарау болмады. Бұл ойымыздың растығын 1997-1998-жылдары орта мектепті бітіруші оқушылардан сұрау арқылы алынған деректерден көруге болады. орта мектепті бітірушілердің 7%-ы ғана өндірістік, маманданған еңбекке құлық білдірген, 22%- еңбекті қажетті деп есептейді, ал, 37% – еңбекті жағымсыз процесс ретінде қарайды.Еңбекшілердің арасында еңбекке қызығудың өлшемдері мынандай: 99%- жұмыс қызықты (адамды еңбектің ұдайы тартатындай болу) болуын, 88%- жалақының істеген еңбегіне қарай бөлінуін, 85%- еңбектің әлеуметтік қорғау кепілдігін, 82%- басшылардың еңбек адамына әріптестік қарым-қатынаста болуын қалайды.Қазіргі қоғамда зиялы қауымның беделі күрт түсіп кетті.Елде жоғары мамандырды дайындау деңгейі, қазіргі өндірістің талап-өндірістің талап-тілегіне сәйкес емес. Ал, нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында ғылыми-техникалық жоспарға сәйкес жоғары кәсіби маманданған, білімді, компьютерді жақсы меңгерген, шет тілдерін білетін, жоғары адамгершілік қасиеттері бар кадрлар қажет.Қазіргі өндірісте тауарды шығару немесе оның шығынын азайту, төмендету ғана емес,осылармен қатар тауарды тұтынушыға уақытында жеткізіп, тиімді сата білуде көкейтесті мәселелерге жатады. Бұл ретте әлеуметтік зерттеумен қатар маркетингтік зерттеу аса үлкен рөл атқарады.Маркетингтік зерттеу сапалы тауарды өндірумен бірге оны тұтынушыға өткізуде алуан түрлі қызмет атқарады. Маркетингтік зерттеудің жобамен алғанда кестесі мынандай болуы мүмкін.Бүгінгі күнде маркетинг –бұл бір бүтін ғылым, тіпті ғылымдардың жиынтығы деп атауға болады. сондықтан ол ерекше мамандық және болашағы зор. Маркетингтік зерттеулер нарықта өндірілген өнімді немесе қөрсетілетін қызмет түрін тиімді сатуға бағытталады. Ол үшін зерттеу барысынад тұтынушының талғам,сұранысы, көзқарастары, мінез құлықтары зерттеледі.Яғни, әрбір маркентингтің басты қағидасын, басшылыққа алатын идеясын былай тұжырымдауға болады: өндірушінің басты мақсаты мен міндеті – ол тұтынушының талап-тілегін, мүддесін анықтап алғаннан кейін олардың қажетін қанағаттандыру. Тұтынушының талап-тілегіне сай қандай тауар шығару қажет, оған не керек? Осыны анықтап алғаннан кейін, тұтынушының ұсынысын өндіруші ескеріп отыруы керек. Мұнсыз ешқандай экономика,өндіріс алға басып дамымайды.Жоғарыда айтылғандардан келесідей мәселелер шығады: өндірістегі әр түрлі қоғамдық топтардың құрылымын, олардың жіктерге бөлінуін, сапалық өзгешелігін талдап, анықтау қажет,өйткені олар экономикалық дамудың негізгі әлеуметтік жағын құрайды.Өндірістіктегі барлық топтарлың мұң-мұқтажын, мүддесін, қабілетін, белсенділігін ескеріп отыру – бүгін күннің басты талабы. Қысқаша айтқанда, өндірістегі басты тұлға-еңбек адамы екендігінестен шығармауымыз керек. Еңбек адамына жұмыс күші ретінде ғана қарама, оның көңіл күйімен, мүддесімен санасу керек. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбегінбағалау – басты мәселе. Өндірісте, фирмалар мен корпорацияларда еңбек адамын өндірісті ұйымдастыру, тіпті басқару істеріне де араластырып отыру - әлемдіктәжірибе көрсеткендей, жоғары нәтижегеқол жеткізеді. Бұл -әлеуметтік еңбек қатынастарының “әлеуметтік әріптестік” деген түріне жатады.
БББББББББББББББББББББББББББББББ
Бухгалтерлік, экономикалық және калыпты пайда. Қалыпты бухгалтерлік пайда – ішкі шығын элементі болып табылады. Ол кәсіпкердің кәсіпкерлік қабілеттілігін қолдауға қажет минималды төлем. Бухгалтерлер мен экономистер үшін пайда 2 түрлі мағынаны білдіреді.
Бухгалтерлік пайда = TR- сыртқы шығын Экономикалық (таза) пайда = TR – TC (сыртқы және ішкі шығындар және қалыпты бухгалтерлік пайда) Бухгалтерлік пайда - экономикалық пйда = ішкі шығын.
« Банк» ұғымы Италияның « banco » (« аыйрбас орны », « ақша столы») деген сөзден шыққан. Қазіргі түсініктегі алғашқы банк Италияда 1407 ж. Генуяда пайда болған. ХІІ ғ. Италияда алғашқы вексель пайда болды Несиелік мекемелер түрлерін, оның ішіндегі банктік мекемелерді қарастырудан бұрын бізге « банк» және « банктік қызмет » ұғымын білу қажет. Әлемдік тәжирібеде банктік қызмет деп банктің басты кәсібі қызметтерін, депозиттер қабылдау және қарыз беруді түсінеді.
Міне, осындай түсінік Италияда, Испанияда; Белгияда, Грецияда, басқа елдердің банктері туралы заңдарында бекітілген, Ал, Германия мен Францияда банк немесе несиелік мекеме деп , өз клиенттеріне есеп айырысу, бағалы қағаздармен сауда-саттық, лизингтік және басқа да операцияларды көрсетумен айналысатын кез келген мекемені айтады. Сондай-ақ оларды банктік емес мекемелерге депозиттер қабылдау, есеп айырысуды жүргізу, сақтандыру кепілдемелерін беру және т.б. заңмен тиым салынады.
Англия, Дания, Швеция және басқа елдерде несиелік жүйеге мекемерлерді жатқызуда либералдық тәсіл қолданылады. Ол үшін кейбір мамандандырылған қаржы мекемелерінің депозит қабылдауға лицензиясы болса, оларды банктер қатарына жатқызады.
ҚР Президенттінің « ҚР банктер және банктік қызмет тіралы » заң күші бар Жарлығының бір- бабында, банктің ресми мәртебесі Ұлттық банктің оны ашуға берген рұқсатымен, әділет Министрлігінің банк ретінде заңды тұлғаны мемлекеттің тіркеуден өткізумен және банктік операцияларды жүзеге асыруға берілген ҚР Ұлттық банкі лицензиясының болуы мен анықталады. Кез келген заңды тұлға, егер де оның банктік ресми мәртебесі болмаса
« банк» деп аталуға тиіс емес.
Банк арнайы өндіріс ретінде өнім өндіреді, бірақ, оның өнімі материалдық өндірісте өндірілетін өнімнен мүлде өзгеше. Ол тек тауар ғана өндірмейді, яғни тауардың ерекше ақша түріндей, төлем құралдарын өндіреді.
Банктер немесе сондай институттар өте ертеректе пайда болған. Египетте банктік операциялар біздің эрамыздан бұрын 2700 ж. жүзеге асырылған.
Бактердің бастапқы қызметі төмендегі делдалдық болған. Осындай делдалдық нәтижесінде банктер бос ақша капиталын пайыз әкелетін қызмет етуші капиталдарға айналдырады.
Банктер ең алдымен орталық және коммерциялық банктер болып бөлінеді.Орталық банк- бірінші деңгейдегі мемлекеттік банк, кез келген елдің ол мемлекеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк- бұл «банктердің банкі» Ол заңды және жеке тұлғалармен опрециялар жүргібейді, оның клиенттеріне коммерциялық банктер мен басқадай мекемелер, үкімет ұйымдары жатады. Банктік мекемелерге қатысты Орталық банк тікелей әрекет ету және реттеу, бақылау мен қадағалау қызметтерін атқарады. Несиелік жүйенің қалған буына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноқтың әртүрлі секторлары, несие-қаржы қызметтерінің өзара байланастарында байқалатын жанама әрекет етеді. Коммерциялық банктер – қарыз капиталы нарығынан әр түрлі секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік тәжирибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде әдеттегідей негізгі , базалық буын ролін атқарады.Олар үкіметтің іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар арқылы өздерінің әр түрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік береді. Банктер- атқаратын қызметерінің ерекшеліктеріне байланысты екі негізгі типке бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес. Эмиссиялық – айналысқа ақша белгілерін эмиссиялау (шығару) құқығы берілген Оралық банктер. Кейбір елдерде оларды ұлттық, халықтық, резервтік деп атайды. КСРО да ондай банк Мемлекеттік деп, ҚР – ҚР Ұлттық банкі деп аталады. Орталық банктің басты міндеті- айналысқа ақша шығару, банктер арасында ақша тауарларын сату, банк жүйесінің эмиссиялық, несиелік және есеп айырысу қызметтерін басқару болып келеді. Ол екі деңгейлі банк жүйесінің ең жоғары буыны болып табылады. Мемлекет эмиссиялау құқығын тек бір ғана банкке (Орталыққа) береді, себебі ақшаны эмиссиялау құқығын бірнеше банке беруден елдегі ақша айналымын реттеу мүмкін емес. Эмиссиялық банк басқа банктер иелене алмайтын, ірі қаражатты иеленеді. Оның пассиві айналыстағы нақты ақшадан, бюджетті қаражаттардан тұрады. Бұл жағдайда оған барлық банктерге көмек көрсетуге және олар қызметтеріне жетекшілік етуге мүмкіндік береді. ҚР эисссиялық банк- Ұлттық банк. Ал қалған банктер , оның ішіндегі коммерциялық банктер- эмиссиялық еместерге жатады. Олардың айналысқа ақша шығаруға құқығы жоқ, бірақ өз клиенттерін шаруашылық қызметеріне қызмет көрсетуге байланысты есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерменен айналысады. Олардың ішінде ең маңыздысы: уақытша бос ақшалай қаражаттар, халық жинақтары мен қорларын тарту; несиелеу; қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар; бағалы қағаздармен жасалатын операциялар және т.б. Соңғы уақыттарда коммерциялық банктер белсенді түрде өздеріне дәстүрлі емес операцияларды жүзеге асыра отырып , үнемі қызмет аумағын кеңейтеді және клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлерінің сапасын арттырады. Бұл, әмбебап несиелік мекемелер. Сондай-ақ, жоғарыда айтып өткендей өз клиенттеріне бір- екі қызмет түрін көрсетуге бағытталған, маманданған банктер бар. Банктердің мамандануының басқа типі белгілі бір клиенттер категорияларына ғана( мысалы, биржалық, коммуналдық банктер) қызмет етуге, яғни салалық тұрғыдан мамандануы тиіс.Банктердің фукционалдық мамандануы бір шама анық бейнеленеді, себебі ол міндетті түрде банк қызметінің сипатына ықпал ете отырып, актифтер мен пассивтерінің қалыптасу, кілиеттерімен жасауды ұйымдастыру ерешеліктерін анықтайды. Ондай типтерге инвестициялық және иновациялық, ипотекалық жинақ банктері және т.б. жатады. Банктік қызмет — бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға мыналар жатады:заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын aшy және жүргізу;заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;аударым операциялары; заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен байланысты тапсырмаларын орындау;есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент- банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есепайырысуоперацияларын жүргізу;сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару;клиринттік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке қатысушылардың таза ұстанымын анық- тау;сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін керсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;төлем карточкаларын шығару;банкнот пен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және жөнелту;шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);чек кітапшаларын шығару;бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін банктік кепілдеме беру.
Бәсеке мәні.Бәсекетүрлері. 85.Бәсеке латынсөзі «біргежүгіру» дегенмағына. Оны халықадамдарарасындағыбірмақсатқабұрынырақжетудікөздегенөзаражарыс, сайысдепқарастырған. Бәсекеніңбіртүрізерттеужәнесегменттеубәсеке- нарықтышаруашылықсубъектілеріарасындағықосымшатабысалуүшінжақсыөндірісфакторларыниеленужәнетауарлардыөткізумүдделерінебайланыстықарама-қарсылықтыбақталастық пен бәсеке.Бәсекедегеніміз, біржағынан, іс-қимылжасайтынсаладаұнамдынәтижегежетуүшінжүріпотыратынэкономикалықжарыс, шаруашылықжүргізудіңқолайлыжағдайынаие болу үшін, пайданы мол алуүшінтауарөндірушілердіңбір-біріменкүресі. Екіншіжағынан, олнарықсубъектілерініңөнімдіөндіру мен оны өткізудегіжәнекапиталдықолданусферасындағы ара қатынастары.Бәсеке түрлері:1)Жетілгенбәсеке.Еркінбәсекежекеменшіккежәнешаруашылықтыңоңашалуынанегізделеді. Өндірушілербір-бірімен тек нарықарқылыбайланысады.Жеке фирма өзөнімінөткізудеісжүзінденарықтағыайырбасжағдайларынаешқандайәсеретеалмаса,ондаосындайболмыс-бәсекелікқабілеттіңеңжоғарғыдәрежесіболыптабылатынжетілгенбәсекедепаталады.Жетілгенбәсекенарығытөмендеаталғаншарттардыңорындалуын тілейді:1)жекефирманыңөндірісмөлшеріелеуліболмайдыжәнеолсол фирма сататынтауардыңбағасынаәсер етпейді;2)әрөндірушілерсататынтауарларбіртектітауарлар болады;3)сатыпалушылардыңбағатуралыинформациясытолықболады. Егербіреуөзөнімініңбағасынкөтерсе, ондаолсатыпалушыларынан айырылады;4)сатушыларөзарабағатуралыкелісімжасаспайдыжәнеәрекеттерінбір-біріменкеліспейжеке жүргізеді;5)өндірушіфирмалардыңсалағакіруі мен шығуынажолашық болады.2)Монополистік, жетілмегенбәсеке. Жетілмегенбәсекеүнеміболыптұрған. Ал 19 ғасырбасындамонополиялардыңпайдаболуыменбайланысты,олшиеленісетүскен. Осы мерзімдекапиталдыңшоғырлануыбасталған,акционерлікқоғамдарпайдаболған,табиғи,материалдықжәнеқаржыресурстарынпайдалануғабақылауқойылған.Жарнаманыңкөмегіменмонополияларсұраныстыңқалыптасуынақаржылықбайланыстарбағыттарыарқылытапсырысберушілерконтрагентергеәсеретеді.Монополиядеген термин сөзбе-сөзмағынасындатауардыңжалғызсатушысыдегенұғымбереді.Монополизмніңнегізгікөрсеткішінемонополиялықбағажәнемонополиялықпайдажатады.Фирманыңқарамағындасиреккездесетін,ұдайыөндірілмейтінресурстарыболса,оныңмонополистікболмысытабиғиболады.Алегер осы фирма өзіұйымдастырудыңәртүрліәдістерінұтымдыпайдаланып,монополияқұрғанболса,фирманыңмонополиялықболмысыжасанды болады.20 ғасырғадейінмонополияларшектелгенсферадаболған.Кейінмонополиялаупроцестерізаңдылыққаайналды.Бұлөндірістің,бәсекенің,ұйымдастырушылықбастаманыңкүшеюіменбайланыстыболды.Монополияланудыңбірнешеформаларыболады–картельдіккелісімдер,синдикаттау,біріктіру мен жұтыпқою,«парасаттылық» келісімдер, т.б.
Бухгалтерлік, экономикалық және калыпты пайда. Қалыпты бухгалтерлік пайда – ішкі шығын элементі болып табылады. Ол кәсіпкердің кәсіпкерлік қабілеттілігін қолдауға қажет минималды төлем. Бухгалтерлер мен экономистер үшін пайда 2 түрлі мағынаны білдіреді.
Бухгалтерлік пайда = TR- сыртқы шығын Экономикалық (таза) пайда = TR – TC (сыртқы және ішкі шығындар және қалыпты бухгалтерлік пайда) Бухгалтерлік пайда - экономикалық пйда = ішкі шығын
ДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДДД
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) — халықаралық сауда ережелерін либерализм принциптеріне қарай реттейтін халықаралық экономикалық ұйым, ол 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істей бастады. Алғашқы кезеңде ДСҰ-ға 77 мемлекет кірсе, 2005 жылғы 11 желтоқсандағы соңғы мәлімет бойынша оған 149 ел мүше болды. Бұрынғы кеңестік елдерден оның қатарында Литва, Латвия, Эстония, Грузия, Армения, Молдова, Қырғызстан, Украина (соңғысы 2008жыл 5 ақпанында қабылданды) бар. ДСҰ-ға кіретін елдердің үлесі әлемдік тауар айналымның 95% құрайды, яғниРесейді қоспағанда бүкіл дүниежүзілік нарықты қамтып отыр деуге болады. Және Қазақстанды қосқанда 30-ға жуық ел осы ұйымға кіру ниеттерін білдірді, олар бүгінгі таңда бақылаушы мәртебесіне ие.ДСҰ басты міндеті — іркіліссіз халықаралық сауда-саттыққа мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған аталған ұйым халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс тіршілігін көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда әлемдік сауда жүйесі негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс:— Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқашектеушілік қоюға құқығы болмайды;— Сауда кедергілерін азайту, немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік тауарлардың келуіне кедергі келтіретін факторларды жою, оларға бірінші кезекте кедендік алымдар мен импорттық квоталар жатады, басқаша айтқанда импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;— Тұрақтылық пен сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;— Халықаралық саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін «әділетсіз» тәсілдерді жою, оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі), жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;— Жоғары дамымаған мемлекеттер үшін халықаралық саудада жеңілдіктер жасау. Нақ осы бап жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру «әділетті» болар деп есептеледі.Экономикалық интеграция (экономикалық бірігу) -1)түрлі елдердің ұлттық шаруашылықтары арасындағы ынтымақтастық және олардың толық (немесе ішінара) бірегейлендірілуі;2)осы елдер арасындағы саудада кедергілерді жою;3)бір үлкен (ортақ) нарық құру мақсатымен жекелеген елдердің әрқайсысының нарықтарын жақындату, экономикалық объектілердің жуықтасуы, өзара астасуы (бірлесуге Дейін).Экономикалық бірігу үдерісі түрлі деңгейлерде жүргізіледі. Деңгейлес (компания бәсекелестің компаниясын өзінің бақылауына алады немесе өндірістік үдерістің бірдей сатысындағы бірдей салада істейтін компанияларды қосып алады) және сатылaс экономикалық бірігу (компанияның қызметі ақырғы өнімді өндірудің технологиялық тізбегіндегі екі не одан көп буынды қамтиды; ол өнімді өндіру мен еткізудің барлық сатысын: шикізатты өндіруден көтерме немесе бөлшек саудаға дейін қамтуы мүмкін) түрлеріне бөлінеді. Экономикалық бірігу халықаралық сипатта болады және ұлттық шаруашылықтарды бірыңғай халық шаруашылығына бірігуге дейін жақындастыруды көздейді. Экономикалық бірігу - шаруашылық өмірдің интернационалдануының жоғары нысаны. Оның негізін капитал мен өндірістің интернационалдануы құрайды, ол әуелі микродеңгейде (фирмалар Мең банкілер деңгейінде) болады, сонан соң макродеңгейге (мемлекеттер деңгейіне) шығады. Сонда экономикалық бірігу халықаралық келісімдермен және шарттармен ресімделеді. Экономикалық бірігу өзінің жогары көрінісінде институттық сипат алады, яғни тұрақты эрекет ететін халықаралық органдар нысанында болады. Халықаралық интеграциялық бірлестіктердің басты нысандары: еркін сауда аймағы, кеден одағы ортақ нарық, экономикалық және валюталық одақтар — экономикалық бірігудің жоғары нысаны. Қазіргі кезде әлемде экономикалық бірігудің жоғары сатысында Еуропа одағы (ЕО) тұр, ол ортақ нарық сатысынан өтті. Еркін сауда аймағына НАФТА (Солтүстік-американ еркін сауда қауымдастығы) үлгі бола алады. Ресей, Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан арасындағы Кеден одағы туралы келісім жасасылды.Ғаламдық проблемалар - әлемді тұтас қамтитын табиғи, табиғи-антропогендік немесе таза антропогендік құбылыстар. Осы құбылыстардың даму процесіжаһандану деп аталады. Қазіргі танда Халықаралық деңгейде мынадай ғаламдық проблемалар бар:1)Ресурстар проблемасы;2)Азық-түлік немесе ашаршылық проблемасы;3)Энергетикалық проблема;4)Демографиялық проблема;5)Климаттың өзгеруі;6)Экологиялық проблемалар;7)«Үшінші әлем» елдерінің артта қалуын жою;8)Қауіпті ауруларды жою;9)Әлемдік мұхит пен космосты игеру;10)Қылмыспен және терроризммен күрес;11)Наркобизнеспен күрес.Ғаламдық проблемаларды ерекше білім саласы - глобалистика зерттейді. Аталған ғаламдық проблемалар өзара тығыз байланысты және барлығы іс жүзінде жердегі экологиялық дағдарыстың даму процесімен қамтылады. Әрбір ғаламдық проблеманы міндетті түрде шешу қажет, өйтпесе оның дамуы апатқа - өркениеттің жойылуына дейін апарып соғады. Ғаламдық проблемаларды шешу үшін ғаламдық, аймақтық, ұлттық бағдарламалар жасалады, бірақ оларға келісушілік және үйлестірушілік жетіспейді. Ғаламдық проблемаларды шешуге жұмсалатын шығындардың жартысына жуығын экологиялық проблемаларды шешу шығындары құрайды. Өйткені басқа проблемалардың ішінде ғаламдық экологиялық проблемаларды ең артықтау проблема деп санайды.Ғаламдық экологиялық проблемалар - ғаламдық, аймақтық және ұлттық деңгейлерде айқындалған экологиялық проблемалар кешені. Зор геосаяси проблеманың экологиялық қауіптілігінің мынадай көріністері бар: табиғи экожүйенің бүлінуі, озон қабатының жұқаруы, атмосфераның, Әлемдік мұхиттың ластануы, биологиялық әралуандылықтың азаюы және т.б. Олар тек қана барлық елдердің қатысуымен, БҰҰ-ның басқаруымен шешілуі мүмкін. Экологиялық проблемалардың ғаламдығы оны шешу үшін барлық елдердің жігерін жұмылдыру қажеттігін тудырып отыр; қарудың барлық түрлерін азайтпай экологиялық дағдарыстан айырылу мүмкін еместігі; биосфераның жалпыға ортақ ластануына қарай ядролық соғыс ғана емес, тіпті жай соғысты жүргізудің мәнсіздігі; қазіргі өркениеттің технологиялық құрылымын қайта құру, өмір негізі болатын табиғатпен өзара іс-әрекеттің жаңа сапалы әдістері мен құралдарын жасау; қоршаған ортаны қорғау проблемасы бойынша БҰҰ органдары жұмысының тиімділігін арттыру және оларга төтенше өкілеттік беру.
ЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕЕ
Еңбек – құн теориясы XYIII және XIX ғ. Бойы қалыптасты. Оның негіздерін құнды тауар өндірісіне кеткен еңбек арқылы анықтаған саяси экономия классиктерінің еңбектерінен табамыз. К.Маркс пен Ф.Энгельс құн негізінде қоғамдық абстрактілі еңбек жатыр деп есептеген. Маркстің ойы бойынша, тауар өндіруші еңбегі екі жақтылы. Бір жағынан бұл белгілі бір түрдегі еңбек, ол белгілі бір еңбек құралдарын қолдану, жұмысшының белгілі бір кәсіби дағдылары ме нақты нәтижесі. Екінші жағынан еңбек-бұл нақты формасына қатыссыз, жалпы жұмыс күшінің шығыны. Маркс құнды қоғамдық қалыпты өндіріс жағдайлары, еңбегінің шеберлігі мен интенсивтілігінің орташа деңгейіндегі өнім өндірісіне кететін қоғамдық қажетті жұмыс уақыты деп атады.Құн — тауар өндіруге жұмсалған және осы тауар түрінде затқа айналған қоғамдық еңбекті көрсететін саяси экономия санаты; бір заттың ақшалай құндылығы немесе оған жұмсалған шығынның мөлшері. Құнның ақшалай көрінісі (баға) және құн санатының анықтамасы — экономикалық теория мен тәжірибенің негізгі мәселелерінің бірі. Экономика ғылымында бұл мәселеге екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Классикалық және маркстік теорияда құн жеке адамға қатысы жоқ санат ретінде қаралып, ұсталған не жұмсалған шығын бірінші орынға қойылды. Еңбек құны теориясы тұрғысынан ол тауар түріндегі затқа айналған сапа жағынан бір текті абстрактілі қоғамдық еңбек болып табылады. Құн тек айырбас үдерісінде ғана жұртшылыққа танылған жеке еңбек өнімдеріне, яғни қоғамдық тұтыну құны бар тауарларға тән. Тауар құнының мөлшері рынокта еркін белгіленеді және қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен айқындалады. Құн ақшаға айналдырылып бағаланатындықтан, нарықтық экономикада жетекші рөл атқарады. Құн заңы — нарықтық шаруашылықтың реттеушісі, ол тауар өндірісінің, нақты және заттанған еңбек бөлінісінің барлық үйлесімін баға арқылы айқындайды.Тауар – мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық зат. Тауардың қасиеттері. Тауарлы өндірісте шешуші категория тауар болып табылады. Оның мәнін әркім әр түрлі түсінедіМаркстік теорияда тауар сатуға арналған, адамға пайдалы еңбек өнімі ретінде қарастырылады. Бұдан шығатыны:1) тауар тек адамның қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыратын зат болып табылады.2) тауар еңбек жұмсалған зат, мысалы ормандағы жидектер оларды теруші үшін тауар емес, бірақ оларды теруге еңбек жұмсалғаннан кейін тауар бола алады.3) тауар сатуға арналғанАвстриялық экономикалық мектебінде (оның көрнекті өкілі К.Менгер ) тауар айырбас үшін өндірілген ерекше экономикалық игілік ретінде анықталады.
Еңбек – құн теориясы XYIII және XIX ғ. Бойы қалыптасты. Оның негіздерін құнды тауар өндірісіне кеткен еңбек арқылы анықтаған саяси экономия классиктерінің еңбектерінен табамыз. К.Маркс пен Ф.Энгельс құн негізінде қоғамдық абстрактілі еңбек жатыр деп есептеген. Маркстің ойы бойынша, тауар өндіруші еңбегі екі жақтылы. Бір жағынан бұл белгілі бір түрдегі еңбек, ол белгілі бір еңбек құралдарын қолдану, жұмысшының белгілі бір кәсіби дағдылары ме нақты нәтижесі. Екінші жағынан еңбек-бұл нақты формасына қатыссыз, жалпы жұмыс күшінің шығыны. Маркс құнды қоғамдық қалыпты өндіріс жағдайлары, еңбегінің шеберлігі мен интенсивтілігінің орташа деңгейіндегі өнім өндірісіне кететін қоғамдық қажетті жұмыс уақыты деп атады.Құн — тауар өндіруге жұмсалған және осы тауар түрінде затқа айналған қоғамдық еңбекті көрсететін саяси экономия санаты; бір заттың ақшалай құндылығы немесе оған жұмсалған шығынның мөлшері. Құнның ақшалай көрінісі (баға) және құн санатының анықтамасы — экономикалық теория мен тәжірибенің негізгі мәселелерінің бірі. Экономика ғылымында бұл мәселеге екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Классикалық және маркстік теорияда құн жеке адамға қатысы жоқ санат ретінде қаралып, ұсталған не жұмсалған шығын бірінші орынға қойылды. Еңбек құны теориясы тұрғысынан ол тауар түріндегі затқа айналған сапа жағынан бір текті абстрактілі қоғамдық еңбек болып табылады. Құн тек айырбас үдерісінде ғана жұртшылыққа танылған жеке еңбек өнімдеріне, яғни қоғамдық тұтыну құны бар тауарларға тән. Тауар құнының мөлшері рынокта еркін белгіленеді және қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен айқындалады. Құн ақшаға айналдырылып бағаланатындықтан, нарықтық экономикада жетекші рөл атқарады. Құн заңы — нарықтық шаруашылықтың реттеушісі, ол тауар өндірісінің, нақты және заттанған еңбек бөлінісінің барлық үйлесімін баға арқылы айқындайды.Тауар – мұқтаждықты не тұтынысты қанағаттандыруға назар аудару, иелену, пайдалану не тұтыну үшін нарыққа ұсынылатын барлық зат. Тауардың қасиеттері. Тауарлы өндірісте шешуші категория тауар болып табылады. Оның мәнін әркім әр түрлі түсінедіМаркстік теорияда тауар сатуға арналған, адамға пайдалы еңбек өнімі ретінде қарастырылады. Бұдан шығатыны:1) тауар тек адамның қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыратын зат болып табылады.2) тауар еңбек жұмсалған зат, мысалы ормандағы жидектер оларды теруші үшін тауар емес, бірақ оларды теруге еңбек жұмсалғаннан кейін тауар бола алады.3) тауар сатуға арналғанАвстриялық экономикалық мектебінде (оның көрнекті өкілі К.Менгер ) тауар айырбас үшін өндірілген ерекше экономикалық игілік ретінде анықталады.
Еңбек өндіріс факторы ретінде және жалақы еңбектің бағасы ретінде. Еңбек өндіріс факторы ретінде және жалақы еңбектің бағасы ретінде. ҚР-дағы бағаның алғашқы реформасы нақтылы еңбекақының күрт түсіп кетуіне соқтырды. Бір жағынан ол солай болуға тиіс те еді. 80-ші жылдардың өн бойында "нақтылы" табыстардың өсуі өндірістің нақтылы өсуінен асып отырды. Соның салдарынан халықтың бар секілденген "амалсыз жинағы" тек қағаз жүзінде болатын. Бағаны реттеу практикасынан бас тарту бұл бос қиялға нүкте қойған да еді. Бағаны соншалықты үлкен масштабта түзеу айтарлықтай деңгейде күтпеген уақиға болды және ол еңбек келісімінде алдын-ала қаралмаған болатын, соның нәтижесінде 1992 жылдың алғашқы айында нақтылы еңбекақы деңгейі күрт түсіп кетті. 1993 жылдың сәуір - мамыр айларында нақтылы еңбекақының деңгейі ең төменгі белгіге дейін жетті, және оның сатып алушылық күші 1991 жылғы ұқсас көрсеткіштің жартысынан да аз мөлшерді құрады. 1992 жылы тұтастай алғанда нақтылы еңбекақы деңгейі, жылдық негізге қайта есептегенде, 1991 жылдың деңгейімен салыстырғанда орта есеппен 30%-ке төмен болған. 1993 жылы жалақыны реттеу тетігі инфляцияның жоғары қарқыны жағдайына ыңғайластырылған болатын. Қазақстанда ретроактивті индексациялардың практикасы ендірілді. Соған қарамастан, нақтылы көрсетілген жалақының біртіндеп көтеріліп бара жатқан инфляция қарқынына сәйкес кешіктіріле және сатылап түзетілуі себебінен, 1993 жылы нақты жалақының жылдық орташа деңгейі тағы да 7%-ға төмендеді. Қазақстан Үкіметі жалақы индексациясы инфляцияға өз бетінше импульс беретіңдігіне және инфляцияның қандай қарқынының болсын көтерілуі инфляция процесін спирал бойынша көтеретініне, инфляция қарқыны жалақы молшеріне әсер ететіндігіне аландаушылық танытты. Соңғы 5 жыл ішінде Қазақстан Республикасының Үкіметі жалақыға индексация жасауды қойған. Ақша айналымы. Ақша жүйесі әр бір мемлекеттің ақша айналымын ұйымдастыру формасы. Ақша айналымының негізгі компоненттеріне мыналар жатады:1.Тауар және қызмет көрсету бағасымен анықталатын ұлттық ақша бірлігі.2. Ақша айналымындағы заңды төлем қаражаты болып табылатын несиелік және қағаз ақшалары айналым монеталарының жүйесі.3. Ақша эмиссиясы жүйесі, яғни заңды түрде бекітілген айналымға ақша шығару тәртібі.4. ақша айналымын қалыптастыруды басқаратын мемлекеттік ұйымдар.Ақша айналымы жүйесінің екі негізгі түрі мынандай:1)Металлдық ақша айналымының жүйесі, бұл айналымдағы алтын және күміс ақшалар. Олар ақшаның барлық функцияларын орындайды, ал несиелік ақшаларды металлдық ақшаға еш шектеусіз айырбастауға болады.2)Алтынға айырбасталмайтын несиелік және қағаз ақша айналымының жүйесі ( бұл жүйеде алтын өзі айналымнан шығарылған деп есептеледі. Жалақы мәні және түрлері. Экономикалық теорияда екі тұжырымдама бар: 1. Жалақы еңбек бағасы (еңбек пен жұмыс күшінің айырмашылығы ескерілмейді), оның дэрежесі мен динамикасы, рыноктық факторлар - сүраныс және ұсыныспен анықталады. 2.Жалақы жүмыс күші- тауардың қүнының ақшалай көрінісі (бағасы), еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де (жүмыс күшінің құны), рыноктық факторлар - сүраныс, үсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы жалақының жүмыс күші қүнынан бірде жоғары, бірде томен болатындығын көрсетеді.Жалақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономиясының классиктері А.Смит пен Д. Рикардоның теорияларына негізделген. А. Смит еңбек пен жүмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес. Оның пайымдауынша, еңбек табиғи бағасы бар (немесе «табиғи жалақы») «тауар» деп саналады. Ал, табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады, яғни жүмысшының жэне оның отбасының тіршілігіне қажетті қүнмен есептеледі. А.Смит «табиғи жалақы» деп жүмыс күшінің құнын түсінді. А. Смит жалақы дэрежесінің төмен жэне оның тіршілік минимумына өте жақын болуы жүмысшы табының үйымшылдыгының жоқтығымен байланысты дейді. Д. Рикардо да, А. Смит сияқты жалақыны еңбек бағасы деп үғынды. Д. Рикардо жалақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен байланыстырды. Жалақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсу заңына сэйкес күн көріс заттарының минимумына үмтылады. Осыған орай жалақының түрақтылық заңы орын алады. Оның мәні мынада: жалақының өсуі жүмысшының отбасында табиғи өсімді (тууды) ынталандырады да, еңбекке деген үсыныстың өсуі жалақының төмендеуіне әсер етеді; керісінше, жалақының темендеуі жүмысшылар саны мен еңбекке үсыныстың қысқаруына, тиісінше жалақының өсуіне эсер етеді. Позитивті және нормотивті экономикалық ғылым. Экономиканы талдауда нормативті және позитивті әдістер қолданылады. Позитивті немесе дискриптивті экономика объективті немесе ғылыми экономика қызметін іздейді. Ол қазіргі уақытта бар немесе болуы керек құбылыстармен жұмыс істейді. Нормативті экономика субъективті негізделген жеке бағалау әсерін ұсынады. Ол болашақта болуы кекрек құбылыстармен жұмыс істейді. Мысалы,бір экономист бюджетті толтыру үшін салықты өсіру қажет дейді. Бірақ салықтың өсуі, кәсіпкер стимулының төмендеуіне әкеледі. Егер «тиіс» және «лазым» түсініктері кезіксе – ол нормативті тәсілге қатысты. Қазақстандағы ақша жүйесінің қалыптасуы және дамуы. ҚР-ғы ақша реформасы. Ақша жүйесі жөнінде түсінік Ақша жүйесі – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады: ақша бірлігі, эмиссиялық жүйе және ақша түрлері . Ақша бірлігінің – барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін, заңды түрде бекітілген ақша белгісі. ҚР-дың ақша бірлігі ретінде 100 тиыннан құралған 1 теңге болып табылады. Ақша бірліктерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін айналыста қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде ҚР ақша белгілері болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің міндеттемесе болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі. Эмиссия тәртібі – бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша шығаруын білдіреді. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады. Ақша түрлері заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста: 100, 50, 20, 10, 5, 2 және 1долларлық бнак билеттері; 100 долларлық қазыналық билеттер; 1 долларлық, 50, 20, 10, 1 центтік күміс-мыс және мыс-никельдік монеталар жүреді. Валюталық бағам дегенміз – бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы. Ақша жүйесінің мынадай типтері болады: – металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауарды тікелей бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады; – несиелік және қағаз ақшалар айналысы, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі. Металл ақша жүйесі екіге бөлінеді: Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын және күміс) негізделген ақша жүйесі. Биметаллизмнің үш түрі болады: – қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген; – қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген; – ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталар жасауға ерік берілді. Биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажеттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн төлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама-қайшылық тудырды. Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етілді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүйесінің орнына монометаллизм ақша жүйесі келді.
Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі. Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай үш түрге бөлінеді: алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиз (алтын валюта) стандарты. Алтын монета стандарты – бұл еркін бәсеке тұсындағы капитализм талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүйесінің, дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады: – алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық қызметтерін бірдей атқарды; – алтын монеталарды құюға рұқсат етілді; – толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды; – алтын және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға және ішке алып келуге болатын болды. Алтын девиз стандарты – банкноталардың алтынға, шетел валютасына айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің валютасына тәуелділігін көрсетеді. Германия, Австралия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз стандарты бекітілген. Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы ”Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы “ ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкеә ұйымдастырылған. Жарға ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, ақша бірліктерінің эмиссиясы, сонымен монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тертіптері қамтылады Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы және ұлттық валюта 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан, ТМД-нің басқа мемлекеттерімен бірге “рубль аумағында“ қала береді. 1992 жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмысын тоқтатқан КСРО Мемлекеттік банк атап көрсетілген. 1992 маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейіннен 10000 және 50000 купюралары шығарылды. Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлығымен екі күн өткенсоң айырбас мерзімі 1993 жылы 1 қыркүйек айына дейін ұзартылып, айырбас шегі бір адамға 100 мыңға дейін ұлғайтылды. 1992 жылы бірінші жартысында-ақ Қазақстан Республикасының жетекшілері ендігі жерде рубльден күдер үзіп, өз валютасын шығаруға бет-бұрыс жасаған болатын. Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшынның “Хариссон” фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізіледі. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар. 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев “ Қазақстан Республикасына Ұлттық валютаны енгізу туралы “ Жарғыға қол қойды. Осы жарғымен 1993 жылы 15 қарашада сағат 8 –ден бастап ұлттық валюта – теңге енгізілді. КСРО Мембанкінің және 1992-1993 жылы Ресей үлгісіндегі қазыналық және банктік билеттерді айырбастау 20 қарашада сағат 18-де аяқталды. Қазақстан ұлттық валютасының сәтті енггізілуі, әрі қарай оның сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етеді. Жалақыны еңбегіне қарай төлеу—алдын ала белгіленген бағалауларға қарай нақты шығарған өніміне сәйкес жүргізіледі. Ақыны істеген еңбегіне қарай төлеу жүйесі — жұмысшының алатын жалақысын оның еңбегінің нәтижесімен тікелей байланыстыра отырып, қызметкердің еңбек өнімділігін арттыруға материалдық мүдделілігін көтереді, қызметкердің жалақы мөлшері еңбегіне қарай ақы төлегенде оның өнім өндіру номаларын орындауына ғана байланысты болады және оған ешқандай шек қойылмайды. Еңбекақыны еңбегіне қарай төлеу жүйесі жеке және ұжымдық (бригадалық) болып бөлінеді. Еңбекке ақы төлеудің жеке жүйесінде ақы төлеу әрбір жұмысшының жеке өндірген өніміне қарай анықталады. Ұжымдық еңбек ақы төлеу технология жағдайына қарай, жұмысты бір адам атқаруға болмайтын уақытта немесе қызметкерлердің өзара алмасып отыруын қамтамасыз етуүшін кәсіптерді кеңінен ұштастыру қажет болған жағдайда қолданылады. Ұжымға (бригадаға) бұл жүйе бойынша жалақы есептегенде ол ұжым (бригада) мүшелері арасында олардың разрядтары мен жұмыс жасаған уақытына қарай бөлінеді.
Еңбек өндіріс факторы ретінде және жалақы еңбектің бағасы ретінде. Еңбек өндіріс факторы ретінде және жалақы еңбектің бағасы ретінде. ҚР-дағы бағаның алғашқы реформасы нақтылы еңбекақының күрт түсіп кетуіне соқтырды. Бір жағынан ол солай болуға тиіс те еді. 80-ші жылдардың өн бойында "нақтылы" табыстардың өсуі өндірістің нақтылы өсуінен асып отырды. Соның салдарынан халықтың бар секілденген "амалсыз жинағы" тек қағаз жүзінде болатын. Бағаны реттеу практикасынан бас тарту бұл бос қиялға нүкте қойған да еді. Бағаны соншалықты үлкен масштабта түзеу айтарлықтай деңгейде күтпеген уақиға болды және ол еңбек келісімінде алдын-ала қаралмаған болатын, соның нәтижесінде 1992 жылдың алғашқы айында нақтылы еңбекақы деңгейі күрт түсіп кетті. 1993 жылдың сәуір - мамыр айларында нақтылы еңбекақының деңгейі ең төменгі белгіге дейін жетті, және оның сатып алушылық күші 1991 жылғы ұқсас көрсеткіштің жартысынан да аз мөлшерді құрады. 1992 жылы тұтастай алғанда нақтылы еңбекақы деңгейі, жылдық негізге қайта есептегенде, 1991 жылдың деңгейімен салыстырғанда орта есеппен 30%-ке төмен болған. 1993 жылы жалақыны реттеу тетігі инфляцияның жоғары қарқыны жағдайына ыңғайластырылған болатын. Қазақстанда ретроактивті индексациялардың практикасы ендірілді. Соған қарамастан, нақтылы көрсетілген жалақының біртіндеп көтеріліп бара жатқан инфляция қарқынына сәйкес кешіктіріле және сатылап түзетілуі себебінен, 1993 жылы нақты жалақының жылдық орташа деңгейі тағы да 7%-ға төмендеді. Қазақстан Үкіметі жалақы индексациясы инфляцияға өз бетінше импульс беретіңдігіне және инфляцияның қандай қарқынының болсын көтерілуі инфляция процесін спирал бойынша көтеретініне, инфляция қарқыны жалақы молшеріне әсер ететіндігіне аландаушылық танытты. Соңғы 5 жыл ішінде Қазақстан Республикасының Үкіметі жалақыға индексация жасауды қойған. Ақша айналымы. Ақша жүйесі әр бір мемлекеттің ақша айналымын ұйымдастыру формасы. Ақша айналымының негізгі компоненттеріне мыналар жатады:1.Тауар және қызмет көрсету бағасымен анықталатын ұлттық ақша бірлігі.2. Ақша айналымындағы заңды төлем қаражаты болып табылатын несиелік және қағаз ақшалары айналым монеталарының жүйесі.3. Ақша эмиссиясы жүйесі, яғни заңды түрде бекітілген айналымға ақша шығару тәртібі.4. ақша айналымын қалыптастыруды басқаратын мемлекеттік ұйымдар.Ақша айналымы жүйесінің екі негізгі түрі мынандай:1)Металлдық ақша айналымының жүйесі, бұл айналымдағы алтын және күміс ақшалар. Олар ақшаның барлық функцияларын орындайды, ал несиелік ақшаларды металлдық ақшаға еш шектеусіз айырбастауға болады.2)Алтынға айырбасталмайтын несиелік және қағаз ақша айналымының жүйесі ( бұл жүйеде алтын өзі айналымнан шығарылған деп есептеледі. Жалақы мәні және түрлері. Экономикалық теорияда екі тұжырымдама бар: 1. Жалақы еңбек бағасы (еңбек пен жұмыс күшінің айырмашылығы ескерілмейді), оның дэрежесі мен динамикасы, рыноктық факторлар - сүраныс және ұсыныспен анықталады. 2.Жалақы жүмыс күші- тауардың қүнының ақшалай көрінісі (бағасы), еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де (жүмыс күшінің құны), рыноктық факторлар - сүраныс, үсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы жалақының жүмыс күші қүнынан бірде жоғары, бірде томен болатындығын көрсетеді.Жалақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономиясының классиктері А.Смит пен Д. Рикардоның теорияларына негізделген. А. Смит еңбек пен жүмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес. Оның пайымдауынша, еңбек табиғи бағасы бар (немесе «табиғи жалақы») «тауар» деп саналады. Ал, табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады, яғни жүмысшының жэне оның отбасының тіршілігіне қажетті қүнмен есептеледі. А.Смит «табиғи жалақы» деп жүмыс күшінің құнын түсінді. А. Смит жалақы дэрежесінің төмен жэне оның тіршілік минимумына өте жақын болуы жүмысшы табының үйымшылдыгының жоқтығымен байланысты дейді. Д. Рикардо да, А. Смит сияқты жалақыны еңбек бағасы деп үғынды. Д. Рикардо жалақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен байланыстырды. Жалақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсу заңына сэйкес күн көріс заттарының минимумына үмтылады. Осыған орай жалақының түрақтылық заңы орын алады. Оның мәні мынада: жалақының өсуі жүмысшының отбасында табиғи өсімді (тууды) ынталандырады да, еңбекке деген үсыныстың өсуі жалақының төмендеуіне әсер етеді; керісінше, жалақының темендеуі жүмысшылар саны мен еңбекке үсыныстың қысқаруына, тиісінше жалақының өсуіне эсер етеді. Позитивті және нормотивті экономикалық ғылым. Экономиканы талдауда нормативті және позитивті әдістер қолданылады. Позитивті немесе дискриптивті экономика объективті немесе ғылыми экономика қызметін іздейді. Ол қазіргі уақытта бар немесе болуы керек құбылыстармен жұмыс істейді. Нормативті экономика субъективті негізделген жеке бағалау әсерін ұсынады. Ол болашақта болуы кекрек құбылыстармен жұмыс істейді. Мысалы,бір экономист бюджетті толтыру үшін салықты өсіру қажет дейді. Бірақ салықтың өсуі, кәсіпкер стимулының төмендеуіне әкеледі. Егер «тиіс» және «лазым» түсініктері кезіксе – ол нормативті тәсілге қатысты. Қазақстандағы ақша жүйесінің қалыптасуы және дамуы. ҚР-ғы ақша реформасы. Ақша жүйесі жөнінде түсінік Ақша жүйесі – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің типі бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады: ақша бірлігі, эмиссиялық жүйе және ақша түрлері . Ақша бірлігінің – барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін, заңды түрде бекітілген ақша белгісі. ҚР-дың ақша бірлігі ретінде 100 тиыннан құралған 1 теңге болып табылады. Ақша бірліктерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін айналыста қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде ҚР ақша белгілері болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің міндеттемесе болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі. Эмиссия тәртібі – бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша шығаруын білдіреді. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады. Ақша түрлері заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста: 100, 50, 20, 10, 5, 2 және 1долларлық бнак билеттері; 100 долларлық қазыналық билеттер; 1 долларлық, 50, 20, 10, 1 центтік күміс-мыс және мыс-никельдік монеталар жүреді. Валюталық бағам дегенміз – бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы. Ақша жүйесінің мынадай типтері болады: – металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауарды тікелей бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады, ал несиелік ақшалар металға ауыстырылады; – несиелік және қағаз ақшалар айналысы, яғни алтын айналыстан алынып тасталып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі. Металл ақша жүйесі екіге бөлінеді: Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын және күміс) негізделген ақша жүйесі. Биметаллизмнің үш түрі болады: – қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмістің арасындағы шекті қатынас, металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген; – қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген; – ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын және күміс монеталары заңды төлем құралы қызметін атқарады, бірақ бірдей негізде емес, себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталар жасауға ерік берілді. Биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажеттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн төлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама-қайшылық тудырды. Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етілді. Сөйтіп, биметаллизм ақша жүйесінің орнына монометаллизм ақша жүйесі келді. Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі. Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай үш түрге бөлінеді: алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиз (алтын валюта) стандарты. Алтын монета стандарты – бұл еркін бәсеке тұсындағы капитализм талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүйесінің, дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады: – алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық қызметтерін бірдей атқарды; – алтын монеталарды құюға рұқсат етілді; – толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркін және шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды; – алтын және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға және ішке алып келуге болатын болды. Алтын девиз стандарты – банкноталардың алтынға, шетел валютасына айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің валютасына тәуелділігін көрсетеді. Германия, Австралия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз стандарты бекітілген. Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы ”Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы “ ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкеә ұйымдастырылған. Жарға ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, ақша бірліктерінің эмиссиясы, сонымен монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тертіптері қамтылады Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы және ұлттық валюта 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан, ТМД-нің басқа мемлекеттерімен бірге “рубль аумағында“ қала береді. 1992 жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмысын тоқтатқан КСРО Мемлекеттік банк атап көрсетілген. 1992 маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейіннен 10000 және 50000 купюралары шығарылды. Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлығымен екі күн өткенсоң айырбас мерзімі 1993 жылы 1 қыркүйек айына дейін ұзартылып, айырбас шегі бір адамға 100 мыңға дейін ұлғайтылды. 1992 жылы бірінші жартысында-ақ Қазақстан Республикасының жетекшілері ендігі жерде рубльден күдер үзіп, өз валютасын шығаруға бет-бұрыс жасаған болатын. Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшынның “Хариссон” фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізіледі. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар. 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев “ Қазақстан Республикасына Ұлттық валютаны енгізу туралы “ Жарғыға қол қойды. Осы жарғымен 1993 жылы 15 қарашада сағат 8 –ден бастап ұлттық валюта – теңге енгізілді. КСРО Мембанкінің және 1992-1993 жылы Ресей үлгісіндегі қазыналық және банктік билеттерді айырбастау 20 қарашада сағат 18-де аяқталды. Қазақстан ұлттық валютасының сәтті енггізілуі, әрі қарай оның сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етеді. Жалақыны еңбегіне қарай төлеу—алдын ала белгіленген бағалауларға қарай нақты шығарған өніміне сәйкес жүргізіледі. Ақыны істеген еңбегіне қарай төлеу жүйесі — жұмысшының алатын жалақысын оның еңбегінің нәтижесімен тікелей байланыстыра отырып, қызметкердің еңбек өнімділігін арттыруға материалдық мүдделілігін көтереді, қызметкердің жалақы мөлшері еңбегіне қарай ақы төлегенде оның өнім өндіру номаларын орындауына ғана байланысты болады және оған ешқандай шек қойылмайды. Еңбекақыны еңбегіне қарай төлеу жүйесі жеке және ұжымдық (бригадалық) болып бөлінеді. Еңбекке ақы төлеудің жеке жүйесінде ақы төлеу әрбір жұмысшының жеке өндірген өніміне қарай анықталады. Ұжымдық еңбек ақы төлеу технология жағдайына қарай, жұмысты бір адам атқаруға болмайтын уақытта немесе қызметкерлердің өзара алмасып отыруын қамтамасыз етуүшін кәсіптерді кеңінен ұштастыру қажет болған жағдайда қолданылады. Ұжымға (бригадаға) бұл жүйе бойынша жалақы есептегенде ол ұжым (бригада) мүшелері арасында олардың разрядтары мен жұмыс жасаған уақытына қарай бөлінеді.
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ
Жеке-дара ұдайы өндіріс теориясының негіздері
1. Кәсіпкерлік түсінігі және оның формалары
2. Фирма-ұлттық шаруашылықтың негізі 1. Кәсіпкерлік дегеніміз - меншіктік және қарызға алынған қаржылар есебінен тауар өндіру және қызметтер көрсету үшін, осылардың негізінде пайда табу барысында шаруашылық ұйым құру. Кәсіпкерлікпен айналысатын адамды кәсіпкер деп атайды. Ол тиімді тәсілдерді амл ретінде таңдап ұйымдастырады, жаңалыққа жаны жақын, тәуекелшіл, іскер адам. Кәсіпкер үшін ең негізгісі- пайда табу. Кәсіпкердің пайдасы мен меншік иесі кірісі арасындағы айырмашылықтарды білуіміз қажет. Меншік иесінің табысының түрлері:
А) дивиденд; ә) депозидтік процент; б) рента.
Меншік иесінің белгілі бір білімі болмайды, бірақ ол өзінің қолындағысын жалға беру арқылы пайда табады. Ал, кәсіпкер үшін басты ақша емес, оның білімі, тапқырлығы болып табылады. Кәсіпкер тәуекелшілікке салынып, өзінің білімі арқасында өнім өндіріп пайда табатын адам. Сондықтан да кәсіпкер- нарықтың белсенді агенті, ал меншік иесі нарықтың пассивті агенті. Ұйымдасуына қарай кәсіпкерлік 3-ке бөлінеді: А) жеке-дара; ә) аралас; б) мемлекеттік. Меншік түрінің көптүрлілігі нарық экономикасын ұйымдастырудың шарты. Ол кәсіпкерлік формасының көптүрлілігін көрсетеді. Қазіргі кезде экономика капиталға деген жеке меншіктікті көрсетпейді, ол ұйымдық формасына көп көңіл бөледі. Сондықтан біз кәсіпкерліктің 2 формасын қарастырамыз:
А) ұйымды-құқықтық;
ә) ұйымды-экономикалық.
А) Ұйымды-құқықтық формасына бастапқы кезде заңды түрде ұйымдасқан кәсіпкерлік қызмет жатады. Оның келесідей формалары бар:
- Жеке фирма;
- Серіктестік: толық, аралас, жауапкершілігі шектелген;
- Мемлекеттік кәсіпорындар;
- акционерлік қоғам (ашық типі, жабық типі).
Жеке кәсіпорын. Оны ұйымдастырушы да, иелік етуші де бір адам.
Серіктестік- жеке адам мен заңды тұлғалардың бірігуі, олардың мүшелері серіктестік міндеттемелері бойынша бірге жауап береді.
Акционерлік қоғам- бұл заңдық құқы, жарғысы бар қоғам.
Кооператив- бұл қоғам қызметі принципінде табыс табу емес, қоғам мүшелеріне көмек етіп, ықпал жасау.
Мемлекеттік кәсіпорындар-бұл заңды, экономикалық дербестігі жоқ кәсіпорындар.
Б) Кәсіпкерлік қызметтің ұйымды-экономикалық формасы дегеніміз- ұйымдасқан түрде қызмет жүргізу барысында кәсіпкерлердің арасындағы келісімдік кәсіпорындар.
Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
Картель- бұл баға жөнінде нарықта өнімді өткізу жөнінде бір саладағы кәсіпкерлер арасындағы келісім.
Синдикат- бір саланың кәсіпкерлері арасында бәсекені жою мақсатында біріктіріп өнімдерін өткізу ұйымы.
Концорциум- ірі қаржы операцияларын біріктіріп жүргізу мақсатында ұйымдастырылған кәсіпкерлер ұйымы.
Концерн- көпсалалы акционерлік қоғам.
2. Фирма - нарықтық экономиканың негізгі ұйымдастырушы-экономикалық звеносы.
Фирма дегеніміз - шикізат ресурстарын шеткі өнімге ауыстыратын ұйым немесе коммерциялық еркіндігі бар кәсіпкерлік бірліктің ерікті бизнеспен айналысатын заңды ұйымы.
Фирманы құру үшін жұмсалатын шығындарды трансакциялық шығындар деп атайды. Оған жататындар: келісім жасау, келісім жасаушыларды құлаққағыс ету, күнібұрын келіссөз жүргізу, келісім құру, мәләметтер жинау, келісімнің орындалуына көз жеткізу үшін жұмсалатын шығындар жатады.
Фирма соңғы өнімді өндіру үшін 6 түрлі айырбас жасайды:
А) ақшаны жалдамалы жұмысшылардың еңбегіне айырбастау;
ә) ақшаны жеткізушілердің тауарлары мен қызметтеріне жұмсау;
б) Тауарлар мен қызметтерді тұтынушылардың ақшасына айырбастау;
в) ақшаны кейіннен төлейтін инвесторлар мен жалға берушілердің ақшасына ауыстыру;
г) ақшаны қазір төлейтін, кейін қарыз алушылардың ақшасына айырбастау;
д) ақшаны қосымша тауарлар мен қызметтерге айырбастау. Кәсіпкерлік мәні, ортасы және факторлары. Кәсіпкерліктің негізгі белгілері. Кәсіпкерлік дегеніміз-белгілі бір істі істей білу. Іс істеу-адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік адамдардың еркін өмір сүру түрі. Кәсіпкерлік ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады. Көпестер саудагерлер қолөнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал жабдықтарға иелік ете отырып өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі. Кәсіпкерлік қабілеттілік адамдардың ерекше таланттылығы оны түсіну үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.1)әсіпкер барлық ресурстарды жер капитал және еңбекті өнім өндіру процессіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.2)Кәсіпкер өндіріс процессінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың іс бағытын айқындайды.3)Кәсіпкер бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі .4)Кәсіпкер бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей тегжейін айқын талдап, қорытындысында не болатынын білген жөн. Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлерінің қаржыларын тәуекелге салады.
27.Кәсіпорын экономиканың негізгі звеносы. Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты – бәсекелесуге қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең жоғары пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару болып табылады. Кәсіпорын – экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және жұмысшы мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп кәсіпорыны дегеніміз өндірістік – техникалық, ұйымдастыру - әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әртүрлі қызметтер көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады. Кәсіпорынның мәні және сипаттамасы Кәсіпорын – экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және жұмысшы мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп кәсіпорыны дегеніміз өндірістік – техникалық, ұйымдастыру - әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әртүрлі қызметтер көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады.
Өндірістік жүие ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.
Сыртқы ортаға – экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға – еңбек ресурстары, техника және технология, бәсекелестік, маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты – бәсекелесуге қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең жоғары пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару болып табылады.
Кәсіпорындардың өзін -өзі қаржыландыру және өзін өзі басқару жағдайында жұмыс істейді. Барлық кәсіпорынға жалпы белгі тән:
- өндірістік – техникалық бірлік; - ұйымдастырушылық бірлік;
- экономикалық бірлік.
Әр мемлекеттің халық шаруашылығының негізгі бөлімшесі-кәсіпорын болып табылады. Кәсіпорындарда тауар өндіріледі, қызмет көрсетіледі, халықтың белсенді бөлігінің жұмысбастылығына тікелей әсер ететін қосымша жұмыс орындарын ашады және тұтынушылық сұранысты қанағаттандырады. Сондай-ақ кәсіпорын мемлекеттік және жергілікті бюджеттің табыс бөлігін толықтырушысы болып табылады.
Кәсіпорынның тиімді қызмет етуі ұлттың бақуаттылығының және мемлекеттің гүлденуінің маңызды шарты. Мемлекеттік басқару органдары кәсіпорынның экономикалық іс-әрекетін заңдар мен мөлшерлік(нормативтік) құжаттар арқылы реттеп отырады. Шаруашылық субъектілері функциясының (қызмет етуінің) жүзеге асыруының екі негізгі моделі бар:
1-директивті ; 2-әлеуметтік нарықтық экономика
Екі модель бойынша кәсіпорынның қызмет ету ерекшеліктері мынаған негізделген: орталықтандырылған директивті жүйедегі кәсіпорын еңбек ұжымын пайдалану негізінде (тауар, қызмет) өндіруші және сатушы заңды тұлға болғанымен, ол шаруашылық есеп негізінде жұмыс істейтін, яғни жоспар бойынша дамиды.
Нарықтық экономикадағы кәсіпорындарды түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады. Меншік формасы бойынша кәсіпорындар мемлекеттік және жеке болып жіктеледі. Егер шаруашылық субъектінің жарғылық қорында (капиталында) мемлекеттік және жеке меншік үлесі болған жағдайда, онда олар меншіктің аралас формасы деп аталады. Ал коммуналдық және республикалық дегеніміз – бұл мемлекеттік меншік формасының түрлері. Сондай-ақ қоғамдық және діни бірлестіктер меншігі бар. Осы текті меншік нысанындағы кәсіпорындардың негізгі мақсаты пайда табу және капиталды ұлғайту емес, шаруашылық одақтардың, және осы текті құрылымдардың жарғылық қызметін жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпорынның шаруашылық формасы (түрі) бойынша-акционерлік қоғамдар (ААҚ және ЖАҚ), жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, қосымша жауапкершілікті серіктестіктер, унитарлы кәсіпорындар, жалдамалы кәсіпорын, кооперативтер, толық серіктестік, коммандитті серіктестік және т.б болып жіктеледі..
Кәсіпорын көлемі бойынша ірі, орта және шағын болып топтастырылады. Кәсіпорынды көрсетілген топтардың біріне топтастыру белгісі – заңдылық актілерде көрсетіледі. Шағын кәсіпорындардың нығаюына және дамуына ықпал ететін салықтық жеңілдіктер немесе басқа да ынталандырушы механизмдер түріндегі ынталандыру шаралары жиі қолданылады.
Кәсіпорынның топтастырылуы Нарықтық экономикадағы кәсіпорындарды түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады. Меншік формасы бойынша кәсіпорындар мемлекеттік және жеке болып жіктеледі. Егер шаруашылық субъектінің жарғылық қорында (капиталында) мемлекеттік және жеке меншік үлесі болған жағдайда, онда олар меншіктің аралас формасы деп аталады. Ал коммуналдық және республикалық дегеніміз – бұл мемлекеттік меншік формасының түрлері. Сондай-ақ қоғамдық және діни бірлестіктер меншігі бар. Осы текті меншік нысанындағы кәсіпорындардың негізгі мақсаты пайда табу және капиталды ұлғайту емес, шаруашылық одақтардың, және осы текті құрылымдардың жарғылық қызметін жүзеге асыру болып табылады Шетел капиталының қатысуы бойынша кәсіпорындар бірлескен және шетелдік болып жіктеледі. Бірлескен кәсіпорындар мемлекет территориясына орналасады және жарғылық капиталда шетел инвесторының үлесі болады. Шетелдік кәсіпорындар жарғылық капиталының жүз пайызы дерлік басқа мемлекеттің заңды және жеке тұлғасына тиесілі бола
Салалық белгісі бойынша кәсіпорындарды материалдық өндіріс саласына (денсаулық сақтау, білім беру, сауда, ғылым, мәдениет және т.б) жатқызуға болады, өз кезегінде әр сала бірнеше құрылымдық салаларға жіктеледі. Мысалы: өндірісте шикізат сипатына немесе дайын өнімнің пайдалану мақсатына қарай көмір, энергетика, металлургия, машина жасау, химиялық, жеңіл және тамақ өндірісі, құрылыс материалдарының өндірісі сияқты көптеген салалық бөлімшелерін бөліп көрсетуге болады. Машина жасау саласының өзі станок жасау, автокөлік жасау, трактор жасау, прибор жасау және т.с.с. болып жіктеледі. Салалық жіктеу кәсіпорын құрылымын және оның іс-әрекетінің көрсеткіштерін статистикалық сипаттау үшін қолданылады.
Бірлестіктердің түрлері бойынша кәсіпорындар өндірістік, республикалық, аймақтық, ұлттық немесе трансұлттық компаниялардың құрамына кіреді. Сондай-ақ концерн, консорциум, холдинг деген түрлерін атап өтуге болады. Концерннің құрамына бір (немесе бірнеше) салаға жататын кәсіпорындар кіреді. Концорциум құрамына кәсіпорындардан басқа банк, қаржы, сақтандыру құрылымдары кіреді. Ал холдинг кәсіпорын акцияларының бақылау пакетін басқару мақсатында меншік иелерімен құрылады. Қаржы-өндірістік топтарға өндірістік және банктік капитал біріктіріледі.
Кәсіпорын көлемі бойынша ірі, орта және шағын болып топтастырылады. Кәсіпорынды көрсетілген топтардың біріне топтастыру белгісі – заңдылық актілерде көрсетіледі. Шағын кәсіпорындардың нығаюына және дамуына ықпал ететін салықтық жеңілдіктер немесе басқа да ынталандырушы механизмдер түріндегі ынталандыру шаралары жиі қолданылады.
Шағын – кәсіпорындардың ең көпсанды формасы және көптеген елдерде басқа кәсіпорындар формаларының қалыптасу негізі болып табылады. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпорындарға орташа тізімдік адам саны 50 адамға дейінгі және алпыс еселік есепті айлық көрсеткіштен аспайтын активтер сомасына ие кәсіпорындар жатады. Орташа кәсіпорындарға адамдар саны 51-ден 250 адамға дейінгі, бір бағытта маманданған, яғни тауардың 1-ден 3 дейінгі түрін өндіретін кәсіпорындар жатады. Берілген кәсіпорындардың активі алпыс еселік есепті айлық көрсеткіштен асады. Ірі кәсіпорындарға орташа тізімді адам саны 251-ден жоғары, активі алпыс еселік есепті айлық көрсеткіштен асатын кәсіпорындар жатады. әдетте олар жаппай өндірістің стандарттық өнімдерін өндіруге маманданған.
Кәсіпорын – экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және жұмысшы мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп кәсіпорыны дегеніміз өндірістік – техникалық, ұйымдастыру - әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әртүрлі қызметтер көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады.
Өндірістік жүие ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.
Сыртқы ортаға – экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға – еңбек ресурстары, техника және технология, бәсекелестік, маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты – бәсекелесуге қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең жоғары пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару болып табылады.
Кәсіпорындардың өзін -өзі қаржыландыру және өзін өзі басқару жағдайында жұмыс істейді. Барлық кәсіпорынға жалпы белгі тән:
- өндірістік – техникалық бірлік; - ұйымдастырушылық бірлік;
- экономикалық бірлік.
Әр мемлекеттің халық шаруашылығының негізгі бөлімшесі-кәсіпорын болып табылады. Кәсіпорындарда тауар өндіріледі, қызмет көрсетіледі, халықтың белсенді бөлігінің жұмысбастылығына тікелей әсер ететін қосымша жұмыс орындарын ашады және тұтынушылық сұранысты қанағаттандырады. Сондай-ақ кәсіпорын мемлекеттік және жергілікті бюджеттің табыс бөлігін толықтырушысы болып табылады.
Кәсіпкерліктің түрлері
Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.
Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.
Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық – құқықтық және 2) ұжымдық экономикалық.
Ұжымдық – құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер – адамдардың бірлетігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестік деп табылады.
Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленгенмөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп аталады.
Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген серіктестік акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде болады.
Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғам ашық акционерлік қоғам болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға құқылы.
Акцияларды тек өз құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген өзге адамдар арсында таратылатын акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ.
Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олрадың өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік үлестерін біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады.
Кәсіпкерліктің ұжымдық – экономикалық формалары.
Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.
Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми –техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
Консорциум – бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
Финанс - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.
Нарықтық экономиканың негізгі экономикалық буыны болып кәсіпорын (фирма) табылады. Кәсіпорын (фирма) дегеніміз - бұл пайда табу мақсатымен өндіріс факторларын қолданып шаруашылықта еркіндік алған экономикалық субъект. Ұйымдастыру формасына байланысты кәсіпорындар әртүрлі формаларға бөлінеді, олардың ішінде ең бастылары: жеке бизнес, серіктестік, акционерлік қоғам.
Жетілмеген бәсекетүрлері.Тазамонополия.Олигополия. Монополистік бәсекеніңбірнешетүрлерітуады:монопсония,олигополия, олигопсония,дуополия,билатералдықмонополия.Таза монополия-бip фирма өнімөндіружөніненсаладажалғызғaнa, оны ауыстыраалатындайбасқафирмаларжоқ.Өзгетән белгілер:1.Монополияның өнiмінауыстыратынбасқаигілікжоқ.Сатыпалушыныңтұрғысынанбұлөнімге не игіліккебасқабаламажоқ.Сондықтансатыпалушы осы өнімдімонополистенсатыпалуыкерекнемесе бас тартуы керек.2.Осы себептенмұндайфирмағажарнамаменайналасуғақаттықажеттілікжоқ.Мысалы,тазамонополист,бриллианттысататынболса,мүмкінжарнамаменқызуайналасуарқылыбұлөнімгесұраныстыодан ары арттыруүшін.Осыныңнәтижесіндекөптегенадамдарбриллианттысатыпалады да, мысалы, демалысорнынабаруданбастартады. Таза монополистіңтікелейбәсекелесіжоқболғандықтанбәсеке де болмайды.Оныңбастысебебі- осысалағаенугекүштітосқауылқойылған.Ондайтосқауылдарэкономикалық,техникалық,заңдықнемесебасқашаболып,жаңабәсекелестердісалағаенугежолбермейді.Солсебептенмынатосқауылдардықарастыруғаболады:өндірісауқымыныңөсуінебайланыстыболатынүнемдеу,шығындардыазайту,табиғимонополистер;Үкіметтіңпатенттер мен лицензиялардыберуі: маңыздышикізаттүрлерінежекеменшіктіңболуы,терісбәсеке.Олигополия–бұл да нарыққұрылымыныңтипі. Бұндабірнеше, іріфирмаларөнімніңбасымкөпбөлігініңөндірісі мен сатуынмонополиялапаладыжәнебір-біріменкөбінесебағалықемесбәсекедеболады.Олигополияжағдайынданарықтыңүштүріболуы мүмкін.1)Бірсалалықсауда — өнеркәсіптік фирма әрекетететіннарықтық құрылым;2)Ешқандайкелісімменбайланыстыемес, бір-біріменбәсекелесбірнешеіріжеткізушілерболатыннарықтық құрылым;3)Өндірістікөзарабайланыстарегжей-тегжеймамандандырутүріндеболатын, «өндірістік пирамида» типтескорпорациялардыңбірнешетоптарыүстемдікететіннарық, әдетте «олигополия» деген термин өтеіріәртараптандырылғанкорпорацияларәрекетететіннарықтысипаттауүшінқолданылады.
90.Жиынтық сұраныс пен жиынтықұсыныс.макроэкономикалық тепе-теңдік.
90.Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінзерттегенденарықтағыбарлықөзарабайланыстыанықтайды–тауарларды,еңбек,капиталмакродеңгейдегіэкономиканызерттеудекөңілбөлетінәрбіртауардың тепе-теңдігіемес,ұлттықнарықкөлеміндетауармассасыныңбірігуіндана,тонна, не метр емес,жиынтықбағаныңқұндықөлшеміретіндекөрсетеді.Жиынтықсұраныс–бұлүйшаруашылықтарының,фирмалар мен үкіметтіңәрбірберілгенбағаларжағдайындаалғашалатынтауарлары мен қызметтерініңсаны.Соныменжиынтықсұраныстартауар мен қызметтіңжалпыкөлемінесұраныс,қалыптасқанбағабойыншаесептелінетінжиынтықұсыныс,бұлтауар мен қызметтіңжалпыкөлемініңмүмкіншілігінеқарайөндірілгенжәнеұсынылған,қалыпатасқанбағадеңгейіменанықталады: оларкүнделіктіөзгермейтінбағадакестемоделітүріндебейнеленеді. Бағаныңтұрақтыөзгеруі оны зерттегендеқиындықтаржасайды.Сондықтанкөлемінжәнединамикасын,жиынтықкөлемінжәнединамикасынөлшегендеиндекстіпайдаланады. Жиынтықұсыныс-нарықтаұсынылуымүмкінтауарлар мен қызметтердіңжалпысаны.Жиынтықұсыныс–нарықтаұсынылуымүмкінтауарлар мен қызметтердіңжалпысаны.Макроэкономикалық тепе-теңдіктіңжай-күйімынадай аса маңыздыэкономикалықпараметрлердітеңестірудіұйғарады:сұраным мен ұсыным;тауаржәнеақшамассасы;жинақақша мен инвестициялар;инфляцияжәнежұмыссыздық;еңбекөнімділігіжәнеоғанақытөлеу;қаржылықресурстаржәнеқоғамныңәлеуметтік-экономикалыққажеттіліктері;мемлекеттікбюджеттіңкірістері мен шығыстары;бюджеттапшылығыныңмөлшеріжәне оны жабудыңкөздері;төлембалансыныңактиві мен пассиві.Жиынтықсұраным мен ұсынымарасындағы тепе-теңдіктіқамтамасызететін инфляция қарқыны мен нақтыұлттықөнімкөлемі (бағаөзгеріссізқалғанкездегіөнімқұны) экономиканыңжалпымакроэкономикалық тепе-теңдігінкөрсетеді. Жиынтықсұранымжиынтықұсынымғатеңболғанда, экономикалық тепе-теңдікқалыптасады.
Жер рентасы және оның түрлері. Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Жер рентасының екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті. Абсолюттік рента – бұл жериелерінің иемденетін табыстарының бір түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне жерге капитал пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен қатар өнімділігі төмен жерлерді де пайдалануға тура келеді. Сондықтан нарық бағасы құнарлылығы төмен жерде өндірілетін өнімдердің жеке өндірістік бағасымен өлшенеді. Сондықтан нашар деген жерлерден де орта пайдадан артық пайда алынатын болады. Мұндай артық пайданы абсолюттік рента түрінде жер иелері иемденді. Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа жақын жерлерде өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жеке өндіріс шығындары қоғамдық өндіріс шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай жерлерді пайдаланатын жалгерлердің үстеме пайдасы болып табылады. Жердің табиғи құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа жақын орналасуына байланысты алынатын пайданың төлемі ретінде жер иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды. Жердің құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента деп атайды. Екінші дифференциалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді, прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды тілейді. Қоғамдық өндіріс қозғалысы: өндіру, бөлу, айырбас және ұтыну. Өнд\с –пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономисттер ә\т бағыт\р ұстанады. Біреулері, бұл саты шешуші мағынаға ие, с\б, егер материалды ж\е рухани игіліктер өндірілмесе, нені бөліп, айырбастап ж\е тұтынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше, эк\ка тек айырбас болғанда қалыптасады, сол себепті тек айырбас пеен бөлу шешуші сфераларға жататындығын айт. Өз пайымдауларында олар, әдетте, айырбас пен бөлуден басталатын батыс\қ зерттеулерге сүйенеді. Көпшілік санасында қалып\н өндірісті екі\ші кезеккке қою эк\ға орасан зиян тигізетіні түсінікті. Көз алдымызда еңбек өнімділігің рөлі, мазмұны мен беделі жойқын жылдамдықпен төмендеді, ал бұл тұтастай қоғамның жасампаз еңбегінің құлдырауын білд\ді. Бір жыл бойы өндірілетін адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесі қоғамдық өнім болып табылады. Өзінің қозғалысында ол 4 сатыдан өтеді: өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну.Өндіріс – пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Бөлу өндірілген өнімдегі әр адамның үлесін анықтауды білдіреді.Айырбас – бұл бір өнімнің басқа өнімге айырбасталу процесі. Бөлу мен айырбас органикалық түрде өндіріспен байланысты, олар бір тізбектің бөліктері болып табылады. Бөлу мен айырбас өндіріс пен тұтыну арасын жалғайды.Тұтыну – адамның қажеттіліктерін өтеуі үшін өндірілген игіліктерді қолдануы. Тұтыну өнімді пайдаланудың тәмамдаушы кезеңі болып табылады.Тұтыну екі сипатта: өндірістік және өндірістік емес болуы мүмкін. Өндірістік тұтыну дегеніміз өндіріс процесінде өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күшін пайдалану ұдайы өндіріс негізін құрайды.Өндірістік емес тұтыну жеке және қоғамдық болып екіге бөлінеді.Жеке тұтыну – бұл адамджардың тамаққа, киімге, білім, демалысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.Қоғамдық тұтыну – қоғамның ғылымға, білімге, мәдениетке, басқаруға, қорғанысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру. Өнімдерді тұтынған кезде олар оң мағынада жойылады, яғни оларды ұдайы өндіріп тұру қажет. 42. Пайда кәсіпкердің факторлы табысы ретінде. Пайда-кәсіпкердің факторлық кірісі.Пайда-ол кіріс капиталы. Пайда ең негізгі мақсаты және қызметінің негізгі қорытындысы. Пайданың көлемі кіріс пен шығыстың айырмасынан анықталады.Пайдаға әсер етуші жіктелім факторлары1.Қолданатын факторлар: А) қолдану; Б) әлеуметтік қажеттілік;В) шығынның жабылуы және басқа шығындар; Г) қаржы капиталынг салу; 2. Бөлу факторлары: А) бюджеттік және бюджеттік емес қорға бағытталуы; Б) банкке несие өтеу және салық төлеуіне бағытталуы;В) өндірісте қалады; Г) басқа бөлу факторлары. 3. Бір біріне әсер етуші факторлар: А) айналыс құралдарының айналымы; Б) баға, тариф, жиын;В) несиенің пайыздық ақысы; Г) салық және салық ақысы; Д) өзіндік құн;Е) еңбек өндірісі; Ж) қайтарымы қор;З) қордың жасақтануы.4. Құрылу факторы: А) түсімнен түскен тауардың таралуы, жұмыс және қызмет; Б) түсімнен басқа активтердің таралуынан, материалдық қор және материал емес активтар кірісі; В) түсімнен түскен негізгі қаражаттың таралуы; Г) бөлшектік кірістің басқа қорға қатысуы; Д) акция кірісі, облигация, басқа да бағалы қағаздар;Е)айыппұл алуының көптігі, төлеушілердің тұрақсыздығы. Пайданы алдымен тауардың нарықтық сату бағасы мен оны өндіру үшін жұмсалған шығындардың айырмасы деп қарауға болады. Пайданың мынадай түрлері бар: • бухгалтерлік пайда — сыртқы шығындарды өтеген соң, яғни жеткізушілерге ресурстар үшін төлем жасаған соң, жалпы ақша түсімінен қалған табыстың бөлшегі; • экономикалық (таза) пайда — фирманың жалпы табысынан барлық шығындарды (сыртқы, ішкі) алып тастағаннан соң калғаны; • баланстық пайда — өнімді өткізуден түскен түсім мен материалдық шығындар, амортизация және жалақы сомасының айырмасы. Кейде баланстық пайданы жалпы пайда деп атайды. Өйткені осы пайда кәсіпорын құралдарын бөліп жөне пайдаланудың көзі болып табылады.
Жиынтық сұраныс пен жиынтықұсыныс.макроэкономикалық тепе-теңдік.
Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінзерттегенденарықтағыбарлықөзарабайланыстыанықтайды–тауарларды,еңбек,капиталмакродеңгейдегіэкономиканызерттеудекөңілбөлетінәрбіртауардың тепе-теңдігіемес,ұлттықнарықкөлеміндетауармассасыныңбірігуіндана,тонна, не метр емес,жиынтықбағаныңқұндықөлшеміретіндекөрсетеді.Жиынтықсұраныс–бұлүйшаруашылықтарының,фирмалар мен үкіметтіңәрбірберілгенбағаларжағдайындаалғашалатынтауарлары мен қызметтерініңсаны.Соныменжиынтықсұраныстартауар мен қызметтіңжалпыкөлемінесұраныс,қалыптасқанбағабойыншаесептелінетінжиынтықұсыныс,бұлтауар мен қызметтіңжалпыкөлемініңмүмкіншілігінеқарайөндірілгенжәнеұсынылған,қалыпатасқанбағадеңгейіменанықталады: оларкүнделіктіөзгермейтінбағадакестемоделітүріндебейнеленеді. Бағаныңтұрақтыөзгеруі оны зерттегендеқиындықтаржасайды.Сондықтанкөлемінжәнединамикасын,жиынтықкөлемінжәнединамикасынөлшегендеиндекстіпайдаланады. Жиынтықұсыныс-нарықтаұсынылуымүмкінтауарлар мен қызметтердіңжалпысаны.Жиынтықұсыныс–нарықтаұсынылуымүмкінтауарлар мен қызметтердіңжалпысаны.Макроэкономикалық тепе-теңдіктіңжай-күйімынадай аса маңыздыэкономикалықпараметрлердітеңестірудіұйғарады:сұраным мен ұсыным;тауаржәнеақшамассасы;жинақақша мен инвестициялар;инфляцияжәнежұмыссыздық;еңбекөнімділігіжәнеоғанақытөлеу;қаржылықресурстаржәнеқоғамныңәлеуметтік-экономикалыққажеттіліктері;мемлекеттікбюджеттіңкірістері мен шығыстары;бюджеттапшылығыныңмөлшеріжәне оны жабудыңкөздері;төлембалансыныңактиві мен пассиві.Жиынтықсұраным мен ұсынымарасындағы тепе-теңдіктіқамтамасызететін инфляция қарқыны мен нақтыұлттықөнімкөлемі (бағаөзгеріссізқалғанкездегіөнімқұны) экономиканыңжалпымакроэкономикалық тепе-теңдігінкөрсетеді. Жиынтықсұранымжиынтықұсынымғатеңболғанда, экономикалық тепе-теңдікқалыптасады.
Жер рентасы және оның түрлері. Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Жер рентасының екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті. Абсолюттік рента – бұл жериелерінің иемденетін табыстарының бір түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне жерге капитал пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен қатар өнімділігі төмен жерлерді де пайдалануға тура келеді. Сондықтан нарық бағасы құнарлылығы төмен жерде өндірілетін өнімдердің жеке өндірістік бағасымен өлшенеді. Сондықтан нашар деген жерлерден де орта пайдадан артық пайда алынатын болады. Мұндай артық пайданы абсолюттік рента түрінде жер иелері иемденді. Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа жақын жерлерде өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жеке өндіріс шығындары қоғамдық өндіріс шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай жерлерді пайдаланатын жалгерлердің үстеме пайдасы болып табылады. Жердің табиғи құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа жақын орналасуына байланысты алынатын пайданың төлемі ретінде жер иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды. Жердің құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента деп атайды. Екінші дифференциалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді, прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды тілейді. Қоғамдық өндіріс қозғалысы: өндіру, бөлу, айырбас және ұтыну. Өнд\с –пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономисттер ә\т бағыт\р ұстанады. Біреулері, бұл саты шешуші мағынаға ие, с\б, егер материалды ж\е рухани игіліктер өндірілмесе, нені бөліп, айырбастап ж\е тұтынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше, эк\ка тек айырбас болғанда қалыптасады, сол себепті тек айырбас пеен бөлу шешуші сфераларға жататындығын айт. Өз пайымдауларында олар, әдетте, айырбас пен бөлуден басталатын батыс\қ зерттеулерге сүйенеді. Көпшілік санасында қалып\н өндірісті екі\ші кезеккке қою эк\ға орасан зиян тигізетіні түсінікті. Көз алдымызда еңбек өнімділігің рөлі, мазмұны мен беделі жойқын жылдамдықпен төмендеді, ал бұл тұтастай қоғамның жасампаз еңбегінің құлдырауын білд\ді. Бір жыл бойы өндірілетін адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесі қоғамдық өнім болып табылады. Өзінің қозғалысында ол 4 сатыдан өтеді: өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну.Өндіріс – пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Бөлу өндірілген өнімдегі әр адамның үлесін анықтауды білдіреді.Айырбас – бұл бір өнімнің басқа өнімге айырбасталу процесі. Бөлу мен айырбас органикалық түрде өндіріспен байланысты, олар бір тізбектің бөліктері болып табылады. Бөлу мен айырбас өндіріс пен тұтыну арасын жалғайды.Тұтыну – адамның қажеттіліктерін өтеуі үшін өндірілген игіліктерді қолдануы. Тұтыну өнімді пайдаланудың тәмамдаушы кезеңі болып
табылады.Тұтыну екі сипатта: өндірістік және өндірістік емес болуы мүмкін. Өндірістік тұтыну дегеніміз өндіріс процесінде өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күшін пайдалану ұдайы өндіріс негізін құрайды.Өндірістік емес тұтыну жеке және қоғамдық болып екіге бөлінеді.Жеке тұтыну – бұл адамджардың тамаққа, киімге, білім, демалысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру.Қоғамдық тұтыну – қоғамның ғылымға, білімге, мәдениетке, басқаруға, қорғанысқа және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру. Өнімдерді тұтынған кезде олар оң мағынада жойылады, яғни оларды ұдайы өндіріп тұру қажет
ИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИИ
Инвестиция өндіріс қорларын қаржыландыру көзі ретінде. Инвестиция құрылымы. Біріншіден, «инвестиция» сөзі ағылшын тілінен (investments) аударғанда «капитал құю» болып табылғандықтан, бұл екі сөз синонимдер болып келеді.
Екіншіден, «капитал құю» деген сөз терминологияда іс - әрекет және сол іс - әрекеттің нәтижесін білдіреді, яғни инвестициялау шешімі және инвестицияланып отырған нәрсе.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде инвестиция немесе капитал салу түсінігін екінші жағдайда қарастыру көзделеді, яғни оны инвестицияланатын нәрсе ретінде түсіну.
Экономикалық мағынада инвестициялар өндірістік қуаттар жасау үшін «тірі және затталған еңбекті шығындау процесі. Оның көмегімен өндіріс процесінде тұтынуға қараған тірі еңбек көбірек құнды құрайды» деген анықтаманы береді. Ал капитал салуды - жоғарылату мен жақсартуға бағытталған шығындар деп анықтайды. Инвестиция көзі ретінде қаржы сақтау қорларында жатқызуға болады. Бірақ қаржы сақтау қорларының инвестиция ретіндегі қиындығы сол, сақтық қорын тек бір ғана шаруашылық субьектісі іске асырады,ал бірақ инвестицияны жүзеге асырушы мүлде басқа тап немесе шаруашылық субьектісі. Сонымен бірге көптеген тұрғындардың сақтау қорлары да инвестиция көзі болып табылады мысалы; (жұмысшының қаржы сақтау қоры, мұғалімнің, дәрігердің, және т.б.) бірақ бұлар капитал айналымын іске асырмайды, немесе қоғамның нақты капиталының өсуіне байланысты. Әрине сонымен қатар қоғамдағы өндіріс қорлары ауылшаруашылықтары және басқа да кәсіпорындар инвестиция көзі бола алады. Бұл жерде «Қор жинағы» мен «Инвестор» үйлеседі. Бірақ жалдамалы еңбектің қор жинаушы бір мезгілде кәсіпкер болмаса өте маңызды және қор жинағы мен инвестициялау арасындағы үйлесімсіздік пен алшақтық экономика жағдайын тепе-теңдік қалыптан ауытқуы мүмкін.
Сонымен «Инвестициялар» түсінігі көп түрлі құбылыс оның бірнеше мағыналы анықтамасы бар:
ең алдымен, инвестициялар жөнінде сөз еткенде құрал жабдық, технологиялар жөнінде айтылады. Оларды енгізу арқылы өндірістік процесс жүзеге асырылады;
соңғы кездегі бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу жөнінде сөз болады;
мұндай анықтама шеттеуші сипатта болады, өйткені кең мағынада алғанда ол әр алуан текті операциялардың тізбектеп орындалуы бар белгілі бір процесс болып табылады.
Осы процестің әлеуметтік – экономикалық салдары бойынша оны экономиканың дамуын қамтамассыз ететін белгілі бір механизм ретінде бағалауға болады.
Қорыта айтқанда инвестиция дегеніміз – ақша қорын сатып алу және оны өсіру үшін қажетті шығын: Бір сөзбен айтқанда, инвестиция дегеніміз - өз ақшаңды бір іске сала тұрып, одан қайтарым бола ма, болмай ма, оған мемлекет кепілдік бермейтін өз ішкі есебінің дұрыстығынан шығатын нәрсе. Ақшаны саласың, пайда өзіңе байланысты. Мемлекет барлық кәсіпорындарға бірдей, тең болатын жағдайды, шартты заңмен бекітіп береді.
Икемділік ұғымы. Икемділік коэффициенті.
Икемділік - бұл белгілі бір фактордың 1% өзгеруіне жауап ретінде сұраныс пен ұсыныстың қанша процентке өзгергенін анықтайтын көрсеткіш. Ол көрсеткіш проценттік өзгеру қатынастарымен анықталады. Сұраныс және ұсыныс икемділігі. Нарықты жағдайларды зерттеген уақытта, сұраныстың не себепті және қандай мөлшерде өзгергенін зерттеу үшін сұраныстың икемділік коэфициентін пайдаланады. Бұл абсолюттік емес,салыстырмалық коэффициент. Сондықтан, сұраныстың икемділік коэффициенті зерттегеліп отырған сұраныс функцияның факторы 1 процентке өзгерсе, онда сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді. Сұраныс теориясында үш түрлі икемділік коэффициенті пайдаланылады. Олар мыналар:
бағалық икемділік коэффициенті;
табыстық икемділік коэффициенті;
Инвестиция түрлері. Инвестициялар: венчурлік, тікелей, портфельдік, аннуитет болып бөлінеді. Венчурлік инвестиция – шаруашылықты қаржыландыруда шешуші рол атқаратын жаңа акциялар шығару формасында инвестициялар. Венчурлік инвестиция орташа және ұзақ кәсіпорындардың өмір сүруінің маңызды шарттарының бірі болып табылады: әдетте тәуекелмен байланысты.
Тікелей инвестициялар – шаруашылық субьектіні басқаруға қатысуға құқық алу мен табыс алу мақсатымен экономикалық субьектінің жарғылық қорына құйылым жасау. Тікелей инвестиция деп – капиталды экспортаушының қабылдаушы ел территориясында өндірісіті ұйымдастыруын айтамыз;
Портфельдік инвестиция - пайда алу мақсатымен акцияға, облигацияға және басқа ұзақ мерзімді сипаттағы бағалы қағаздарға қаражат жұмсау.
Аннуитет – кредитордан алынған қарызды, пайыздарын қоса, өтеу үшін оған төленетін (әдетте ұзақ уақыт бойы) белгілі бір мөлшерден жыл сайынғы ақша сомасы (рента).
Пайданы алу ауқымы мен оның тиімділігі бойынша тікелей инвестициялар жанама инвестициялар мен салыстырғанда жоғары тиімділікке қол жеткізумен ерекшеленеді.
Инвестициялардың экономикадағы ролі мен орны бойынша тікелей инвестициялар ішкі нарық жағдайында тікелей түрде әсер етеді, жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтің жаңа формаларының жедел түрде енуін және т.б. сонымен бірге ұлттық экономиканың құрылымын өзгертеді. Инвестицияның көзі болып жаңадан жасалған қосымша құнның, яғни таза табыстың пайдаланылмай сақталған бір бөлігі саналады. Басқаша айтатын болсақ, инвестиция көзі – жаңадан жасалынған құн немесе таза табыстың сақталатын бөлігі болып табылады. Шаруашылық субъектілері немесе кәсіпкерлер инвестицияны өзінің таза табысының есебінен, өзін-өзі қаржыландыру немесе ол үшін сырттан несие алу арқылы жасайды. Тағайындалу түрлері бойынша инвестициялар нақтылық және қаржылық инвестиция болып екі түрге бөлінеді.
Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің өсуіне, дамуына жұмсалыну үшін салынатын салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған акцияларға, облигацияларға және басқадай құнды қағаздарға банктердің депозиттеріне салынған салымдар болып табылады. Қандай да бір кәсіпкер құрылысты салу үшін қаржы керек етеді. Мұндай жағдайда құрылыс нақты инвестицияның объектісі болып табылады. Кәсіпкер бұл құрылысты қаржыландыру үшін өзінің акцияларын шығарып, басқа біреулерге сатуы мүмкін. Сөйтіп бұл мысалда кәсіпкердің құрылысқа салған салымы нақты инвестиция, ал қатысушының акцияны сатып алуға жұмсаған шығыны қаржылық инвестиция болып саналады
ККККККККККККККККККККККККККККККККККККК
Кәсіпорынның шығындары мен табысы. Кәсіпорын шығындарын жіктеу. Шығындар - шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі кұралдары мен керек-жарақтарын алуға, жүмыс орындау, қызмет көрсетуге алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі релінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, «шығындар» ұғымы «өндіріске шыққан шығындар» дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар бөлігі. Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор. Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн. Менің курстық жұмыс тақырыбы бүгінгі таңда өзекті болып табылады, себебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай, аяқталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды пайдаланудың бақылауы дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап, жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей өндірістік процеске де бағытталды. Осыған байланысты ұйымның өндірістік қызметінің оңтайлы басқару шешімдерін қабылдауна мүмкіндік береді. Жұмыстың мақсаты - шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға, кәсіпорын қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Тақырыпты зерттеудің міндеттері - кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде. Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады: - реттелетін және реттелмейтін; - тиімді және тиімді емес; - мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар; - бақыланатын және бақыланбайтын. Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді: - өзгермелі, түрақты, шартты-тұрақты - өндіріс (сату) көлемінің өзгеру әсеріне байланысты; - бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар; - қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары); - жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар; - өсетін және шекті шығындар мен кірістер. Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның келеміне тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне байланысты өндірістік емес сипатта болады. Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады: "Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдары-ның есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі". Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс. Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жат-қызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді. Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай арт-ты. Өзіміз білетіндей жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіпорын-ның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қа-лыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның ендірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің мен-шікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бүл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін. Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйым-дар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады. Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады. Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады: - мемлекеттік бюджет табысының көзі; - кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі. Функциялардың және олардың езара шарттылығындағы бірлігі, табысты шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның (тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді. Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар қажет болады: Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық қажетті шығындарын керсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықгау жүйесі ғылыми негізделген болуы керек. Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді рольатқаруы керек және өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу, акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер,арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін. Өндіріс шығындарын жіктеп болудің бірнеше жолдары болады. Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағытынан шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нөтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Айқын шығындар (explicit costs) деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б. Айқын емес шығындар (implicit costs) деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы,ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес шығындар көрсетілмейді. Тұрақты шығындарға (fixed costs FC) — осы мерзімдеөндіріспен өткізудің көлемі мен құрамына байланысты емес шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін абсцисса бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді. Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялык, заемміндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, ғимараттар менжабдықтардың амортизациялық төлемінің бір бөлшегі, сақтандыру жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек ететін мамандарының еңбек ақысы. Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар деп екі топқа бөлуге болады. қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттык шығындарға өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Өзгермелі шығындарға (vаriable costs — VC) осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал өзгермелі шығындарды кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады. Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі өзгермелі шығындар динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін: • 1. Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олардың салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы өзгеруіне тең болса • 2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны
• 3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады, егер өзгермелі шығындардың өсуі өндірістің көлемінен артық болса Өзгермелі шығыстардың жауап ретіндегі коэффициенті өндіріс көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан, осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды. Шығыстардың басқа түрлері өндіріскөлеміне тәуелді болмайды, мысалы, кәсіпорнының әкімшілігінің және қорғаушыларының жалақысы, арендаға алынған негізгіқұралдар үшін төлемдер жөне т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, оларкәсіпорнының тек қызмет ету шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін шығыстар деп атайды.
Бірақ барлық өзгермелі шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге әсер етеді, ал барлық тұрақты шығындар өсер етпейді деген дұрыс емес. Бір түрге жататын шығындардың өздері әр түрлі болып көрінеді. Шешімдер қабылдаудың белгілі ситуациясында өзгермелі көп, ал басқа ситуацияда тұрақты шығындар көп болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақтыға немесе өзгермеліге жата ма деген сұрақтың жауабы екі фактордан төуелді болады: кезең мерзімінің ұзақтығынан (шешім кабылдауға қажет) және өндірістік факторлардың бөлінісінен. Орташа шығындар АТС — бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар: АТС = TC / Q Осыған сәйкес орташа тұрақты және орташа өзгермелі шығындар есептеледі. Ұзақ мерзімде кәсіпорнының масштабының және оның өндіріс көлемінің орташа шығындар динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы мүмкін. Әдетте, ұзақ мерзім кезеңінде шығындар, кәсіпорнының кеңеюіне сәйкес, алғашында төмендеп минимумға жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі. Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс масштабының өсуінің оң немесе теріс эффектісімен (ауқым нәтижесімен) дәлелденеді. Дағдарыс кезеңінде, бәсекелік сайыста ірі фирмалардың өміршеңдігінің мүмкіндігі жоғары болады. Ауқымның теріс нәтижесінен аулақ болу үшін бұлардың қолданатын
мүмкіндіктері мол болады.Егер ұзақ мерзімдік орташа шығындар шығарылым көлемінен тәуелді болмаса, онда ауқым нәтижесінің қайтарымы тұрақты болады. Шекті шығындар МС — бұл өнімнің қосымша бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар.MС = ΔTC / ΔQ Егер өнімнің қосымша бірлігі оның сату бағасынан арзан түссе, онда шекті шығындар өнімнің бағасымен тендескенше, фирма өндірісті кеңейте береді. Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисық сызығы — U тәрізді форма алады, бұл қысқармалы табыстылық заңымен байланысты — еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларына қолданылады. Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабтың эффектісімен байланысты. МС, AC және AVC қисық сызықтардың тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады. Графикте бұл ереже МС қисық сызығының AC және AVC қисық сызықтарымен, бұлардың минимум нүктесінде түйіскені болып табылады, яғни МС = minAC Егер қалыптасқан нарықтық бағаны Р фирма берілген деп және соған өзінің өндірісін бейімдеді деп есептесек, онда ол өнімді Qont, оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың ұсынысының қисық сызығы SS орташа шығындардың ең төмен дәрежесінен жоғары орналасатын шекті шығындар сызығымен үйлесімді беттеседі.
Кәсіпорынның шығындары мен табысы. Кәсіпорын шығындарын жіктеу. Шығындар - шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі кұралдары мен керек-жарақтарын алуға, жүмыс орындау, қызмет көрсетуге алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі релінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, «шығындар» ұғымы «өндіріске шыққан шығындар» дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар бөлігі. Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор. Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн. Менің курстық жұмыс тақырыбы бүгінгі таңда өзекті болып табылады, себебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай, аяқталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды пайдаланудың бақылауы дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап, жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей өндірістік процеске де бағытталды. Осыған байланысты ұйымның өндірістік қызметінің оңтайлы басқару шешімдерін қабылдауна мүмкіндік береді. Жұмыстың мақсаты - шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға, кәсіпорын қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Тақырыпты зерттеудің міндеттері - кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде. Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады: - реттелетін және реттелмейтін; - тиімді және тиімді емес; - мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар; - бақыланатын және бақыланбайтын. Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді: - өзгермелі, түрақты, шартты-тұрақты - өндіріс (сату) көлемінің өзгеру әсеріне байланысты; - бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар; - қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары); - жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар; - өсетін және шекті шығындар мен кірістер. Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның келеміне тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне байланысты өндірістік емес сипатта болады. Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады: "Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдары-ның есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі". Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс. Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жат-қызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді. Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай арт-ты. Өзіміз білетіндей жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіпорын-ның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қа-лыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның ендірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің мен-шікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бүл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін. Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйым-дар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады. Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады. Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады. Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады: - мемлекеттік бюджет табысының көзі; - кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі. Функциялардың және олардың езара шарттылығындағы бірлігі, табысты шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның (тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді. Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар қажет болады: Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық қажетті шығындарын керсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықгау жүйесі ғылыми негізделген болуы керек. Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді рольатқаруы керек және өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу, акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер,арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін. Өндіріс шығындарын жіктеп болудің бірнеше жолдары болады. Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағытынан шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нөтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Айқын шығындар (explicit costs) деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б. Айқын емес шығындар (implicit costs) деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы,ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес шығындар көрсетілмейді. Тұрақты шығындарға (fixed costs FC) — осы мерзімдеөндіріспен өткізудің көлемі мен құрамына байланысты емес шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін абсцисса бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді. Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялык, заемміндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, ғимараттар менжабдықтардың амортизациялық төлемінің бір бөлшегі, сақтандыру жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек ететін мамандарының еңбек ақысы. Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар деп екі топқа бөлуге болады. қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттык шығындарға өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Өзгермелі шығындарға (vаriable costs — VC) осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал өзгермелі шығындарды кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады. Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі өзгермелі шығындар динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін: • 1. Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олардың салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы өзгеруіне тең болса • 2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны
• 3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады, егер өзгермелі шығындардың өсуі өндірістің көлемінен артық болса Өзгермелі шығыстардың жауап ретіндегі коэффициенті өндіріс көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан, осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды. Шығыстардың басқа түрлері өндіріскөлеміне тәуелді болмайды, мысалы, кәсіпорнының әкімшілігінің және қорғаушыларының жалақысы, арендаға алынған негізгіқұралдар үшін төлемдер жөне т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, оларкәсіпорнының тек қызмет ету шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін шығыстар деп атайды.
Бірақ барлық өзгермелі шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге әсер етеді, ал барлық тұрақты шығындар өсер етпейді деген дұрыс емес. Бір түрге жататын шығындардың өздері әр түрлі болып көрінеді. Шешімдер қабылдаудың белгілі ситуациясында өзгермелі көп, ал басқа ситуацияда тұрақты шығындар көп болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақтыға немесе өзгермеліге жата ма деген сұрақтың жауабы екі фактордан төуелді болады: кезең мерзімінің ұзақтығынан (шешім кабылдауға қажет) және өндірістік факторлардың бөлінісінен. Орташа шығындар АТС — бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар: АТС = TC / Q Осыған сәйкес орташа тұрақты және орташа өзгермелі шығындар есептеледі. Ұзақ мерзімде кәсіпорнының масштабының және оның өндіріс көлемінің орташа шығындар динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы мүмкін. Әдетте, ұзақ мерзім кезеңінде шығындар, кәсіпорнының кеңеюіне сәйкес, алғашында төмендеп минимумға жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі. Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс масштабының өсуінің оң немесе теріс эффектісімен (ауқым нәтижесімен) дәлелденеді. Дағдарыс кезеңінде, бәсекелік сайыста ірі фирмалардың өміршеңдігінің мүмкіндігі жоғары болады. Ауқымның теріс нәтижесінен аулақ болу үшін бұлардың қолданатын
мүмкіндіктері мол болады.Егер ұзақ мерзімдік орташа шығындар шығарылым көлемінен тәуелді болмаса, онда ауқым нәтижесінің қайтарымы тұрақты болады. Шекті шығындар МС — бұл өнімнің қосымша бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар.MС = ΔTC / ΔQ Егер өнімнің қосымша бірлігі оның сату бағасынан арзан түссе, онда шекті шығындар өнімнің бағасымен тендескенше, фирма өндірісті кеңейте береді. Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисық сызығы — U тәрізді форма алады, бұл қысқармалы табыстылық заңымен байланысты — еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларына қолданылады. Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабтың эффектісімен байланысты. МС, AC және AVC қисық сызықтардың тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады. Графикте бұл ереже МС қисық сызығының AC және AVC қисық сызықтарымен, бұлардың минимум нүктесінде түйіскені болып табылады, яғни МС = minAC Егер қалыптасқан нарықтық бағаны Р фирма берілген деп және соған өзінің өндірісін бейімдеді деп есептесек, онда ол өнімді Qont, оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың ұсынысының қисық сызығы SS орташа шығындардың ең төмен дәрежесінен жоғары орналасатын шекті шығындар сызығымен үйлесімді беттеседі.
Кәсіпкерлік меншікті өткізудің экономикалық нысаны ретінде. Кәсіпкерлік түрлері мен формалары Кәсіпкерлік- осы инициативті шаруашылық қызметінің барлық қатысушылары пайда табу мақсатында өзіндік және басқа да мүліктер есебінен тәуекелге баратын іс-әрекет. Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі белгілерге мыналар жатады: өз еркіндік, өзін өзі қаржыландыруы, инициативы, белсенді ізденіс, серпінділік (динамика), мобильдік(жұмылдыру)
Кәсіпкерлік – жалпыға бірдей ортақ қызмет түрі. Кәсіпкер болып жұмыс істеу қабілеті бар Қ.Р-ның кез келген азаматы бола алады. Кәсіпкерлік қызметтін негізгі басқа коммерциалық емес құрылымдардан ерекшелігі болып табыс пен шығын арасындағы айырмашылық ретінде пайда табу саналады.
Кәсіпкерлік қызметке әсер ететін факторларға мыналар жатады:
1. өндіріс ресурстары
2. өндірісті қалыптастыру мен дамыту
3. кәсіпкерліктін өсімін нарыққа шығару тиімді коммерциялық байланыстарды қалыптастыру.
4. нәтижесінде пайда табу.
Кәсіпкерлік процесс ретінде негізгі мынадай 4 кезеңнен тұрады:
1. жаңа идеяны іздену мен бағалау – идея құндылығының өзектілігімен протенциалды зерттеу;
жана идея кәсіпкердін көз қарасы мен жеке сапаларына ықпал етуі. Кәсіпкердін жана өнімінің бәсекелестердің өнімімен салыстырғанда басымдылығын бағалау.
2. бизнес планды құрастыру – бизнес жоспар нарық сегментін сипаттайды: өндірістік, қаржылық, маркетингтік және басқа да жоспарлар жасайды.
3. қажетті рес-рды іздестіру: қаржылық, еңбек, өндірістік және басқа ресурстар көздерінің тиімділігін қарастыру.
4. қалыптастырылған кәсіпорынды басқару – бұл кезенде басқару стилі құрылымды ұйымдастыру, женіске жету факторларын анықтау, кемшіліктерді анықтап олардың жою жолдарын қарастыру және бақылау.
Кәсіпкерлік өз бастауын ғасырлар тереңірек алып жатыр. Алайда рынок атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезеңінде айқын көріне бастады.
кәсіпкерліктің ұйымдық-экономикалық формалары. Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары
Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны дегеніміз – заңмен және басқа да құқықтық нысанмен қарастырылған, кәсіпорынның қалыптасуының құрылымдық тәсілі мен түрі, оның меншік формасы, шығаратын өнім көлемі мен ассортименті, оның капиталының қалыптасуы, қызметінің сипаты мен мазмұнына тәуелді болғандықтан және әртүрлі фирмааралық одақтарға кіру тәсілі мен бәсеке күресін жүргізу әдісіне байланысты жіктелуі. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формалары мынадай түрлері бар:
1)Шаруашылық серiктестiк;
2)Акционерлiк қоғам;
3)Өндiрiстiк кооператив;
4)Шаруа қожалықтары;
5)Жеке (дара) кәсіпкерлік.
Жоғарыда аталған ұйымдық-құқықтық нысандардың барлығы біздің нарықтық экономикадағы ҚР үшін инновациялық шаруашылық нысандары болып табылады. Өйткені жоспарлы экономикада меншіктің барлығы мемлекет қарамағында болды. Ал нарықтық экономикаға көшу барысында кәсіпорындарды жекешелендіру операцияларының арқасында кәсіпорындардың жаңа ұйымдық-құқықтық нысандары қалыптаса бастады. Енді нарықтық экономикадағы ҚР кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандарын ҚР-ның Азаматтық Кодексіне (жалпы бөлім) суйене отырып талдайық
ҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚҚ
Қоғамдық өндіріс құралымы.Өндіріс факторлары.
Материалдық игіліктерді жасап шығаратын процесс өндіріс деп аталады. Игіліктерді дайындауға қатысатын факторларды аныктап білу маңызды мәселе болып табылады. Экономмкалық теорияда өндірістін, мүмкіндігі мен нәтижелілігіне шешуші әсер ететін ерекше маңызды элементті, немесе объекті, өндіріс факторлары деп атайды. Маржиналистік теория өндіріс факторларын төрт топқа бөледі: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қызмет. Жер табиғи фактор деп қаралады. Ол адамның іс-әрекетінің нәтижесіне жатпайды. Еңбек — игіліктер дайындауға және қызметтер көрсетуге бағытталған интеллектуалдық немесе физикалық әрекеттер б.т. Кәсіпкерлік іс-әрекет - бұл өндірістің ерекше факторы. Осы фактор өндірісті ұйымдастырып жүргізуде белсенділікті, іскерлікті, саналылықты, жауапкершілікті, тәуекелдікті кең пайдалануды талап етеді Кәсіпкерлік қабілет — адам капиталының ерекше түрі. Бұл игіліктер мен қызметтерді жасауға қолданылатын, өндірістің барлық факторларының бір бірімен келісімді, сәйкес түрде қызмет етуін көздейтін іс-әрекет. Марксистік теория факторларға жұмыс күшін, еңбек заттарын, еңбек құралдарын жатқызады. Бұлар екі ірі топ құрады: өндірістің жеке факторы— жұмыс күші және өндірістің заттық факторы — еңбек заттары және еңбек құралдары болып бөлінеді қашан болсын, өндірістің жеке факторына жұмысшы күші яғни адамның еңбекке деген физикалық және интеллектуалдық қабілетінің жиынтығы жатады. Өндірістің заттық факторына барлық құрал-жабдықтардың жиынтығы жатады. Жеке және заттық факторлар өзара байланыстың күрделі жүйе құрайды
Қоғамдық өнім :мәні, тиімділігі Өндіріс тиілімділігі
Қоғамдық өндіріс нәтижесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы) қоғамдық өнімді жатқызамыз, себебі ол қоғамдық өндірістің бір жылда құрылған материалдық игілігінің (өндіріс құрал — жабдығы мен тұтыну заттары) жиынтығын бейнелейді. Жиынтық қоғамдық өнім (ЖҚӨ) екі түрде өндіріледі: натуралды — заттай және құндылық. ЖҚӨ натуралды — заттай түрінде өндіріс құрал — жабдықтары мен тұтыну заттарынан тұрады. Осы тұрғыдан барлық қоғамдық өндіріс екіге бөлшектенеді: өндіріс құрал — жабдықтар өндірісі және тұтыну заттары өндірісі Жалпы Ұлттық Өнім (ЖҰӨ) – макроэкономикалық жиынтық көрсеткіш. Бір адамға шаққанда нақты ЖҰӨ-нің өсімі халықтың тұрмыс деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. ЖҰӨ бір елдің нарықтық баға бойынша есептелген, жыл бойы шығарған дайын өнімін құрайды
Қоғамдық өндіріс құрылымы.Кез-келген ұлттық экономикалық жүйе екі саладан: материалдық өндіріс аясындағы салалардан және материалдық емес салалардан қалыптасатын экономиканың салалық құрылымдарының жиынтығынан тұрады. Бірінші топтағы салаларға мыналар жатады: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылысы, көлік пен байланыс, сауда мен қоғамдық тамақтандыру және т.б. Екінші топқа кіретіндер: мәдениет, білім және ғылым, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, тұрмыстық қызмет көрсету және т.б.Функционалдық және салалықтан өзге аймақтық немесе аумақтық экономикалық құрылым өмір сүреді. Нақты аймақтық экономика ел аумағындағы бүкіл экономикалық объектілердің жиынтығын білдіреді. Экономикалық аудандар, мысалы: Орталық Қазақстан (Қарағанды), Шығыс Қазақстан (Өскемен), Оңтүстік Қазақстан (Шымкент) және өзге аудандар экономикалық аудандар болып саналады.Экономикалық аудандар өз құрылымына, нақтылы ауданның жекелеген сала кәсіпорындарының оның табиғи ресурстарымен, жол қатынастарымен және экономикалық-географиялық жағдайларымен үйлесетін шаруашылық кешендерін немесе аумақтық-өндірістік кешендерін еңгізеді.Макроэкономикалық мақсаттарды шешетін экономикалық өту негізінде қоғамның бүкіл мүшелерінің өмірлік қызметінің оңайлы жағдайларын қамтамасыз ету ұлттық экономиканың мақсаты болып саналады.Макроэкономикалық мақсаттар ұзақ мерзімдік немесе қысқа мерзімдік болуы мүмкін, оған қол жеткізу үшін мемлекет саяси құралдар жиынына иелік етуі тиіс. Оған елдің бюджеттік, салық, несие, ақша, валюта жүйелері жатады,олар саясаттың монетарлық және фискалдық екі түрі арқылы көрінеді. Бірінші, ақша-несие және валюта жүйесі тұтқаларын пайдаланумен байланысты, ал екіншісі — салық жүйесін манипуляциялау жүйесі арқылы.Бұрынғы және қазіргі ұрпақтардың өткен еңбегімен жинақталған материалдық игілік ұлттық саясатты бағалаудың басты өлшемі болып саналады. Байлық — бұл адамдар нені бағалайды, соның барлығы, яғни материалдық қана емес, сонымен бірге материалдық емес: табиғи ресурстар, кәсіптік білім, адамның қабілеті, бос уақыты. Қоғамдық байлықты заттай және ақшалай формада көз алдыға елестетуге болады. Қазіргі уақытта адамдардың байлығын бағалау өзгеруде. Бұл көпшілік жағдайда, нормативтік категория және қандай да бір байлықты бағалау туралы адамның пайымдауынан тыс өзге байлық өмір сүрмейді. Былай деп айтуға болады: байлық — бұл адамның таңдауын кеңейтетіннің барлығы немесе оның баламасы мүмкіндіктері. Төсекте сал болып ауырып, тақалып жатқан миллионерді бай деп айтуға бола ма, жоқ па?Халықтың жан басына шаққанда қоғамның өнімнің өсу қарқыны макроэкономикалық даму көрсеткіштерін бағалаудың басты өлшемдері болып саналады. Дәл осы экономикалық өсудің қарқынынан, қоғамдық өнімді көбейту және қарқынын арттырудан ұлттық экономиканың тиімділік деңгейі көрініс табады,демек, аталмыш қоғамның экономикалық дамуының таңдап алынған моделдері, түрлері мен әдістері көрініс табады.Ұдайы өндіріс - бұл өндірісті тұрақты түрде жаңғырту және өндірісті қайталауда оның нәтижелерін, пропорцияларын, нысандары мен қатынастарын біртұтас ету. Қоғам тұтынуды тоқтата алмайды, демек, ұдайы өндіріс - тұрақты және үздіксіз тұтынудың шарты.Ұлттық ұдайы өндіріс процесінде қоғамдық өнім мен адамдар қызметінің басқа да нәтижелері ұдайы жаңартылады, табыс пен шығыс ауыспалы айналады, үй шаруашылықтары мен фирмалардың арасындағы жеке ұдайы өндіріс пен байланыс, жеке деңгейдегі, сонымен бірге өңірлік қатынастар деңгейіндегі экономикалық процестердің барлық субъектілері (қатысушылар) арасындағы экономикалық қатынастар жаңғыртылады.Жай, ұлғаймалы және кішіреймелі ұдайы өндіріс болады. Жай ұдайы өндіріс - бұл өндіріс пен тұтынуды бұрынғы ауқымда жаңғырту. Ұлғаймалы ұдайы өндірісте өнім өндірісі мен тұтынудың көлемін арттыру қарастырылады. Кішіреймелі ұдайы өндіріс (өнім өндірісінің көлемі төмендегенде) белгіленген кезең ішінде жүзеге асырылуы мүмкін, алайда өндірістің ұзақ уақыт бойы түсуі елдің әлеуетінің бұзылуына және халықтың өмір сүру деңгейінің айтарлықтай төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін.Экономикаға ұлғаймалы ұдайы өндіріс тән. Тек сол ғана игілікті тұтынуды арттыруға, өндірісті жетілдіру үшін жаңа алғышарттар құруға, жаңа технологияларды игеруге, әлеуметтік, экологиялық және қоғамның басқа да көкейкесті проблемаларын шешуге мүмкіндік береді.Макроэкономиканы және ұлттық қоғамдық ұдайы өндірісті зерттеуде ортақ нәрсе көп. Біріншіден, макроэкономика да, ұлттық ұдайы өндіріс те жалпы экономиканы, сонымен бірге табыстағы, жұмыспен қамтудағы және инфляциядағы өзгерістерді зерттейді,Олар экономикада орын алған процестерді түсіндіруге және қажетті экономикалық саясатты әзірлеуге тырысады.
Қазіргі қоғамдық өндіріс-бұл дамыған тауар өндірісіндегі тереңдеген еңбек бөлінісінің болуы жіне оның мамндауы.Қоғамдық өндірістің негізгі екі түрі бар:натуралды шаруашылық,тауарлы шаруашылық. Тауарлы шаруашылық дегеніміз шаруашылық субъекттерінің әрекеттері рынок арқылы байланыстырылатын, өнімнің қоғамдық сипаты тікелей емес,жанама жолмен (рынок арқылы) анықталынатын, өндірісшілердің экономикалық оқшаулылығы мен зквиваленттік қатынастарына негізделген шаруашылық түрі.Натуралды шаруашылық дегеніміз патриархалды отбасы немесе қауымдық шаруашылық көлемімен шектелген, басқа шаруашылықтармен экономикалық байланыстары жоқ тұйық шаруашылық. Натуралды шаруашылықтың мүшелерінің барлық қажеттіліктері тек сол шаруашылықта өндірілген өнімдер арқылы қанағаттандырылды. Өндіріс қолмен қимылға келтірілетін қарапайым еңбек құралдары арқылы жүргізіледі. Шаруашылыктың экономикалық негізі қауымдық меншік болды. Шаруашылық процестері көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерге сәйкес тікелей реттеліп отырды.
Натуралды шаруашьшық өте ұзақ уақыт мерзімді қамтыды. Ол алғашқы қауымдық қоғамнан бастап құл иеленуші және феодалдық қоғамдарда шаруашылықтың басым түрі болды. Натуралды шаруашылықтың қалдықтары қазіргі заманда да әлемнің кейбір елдерінде (әсіресе, Азия, Африка елдерінің кейбіреулері мен Тұнық мұхитының аралдық елдерінде) кездестіруге болады.
Натуралды шаруашылықтың ыдырауына, тауарлы өндірістің пайда болуына не себеп болғаны туралы айтпас бұрын, тауарлы шаруашылықтың мәнін түсініп алған дұрыс. Натуралды шаруашылық.Феодалдық құрылыстың келесі бір белгісі - шаруашылықтың натуралды, яғни томаға-тұйық сипаты. Феодалдың өміріне қажетті бұйымдар мен азық-түліктердің бәрі оның Натуралды шаруашылықтың белгілері Натуралды шаруашылық Сауда-саттық пен экономикалық байланыстардың төмен дәрежеде болуы Қажетті азық-түлік пен бұйымдар поместьенің өзінде өндірілді Орталық мемлекеттік билік әлсіз болды. Феодал поместьесіндегі шаруалар малдың жүнінен жіп иіріп, мататоқыды, одан киім-кешек тікті, үй жиһаздарын, ыдыс-аяқ пен құрал-саймандарды өздері жасады. Шаруалар да, олардың қожайындары да еш нәрсені сатып алмады, «бәрі өзімізде бар» деген үрдісте өмір сүрді. Тек өздері өндірмейтін тұз бен темірді ғана олар азық-түлікке, малға айырбастап алатын. XI ғасырға дейін ел ішіндегі сауда-саттық өте төмен дәрежеде болды. VI-X ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде осындай натуралды шаруашылық үстемдік құрды. Мұндай шаруашылық кезінде еш нәрсе сатылмады және сатып алынбады.
Қоғамдық өндірістің нышандары. Тауарлы өндіріс.Натуралды шаруашылық – бұл адамдар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім жасайтын ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың жүйесі.Натуралды шаруашылыққа тән сипаттар:1. ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесінің тұйықтылығы;2. ерекшеленген түрлерге бөлуді жоққа шығаратын әмбебап қол еңбегі,3. өндіріс пен тұтыну арасындағы тура экономикалық байлансытар. Ол мынадай формула бойынша дамиды: «өндіріс-бөлу-тұтыну», яғни жасалған өнім айырбасқа түспестен өндіріске қатысушылар арасында бөлініп, тұтынуға түседі.. Тауарлы шаруашылық: мәні, пайда болу жағдайлары мен себептері.Шаруашылықытң ең көп тараған түрі болып тауарлы шаруашылық табылады.Тауарлы шаруашылық – бұл пайдалы өнімдер рынокта сатылу үшін жасалатын ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесі.Тауарлы шаруашылыққа тән:1. Ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың анықтығы;2. еңбекті бөлу жіне оның әсерінен тауар айырбасы жүреді,3. өндіріс пен тұтыну арасындағы жанама, делдалдық байланыстар.Ол «өндіріс-айырбас-тұтыну» формуласы бойынша дамиды.Тауар шаруашылығының өнімі – тауар.Тауар – бұл нарықта басқа тауарға балама айырбастауға бағытталған еңбекпен жасалған қоғамдық пайдалылық. Тауар арнайы сатуға, айырбастауға өндірілген зат. Тауарды тепе-тең өнімге айырбастау кезінде нарықта айырбас құнына ие болады.Баға-тауардың ақшалай көрінісі.Құн заңы. Құн және баға.Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық қорлар жеткілікті болуы керек.Экономикалық қорлар дегенміз –тауар өндіріп және қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек және адам қолымен өндірілген материалдық ресурстар.Табиғи ресурстар – бұл тауарлар мен игі қызметтердің өндіру кезіндегі пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары және т.б. жатады.Еңбек ресурстары – еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Еңбек ресурстары өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі және еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі.Материалдық ресурстар - өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы.Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық қоғамдық өнім –бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнім көптеген салалар мен кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі күрделі өзара байланыстың нәтижесі. Қазіргі қоғамның экономикалық өмірінде кәсіпорындарда шығарылған өнімдер жоспарлы түрде тауарға айналады.Натуралдық шаруашылық жеке тұтынуға қажетті өнімді өз қолымен жасау жағдайын сипаттайды. Таурлық қарым – қатынастардың негізі ретіндегі қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы процестеріндегі байланыс айналым арқылы сату, сатып алу түрінде орнығып, өз ерекшеліктері бойынша оқшауланған өндірушілердің пайда болуына алып келдіӨндіріс факторлары:жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жерадам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар – жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. «Адамды адам еткен -еңбек», -деп айтудың өзі де жайдан –жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды.Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал – жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен тараған А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды өндіріс құрал – жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың «Экономикс» деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон «Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы» деген еңбегінде, «Капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған», - деп жазды.Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай – ақ ол ресурстарды қалай пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оныңкәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші факторы болады.Маркстың теорияда өндіріс факторлар (өндіріс құралдары) және адамдық факторлар (жұмыс күші). Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды, өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсетпкен. Сондықтан, жұмыс күші тікелей пайдалану нысанасы болды. Еңбек құны теориясы және шекті пайдалылық теориясы негізгі құн теориялары болып табылады.Тұтыну бағалылығы- бұл заттың пайдалылығы,адамның қандай болмасын қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.Осы арқылы бір өнім басқаларға ұқсамайды,өйткені олардың тұтыну қасиеттері өзгеше болады.Тауардың құны,оны жасауға жұмсалған еңбекшығынынан тұрады. Осыған сәйкес,тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді.Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын аладыжәне олар бір-бірімен алмаса алады. Тұтыну құнының өзгерістері ертелі- кеш құнының өзгерістеріне әкеліп соғады.Керісінше, құнының өзгеруі тұтыну құнының өзгерістеріне әкеп соғады. Мынаны ескертейік: тауардың құнын қандай болмаса сондай еңбек уақыты емес, тек оны өндіруге нақты қажет еңбек уақыты құрайды.Тек еңбектің өнімі ғана емес, еңбектің өзі екі жақты процес: нақты әне абтрактылы еңбек процесі болып табылады. Нақты еңбек тауардың тұтыну құнын,ал абстрактылы еңбек- құнын құрайды.Нақты еңбектің нәтижесі өнім, ал осы өнімнің қажеттіліктерді қамтамасыз ететін ерекше қабілеті, оның тұтыну құны болады.Шекті пайдалылық теориясы адамдарға өмір сүру үшін материалдық игіліктердің белгілі бір жиынтығы қажет дейді, игіліктердің адамның белгілі бір қажеттігін қамтамасыз ететінқабілеті, оның пайдалылығы деп аталады.
Құн заңы — тауар өндіріс заңыҚоғамдық өндірістің тауарлы нысанының ерекшелігі құн заңының іс-әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өңдіру мен айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық кажетті еңбек шығындары негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең мәнді сипатын керсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквиваленттілікті талап етеді. Ал тауар ақша айналасында құн заңы баға заңы болып табылады. Баға — құн заңының, көрінісі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны. Құн заңы және шекті пайдалылық теориясыҚ,ұн заңы бойынша тек рынокта ғана айырбас кезінде еңбек шығынының қоғамдық қажетті деңгейі анықталады. Тек рынокта ғана кұнның көріну нысаны айырбас құн түрінде болады. Қысқартып айтқанда, құн өңірісте жасалынады, рынокта айқыңдалады. Егер тауар рынокта сатып алынса, ол біреудің тауар өндіруге жұмсаған еңбек шығыны қоғамдық қажетті шығын ретінде бағаланғаннан емес, сатып алушының тауарды бағалағаны.Адамдардың әр түрлі материалдарды және рухани игіліктер мен қызметтерді бағалауы оларды өндіруге қоғамдық кажетті еңбектің жұмсалуына байланысты емес, олардың пайдалылығында. Белгілі бір тауарды өндіруге еңбек шығыны жұмсалуы адамдардың қайсыбір пайдалылықты қажетсінуінен. Осы жерде қандай да бір еңбек шығыны болсын оның қоғамдық қажеттілігін кім және немен анықтайды деген сұрақ туады. Оған рынок деп жауап береді. Шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың пікірінше, тек тауардың пайдалылығы ғана еңбек шығынан қоғамдық қажеттілік сипат береді.Бір нақты жағдайда, іскер адам шаруашылық шешім қабылдарда немесе жеке тұтыну процесі негізінде пайдалылығын салыстыру ылғи болып отырады.Мысалы, егер адам С витамині жетіспеушіліктен ауырып қалса, бұл арада оған пайдалы алма ма, әлде қарыз ба, деген сұраққа жауап өзінен-өзі айқын. Жалпы, қажеттіліктерді салыстырмай, әрбір ретте түрлі материалдық, не рухани игіліктердің пайдалылығын бағаламай ешқандай экономикалық іс-әрекеттің болуы мүмкін емес.
Сонымен.қатар шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың ішінде пайдалылық өлшеу өлшемін табу мәселесі қызу пікірталас туғызды. Бұл мәселенің мәнін тек шекті пайдалылық, сұраныс жайы және басқа категорияларды зерттегеннен кейін анықтауға болады. Бұл туралы басқа тарауда қаралады. Шекті пайдалылық теориясы субъективті бағалауды игіліктің сиректігімен, яғни оның көлемін байланыстырады. Шекті пайдалылық теориясының өкілдері, бағалылықты пайдалылықтан шығарады.. Бұл теорияны жақтаушылардың пікірі бойынша, адамның әрбір игілікті субъективті бағалауы, оның шекті пайдалылығымен анықталады, ал объективті айырбас пропорциялары немесе тауарлардың бағасы субъективті бағалауға байланысты және түбінде ол да шекті пайдалылықпен анықталады. Құн және баға теориясындағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі А.Маршалл болып табылады. Шекті пайдалылық теориясының біржақтылылығын ол бағалылықты тек пайдалылықпен түсіндіру деп көрсетті. А. Маршалл шекті пайдалылык теориясын ұсыныс пен сұраныс теориясымен, өндіріс шығындары теориясымен байланыстырды.
Қаржының жалпытүсінігіжәнетүрлері.Қаржыларэкономикалыққатынастардыңжүйесіретінде.
Қаржы ақша-қаржыресурстары мен қорларынқұружәнепайдалануүрдісіндегіэкономикалыққатынастардыайқындайтынэкономикалықкатегориялардыңмаңыздыбірбөлігіболыптабылады.Қаржыдегеніміз–французшақолдағыақша, кірісдегенұғымдыбілдірген.Алмемлекеттіңпайдаболып,оныңдамуынасәйкестауар–ақшаайырбасыныңдамуынабайланыстыэкономикалықөмірсақынасынакөтерілгенқаржыұғымыақшақаражатықорынжәне оны пайдаланупроцесінайқындайтынэкономикалық категория болыптабылады.Қаржының 3түрі бар:мемлекеттік,кәсіпорындықжәнехалықтық.Мемлекеттікқаржылар–мемлекет пен шаруашылықжүргізушісубъектілердіңиелігіндегіқаржыресурстарынқұружәнемемлекеттіңжұмысістеуіүшінқажеттіқаржыресурстарынпайдалануменбайланыстыұлттықбанктіңбірбөлігі мен қоғамдықөнімқұнынбөлужәнеқайтабөлуменбайланыстыақшақатынастары.Мемлекет пен кәсіпорындарарасындағы,кәсіпорындардыңарасындағықаржықатынастарымаңыздырөлатқарады.Алғашқыжағдайдаолармемлекеттікбюджеткетөлемдер,салалық не аумақтықдеңгейлердегіұйымдардыңтүрліқорларынааударымдаржүйесінқамтиды,екіншіжағдайдаөндірістіккәсіпорындардыңарасындағы,сондай-ақматериалдық-техникалықжабдықтау,бөлшексауда,қызметкөрсетусаласыұйымдарыныңарасындағыөзарабайланыстардықамтиды.
Қаржы жүйесі және қаржы саясаты.
96.Қаржы дегеніміз–французшақолдағыақша, кірісдегенұғымдыбілдірген.Алмемлекеттіңпайдаболып,оныңдамуынасәйкестауар–ақшаайырбасыныңдамуынабайланыстыэкономикалықөмірсақынасынакөтерілгенқаржыұғымыақшақаражатықорынжәне оны пайдаланупроцесінайқындайтынэкономикалық категория болыптабылады.Қаржыжүйесі-белгілібірқоғамдық-экономикалық формация шеңберіндеөмірсүретінқаржымекемелерініңжиынтығы;тармағынадаалғанда—мемлекеттіңқаржымекемелеріжүйесі,яғниөзарабайланыстысалалар (кәсіпорын,мемлекеттікқаржы) мен буындардың (қаржымекемелерінің,салықжүйесініңқұрылымдыкбөлімшелері, т.б.)жиынтығы.Әрбірірісалалардыңішіндебуындарболады,оныңүстінеқаржықатынастары субъект қызметінінсипатынақарайтоптастырылады.ҚРқаржыжүйесі бюджет жүйесінен,бюджеттентысқорлардан,түрліменшікнысанындағыкәсіпорындардыңқаржысынан,қаржыинституттарынанжәнеқаржыүдерістерініңбарысынақажеттішарттаржасайтынқаржықұралдарытұрады.Қаржыжүйесініңтұрақтылығы мен орнықтыдамуыұлттық экономика дамуыныңқажеттішартыболыптабылады.Қаржысаясатыэкономикалықзаңдарыныңталаптарыныңнегізіндеқалыптасады.Нақтыөмірдеқаржысаясатықаржымеханизміарқылыжүзегеасырылады.Қаржымеханизміқаржыныұйымдастыру,жоспарлаужәнебасқарутүрлерінің, нысандарыныңжәнеәдістерініңжүйесіболыптабылады.Қаржысаясатыныңмақсаты–қоғамныңқажеттіліктерінқанағаттандыруүшінқаржыресурстарынқанағаттандыруболыптабылады. Қазіргікездеқаржысаясатынжүзегеасырубарысындашешілетінбастыміндеттергемыналардыжатқызуға болады:1)Әлеуметтікжағдайдың жақсаруы;2)Мемлекеттікқаржылардық ұлғаюы;3)Ақшатауарағындарында тепе-теңдіккеқол жеткізу;4)Басқазаңсызбағыттарғақаржылардыңжұмсалуынажол бермеу;6)Банк жүйесініңтиімдіжұмысжасауынқамтамасызету. Мемлекеттіңқаржысаясатыдегеніміз-бұлқоғамныңәлеуметтік-экономикалық даму жөніндегіміндеттеріншешуүшінқаржыныпайдалнужөніндегімемлекеттіңнысаналықызметі.Қаржылықсаясатқабюджеттік, ақша, несие, бағажәнекедендіксаясаттаржатады. Осығансәйкесқаржысаясатықосалқыролдіатқараотырып, мемлекеттіңэкономикалықжәнеәлеуметтіксаясатынжүргізудіңнегізгіқұралыболыптабылады.Мемлекеттіңқаржысаясатыныңміндеттерінекелесілер жатады:1)Қаржыресурстарыныңмаксималдытүрдеқалыптасуынқамтамасыз ету;3)Мемлекеттарапынанқаржыресурстарынмақсаттыбөлістіру мен пайдаланудықамтамасыз ету;4)Қаржыәдістерініңнегізіндеэкономикалықжәнеәлеуметтікресурстардыреттеу мен ынталандырудыұйымдастыру.
ҚРдағы мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру кезеңдері, формалары, әдістері, мәселелері.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру – бұл нарыққа бет алған шаруашылық құралдарын дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етуге тиіс. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әр қилы.
Жекешелендірудің тәсілдері:
1. Аукционда байқау бойынша сату және сатып алу. 2. Кәсіпорын капита-лының үлесін сату (акцияларды) 3. Жалға берілген кәсіпорынның мүлкін сатып алу.
Кіші жекешелендіру – еңбеккерлердің саны 200 адамға дейін.
Жаппай жекешелендіру – орташа және ірі кәсіпорындар (200-500 адам) және халыққа жекешелендіру купондарының бөлінуіне негізделді.\Жеке жобалық жекешелендіру – ірі кәсіпорындар мен мемлекеттің ерекше маңызды кәсіпорындары. Қазақстан республикасындағы жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесін 4 кезеңге бөлуге 1)1991-1992 ж.ж.- мемлекет меншігінің реформасы кең көлемде нарықтық экономикаға көшуге жағдай жасау үшін жүргізілді. олады: 2)1993-1995 ж.ж. – мемлекет иелігіндегі мүлікті халыққа қайтару арқылы.3) 1996-1998 ж.ж. экономикадағы жеке сектордың басымдылығымен қатар мемлекеттің халыққа мүлікті қайтаруының аяқталуы. 4) 1999-2000 ж.ж. – мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендіру заңдылық негізін жетілдіру және басқарудың тиімділігін көтеру. Мемлекеттік үлеске қатысы бар кәсіпорындар белгіленді.
Қоғамдық шаруашылық формалары.Натуралды шаруашылықтың негізгі белгілері мен эволюциясы.
. Шаруашылық жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық. 2. Тауарлы шаруашылықтың мәні. 3. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері. 4. Нарықтық шаруашылықтың негізгі сипаттамасы Мақсаты: Натуралды және тауарлы шаруашылықтың мәнін, ақшаның пайда болуы тарихы мен атқаратын қызметтері туралы түсінік қалыптастыру. Нарықты экономика туралы жалпы түсінікті қалыптастыру, оның негізгі құрылымдарын, институттарын қарастыру және құнның (бағалылықтың) еңбектік және шекті пайдалылық теорияларын қарастыру, осы аталған түсініктерді кейінгі тақырыптарды оқығанда қажеттігін түсіндіру. Негізгі түсініктер мен терминдер Айырбас құны, Ақша, Құн заңы, Натуралды шаруашылық, Тауар, Тауарлы шаруашылық, Тұтыну құны, Құн заңы Дәріс мәнмәтіні. Адамзат қоғамының тарихында қоғамдық өндіріс екі түрлі формаға бөлінеді: натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылық. Натуралды және тауарлы шаруашылық төмендегі келтірілген ерекшеліктермен сипатталады: 2. кесте Натуралды және тауарлы шаруашылық сипаттамасы Натуралды шаруашылық Тауарлы шаруашылық 1. Экономикалық қатынастар тұйық жүйелі түрде болады. 1.Экономикалық қатынастар ашық жүйелі түрде болады. 2. Еңбек бөлінісі дамыған негізінде қолмен жасалатын еңбектің түрі. 2. Еңбек бөлінісі мен тауар айырбасы мамандарылған еңбек. 3. Өндіріс пен тұтынудың арасында тікелей экономикалық байланыста болады. Өндірілген өнім айырбасқа қатыспай-ақ тікелей тұтынылады. 3. Өндіріс пен тұтынудың арасындағы жанама экономикалық байланыс. Өндірілген өнім нарықта айырбасқа сатуға түсіп, кейін тұтынылады. Бұл қоғамдық өндірістің екі түріне қысқаша төмендегідей сипаттама беруге болады. Натуралды шаруашылық - қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың ертедегі түрі болып табылады. Алғашқы қауымдағы адамның еңбек құрал сайманының қарапайымдылығы оған өнімді тек өзінің тұтынысы үшін жасауға мүмкіншілік береді. Яғни натуралды дегеніміз – адамдар өнімді айырбасқа нарыққа шығаруға ұмтылмастан, тек өздерінің жеке бас қажеттіліктерін өтеу үшін өндірілетін шаруашылықты айтамыз
Олардың негізгі белгілірі мыналар:
өндіргіш күштер мен оларды ұйымдастыру аса қарапайым;
өндірілетін өнімдер жиыны ғасырлар бойы өзгерместен жылдан- жылға бірдей көлемде өндіріледі.
77.Тауарлы шаруашылықтың пайда болу шарттары мен негізгі белгілері. Тауар және оның негізгі қасиеттері.
Тауарлы деп- өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыс нарықтың көмегімен жүзеге асырылатын шаруашылық аталады. Тауарлы шаруашылықтың пайда болуының қажетті шарты: нақты бір өнім шығарушыға өндірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни тауарлы шаруашылық - өндірілген өнім айырбасқа (сатуға) түседі. жеке меншіктің болуы; тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы. Тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір - бірінен оқшаулануы. Ол жеке меншік алғашқы қауымдық қоғамның ыдырау кезеңінде бой көтерді. Белгілері: Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбаспен нарықтың дамуына байланысты. • жеке меншіктің пайда болуы; • тұтынушылар өз қажетін қанағаттандыра алу қабылеттілігі; • еркін кәсіпкерлікпен айналысуға жол ашылды; • қоғамдық өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, нарық арқылы сатуға арналды; • экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталады. Тауар – сатуға немесе айырбасқа түсетін өнім. К.Марстың ойынша, тауардың екі қасиеті бар:
адамның сұранысын қанағаттандыру, яғни тұтыну құны;
басқа затқа айырбастау мүмкіндігі, яғни айырбас құны (өз құны).
Қор жинау,тұтыну,инветиция:қоржинауғабейімделу,тұтынуғабейімделу.Мультипликатормеханизмі.
91.Қор жинау (грек. thesaurus - қор) - Айналымнаналыпотыружолыментұрғынхалыктыңқолма-қолақшаныжинақтауы; экономикалықагенттердіңалтындықазынатүріндежинақтауы.Тұтынуқоры–ұйымдық-құқықтықнысаны мен меншікнысанынақарамастанкәсіпорындардың (фирмалардың,ұйымдардың) қызметкерлерінетікелейжәнежанаматүрдетөленетінтөлемдердіңжиынтығы.Оғанбарлыққызметкерлергееңбекақытөлеугеесептелгенсома,еңбекұжымымүшелерініңакцияларыжәнекәсіпорынмүлкінесалымдарыбойыншаалынатынтабыс (дивиденд, пайыз),кәсіпорынберетінеңбекжеңілдіктері мен әлеуметтікжеңілдіктердіңсомасыенгізіледі.Мультипликатор(латынтіліндеmultіplіkator–көбейтуші)–табыстыңөзгеруіинвестициялардыңөзгеруінебайланыстыекенінкөрсететінкоэффициент.Мультипликаторидеясын экономика ғылымынаалғашрет 1931ж. ағылшынэкономисіР.Каненгізді.Олинвестицияныңхалықтыңсатыпалуқабілеті мен жұмыспенқамтылуынқалайеселейтінінкөрсетіпберді.Дж.М.Кейнс “Жұмыспенқамтылудың, пайыздың, ақшаныңжалпытеориясы” (1936) дегенеңбегіндемультипликатордыңжалпыламатүсініктемесінберді.Мультипликатортеориясыбойыншабелгілібірөндірісаясынажұмсалғаншығынбасқаөндіріскежәнежұмыспенқамтылуғаынталандырушылықықпалетеді.Жалпыұлттықөнімкөлеміндегібұлоң,өскелеңнәтижемультификациялықнәтижедепаталады.Мультипликатор инвестиция мөлшерікөбейгендежалпыұлттықөнімніңөсукөлемінкөрсететінсандық коэффициент болыптабылады.Кейнстік мультипликатор теориясышеңберіндеүкімет,фирмалар, халықжұмсағанірікөлемдегішығынныңоңықпалыұлттықөндірістіңтиімділігінежәнеөсуінеигіәсерінтигізетінінегізделді.Кейінненмультипликациялануқұбылысыуақытфакторынескереотырыпқаралабастадыжәнемультипликатордыңдинамикалықсерпіндіүлгісіпайдаболды.Олбастапқы инвестиция нәтижесініңқайталаныпотыратындығынбасшылыққаалыпжасалды. Жинақақша мен инвестиция серпінінеталдаужасауда мультипликатор теориясынпайдаланужиынтықсұранымның,жалпыұлттықөнімкөлемініңжәнехалықтыңжұмыспенқамтылуыныңөзгеруінеықпалетудіңнақтытұтқаларынкөрсетеді.Бұл теория түрлібағыттартарапынансынғаұшырағанымен,тиімдісұранымтұжырымдамасын,нарықтықэкономиканыреттеуқажеттігі мен мүмкіндігіннегіздеудеерекшерөлатқарды.Түрлері: инвестициялық мультипликатор–күрделіжұмсалымныңжиынтықтабысқаықпалы;ақша мультипликаторы–ақша-несиежүйесінесалымныңкөбеюі не азаюынәтижесіндеақшамассасыныңбірбірліккешаққандақаншаартатынын не қысқаратынынкөрсететінсандықкоэффициент;депозиттік мультипликатор–банк депозиттеріндегіболмашыөзгерістердіңақшамөлшерінежәне банк жүйесі мен несиерыноктарындабірмөлшердегіақшаның сан ретпайдаланылуыарқылынесиекөлемінежасайтынықпалы.
Қоғамдық өндірістің нышандары. Тауарлы өндіріс.Натуралды шаруашылық – бұл адамдар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім жасайтын ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың жүйесі.Натуралды шаруашылыққа тән сипаттар:1. ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесінің тұйықтылығы;2. ерекшеленген түрлерге бөлуді жоққа шығаратын әмбебап қол еңбегі,3. өндіріс пен тұтыну арасындағы тура экономикалық байлансытар. Ол мынадай формула бойынша дамиды: «өндіріс-бөлу-тұтыну», яғни жасалған өнім айырбасқа түспестен өндіріске қатысушылар арасында бөлініп, тұтынуға түседі.. Тауарлы шаруашылық: мәні, пайда болу жағдайлары мен себептері.Шаруашылықытң ең көп тараған түрі болып тауарлы шаруашылық табылады.Тауарлы шаруашылық – бұл пайдалы өнімдер рынокта сатылу үшін жасалатын ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесі.Тауарлы шаруашылыққа тән:1. Ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың анықтығы;2. еңбекті бөлу жіне оның әсерінен тауар айырбасы жүреді,3. өндіріс пен тұтыну арасындағы жанама, делдалдық байланыстар.Ол «өндіріс-айырбас-тұтыну» формуласы бойынша дамиды.Тауар шаруашылығының өнімі – тауар.Тауар – бұл нарықта басқа тауарға балама айырбастауға бағытталған еңбекпен жасалған қоғамдық пайдалылық. Тауар арнайы сатуға, айырбастауға өндірілген зат. Тауарды тепе-тең өнімге айырбастау кезінде нарықта айырбас құнына ие болады.Баға-тауардың ақшалай көрінісі.Құн заңы. Құн және баға.Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық қорлар жеткілікті болуы керек.Экономикалық қорлар дегенміз –тауар өндіріп және қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек және адам қолымен өндірілген материалдық ресурстар.Табиғи ресурстар – бұл тауарлар мен игі қызметтердің өндіру кезіндегі пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары және т.б. жатады.Еңбек ресурстары – еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Еңбек ресурстары өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі және еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі.Материалдық ресурстар - өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы.Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық қоғамдық өнім –бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнім көптеген салалар мен кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі күрделі өзара байланыстың нәтижесі. Қазіргі қоғамның экономикалық өмірінде кәсіпорындарда шығарылған өнімдер жоспарлы түрде тауарға айналады.Натуралдық шаруашылық жеке тұтынуға қажетті өнімді өз қолымен жасау жағдайын сипаттайды. Таурлық қарым – қатынастардың негізі ретіндегі қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы процестеріндегі байланыс айналым арқылы сату, сатып алу түрінде орнығып, өз ерекшеліктері бойынша оқшауланған өндірушілердің пайда болуына алып келдіӨндіріс факторлары:жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жерадам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар – жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. «Адамды адам еткен -еңбек», -деп айтудың өзі де жайдан –жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды.Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал – жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен тараған А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды өндіріс құрал – жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың «Экономикс» деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон «Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы» деген еңбегінде, «Капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған», - деп жазды.Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай – ақ ол ресурстарды қалай пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оныңкәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші факторы болады.Маркстың теорияда өндіріс факторлар (өндіріс құралдары) және адамдық факторлар (жұмыс күші). Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды, өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсетпкен. Сондықтан, жұмыс күші тікелей пайдалану нысанасы болды. Еңбек құны теориясы және шекті пайдалылық теориясы негізгі құн теориялары болып табылады.Тұтыну бағалылығы- бұл заттың пайдалылығы,адамның қандай болмасын қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.Осы арқылы бір өнім басқаларға ұқсамайды,өйткені олардың тұтыну қасиеттері өзгеше болады.Тауардың құны,оны жасауға жұмсалған еңбекшығынынан тұрады. Осыған сәйкес,тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді.Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын аладыжәне олар бір-бірімен алмаса алады. Тұтыну құнының өзгерістері ертелі- кеш құнының өзгерістеріне әкеліп соғады.Керісінше, құнының өзгеруі тұтыну құнының өзгерістеріне әкеп соғады. Мынаны ескертейік: тауардың құнын қандай болмаса сондай еңбек уақыты емес, тек оны өндіруге нақты қажет еңбек уақыты құрайды.Тек еңбектің өнімі ғана емес, еңбектің өзі екі жақты процес: нақты әне абтрактылы еңбек процесі болып табылады. Нақты еңбек тауардың тұтыну құнын,ал абстрактылы еңбек- құнын құрайды.Нақты еңбектің нәтижесі өнім, ал осы өнімнің қажеттіліктерді қамтамасыз ететін ерекше қабілеті, оның тұтыну құны болады.Шекті пайдалылық теориясы адамдарға өмір сүру үшін материалдық игіліктердің белгілі бір жиынтығы қажет дейді, игіліктердің адамның белгілі бір қажеттігін қамтамасыз ететінқабілеті, оның пайдалылығы деп аталады.
Қоғамдық өндіріс және оның факторлары. Өнд\с –адамдардың өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметті жасау мақсатында табиғат заттарына әсер ету процесі. Метар\қ игілік\ді өндіру тәсілі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынас\дың диалектикалық бірліктің екі жағы б\т. Өндіріс факторлары: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар – жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. «Адамды адам еткен -еңбек», -деп айтудың өзі де жайдан –жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр. Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды. Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал – жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен тараған А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды өндіріс құрал – жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың «Экономикс» деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон «Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы» деген еңбегінде, «Капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған», - деп жазды.Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай – ақ ол ресурстарды қалай пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші факторы болады.
Айналым капиталы — бұл өндірістік айналым қорларын құру, айдалану және үздіксіз өндірістік роцестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым капиталының мәні — ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.
Айналым капиталы - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым капиталының құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.
Кәсіпорында айналым капиталының құрылымы тұрақсыз және көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және т.б. байланысты болады.
Айналым капиталы 2 бөлімнен тұрады:
өндірістік айналым қорлары;
айналыс қорлары;
Өндірістік айналым қорлары — өндірістік процессте бір рет қолданылады және өзіндік құнын толығымен өндіріетін өнімге аударады. Өндірістік айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен мелалл өңдеуде 80% аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорларына шикізат, негізгі және қосымша материалдар, комплекттік бұйымдар, өндірісте аяқталмаған өнім, отын, тара және басқа еңбек құралдары.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
Өндірістік запастар. Оларға — шикізат, негізгі материалдардың, отынның, қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 тенгеден кем құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын өнімдер.Болашақ кезеңдердің шығындары — жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге еткен шығындар.
Айналыс қорлары — запастағы дайын өнімдер, әлі бағасы төленбеген, бірақ жөнелтілген тауарлар, есептеу құралдары және кассадағы ақша қорлары.
Сонымен, айналым қорлары — бұл өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құруға арналған, кәсіпорынның ақша қорлары.
Айналым капиталының қаржыландыру көздері
Тузілу көздеріне қарай айналым капиталы меншікті және несиелік болып екіге бөлінеді.
Меншікті айналым капиталы — бұл үнемі кәсіпорын иелігінде болатын және өз ресурстары (пайдадан және т.б.) есебінен құралатын қаражаттар болып саналады.Қозғалыс үдерісі негізінен меншікті капитал қатарына уақытша бос тұрған еңбекақы төлеу үшін жиналған қаражаттар кіруі мүмкін. Бұл қаражаттар меншікті капиталға теңестіріледі немесе тұрақты пассивтер деп аталады.
Несиелік айналым капиталы деп банк несиесі, несиелік қарыз (коммерциялық несие) және басқа да пассивтерді атайды.
Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының жалпы көлемін (норматив) жоғарғы басшылар бекітеді және ол бір жыл ішінде тек кәсіпорынның өндірістік жоспары өзгерген жағдайда ғана өзгеруі мүмкін. Өндіріс жоспарын орындауға, өнімді өткізуге, сондай-ақ төлемақыларды белгіленген мерзімінде төлеуге қажет кәсіпорынға бекітілген аз мөлшерлі меншікті айналым капиталын құру үшін норматив белгіленеді.
Жыл сайын кәсіпорындардың және бірлестіктердің қаржы жоспарында меншікті айналым капиталының нормативінің өсімі,ең алдымен, жеке ресурстар (пайда және т.б.) есебінен құралады.
Меншікті айналым капиталының өсімін қаржыландырудың негізгі көзі кәсіпорынның пайдасы болып табылады. Сонымен қатар, меншікті айналым капиталының өсімін қаржыландыруға меншікке теңестірілген тұрақты пассив деп аталатын өзге де көздерді пайлалану қажет болып табылады. Өкінішке орай, қазір БЕС-ке сәйкес тұрақты пассивтер меншікті айналым капиталына жатпайды. Өмірде бұл қаржыландыру көзін кәсіпкерлер үнемі пайдаланып отырады. Бұл, әсіресе, қаржы ресурстары жаппай тапшы болған өтпелі кезеңде кеңінен қолданыс тауып отыр.
Тұрақты пассив деп кәсіпорын айналыста үнемі пайдалатын,бірақ оның меншігіне жатпайтын пассивтерді атайды. Олар келесілерден тұрады:
а)жұмыскерлер мен қызметкерлер еңбекақысына берілетін ең аз мөлшердегі көлемі есебінен;
ә)әлеуметтік сақтандыру мен салық төлемдерінен;
б)келешекте болатын төлемақылар резервінен;
в)ағымдағы сыйақы тағайындауға арналған материалдық ынталандырудың тұрақты айнымалы қор қалдығынан, сондай-ақ әлеуметтік-мәдени іс-шаралар мен тұрғын үй құрылысына арналған қорлардан;
г)жабдықтаушыларға құжаттары ресімделмеген тауарлар бойынша берешектен;
ғ)заңнаға сәйкес сатып алатын тауары үшін ең аз мөлшердегі алдын ала төленген қаржы көлемінен.
Тұрақты пассивтерді меншікті айналым капиталына теңестіру қажет, себебі олар үнемі кәсіпорын иелігінде болады және шаруашылық айналыста пайдаланылады.Олардың үлес салмағы, әсіресе еңбекақы өнімнің өзіндік құнының едәуір бөлігін құрайтын өнеркәсіп салаларында, сондай-ақ өнімнің жартылай дайындығы бойынша төлем жүргізетін салаларда жоғары болып келеді.
Негізгі қорлар кәсіпорын қызметіне бірнеше ұзақ жылдар бойы қызмет етеді де, физикалық және моральдық тозу процесіне ұшырайды.
Негізгі қорлар адам күшімен, жылдар мерзімдерінің әсерімен, техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкіндіктері болмайды.
Негізгі қорлардың тозуы –құндылықтарының пайдалану кейпінде не болмаса жұмыс істемейтін күйінде негізгі қорлардың тұтынушылық ерекшеліктері мен бөліктік немесе толық ысырапқа ұшырауы.
Қазіргі қоғамдық өндіріс-бұл дамыған тауар өндірісіндегі тереңдеген еңбек бөлінісінің болуы жіне оның мамндауы.Қоғамдық өндірістің негізгі екі түрі бар:натуралды шаруашылық,тауарлы шаруашылық. Тауарлы шаруашылық дегеніміз шаруашылық субъекттерінің әрекеттері рынок арқылы байланыстырылатын, өнімнің қоғамдық сипаты тікелей емес,жанама жолмен (рынок арқылы) анықталынатын, өндірісшілердің экономикалық оқшаулылығы мен зквиваленттік қатынастарына негізделген шаруашылық түрі.Натуралды шаруашылық дегеніміз патриархалды отбасы немесе қауымдық шаруашылық көлемімен шектелген, басқа шаруашылықтармен экономикалық байланыстары жоқ тұйық шаруашылық. Натуралды шаруашылықтың мүшелерінің барлық қажеттіліктері тек сол шаруашылықта өндірілген өнімдер арқылы қанағаттандырылды. Өндіріс қолмен қимылға келтірілетін қарапайым еңбек құралдары арқылы жүргізіледі. Шаруашылыктың экономикалық негізі қауымдық меншік болды. Шаруашылық процестері көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерге сәйкес тікелей реттеліп отырды.
Натуралды шаруашьшық өте ұзақ уақыт мерзімді қамтыды. Ол алғашқы қауымдық қоғамнан бастап құл иеленуші және феодалдық қоғамдарда шаруашылықтың басым түрі болды. Натуралды шаруашылықтың қалдықтары қазіргі заманда да әлемнің кейбір елдерінде (әсіресе, Азия, Африка елдерінің кейбіреулері мен Тұнық мұхитының аралдық елдерінде) кездестіруге болады.
Натуралды шаруашылықтың ыдырауына, тауарлы өндірістің пайда болуына не себеп болғаны туралы айтпас бұрын, тауарлы шаруашылықтың мәнін түсініп алған дұрыс. Натуралды шаруашылық.Феодалдық құрылыстың келесі бір белгісі - шаруашылықтың натуралды, яғни томаға-тұйық сипаты. Феодалдың өміріне қажетті бұйымдар мен азық-түліктердің бәрі оның Натуралды шаруашылықтың белгілері Натуралды шаруашылық Сауда-саттық пен экономикалық байланыстардың төмен дәрежеде болуы Қажетті азық-түлік пен бұйымдар поместьенің өзінде өндірілді Орталық мемлекеттік билік әлсіз болды. Феодал поместьесіндегі шаруалар малдың жүнінен жіп иіріп, мататоқыды, одан киім-кешек тікті, үй жиһаздарын, ыдыс-аяқ пен құрал-саймандарды өздері жасады. Шаруалар да, олардың қожайындары да еш нәрсені сатып алмады, «бәрі өзімізде бар» деген үрдісте өмір сүрді. Тек өздері өндірмейтін тұз бен темірді ғана олар азық-түлікке, малға айырбастап алатын. XI ғасырға дейін ел ішіндегі сауда-саттық өте төмен дәрежеде болды. VI-X ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде осындай натуралды шаруашылық үстемдік құрды. Мұндай шаруашылық кезінде еш нәрсе сатылмады және сатып алынбады.
Құн заңы — тауар өндіріс заңыҚоғамдық өндірістің тауарлы нысанының ерекшелігі құн заңының іс-әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өңдіру мен айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық кажетті еңбек шығындары негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең мәнді сипатын керсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквиваленттілікті талап етеді. Ал тауар ақша айналасында құн заңы баға заңы болып табылады. Баға — құн заңының, көрінісі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны. Құн заңы және шекті пайдалылық теориясыҚ,ұн заңы бойынша тек рынокта ғана айырбас кезінде еңбек шығынының қоғамдық қажетті деңгейі анықталады. Тек рынокта ғана кұнның көріну нысаны айырбас құн түрінде болады. Қысқартып айтқанда, құн өңірісте жасалынады, рынокта айқыңдалады. Егер тауар рынокта сатып алынса, ол біреудің тауар өндіруге жұмсаған еңбек шығыны қоғамдық қажетті шығын ретінде бағаланғаннан емес, сатып алушының тауарды бағалағаны.Адамдардың әр түрлі материалдарды және рухани игіліктер мен қызметтерді бағалауы оларды өндіруге қоғамдық кажетті еңбектің жұмсалуына байланысты емес, олардың пайдалылығында. Белгілі бір тауарды өндіруге еңбек шығыны жұмсалуы адамдардың қайсыбір пайдалылықты қажетсінуінен. Осы жерде қандай да бір еңбек шығыны болсын оның қоғамдық қажеттілігін кім және немен анықтайды деген сұрақ туады. Оған рынок деп жауап береді. Шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың пікірінше, тек тауардың пайдалылығы ғана еңбек шығынан қоғамдық қажеттілік сипат береді.Бір нақты жағдайда, іскер адам шаруашылық шешім қабылдарда немесе жеке тұтыну процесі негізінде пайдалылығын салыстыру ылғи болып отырады.Мысалы, егер адам С витамині жетіспеушіліктен ауырып қалса, бұл арада оған пайдалы алма ма, әлде қарыз ба, деген сұраққа жауап өзінен-өзі айқын. Жалпы, қажеттіліктерді салыстырмай, әрбір ретте түрлі материалдық, не рухани игіліктердің пайдалылығын бағаламай ешқандай экономикалық іс-әрекеттің болуы мүмкін емес.
Сонымен.қатар шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың ішінде пайдалылық өлшеу өлшемін табу мәселесі қызу пікірталас туғызды. Бұл мәселенің мәнін тек шекті пайдалылық, сұраныс жайы және басқа категорияларды зерттегеннен кейін анықтауға болады. Бұл туралы басқа тарауда қаралады. Шекті пайдалылық теориясы субъективті бағалауды игіліктің сиректігімен, яғни оның көлемін байланыстырады. Шекті пайдалылық теориясының өкілдері, бағалылықты пайдалылықтан шығарады.. Бұл теорияны жақтаушылардың пікірі бойынша, адамның әрбір игілікті субъективті бағалауы, оның шекті пайдалылығымен анықталады, ал объективті айырбас пропорциялары немесе тауарлардың бағасы субъективті бағалауға байланысты және түбінде ол да шекті пайдалылықпен анықталады. Құн және баға теориясындағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі А.Маршалл болып табылады. Шекті пайдалылық теориясының біржақтылылығын ол бағалылықты тек пайдалылықпен түсіндіру деп көрсетті. А. Маршалл шекті пайдалылык теориясын ұсыныс пен сұраныс теориясымен, өндіріс шығындары теориясымен байланыстырды.
Қазақстан Республикасында жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесі «Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алудың Ұлттық бағдарламасына» сәйкес жүргізіледі. Жекешелендіру үш негізгі бағытта жүргізіледі.
Кіші жекешелендіру – еңбеккерлердің саны 200 адамға дейін.
Жаппай жекешелендіру – орташа және ірі кәсіпорындар (200-500 адам) және халыққа жекешелендіру купондарының бөлінуіне негізделді.
Жеке жобалық жекешелендіру – ірі кәсіпорындар мен мемлекеттің ерекше маңызды кәсіпорындары. Жекешелендіру Қазақстанда үш кезеңмен өтті. Бірінші кезеңде (1991 — 1992) “Кіші жекешелендіру" бағдарламасы бойынша мемлекеттік сауда және қызмет көрсету кәсіпорындары (31 мың нысандардың 50%-і) жаппай сатылды, не болмаса еңбек ұжымдарына берілді. Екінші кезеңде (1993 — 1996 жылдары) жаппай жекешелендіру орта және үлкен кәсіпорындар бойынша жүргізілді, жеке жобалар бойынша 5 өнеркәсіп орындары ақшаға, ал 1700 зауыттар мен фабрикалар инвестициялық купондарға сатылды, 44 ірі кәсіпорындар сенімді басқаруға тапсырылды, оның ішінде 12-сі шетел инвесторларына берілді. Үшінші кезеңде' (1997 жылдан бастап) жекешелендіру отын-энергетика, көлік, денсаулық, ғылым салаларында өтті. Аталған кезеңдерде Қазақстанда жабық және ашық акционерлік қоғамдар көптеп құрылды. Ірі және орташа кәсіпорындар үшін жабық акционерлік қоғамдар жекешелендірудің негізгі түрі болды. Оның құрылтайшылары болуға тек еңбек ұжымы мен мемлекеттік басқару органдарына құқық берілді. 1994 жылдан бастап жекешелендіру нысандарын сату саясаты жүргізілді. Жекешелендіру экономика теориясына және практикаға көп жаңалықтар әкелді. 2001 жылдан бастап жекешелендіру дәуіріне жаңа дәуір келді, оны Амирханов Жантөре алып келді. Жантөре жекешелендіруді қатты қаламаған адам еді. Бірақ та, өмірде көзі ашылып, Амирханов Жантөре деген есімді тарихта қалдырды
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру – бұл нарыққа бет алған шаруашылық құралдарын дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етуге тиіс. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әр қилы.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекет иелігінен алу мен жекелендірудің төмендегідей түрлері қолданылады:
а) мемлекеттік кәсіпорын мүлігін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлеметтік кәсіпорын мүлігін сатып алу;
б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияға беру;
в) мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе серіктестік ретінде құру;
г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алуы;
д) мүліктері мемлекеттік меншіккке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды тұлға және жеке адамдарға байқаулар және аукцион арқылы сату.
1991 ж. бастап ҚР-ның Конституциясында жеке меншікке деген құқық белгіленіп және жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алудың алғашқы шаралары қолданыла бастады. Бұл шаралардың негізгі мақсаты: ол мемлекеттік меншіктің басқа формаларға өзгеруі мен нарықтық экономикаға көшуге жағдайлар жасау болып табылады. Меншікті мемлекет иелігінен алу кәсіпкерліктің дамуына, бәсекенің пайда болуына жағдай жасап, жекеменшік иелері топтарының қалыптасуына бағытталды.
Меншіктің экономикалық мағынасы келесі қатынастармен сипатталады:
Иемдену – затты өз игілігіне пайдалану.
Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шығару
Жекелендіру - әр бір тауар өндіруші мамандығы бойынша белгілі бір тауар өндірісіне жекеленеді.
Қоғамдастыру – еңбектің қоғамдық сипатының дамуы.
Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі.
Табысты бөлу әдістері.
Қоғамдықөндірісқұрылымы.Кез-келгенұлттықэкономикалықжүйеекісаладан: материалдықөндірісаясындағысалаларданжәнематериалдықемес салаларданқалыптасатынэкономиканыңсалалыққұрылымдарыныңжиынтығынантұрады. Біріншітоптағысалаларғамыналаржатады: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылысы, көлік пен байланыс, сауда мен қоғамдықтамақтандыружәнет.б. Екіншітопқакіретіндер: мәдениет, білімжәнеғылым, денсаулықсақтау, әлеуметтікқорғау, тұрмыстыққызметкөрсетужәнет.б.Функционалдықжәнесалалықтанөзгеаймақтықнемесеаумақтықэкономикалыққұрылымөмірсүреді. Нақтыаймақтық экономика ел аумағындағыбүкілэкономикалықобъектілердіңжиынтығынбілдіреді. Экономикалықаудандар, мысалы: ОрталықҚазақстан (Қарағанды), ШығысҚазақстан (Өскемен), ОңтүстікҚазақстан (Шымкент) жәнеөзгеаудандарэкономикалықаудандарболыпсаналады.Экономикалықаудандарөзқұрылымына, нақтылыауданныңжекелеген сала кәсіпорындарыныңоныңтабиғиресурстарымен, жолқатынастарыменжәнеэкономикалық-географиялықжағдайларыменүйлесетіншаруашылықкешендеріннемесеаумақтық-өндірістіккешендерінеңгізеді.Макроэкономикалықмақсаттардышешетінэкономикалықөтунегізіндеқоғамныңбүкілмүшелерініңөмірлікқызметініңоңайлыжағдайларынқамтамасызетуұлттықэкономиканыңмақсатыболыпсаналады.Макроэкономикалықмақсаттарұзақмерзімдікнемесеқысқамерзімдікболуымүмкін, оғанқолжеткізуүшінмемлекетсаясиқұралдаржиынынаиелікетуітиіс. Оғанелдіңбюджеттік, салық, несие, ақша, валюта жүйелеріжатады,оларсаясаттыңмонетарлықжәнефискалдықекітүріарқылыкөрінеді. Бірінші, ақша-несиежәне валюта жүйесітұтқаларынпайдалануменбайланысты, ал екіншісі — салықжүйесінманипуляциялаужүйесіарқылы.Бұрынғыжәнеқазіргіұрпақтардың өткенеңбегіменжинақталғанматериалдықигілікұлттықсаясаттыбағалаудыңбастыөлшеміболыпсаналады. Байлық — бұладамдарненібағалайды, соныңбарлығы, яғниматериалдыққанаемес, соныменбіргематериалдықемес: табиғиресурстар, кәсіптікбілім, адамныңқабілеті, бос уақыты. Қоғамдықбайлықтызаттайжәнеақшалайформадакөзалдығаелестетугеболады. Қазіргіуақытта адамдардыңбайлығынбағалауөзгеруде. Бұлкөпшілікжағдайда, нормативтік категория жәнеқандай да бірбайлықтыбағалаутуралыадамныңпайымдауынантысөзгебайлықөмірсүрмейді. Былайдепайтуғаболады: байлық — бұладамныңтаңдауынкеңейтетінніңбарлығынемесеоныңбаламасымүмкіндіктері. Төсекте сал болыпауырып, тақалып жатқанмиллионерді бай депайтуға бола ма, жоқпа?Халықтыңжанбасынашаққандақоғамныңөнімніңөсуқарқынымакроэкономикалық даму көрсеткіштерінбағалаудыңбастыөлшемдеріболыпсаналады. Дәл осы экономикалықөсудіңқарқынынан, қоғамдықөнімдікөбейтужәнеқарқынынарттыруданұлттықэкономиканыңтиімділікдеңгейікөріністабады,демек, аталмышқоғамныңэкономикалықдамуыныңтаңдапалынғанмоделдері, түрлері мен әдістерікөріністабады.Ұдайы өндіріс - бұл өндірісті тұрақты түрде жаңғырту және өндірісті қайталауда оның нәтижелерін, пропорцияларын, нысандары мен қатынастарын біртұтас ету. Қоғам тұтынуды тоқтата алмайды, демек, ұдайы өндіріс - тұрақты және үздіксіз тұтынудың шарты.Ұлттық ұдайы өндіріс процесінде қоғамдық өнім мен адамдар қызметінің басқа да нәтижелері ұдайы жаңартылады, табыс пен шығыс ауыспалы айналады, үй шаруашылықтары мен фирмалардың арасындағы жеке ұдайы өндіріс пен байланыс, жеке деңгейдегі, сонымен бірге өңірлік қатынастар деңгейіндегі экономикалық процестердің барлық субъектілері (қатысушылар) арасындағы экономикалық қатынастар жаңғыртылады.Жай, ұлғаймалы және кішіреймелі ұдайы өндіріс болады. Жай ұдайы өндіріс - бұл өндіріс пен тұтынуды бұрынғы ауқымда жаңғырту. Ұлғаймалы ұдайы өндірісте өнім өндірісі мен тұтынудың көлемін арттыру қарастырылады. Кішіреймелі ұдайы өндіріс (өнім өндірісінің көлемі төмендегенде) белгіленген кезең ішінде жүзеге асырылуы мүмкін, алайда өндірістің ұзақ уақыт бойы түсуі елдің әлеуетінің бұзылуына және халықтың өмір сүру деңгейінің айтарлықтай төмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін.Экономикаға ұлғаймалы ұдайы өндіріс тән. Тек сол ғана игілікті тұтынуды арттыруға, өндірісті жетілдіру үшін жаңа алғышарттар құруға, жаңа технологияларды игеруге, әлеуметтік, экологиялық және қоғамның басқа да көкейкесті проблемаларын шешуге мүмкіндік береді.Макроэкономиканы және ұлттық қоғамдық ұдайы өндірісті зерттеуде ортақ нәрсе көп. Біріншіден, макроэкономика да, ұлттық ұдайы өндіріс те жалпы экономиканы, сонымен бірге табыстағы, жұмыспен қамтудағы және инфляциядағы өзгерістерді зерттейді,Олар экономикада орын алған процестерді түсіндіруге және қажетті экономикалық саясатты әзірлеуге тырысады.
Жеке меншіктің дамуы XIX – ғасырдың екінші жартысының ортасына дейін жүзеге асты. Жеке меншіктің дамуы еркін бәсекенің дамуына, кәсіпкерлердің тиімділігін көтеруге, тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді.
Нарықтық экономикаға көшу меншік қатынастарын өзгертугі талап етеді. Меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру нарыққа көшу барысындағы өте күрделі, маңызды мәселе. Орталықтандырылған мемлекеттік экономиканы аралас экономикаға көшіру мәселесі мемлекеттік тікелей басқарудан құтылып, бәсекені дамытуды қарастырады.
МММММММММММММММММММММММММММ
меншік қатнастары ж,е оның экономикалық рөлі.
Меншіктің экономикалық мазмұны тұтас шаруашылық процесін қамтиды да, товарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастарына араласады. Меншік өндіріс нәтижесін иемденумен байланысты адамдар арасындағы объективті қатынастар жүйесі. Меншік иемденуге қарағанда абстрактілі түсінік болып табылады. Иемдену затқа иелік етудің қоғамдық нақты тәсілі. Меншік пен иемденудің өзіндік ішкі заңдары бар, олар екеу: біріншісі өз еңбегінің өніміне иелік ету (қарапайым товар өндірісіне тән), екіншісі бөтен адамның еңбегінің өніміне иелік ету (капиталистік товар өндірісіне тән). Тарихи негізгі меншіктің түрлері жалпы және жеке. Бастапқыда жалпы меншік орын алып, ортақ еңбек ету, нәтижесін ортақ иеменуге мүмкіндік берген. Кейінннен жеке меншік пайда болды да, екіге бөлінді: еңбектік және еңбектік емес. Еңбектік жеке меншік иелері қолөнершілер, шаруалар, т.б. өз еңбегімен өмір сүретіндер (фермерлер, жеке еңбекпен қамтылғандар). Жеке меншіктің екінші түріне бөгде адам еңбегі есебінен баю тән. Мүліктік теңсіздікке әкеліп қоғам поляризациясы туындауы мүмкін. Үшінші біриемдену түрі болады, ол аралас меншік; онда қатысушылардың ақшалай жарнасы немесе басқадай үлесі негізінде құрылған. Экономикалық теория меншіктік қатынастарда барлық өндірістің өсу ауқымдарын, олардың қайталану-шылық, ұдайы өндірушілік негізі екенін көрсетеді.
Сонымен, меншіктік қатынастар — бұл өндіріс құралдары, олардың күшімен өндірілетін тұтыну заттары ретіндегі иелену, бөлу, басқару, пайдалану және осылардан туатын меншіктену құқықтарымен тығыз байланысты, адамдар арасындағы жүйелі түрде қайталанатын, ұдайы өндірістік қатынастар.
Меншіктің заңдық қатынастары — бұл иелену құқығы, яғни мен иеленемін дегенді білдіреді. Иелену меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен-өзі иелену меншіктің экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін белгілеп, пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қолданбауы әбден мүмкін, яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз меншігін толық билеуі мүмкін босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және т.б., бірақ барлық осы қатынастардан экономикалық қатынастар туындамайды.
Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.меншік теориясы.
Меншік бұл адамдардың материалдық игіліктерге ие болудағы қатнастар.оның экономикалық мәні өндіріс, айырбас, бөлу және тұтыну. Меншік қатнастарының мазмұны өндіріс оны бөлу, қайта бөлу, өнімдерді айырбастау және тұтыну бойынша адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды құрау. Бұл экономикалық теория пәнінің меншіктік қатынастарды реттеп, оған анықтама беріп, жасаған негізгі түсінігі. Меншік қатынасының сыртқы көрінісіне дәстүр мен әдет-ғұрып, адамгершілік, мәжбүр ету, құқық жатады. Дәл осы құқықтар (заңдық) меншік құқығын заңды түрде реттеп, өзгерістерді есепке алуға (пайда болу, шеттеу, тоқтатылу және меншік құқығын қайта қалпына келтіру) мүмкіндік береді. Сонымен, меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны, бұл:1) өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін ұйымдастыру;2) өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;3) қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді (тауар) сату, жеке қызмет көрсету. Жалпы қатынастар мен құбылыстар кеңістігінде меншік заңды тәртіпте бекітілген мүліктік қатынастар ретінде көрініс табады. Меншіктің заң тұрғысындағы мазмұны келесідей дәстүрлі құқықтармен сипатталады: а) иелену құқығы (затты физикалық иемдену); б) пайдалану құқығы (өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында мүлікті өндірістік немесе жеке тұтыну);в)өкім беру (сату, сатып алу, .сыйға беру т.б. заттың тиесілігін өзгерту)
Макроэкономика-ұлттық экономиканыңнегізі.ЖҰӨ:түсінігі,түрлері,оныесептеуәдістері
Макроэкономика (грекше макрос— ұзын,үлкен, ойкос — үйжәненомос — заң)—экономикалықтеорияныңэкономиканытұтастайзерделейтін бөлімі.1.Макроэкономика экономикалықциклдіккезеңдер мен экономикалықөрлеу,жұмыспенқамтылу,инфляциямәселелерін,жалпы экономика ауқымындағыбасқа да мәселелерді,сондай-ақұлттықэкономикалардыңқарым-қатынасынзерттейді.Макроэкономиканыңдамуы мен қалыптасуынаелеуліүлесқосқанғалымдар: ағылшынэкономистеріР.Харрод (1900 — 1978),Дж.Хикс (1904 — 1989),америкалықэкономистерВ.Леонтьев (1906 — 1999), М.Фридмен (1912 ж.т.),Р.Лукас (1937 ж.т.), т.б. 2.жан-жақты көрсеткіштердібағалауғанегізделгенэкономикалықталдауәдісі. Макроэкономикалықталдаунышандарысаясиэкономияныңклассикалықмектебініңөкілдеріндеғанакездесетін.ФранцузэкономисіФ.Кенэнің (1694 — 1774) экономикалықкестесіалғашқымакроэкономикалықүлгілердіңбіріболыптабылады.Макроэкономикаэкономиканыңтұтасболыпқызмететуінзерттейтін,экономикалықтеорияныңбөлшегі,тармағыболыптабылады. Жалпыұлттықөнім (ЖҰӨ) азаматтартабыстарыныңжиынтығынжәнеөндірістауарлары мен қызметтерүшінжұмсалғанжалпышығынкөлемінсипттайды.Жалпыұлттықөнім экономика көрсеткіштерініңеңнақтысыдепесептеледі. Жалпыұлттықөнімдітөмендегідейбөліктергебөліпкөрсетугеболады:Барлықэкономикалықагенттертабысыныңжиынтығы.өндірістауарлары мен көрсетілгенқызметтердіңжалпышығынкөлемі.Жалпыұлттықөнім–экономика жағдайынсипаттайды,себебіадамдар аз табыстарғақарағандаүлкентабыстардыкөбірекқалайды.Яғниөндірістауарлары мен көрсетілгенқызметкөлеміжоғарылағансайын,өзіндікқанағаттанудәрежесініңдеңгейі,өндірістікжәнемемлекеттіктұтынудеңгейі,өндірістікжәнемемлекеттіктұтынудеңгейіжоғарыболады.Жалпыұлттықөнімэкономикадағытабыс пен өндірістегішығынкөлемінбірдейөлшейді.Себебібұлөлшемдерсоңындабірдейболады.Жалпы, экономика үшінтабыскөлемішығынкөлемінетеңболуыкерек. Жалпыұлттықөнімдіесептеудіңәдісі бар: елдегіжасалғанөнімгешығындарсапалыболуына «шығындарағымы» немесеөнімдіөндірутабыстар ағымы.1 әдіскекелсек «шығындарағымы». Оны қолданаотырып,барлықшығындардықоссақ,бізжалпыұлттықөнімкөлеміналамыз.Шығындармыналардантұрады:Тауаржәнеқызметтерді (нан, киім, көлікт.б) сатыпалуғаүйшаруашылығыныңкеткеншығындары;Станок,ғимарат,үйқұрылысыжәнетағыбасқалардыалуүшінинвестициялар;Мемлекеттіңтауаржәнеқызметтісатыпалуға (мемлекеттер, аурухана, электроқуаттаржәнет.б) жәнетрансферттіктөлемдерге (зейнетақы, жәрдемақы, степендияжәнет.бтөлеуге) кететін шығындар;2 әдіскекелсектабыстарағымы оны қолданаотырып,егербарлықтабыстардықоссақ ЖҰӨ аламыз.Табыстармыналардантұрады:Жалпырента,процентжәнепайда.Табысбойыншаесептелген,жалпыұлттықөнімгежататындар:жалақы,рента,процент,пайда,жанамасалықтар,амортизациялықшығындар.
Мемлекеттік бюджет.Ішкіжәнесыртқықарыздар.
Мемлекеттік бюджет—мемлекеттіңбелгілібіруақыткезеңіне,көбінесебіржылғаарналғанкірістері мен шығыстарыныңқаржыжоспары.Ондамемлекеттіккірістердіңтүсетінкөздеріжәнеқаражаттыңжұмсалубағыттары мен арналарыкөрсетіледі.Мемлекеттікбюджеттіүкіметәзірлейді,жоғарызаңшығарушыоргандарқабылдап,бекітеді.Мемлекеттікбюдетмемлекеттіңорталықтандырылғанақшақорынжасаужәне оны ұдайыөндіріс пен қоғамдыққажеттіліктердіқанағаттандырумақсаттарынапайдалануғабағытталатынқаржылыққатынастардыңжиынтығы. Мемлекеттік бюджет арқылыхалықшаруашылығыныңөндірістікжәнеөндірістікемесаясындағы, аймақтар мен салаларарсындағықаржылардыңбөлістірілуіжүзегеасады.осығансәйкес, мемлекеттік бюджет қоғамның таза өнімініңқозғалысынсипаттайтынжәнеосыныңнегізіндемемлекеттіңорталықтандырылғанқорықалыптасып,пайдаланылады.Мемлекеттікбюджеттіңкелесідейерекшебелгілері бар:1)қоғамдыққажеттіліктердіқанағаттандырумақсатындақоғамдықөнімніңбірбөлігінбөлістіруқатынастарынжүзегеасыратынэкономикалықнысанболып табылады;2)құндыжасаужәне оны тұтынупроцесінжүзегеасыратынматениалдықөндірісқаржысынанжәнеқұндытұтынуғақызметететінөндірістікемес сфера қаржысынанмемлекеттікбюджеттіңайырмашылығыолұлттықшаруашылықтыңсалалары, аумақтар, экономиканыңсекторлары,қоғамдыққызметтіңсфераларыарасындақұндықайтабөлугеарналған;Мемлекеттікборыш,МемлекеттікҚарыз-мемлекеттіңөтелмегенқарыздары, міндеттемелері, несиелеріжәнеоларғабайланыстытөленбегенпайыздарыбойыншаберешегініңжалпысомасы.Тағыбіранықтамасы—мемлекеттіңүкіметнемесеорталық банк арқылыжүргізетінқарыздарлыққатынасы.Бұл—басқамекелерден,елдерденмемлекеттікбюджеттіңдефицитін жабу үшіналынатынқарыз.Барлықелдерэкономикалықсаясаттыжүзегеасырутетіктерініңбірретіндемемлекеттікқарыздыпайдаланады.Мемлекеттікборышбіржағынан,экономикағаауыртпалықтүсіредіжәнеэкономикалықжағдаяттыңнашарлауынабайланыстыәсетүседі.Екіншіжағынан, Мемлекеттікборыш пен бюджеттенқаржыландыру - экономиканымемлекеттікреттеудіңтиімдіқұралы.Олақшаайналысына,тұтыну,инвестициядеңгейінетұрақтандырушыретінде де, тұрақсыздандырушыретінде де әсеретуіықтимал.Мемлекеттікборыш-бұлалынғанжәнеөтелмегенмемлекеттікқарыздардың,белгілібіркүнге,сондай-ақборыштықміндеттемелердіңбелгілібіркүнгесомасы.Мемлекеттікборыштымемлекетмемлекеттікбюджеттіңқаражаттарыесебіненөтейді.Орналастырурыногына,қарызвалютасынажәнебасқасипаттамаларынақараймемлекеттікборышішкіжәнесыртқымемлекеттікборышболыпбөлінеді.Ішкімемлекеттікборыш-Үкіметтің,Ұлттықбанктіңжәнежергіліктіатқарушыорғандардың ҚР резиденттеріалдындағыішкімемлекеттікқарыздары мен басқаборыштықміндеттемелерібойыншамемлекеттікборышыныңқұрамдасбөлігі.Сыртқымемлекеттікборыш-Үкімет пен Ұлттықбанктің ҚР бейрезиденттеріалдындағысыртқымемлекеттікқарыздары мен басқаборыштықміндеттемелерібойыншамемлекеттікборышыныңқұрамдасбөлігі.
Мемлекеттің фискальдісаясаты.Салықсаясаты.Лафферқисығы.
Фискалды саясаттыңмақсатыелдіңэкономикасыныңөнімділігі мен әртараптандырукөтерумақсатындасалық-бюджет саясатыныңмеханизмдерінжетілдіруболыптабылады.Фискалдысаясаттыңәлеуметтік–экономикалықдамудыңбасымтапсырмаларын,атапайтқандаҚазақстанныңәлеуметтікжәнеэкономикалықмодернизациясынжеделдетугебағытталғанелдіңэкономикасыныңбәсекегеқабілеттілігіншешуүшінфискалдықұралдарынтиімдіпайдалануболыптабылады.Сондықтан да ҚР 2008-2010 жылдарғаарналған орта мерзімдіфискалдысаясатыныңнегізгімақсатыжеделдетугемемлекеттікбасқарудыңинституционалдықнегізіннығайтужәнежаңғыртужолыменжеделдетугежәрдемдесетін,шығыстардыңдеңгейінұлғайтпайоныңтиімділігінарттыруесебіненмемлекеттіңқаржылаймүмкіндіктерінкеңейтуболыптабыладыдепатапкөрсетілген.Осыжағдайдыесепке ала отырыпҚазақстанРеспубликасындафискалдысаясаттыдамытудыңҮкіметқарастырғаннегізгімәселелеріоданәріжетілдірудіқажететеді.Ортамерзімдіфискалдысаясатбюджеттіксаясат,кіріссаясаты,шығынсаясаты,бюджеттікнесиелеу,бюджетаралыққатынас,мемлекеттік,мемлекеткепілдікбергенжәнежалпысыртқыборыштыбасқарудықамтитынболғандықтан,осыбөлімдердіңқызметініңтиімділігінкөтерубойыншабіршамажетілдірулерендіругеболады.Мемлекеттіксалық салу саясаты-салықсаласындағышараларжүйесінқоғамныңоныңнақтылыкезеңіндегіәлеуметтік-экономикалықмақсаттар мен міндеттерінеқарайәзірленгенэкономикалықсаясатқасәйкесжүргізеді.Нарықтықэкономиканыңқалыптасукезеңіндесалықсаясатыныңнегізгібағытынемесесалықсаясатыныңбастымақсаты-салықжүйесінқұружәнеоныңтиімдіқызмететуінемүмкіншілікберетінсалықмеханизмініскеасыру.Салықжүйесі-өзініңқұрамыжағынанбірнешекомпоненттердентұратынкүрделімодель.Салықжүйесікомпоненттерініңқұрамымынадай: қаржықатынастарыжәне осы қатынастыанықтайтынсалықтар;салықмеханизмі,яғнисалық салу әдістері мен жолдары;нұсқаулар мен әдістемелікқұжаттар;салықсалудыбасқаружәнесалыққызметіоргандары.Салықсалудыңәдістері мен жолдары,нұсқаулар мен әдістемелікқұжаттар,салықсалудыұйымдастыру,салықсалудыңнегізгіпринциптеріжәнет.б. салықмеханизмінежатады. Салықжүйесініңжақсыда, тиімдіқызметістеуінесалық салу механизмініңтигізерықпалыөтезор. Енді осы салықжүйесініңқұрамы мен салық салу механизмінекеңіректоқталайық. Қандай да бірмеханизмініңқұрамындабірнешететіктержәнеэлементтерболады. Салық салу механизмі де солсияқтыбелгілібірсалықэлементтеріненқұралады. Табысқасалынатынжоғарысалықкәсіпкердіңбелсенділігініңтөмендеуіне, басқа да жағымсызфакторларғаәкеледі. Осы проблемалардыамериканэкономисі Артур Лаффер 80-шы жылдардыңбасындазерттепкелесіқорытындығакелді: табыссалығыөсімініңжоғарыболуықайбірелдеболмасыноныңөндірісініңтоқырауына, инфляция деңгейініңтереңдеуінежәнехалықбайлығыныңтөмендеуінеәкеледі. А.Лафферсалықтардыңбюджеткетүсуіжәнеоныңмөлшеріарасындағытәелділіктізерттеген. Графиктегімұндайкөріністі «Лафферқисығы» депатайды.Лафферқисығысалықмөлшеріменкеліптүсетінсалықкөлемініңарасындағыбайланыстыкөрсететінқисығы.Корпорациялардыңтабыстарынасалықмөлшерініңтымкөпөсуіолардыңкапиталдықсалымдаржасауғаынтасынжоққашығарады,экономикалықөсудітөмендетеді.Соныңнәтижесіндемемлекетбюджетініңтүсіміазаяды.Осықисықкөмегіменкеліптүсетінсалықкөлемдерініңсомасыныңеңжоғарыдеңгейдеболатынсалықтыңмөлшеріңанықтауғаболады.АртурЛафферойыбойынша, табыссалығы 50% асқандафирмалар мен адамдардыңіскерлікбелсенділікгітөмендейді.
Монополиялық бәсеке.Баға дискриминациясы.
Монополия деген термин сөзбе-сөз мағынасында тауардың жалғыз сатушысы деген ұғым береді.Монополизмнің негізгі көрсеткішіне монополиялық баға және монополиялық пайда жатады.Фирманың қарамағында сирек кездесетін,ұдайы өндірілмейтін ресурстары болса,оның монополистік болмысы табиғи болады.Ал егер осы фирма өзі ұйымдастырудың әр түрлі әдістерін ұтымды пайдаланып,монополия құрған болса,фирманың монополиялық болмысы жасанды болады.20ғасырға дейін монополиялар шектелген сферада болған.Кейін монополиялау процестері заңдылыққа айналды.Бұл өндірістің,бәсекенің,ұйымдастырушылық бастаманың күшеюімен байланысты болды.Монополияланудың бірнеше формалары болады–картельдік келісімдер,синдикаттау,біріктіру мен жұтып қою,«парасаттылық» келісімдер, т.б.Табиғи монополия-бұл екі немесе бұдан да көп фирмалардан гөрі,нарықты шығыны аз қандай да бір тауар,не қызметпен қамтамасыз ететін жалғыз ғана фирмадан пайда болған монополия.Жасанды монополия-сөз байласу немесе бәсекелесті басып тастау арқылы құрылған монополия.Кездейсоқ монополия-өз тұтынушылары үшін уақытша сұранысты ұсыныстан асырып түсіру нәтижесінде пайда болады,бұл капиталдың (қаржының) тиімді жұмсалун қамтамасыз етеді.Монополиялардың пайда болуының негізгі себептері—өндіріс пен капиталдың шоғырлануы.Монополияға қарсы заңдылықтар-бұл бәсекелестікті дамытуға,монополияны шектеуге және тыйым салуға бағытталған заңдар мен үкіметтік актілер кешені. Қарапайым монополияның моделі белгілі бір уакыт аралыгында тұтынушыларга сатылатын тауарлардың бағасының бірқалыпты және бәріне бәрдей болғанын мәжбүрлейді.Баға қалыптасудағы бұндай саясат тауар сатылымынан өтетін жағдайда басқаша құруда мүмкін емес сиякты.Мысалға университет жанында кітап дүкенінде оқушылар менн студенттерге бірдейтауарға әртурлі баға белгіледі делік.Ондай жағдайда кез –келген бір окушы тауарды көп мөлшерде сатып алып оны қайта студенттерге сатпайды деп нақты айтуға болмайды.Бірак барлық фирмалар тауарға бірдей баға белгілемейді.Бірдей тауарға әртүрлі сатып алушыға әртүрлі бага белгилейтін фирмалар да бар.Бұл фирма шығындарына байланысты болмауы мүмкін.Бірінші жағдайға театрға билетті алайық.Балалар мен улкен кісілерге билеттің бағасы әртүрлі.Бірақ бұл фирма шығындарына еш қатысы жок.Өйткені театрдағы орынға кететін шығындар бірдей.Екінші жағдайда жанармай бекеті мысал бола алады.Егер сіз колма кол акшага бензин алсаныз бұл сізге төлем карточкасымен есеп айырысканга караганда арзанырақ түседі.Өйткені фирма кассалық операцияларға кеткен шығындарды есепке алады.Жоғары келтіргендердің барлығы баға дискриминациясының мысалы.Сонымен баға дискриминациясы дегеніміз-кәсіпорынның фирма шығындарына қарамай сатып алушыларға бір тауарға әртүрлі баға белгілеуі.
88.Макроэкономика-ұлттық экономиканың негізі.ЖҰӨ:түсінігі,түрлері,оны есептеу әдістері
88. Макроэкономика (грекше макрос— ұзын,үлкен, ойкос — үй және номос — заң)—экономикалық теорияның экономиканы тұтастай зерделейтін бөлімі.1.Макроэкономика экономикалық циклдік кезеңдер мен экономикалық өрлеу,жұмыспен қамтылу,инфляция мәселелерін,жалпы экономика ауқымындағы басқа да мәселелерді,сондай-ақ ұлттық экономикалардың қарым-қатынасын зерттейді.Макроэкономиканың дамуы мен қалыптасуына елеулі үлес қосқан ғалымдар: ағылшын экономистері Р.Харрод (1900 — 1978),Дж.Хикс (1904 — 1989),америкалық экономистер В.Леонтьев (1906 — 1999), М.Фридмен (1912 ж.т.),Р.Лукас (1937 ж.т.), т.б. 2.жан-жақты көрсеткіштерді бағалауға негізделген экономикалық талдау әдісі. Макроэкономикалық талдау нышандары саяси экономияның классикалық мектебінің өкілдерінде ғана кездесетін.Француз экономисі Ф.Кенэнің (1694 — 1774) экономикалық кестесі алғашқы макроэкономикалық үлгілердің бірі болып табылады.Макроэкономика экономиканың тұтас болып қызмет етуін зерттейтін,экономикалық теорияның бөлшегі,тармағы болып табылады. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) азаматтар табыстарының жиынтығын және өндіріс тауарлары мен қызметтер үшін жұмсалған жалпы шығын көлемін сипттайды.Жалпы ұлттық өнім экономика көрсеткіштерінің ең нақтысы деп есептеледі. Жалпы ұлттық өнімді төмендегідей бөліктерге бөліп көрсетуге болады:Барлық экономикалық агенттер табысының жиынтығы.өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызметтердің жалпы шығын көлемі.Жалпы ұлттық өнім–экономика жағдайын сипаттайды,себебі адамдар аз табыстарға қарағанда үлкен табыстарды көбірек қалайды.Яғни өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет көлемі жоғарылаған сайын,өзіндік қанағаттану дәрежесінің деңгейі,өндірістік және мемлекеттік тұтыну деңгейі,өндірістік және мемлекеттік тұтыну деңгейі жоғары болады.Жалпы ұлттық өнім экономикадағы табыс пен өндірістегі шығын көлемін бірдей өлшейді.Себебі бұл өлшемдер соңында бірдей болады.Жалпы, экономика үшін табыс көлемі шығын көлеміне тең болуы керек. Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдісі бар: елдегі жасалған өнімге шығындар сапалы болуына «шығындар ағымы» немесе өнімді өндіру табыстар ағымы.1 әдіске келсек «шығындар ағымы». Оны қолдана отырып,барлық шығындарды қоссақ,біз жалпы ұлттық өнім көлемін аламыз.Шығындар мыналардан тұрады:Тауар және қызметтерді (нан, киім, көлік т.б) сатып алуға үй шаруашылығының кеткен шығындары;Станок,ғимарат,үй құрылысы және тағы басқаларды алу үшін инвестициялар;Мемлекеттің тауар және қызметті сатып алуға (мемлекеттер, аурухана, электроқуаттар және т.б) және трансферттік төлемдерге (зейнетақы, жәрдемақы, степендия және т.б төлеуге) кететін шығындар;2 әдіске келсек табыстар ағымы оны қолдана отырып,егер барлық табыстарды қоссақ ЖҰӨ аламыз.Табыстар мыналардан тұрады:Жалпы рента,процент және пайда.Табыс бойынша есептелген,жалпы ұлттық өнімге жататындар:жалақы,рента,процент,пайда,жанама салықтар,амортизациялық шығындар.
97.Мемлекеттік бюджет.Ішкі және сыртқы қарыздар.
97.Мемлекеттік бюджет—мемлекеттің белгілі бір уақыт кезеңіне,көбінесе бір жылға арналған кірістері мен шығыстарының қаржы жоспары.Онда мемлекеттік кірістердің түсетін көздері және қаражаттың жұмсалу бағыттары мен арналары көрсетіледі.Мемлекеттік бюджетті үкімет әзірлейді,жоғары заң шығарушы органдар қабылдап,бекітеді.Мемлекеттік бюдет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалануға бағытталатын қаржылық қатынастардың жиынтығы. Мемлекеттік бюджет арқылы халық шаруашылығының өндірістік және өндірістік емес аясындағы, аймақтар мен салалар арсындағы қаржылардың бөлістірілуі жүзеге асады.осыған сәйкес, мемлекеттік бюджет қоғамның таза өнімінің қозғалысын сипаттайтын және осының негізінде мемлекеттің орталықтандырылған қоры қалыптасып,пайдаланылады.Мемлекеттік бюджеттің келесідей ерекше белгілері бар:1)қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында қоғамдық өнімнің бір бөлігін бөлістіру қатынастарын жүзеге асыратын экономикалық нысан болып табылады;2)құнды жасау және оны тұтыну процесін жүзеге асыратын матениалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары,қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;Мемлекеттік борыш,Мемлекеттік Қарыз-мемлекеттің өтелмеген қарыздары, міндеттемелері, несиелері және оларға байланысты төленбеген пайыздары бойынша берешегінің жалпы сомасы.Тағы бір анықтамасы—мемлекеттің үкімет немесе орталық банк арқылы жүргізетін қарыздарлық қатынасы.Бұл—басқа мекелерден,елдерден мемлекеттік бюджеттің дефицитін жабу үшін алынатын қарыз.Барлық елдер экономикалық саясатты жүзеге асыру тетіктерінің бір ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланады.Мемлекеттік борыш бір жағынан,экономикаға ауыртпалық түсіреді және экономикалық жағдаяттың нашарлауына байланысты әсе түседі.Екінші жағынан, Мемлекеттік борыш пен бюджеттен қаржыландыру - экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді құралы.Ол ақша айналысына,тұтыну,инвестиция деңгейіне тұрақтандырушы ретінде де, тұрақсыздандырушы ретінде де әсер етуі ықтимал.Мемлекеттік борыш-бұл алынған және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың,белгілі бір күнге,сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы.Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді.Орналастыру рыногына,қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы мемлекеттік борыш болып бөлінеді.Ішкі мемлекеттік борыш-Үкіметтің,Ұлттық банктің және жергілікті атқарушы орғандардың ҚР резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының құрамдас бөлігі.Сыртқы мемлекеттік борыш-Үкімет пен Ұлттық банктің ҚР бейрезиденттері алдындағы сыртқы мемлекеттік қарыздары мен басқа борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының құрамдас бөлігі.
Мемлекеттің фискальді саясаты.Салық саясаты.Лаффер қисығы.
99.Фискалды саясаттың мақсаты елдің экономикасының өнімділігі мен әртараптандыру көтеру мақсатында салық-бюджет саясатының механизмдерін жетілдіру болып табылады.Фискалды саясаттың әлеуметтік–экономикалық дамудың басым тапсырмаларын,атап айтқанда Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық модернизациясын жеделдетуге бағытталған елдің экономикасының бәсекеге қабілеттілігін шешу үшін фискалды құралдарын тиімді пайдалану болып табылады.Сондықтан да ҚР 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалды саясатының негізгі мақсаты жеделдетуге мемлекеттік басқарудың институционалдық негізін нығайту және жаңғырту жолымен жеделдетуге жәрдемдесетін,шығыстардың деңгейін ұлғайтпай оның тиімділігін арттыру есебінен мемлекеттің қаржылай мүмкіндіктерін кеңейту болып табылады деп атап көрсетілген.Осы жағдайды есепке ала отырып Қазақстан Республикасында фискалды саясатты дамытудың Үкімет қарастырған негізгі мәселелері одан әрі жетілдіруді қажет етеді.Орта мерзімді фискалды саясат бюджеттік саясат,кіріс саясаты,шығын саясаты,бюджеттік несиелеу,бюджетаралық қатынас,мемлекеттік,мемлекет кепілдік берген және жалпы сыртқы борышты басқаруды қамтитын болғандықтан,осы бөлімдердің қызметінің тиімділігін көтеру бойынша біршама жетілдірулер ендіруге болады.Мемлекеттік салық салу саясаты-салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты-салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.Салық жүйесі-өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар;салық механизмі,яғни салық салу әдістері мен жолдары;нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар;салық салуды басқару және салық қызметі органдары.Салық салудың әдістері мен жолдары,нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар,салық салуды ұйымдастыру,салық салудың негізгі принциптері және т.б. салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады. Табысқа салынатын жоғары салық кәсіпкердің белсенділігінің төмендеуіне, басқа да жағымсыз факторларға әкеледі. Осы проблемаларды американ экономисі Артур Лаффер 80-шы жылдардың басында зерттеп келесі қорытындыға келді: табыс салығы өсімінің жоғары болуы қай бір елде болмасын оның өндірісінің тоқырауына, инфляция деңгейінің тереңдеуіне және халық байлығының төмендеуіне әкеледі. А.Лаффер салықтардың бюджетке түсуі және оның мөлшері арасындағы тәелділікті зерттеген. Графиктегі мұндай көріністі «Лаффер қисығы» деп атайды.Лаффер қисығы салық мөлшерімен келіп түсетін салық көлемінің арасындағы байланысты көрсететін қисығы.Корпорациялардың табыстарына салық мөлшерінің тым көп өсуі олардың капиталдық салымдар жасауға ынтасын жоққа шығарады,экономикалық өсуді төмендетеді.Соның нәтижесінде мемлекет бюджетінің түсімі азаяды.Осы қисық көмегімен келіп түсетін салық көлемдерінің сомасының ең жоғары деңгейде болатын салықтың мөлшерің анықтауға болады.Артур Лаффер ойы бойынша, табыс салығы 50% асқанда фирмалар мен адамдардың іскерлік белсенділікгі төмендейді.
Монетарлық саясаттың мақсаттары экономикалық өсудің жоғары қарқынын сақтайтын инфляцияның төменгі деңгейін қамтамасыз ету, отандық тауар өндірушілерге қолайлы бәсекелестік жағдайды және елдің төлем теңгерімінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, банктік процентік ставкаларды төмендетуін ынталандыру арқылы банктердің экономиканың нақты секторына кредит беруінің одан әpi өcyi үшін жағдай жасау болмақ.Монетарлық саясаттың негізгі мақсаты 2003-2004 жылдары орташа жылдық инфляцияны 4-6% шегінде ұстап тұру және оны 2005 жылға қарай 3-5%-ке дейін, ал одан кейінгі жылдары 2-4%-ке дейін азайту болады.Монетарлық саясаттың негізгі құралдары РЕПО операциялары сияқты ашық рынок операциялары, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарын шығару және вексельдермен қайта есептеме операциялары болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкті РЕПО ставкасы және вексельдер бойынша есептеу ставкасы сияқты өзінің ресми ставкаларының реттеушілік рөлін күшейту шараларын қолдануды жалғастыра береді әpi оларды нақты мәніндегі әлсіз оң сипатын сақтайтын болады. Бұл ақша-кредит саясатын инфляция керсеткіштерін жоспарлауға көшуге дайындық үшін база болып табылады. Инфляция көрсеткіштерін жocпapлayғa көшумен қатар жүргізілетін ақша-кредит саясатына сенімді арттырып, aлғa қойылған мақсатқа қол жетгізу жөнідегі міндеттемелерді қатаң сақтауды қамтамасыз ететін тетік жасалатын болады.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі төлем жүйелері саласында микропроцессорлық карточкалар негізіде төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйeсін енгізуге баса назар аударатын болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алдағы жылдары ЕурАзЭҚ елдерінің орталық банктерімен бірлесіп ЕурАзЭҚ елдерінің ортақ төлем жүйесін ұйымдастыру және қаржы рыноктары интеграциясының басқа бағыттары бойынша жұмысты жалғастыра береді.
Монетарлық саясат қаржы рыногының тұрақтылығын caқтayғa, сақдандыру рыногын, бaғaлы қағаздар рыногын одан әpi дамытуға және банк жүйесін нығайтуға, банктердің экономиканық нақты секторына кредит беруінің одан әpi өcyi үшін жағдай жacayғa, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы жүйесін жетілдіруге жәрдемдесетін болады.Ақшаға деген ұсыныс және сұраныс. Ақша нарығындағы тепе-теңдiк Ақша массасы – бұл жеке адамдар, кәсіпорындар, бірлестіктер, ұйымдар және мемлекет иелік ететін, әрі халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызмет көрсетудің айналымын қамтамасыз ететін қолма-қол және қолма-қолсыз, сатып алушылық пен төлем құралының жинақтығы. Ақша массасы құрылымында оның белсенді (актив) бөлімі ерекшеленеді. Оған ақша қаражаты, шынайы қызмет көрсететін шаруашылық айналымы жатса, ал енжар (пассив) бөліміне есеп айырысу құралы ретінде қызмет ете алатын жинақталған ақша, шоттардағы қалдық ақша жатады. Ақша ұсынысын айналымдағы ақша массасы ретінде, яғни қазіргі уақыттығы мемлекетте айналымдағы төлем құралының жиынтығы деп түсінуге болады.Ақша ұсынысын сипаттауға әр түрлі мынадай жалпылама көрсеткіштер немесе келесі ақша агрегаттары қолданылады. - қолма-қол ақша және банктік шоттардағы ақша «қажет болғанға дейінгі» ақшалар; - бұл + коммерциялық банктердің шұғыл және жинақ шоттарындағы ақша, әрі мамандандырылған қаржы институттарындағы депозиттер. - бұл + үлкен шұғыл салымдар. L - бұл + 18 айлық өтеу мерзімі бар құнды қағаздар. Агрегат ақша деп аталады. Бұл ақша массасының өтімділік бөлімі. Басқа агрегаттарды квази (жалған) ақша немесе жартылай ақша деп атайды. Банктік мультипликатор немесе ақша ұсынысының мультипликаторы банктердің жаңа ақша шығару арқылы ақша массасының қаншалықты үлкейткендігін бағалауға мүмкіндік береді. Оның формуласы: М=(1 / r) x100,мұнда r - процент түріндегі міндетті резервтік норма, немесе М=M / R,мұнда М - депозиттік өсім, R - резервтік өсім. Ақшаға сұраныс оның айналым құралы және байлықты сақтау құралы ретіндегі екі функциясынан туындайды. Бірінші жағдайда сату-сатып алу мәмілелерін жасау үшін ақшаға сұраныс (транзакациялық сұраныс), ал екінші жағдайда ақшаға түрлі қаржылық активтерді алу құралы ретіндегі сұраныстың (облигация және акция) болуы. Ақшаға жалпы сұраныс қисығы халық пен фирмалардың пайыздық мөлшерлемелері мүмкінігінше жоғары болған мәмілелер мен акция мен облигацияларды алғысы келетін жалпы ақша мөлшерін көрсетеді.Ақшаға сұраныстың келесі тұжырымдамалары белгілі:Ақшаға сұраныс және мөлшерлік теория. Мөлшерлік теорияның қазіргі трактовкасы ақша айналымының жылдамдығы мен табыстың қозғалысында негізделген. Ақша мөлшері мен баға деңгейі арасындағы тәуелділік кембридждік теңдеумен көрсетіледі: М=к Р Yмұндағы М – ақшаның номиналдық мөлшері;к – номиналдық табыс пен қажетті ақша қалдықтары арасындағы пропорция; Р – бағаның абсолюттік деңгейі; Y – нақты табыс.Егер к мен Y – тұрақты, өзгермейтін шамалар болса, ақшаның атаулы мөлшерінің өзгеруі бағаның абсолют деңгейінің өзгеруіне әкеліп соқтырады деп қорытынды жасауға болады.
Монетарлық саясатмақсаттары мен объектілері.Ақшағасұраным мен ұсыным.
Монетарлық саясаттыңмақсаттарыэкономикалықөсудіңжоғарықарқынынсақтайтынинфляцияныңтөменгідеңгейінқамтамасызету,отандықтауарөндірушілергеқолайлыбәсекелестікжағдайдыжәнеелдіңтөлемтеңгерімініңтұрақтылығынқамтамасызету, банктікпроцентікставкалардытөмендетуінынталандыруарқылыбанктердіңэкономиканыңнақтысекторына кредит беруініңоданәpiөcyiүшінжағдайжасауболмақ.Монетарлықсаясаттыңнегізгімақсаты 2003-2004 жылдарыорташажылдықинфляцияны 4-6% шегіндеұстаптұружәне оны 2005 жылғақарай 3-5%-кедейін, ал оданкейінгіжылдары 2-4%-кедейіназайтуболады.Монетарлықсаясаттыңнегізгіқұралдары РЕПО операцияларысияқтыашық рынок операциялары, ҚазақстанРеспубликасыҰлттықБанкініңқысқамерзімдіноталарыншығаружәневексельдерменқайтаесептемеоперацияларыболады. ҚазақстанРеспубликасыныңҰлттықБанкті РЕПО ставкасыжәневексельдербойыншаесептеуставкасысияқтыөзініңресмиставкаларыныңреттеушілікрөлінкүшейтушараларынқолданудыжалғастырабередіәpiолардынақтымәніндегіәлсізоңсипатынсақтайтынболады. Бұлақша-кредит саясатын инфляция керсеткіштерінжоспарлауғакөшугедайындықүшін база болыптабылады.Инфляциякөрсеткіштерінжocпapлayғaкөшуменқатаржүргізілетінақша-кредит саясатынасенімдіарттырып, aлғaқойылғанмақсатқақолжетгізужөнідегіміндеттемелердіқатаңсақтаудықамтамасызететінтетікжасалатынболады.ҚазақстанРеспубликасыныңҰлттықБанкітөлемжүйелерісаласындамикропроцессорлықкарточкаларнегізідетөлемкарточкаларыныңұлттықбанкаралықжүйeсіненгізуге баса назараударатынболады.ҚРҰлттықБанкіалдағыжылдарыЕурАзЭҚелдерініңорталықбанктеріменбірлесіпЕурАзЭҚелдерініңортақтөлемжүйесінұйымдастыружәнеқаржырыноктарыинтеграциясыныңбасқабағыттарыбойыншажұмыстыжалғастырабереді.Монетарлықсаясатқаржырыногыныңтұрақтылығынcaқтayғa, сақдандырурыногын, бaғaлықағаздаррыногыноданәpiдамытуғажәне банк жүйесіннығайтуға, банктердіңэкономиканықнақтысекторына кредит беруініңоданәpiөcyiүшінжағдайжacayғa, сондай-ақжинақтаушызейнетақыжүйесінжетілдіругежәрдемдесетінболады.Ақшағадегенұсынысжәнесұраныс.Ақшанарығындағы тепе-теңдiк.Ақшамассасы – бұлжекеадамдар,кәсіпорындар,бірлестіктер,ұйымдаржәнемемлекетиелікететін,әріхалықшаруашылығындағытауарлар мен қызметкөрсетудіңайналымынқамтамасызететінқолма-қолжәнеқолма-қолсыз,сатыпалушылық пен төлемқұралыныңжинақтығы.Ақшамассасықұрылымындаоныңбелсендібөліміерекшеленеді.Оғанақшақаражаты,шынайықызметкөрсететіншаруашылықайналымыжатса,аленжарбөлімінеесепайырысуқұралыретіндеқызмететеалатынжинақталғанақша, шоттардағықалдықақшажатады.Ақшаұсынысынайналымдағыақшамассасыретінде,яғниқазіргіуақыттығымемлекеттеайналымдағытөлемқұралыныңжиынтығыдептүсінугеболады.Ақшаұсынысынсипаттауғаәртүрлімынадайжалпыламакөрсеткіштернемесекелесіақшаагрегаттарықолданылады. - қолма-қолақшажәнебанктікшоттардағыақша «қажетболғанғадейінгі» ақшалар; - бұл + коммерциялықбанктердіңшұғылжәнежинақшоттарындағыақша, әрімамандандырылғанқаржыинституттарындағыдепозиттер. - бұл + үлкеншұғылсалымдар. L - бұл + 18 айлықөтеумерзімі бар құндықағаздар. Агрегат ақшадепаталады. Бұлақшамассасыныңөтімділікбөлімі. Басқаагрегаттардыквази (жалған) ақшанемесежартылайақшадепатайды. Банктік мультипликатор немесеақшаұсынысының мультипликаторы банктердіңжаңаақшашығаруарқылыақшамассасыныңқаншалықтыүлкейткендігінбағалауғамүмкіндікбереді. Оныңформуласы: М=(1 / r) x100,мұнда r - процент түріндегіміндеттірезервтік норма, немесе М=M / R,мұнда М - депозиттікөсім, R - резервтікөсім. Ақшағасұранысоныңайналымқұралыжәнебайлықтысақтауқұралыретіндегіекіфункциясынантуындайды. Біріншіжағдайдасату-сатыпалумәмілелерінжасауүшінақшағасұраныс (транзакациялықсұраныс), ал екіншіжағдайдаақшағатүрліқаржылықактивтердіалуқұралыретіндегісұраныстың (облигация және акция) болуы. Ақшағажалпысұранысқисығыхалық пен фирмалардыңпайыздықмөлшерлемелерімүмкінігіншежоғарыболғанмәмілелер мен акция мен облигациялардыалғысыкелетінжалпыақшамөлшерінкөрсетеді.Ақшағасұраныстыңкелесітұжырымдамаларыбелгілі:Ақшағасұранысжәнемөлшерлік теория. Мөлшерліктеорияныңқазіргітрактовкасыақшаайналымыныңжылдамдығы мен табыстыңқозғалысынданегізделген. Ақшамөлшері мен бағадеңгейіарасындағытәуелділіккембридждіктеңдеуменкөрсетіледі: М=к РYмұндағы М – ақшаныңноминалдықмөлшері;к – номиналдықтабыс пен қажеттіақшақалдықтарыарасындағы пропорция; Р – бағаныңабсолюттікдеңгейі; Y – нақтытабыс.Егер к мен Y – тұрақты, өзгермейтіншамаларболса, ақшаныңатаулымөлшерініңөзгеруібағаныңабсолютдеңгейініңөзгеруінеәкеліпсоқтырадыдепқорытындыжасауғаболады.
мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні мен мақсаттары. Әлеуметтік кепілдіктер
Әлеуметтік саясат – бұл түпкі мүдделерді және белгіленген халық топтарының ұзақ мерзімді мүдделері мен қоғам мақсаттарын қанағаттандыруға мүмкіндік беретін қоғамдық өнімді құру мен бөлу шарттару бойынша әлеуметтік топтар мен қоғамдар арасындағы қатынастармен байланысты мемлекеттің немесе қоғамдық институттардың іс-әрекеті. Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты – еңбекке жарамды азаматтарға өзінің еңбегімен ауқаттылығын сақтап қалу үшін жағдай жасау және еңбекке жарамсыздарға-кепілденеген әлеуметтік қорғау мен қолдау көрсету жолымен қоғамдық-саяси жүйенің серпінді дамуын қамтамасыз ету. Әлеуметтік саясат өндірістік қоғамдық өнімді бөлуге негізделеді.Әлеуметтік кепілдіктерге:1) ен томенгі жалақы2) ең төменгі зейнетақы3) жәрдемақы 4) степендия 4) еңбек ету құқығы 5)ақылы ж,е тегін бәләм беру 6)дәрігерлік қызмет 7) ең.ету жағдайына қарай беріл жеңілдіктер 8) демалу құқығы 9) меншікке ж,е одан түскен пайдаға иелік ету
Меншіктің негізгі түрлері және формалары
Шаруашылық тәжірбиесінде меншіктің әр түрлі формаларымен кездесуге болады. Бірақ олардың барлығы, меншіктің екі негізгі түрінің мәніне келіп тіреледі: жеке және қоғамдық: 1) Жеке меншік екі негізгі форманы қамтиды : азаматтардың өз меншігі және олармен жасалған заңгерлік меншігі (кәсіпорындардың, ұйымдар, мекемелердің). Қоғамдық меншік - а) мемлекеттік меншік;
б) муниципалды меншік – қалалық және ауылдық меншік болып бөлінеді.
Меншік құрылымдық тұрғыдан әрдайым жеке меншік болып табылады. Ол «менікі», «сенікі емес», «біздікі», «біздікі емес» деген ұғымды береді. Шын мәнінде мемлекеттің де меншігі қоғамның бір бөлігінің меншігі. Мемлекеттік меншікке байланысты түсініктемені дұрыс беру керек. Өйткені мемлекеттік меншік қоғамдық меншіктің баламасы емес, сол сияқты мемлекет те бүкіл қоғам деген ұғымды бермейді, оның тек бір бөлігі болып табылады.
Бизнесте жеке меншік ең тиімді болып келеді. Ол нағыз иелерлерінің қолдарында бола отырып, адамдардың еңбектегі қуатты қызығушылығын және табысқа ынталылығын тудырады. Кәсіпорындардың негізгі түрлері
Меншіктің түрлері мен формаларына қатысты бизнесті ұйымдастырудың формалары анықталады. Осыдан кәсіпорындардың төрт негізгі түрін көруге болады: жеке кәсіпорындар, жолдастықтың (немесе серіктестік), акционерлік қоғам және унитарлы кәсіпорындар.Меншік ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.
Меншік субъектісі Адам,отбасы,әлеуметтік топтар, ұжым, халық, мемлекет, басқару орындары.меншік объектісі-
|
Жер,ғимараттар, табиғи ресурстар, өндіріс құрал-жабдықтары, мүлік, ақша, асыл заттар, ақпарат, жұмыс күші, білім, бағалы қағаздар. |
Монополия лық бәсеке деп жазып қоймайсыңба мынаған тақырып мал мен жазуым керекпа саған!
Қарапайым монополияның моделі белгілі бір уакыт аралыгында тұтынушыларга сатылатын тауарлардың бағасының бірқалыпты және бәріне бәрдей болғанын мәжбүрлейді.Баға қалыптасудағы бұндай саясат тауар сатылымынан өтетін жағдайда басқаша құруда мүмкін емес сиякты.Мысалға университет жанында кітап дүкенінде оқушылар менн студенттерге бірдейтауарға әртурлі баға белгіледі делік.Ондай жағдайда кез –келген бір окушы тауарды көп мөлшерде сатып алып оны қайта студенттерге сатпайды деп нақты айтуға болмайды.
Бірак барлық фирмалар тауарға бірдей баға белгілемейді.Бірдей тауарға әртүрлі сатып алушыға әртүрлі бага белгилейтін фирмалар да бар.Бұл фирма шығындарына байланысты болмауы мүмкін.
Бірінші жағдайға театрға билетті алайық.Балалар мен улкен кісілерге билеттің бағасы әртүрлі.Бірақ бұл фирма шығындарына еш қатысы жок.Өйткені театрдағы орынға кететін шығындар бірдей.
Екінші жағдайда жанармай бекеті мысал бола алады.Егер сіз колма кол акшага бензин алсаныз бұл сізге төлем карточкасымен есеп айырысканга караганда арзанырақ түседі.Өйткені фирма кассалық операцияларға кеткен шығындарды есепке алады.
Жоғары келтіргендердің барлығы баға дискриминациясының мысалы.Сонымен баға дискриминациясы дегеніміз-кәсіпорынның фирма шығындарына қарамай сатып алушыларға бір тауарға әртүрлі баға белгілеуі.
Монетарлық саясаттың мақсаттары экономикалық өсудің жоғары қарқынын сақтайтын инфляцияның төменгі деңгейін қамтамасыз ету, отандық тауар өндірушілерге қолайлы бәсекелестік жағдайды және елдің төлем теңгерімінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, банктік процентік ставкаларды төмендетуін ынталандыру арқылы банктердің экономиканың нақты секторына кредит беруінің одан әpi өcyi үшін жағдай жасау болмақ.Монетарлық саясаттың негізгі мақсаты 2003-2004 жылдары орташа жылдық инфляцияны 4-6% шегінде ұстап тұру және оны 2005 жылға қарай 3-5%-ке дейін, ал одан кейінгі жылдары 2-4%-ке дейін азайту болады.Монетарлық саясаттың негізгі құралдары РЕПО операциялары сияқты ашық рынок операциялары, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарын шығару және вексельдермен қайта есептеме операциялары болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкті РЕПО ставкасы және вексельдер бойынша есептеу ставкасы сияқты өзінің ресми ставкаларының реттеушілік рөлін күшейту шараларын қолдануды жалғастыра береді әpi оларды нақты мәніндегі әлсіз оң сипатын сақтайтын болады. Бұл ақша-кредит саясатын инфляция керсеткіштерін жоспарлауға көшуге дайындық үшін база болып табылады. Инфляция көрсеткіштерін жocпapлayғa көшумен қатар жүргізілетін ақша-кредит саясатына сенімді арттырып, aлғa қойылған мақсатқа қол жетгізу жөнідегі міндеттемелерді қатаң сақтауды қамтамасыз ететін тетік жасалатын болады.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі төлем жүйелері саласында микропроцессорлық карточкалар негізіде төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйeсін енгізуге баса назар аударатын болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алдағы жылдары ЕурАзЭҚ елдерінің орталық банктерімен бірлесіп ЕурАзЭҚ елдерінің ортақ төлем жүйесін ұйымдастыру және қаржы рыноктары интеграциясының басқа бағыттары бойынша жұмысты жалғастыра береді.
Монетарлық саясат қаржы рыногының тұрақтылығын caқтayғa, сақдандыру рыногын, бaғaлы қағаздар рыногын одан әpi дамытуға және банк жүйесін нығайтуға, банктердің экономиканық нақты секторына кредит беруінің одан әpi өcyi үшін жағдай жacayғa, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы жүйесін жетілдіруге жәрдемдесетін болады.Ақшаға деген ұсыныс және сұраныс. Ақша нарығындағы тепе-теңдiк Ақша массасы – бұл жеке адамдар, кәсіпорындар, бірлестіктер, ұйымдар және мемлекет иелік ететін, әрі халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызмет көрсетудің айналымын қамтамасыз ететін қолма-қол және қолма-қолсыз, сатып алушылық пен төлем құралының жинақтығы. Ақша массасы құрылымында оның белсенді (актив) бөлімі ерекшеленеді. Оған ақша қаражаты, шынайы қызмет көрсететін шаруашылық айналымы жатса, ал енжар (пассив) бөліміне есеп айырысу құралы ретінде қызмет ете алатын жинақталған ақша, шоттардағы қалдық ақша жатады. Ақша ұсынысын айналымдағы ақша массасы ретінде, яғни қазіргі уақыттығы мемлекетте айналымдағы төлем құралының жиынтығы деп түсінуге болады.Ақша ұсынысын сипаттауға әр түрлі мынадай жалпылама көрсеткіштер немесе келесі ақша агрегаттары қолданылады. - қолма-қол ақша және банктік шоттардағы ақша «қажет болғанға дейінгі» ақшалар; - бұл + коммерциялық банктердің шұғыл және жинақ шоттарындағы ақша, әрі мамандандырылған қаржы институттарындағы депозиттер. - бұл + үлкен шұғыл салымдар. L - бұл + 18 айлық өтеу мерзімі бар құнды қағаздар. Агрегат ақша деп аталады. Бұл ақша массасының өтімділік бөлімі. Басқа агрегаттарды квази (жалған) ақша немесе жартылай ақша деп атайды. Банктік мультипликатор немесе ақша ұсынысының мультипликаторы банктердің жаңа ақша шығару арқылы ақша массасының қаншалықты үлкейткендігін бағалауға мүмкіндік береді. Оның формуласы: М=(1 / r) x100,мұнда r - процент түріндегі міндетті резервтік норма, немесе М=M / R,мұнда М - депозиттік өсім, R - резервтік өсім. Ақшаға сұраныс оның айналым құралы және байлықты сақтау құралы ретіндегі екі функциясынан туындайды. Бірінші жағдайда сату-сатып алу мәмілелерін жасау үшін ақшаға сұраныс (транзакациялық сұраныс), ал екінші жағдайда ақшаға түрлі қаржылық активтерді алу құралы ретіндегі сұраныстың (облигация және акция) болуы. Ақшаға жалпы сұраныс қисығы халық пен фирмалардың пайыздық мөлшерлемелері мүмкінігінше жоғары болған мәмілелер мен акция мен облигацияларды алғысы келетін жалпы ақша мөлшерін көрсетеді.Ақшаға сұраныстың келесі тұжырымдамалары белгілі:Ақшаға сұраныс және мөлшерлік теория. Мөлшерлік теорияның қазіргі трактовкасы ақша айналымының жылдамдығы мен табыстың қозғалысында негізделген. Ақша мөлшері мен баға деңгейі арасындағы тәуелділік кембридждік теңдеумен көрсетіледі: М=к Р Yмұндағы М – ақшаның номиналдық мөлшері;к – номиналдық табыс пен қажетті ақша қалдықтары арасындағы пропорция; Р – бағаның абсолюттік деңгейі; Y – нақты табыс.Егер к мен Y – тұрақты, өзгермейтін шамалар болса, ақшаның атаулы мөлшерінің өзгеруі бағаның абсолют деңгейінің өзгеруіне әкеліп соқтырады деп қорытынды жасауға болады.
МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ Меншіктің экономикалық мазмұны тұтас шаруашылық процесін қамтиды да, өнімдер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастарына араласады.Меншік өндіріс нәтижесін иемденумен байланысты адамдар арасындағы объективті қатынастар жүйесі.Меншік иемденуге қарағанда абстрактілі түсінік болып табылады. Иемдену затқа иелік етудің қоғамдық нақты тәсілі.Меншік пен иемденудің өзіндік ішкі заңдары бар, олар екеу: біріншісі өз еңбегінің өніміне иелік ету (қарапайым товар өндірісіне тән), екіншісі бөтен адамның еңбегінің өніміне иелік ету (капиталистік товар өндірісіне тән).3.1.1 Меншік қатынастары жӘне олардың құрылымыАдамдардың өмірінде меншік қатынастарының мағынасын бағалау қиын. Олар қоғамда нақты билікті анықтайды : кім өндірісті басқарады және өндірілген өнім қалай реттелетінің қарастырады. Көбінде, адамдардың заттық әл-ауқаттылығы оларға тәуелді болады. Меншік – бір немесе бірнеше адамдарға тиесілі мүлікті иемдену құқығын көрсететін экономикалық категория.Меншіктің экономикалық мазмұнын сол қоғамның бүкіл жиынтық өндірістік қатынастарын талдау арқылы ашып түсіндіру керек. Бұл қатынастар өндіріс,айырбас, бөлу және тұтыну қатынастарын қамтиды. Меншіктің экономикалық тұрғыдан өсіп-өрбуін түсіндіруде тікелей өндірушілердің өндіріс құрал-жабдықтарымен қосылу әдісі де аса маңызды. Меншікті экономикалық категория ретінде түсіну, оның мәнін ашу адамдар арасындағы өндірістік қатынастар жүйесі арқылы мүмкін болады. Бизнес үшін бастапқы мәнді меншіктің, өндіріс құрал жабдықтарына деген қатынасы игереді. Бұлар қатынастар күрделі және көп қырлы, бірақ оларды үш ерекшелеуге болады Өндіріс құралдарын иелену қатынасы арқылы, өндіріс құралдарының иесі болу үшін әртүрлі субъектілердің (жеке адамдардың, ұйымдардың, мемлекеттің ) құқығы заңмен бекітіледі, яғни: а) оны иемденуі; б) пайдалануы және б) бұйрық беруі.3.1.3 Өндіріс құралдарын шаруашылықта қолдану қатынасы дегеніміз, өндіріс құралдарын меншік иесі өзі қолданбайды, ал оларды, мысалға, жалға береді,уақытша иелік етуге және пайдалануға.3.1.3 Меншікті экономикалық тұрғыдан өткізу қатынасы, яғни өндіріс құралдары өз иесіне табыс-пайда әкелген жағдайда немесе салық, жалдық төлемдерді төлеуде көрініс табады.меншіктік қатынастар — бұл өндіріс құралдары, олардың күшімен өндірілетін тұтыну заттары ретіндегі иелену, бөлу, басқару, пайдалану және осылардан туатын меншіктену құқықтарымен тығыз байланысты, адамдар арасындағы жүйелі түрде қайталанатын, ұдайы өндірістік қатынастар.Меншіктің заңдық қатынастары — бұл иелену құқығы, яғни мен иеленемін дегенді білдіреді. Иелену меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен-өзі иелену меншіктің экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін белгілеп, пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қолданбауы әбден мүмкін, яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз меншігін толық билеуі мүмкін босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және т.б., бірақ барлық осы қатынастардан экономикалық қатынастар туындамайды.Экономика ретінде өндірістік қатынастар меншік иесі өз мүлкін пайдаланған кезде ғана пайда болады, яғни ол жұмыс күшін жалдайды, оны өндірістік мақсаттарда өз меншігімен біріктіріп, басқарады, сонан соң өндіріс нәтижелерін иеленеді. Бұл меншіктік қатынастарды экономикалық жүзеге асыру болып табылады.Сонымен, меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны, бұл:- өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін ұйымдастыру;- өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;- қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді (тауар) сату, жеке қызмет көрсету.
Меншіктің экономикалық мағынасы келесі қатынастармен сипатталады:
Иемдену – затты өз игілігіне пайдалану.
Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шығару
Жекелендіру - әр бір тауар өндіруші мамандығы бойынша белгілі бір тауар өндірісіне жекеленеді.
Қоғамдастыру – еңбектің қоғамдық сипатының дамуы.
Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі.
Табысты бөлу әдістері.
Қоғамдық өндірістің нышандары. Тауарлы өндіріс.Натуралды шаруашылық – бұл адамдар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім жасайтын ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың жүйесі.Натуралды шаруашылыққа тән сипаттар:1. ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесінің тұйықтылығы;2. ерекшеленген түрлерге бөлуді жоққа шығаратын әмбебап қол еңбегі,3. өндіріс пен тұтыну арасындағы тура экономикалық байлансытар. Ол мынадай формула бойынша дамиды: «өндіріс-бөлу-тұтыну», яғни жасалған өнім айырбасқа түспестен өндіріске қатысушылар арасында бөлініп, тұтынуға түседі.. Тауарлы шаруашылық: мәні, пайда болу жағдайлары мен себептері.Шаруашылықытң ең көп тараған түрі болып тауарлы шаруашылық табылады.Тауарлы шаруашылық – бұл пайдалы өнімдер рынокта сатылу үшін жасалатын ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесі.Тауарлы шаруашылыққа тән:1. Ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың анықтығы;2. еңбекті бөлу жіне оның әсерінен тауар айырбасы жүреді,3. өндіріс пен тұтыну арасындағы жанама, делдалдық байланыстар.Ол «өндіріс-айырбас-тұтыну» формуласы бойынша дамиды.Тауар шаруашылығының өнімі – тауар.Тауар – бұл нарықта басқа тауарға балама айырбастауға бағытталған еңбекпен жасалған қоғамдық пайдалылық. Тауар арнайы сатуға, айырбастауға өндірілген зат. Тауарды тепе-тең өнімге айырбастау кезінде нарықта айырбас құнына ие болады.Баға-тауардың ақшалай көрінісі.Құн заңы. Құн және баға.Адамдардың қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда экономикалық қорлар жеткілікті болуы керек.Экономикалық қорлар дегенміз –тауар өндіріп және қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек және адам қолымен өндірілген материалдық ресурстар.Табиғи ресурстар – бұл тауарлар мен игі қызметтердің өндіру кезіндегі пайдаланылатын табиғи игілік. Оған жер, су, орман, газ, мұнай кен орындары және т.б. жатады.Еңбек ресурстары – еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Еңбек ресурстары өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі және еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі.Материалдық ресурстар - өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы.Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық қоғамдық өнім –бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнім көптеген салалар мен кәсіпорындардың, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі күрделі өзара байланыстың нәтижесі. Қазіргі қоғамның экономикалық өмірінде кәсіпорындарда шығарылған өнімдер жоспарлы түрде тауарға айналады.Натуралдық шаруашылық жеке тұтынуға қажетті өнімді өз қолымен жасау жағдайын сипаттайды. Таурлық қарым – қатынастардың негізі ретіндегі қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы процестеріндегі байланыс айналым арқылы сату, сатып алу түрінде орнығып, өз ерекшеліктері бойынша оқшауланған өндірушілердің пайда болуына алып келдіӨндіріс факторлары:жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жерадам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар – жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. «Адамды адам еткен -еңбек», -деп айтудың өзі де жайдан –жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу -өнер, ғылымды игерді.Еңбек өндіріс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болатын адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамнаң мақсатты іс - әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр.Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды.Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатарэкономистеркапиталды тек өндірісқұрал – жабдықтарыдепқарастырады. МұндайпікірсаясиэкономиканыңклассиктерінентарағанА.Смиткапиталдыжинақталғанеңбекдеп, ал Д.Рикардокапиталдыөндірісқұрал – жабдықтарыдептұжырымдаған. Қазіргіэкономистердіңеңбектерінде де осындайанықтамаларкездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың «Экономикс» дегенеңбегінде, капитал дегенімізэкономикадабасқатауарлардыөндіругеарналған, ұзақмерзімдіқолданылатынигіліктердептүсіндірілген. Бұлигіліктерсансызстаноктар, жолдар, компьютерлер, жүкмашиналары, өндірістікғимараттаржәнет.б. жатады. Кейбірзерттеушілер капитал ұғымынақшаменбайланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон «Қазіргіэкономикадағыкүрделіқаржы» дегенеңбегінде, «Капитал қаржыландырукөзіболмайтұрып, ақшасомасыретіндетанылған», - депжазды.Жер, еңбекжәне капитал жекенысанданемесежекелегентүрдеештеңе де жасайалмайды. Осы өндірісфакторларынпайдаланудаөзінежауапкершілікжүктейтінжәнетәуекелге бел буатын, сондай – ақолресурстардықалайпайдаланужөніндешешімқабылдайтынтұлғакәсіпкердепанылады. Фирма жұмысынұйымдастырудажәнебасқарудадұрысшешімқабылдауүшіноныңкәсіпкерлік қабілеттеріболуыкерек, ал олкезегіндеөндірістіңтөртінші факторы болады.Маркстыңтеориядаөндірісфакторлар (өндірісқұралдары) жәнеадамдықфакторлар (жұмыскүші). Бұлайбөлу марксизм үшінмейліншемаңызды, өйткеніқосымшакұн мен пайданыөндірістіңбарлық факторы емес, адам факторы жасайтынынкөрсетпкен. Сондықтан, жұмыскүшітікелейпайдаланунысанасыболды. Еңбекқұнытеориясыжәнешектіпайдалылықтеориясынегізгіқұнтеорияларыболыптабылады.Тұтынубағалылығы- бұлзаттыңпайдалылығы,адамныңқандайболмасынқажеттігіноныңқанағаттандыраалатынқабілеті.Осыарқылыбірөнімбасқаларғаұқсамайды,өйткеніолардыңтұтынуқасиеттеріөзгешеболады.Тауардыңқұны,оныжасауғажұмсалғанеңбекшығынынантұрады. Осығансәйкес,тауардыңқұныныңшамасы, оны өндіругежұмсалғанеңбекшамасыменжәнеқажеттіжұмысуақытыменбелгіленеді.Тұтынудағыбағалылық пен құнтауардақатар, бірмезгілдеорыналадыжәнеоларбір-біріменалмасаалады. Тұтынуқұныныңөзгерістеріертелі- кешқұныныңөзгерістерінеәкеліпсоғады.Керісінше, құныныңөзгеруітұтынуқұныныңөзгерістерінеәкепсоғады. Мынаныескертейік: тауардыңқұнынқандайболмасасондайеңбекуақытыемес, тек оны өндіругенақтықажетеңбекуақытықұрайды.Текеңбектіңөніміғанаемес, еңбектіңөзіекіжақтыпроцес: нақтыәнеабтрактылыеңбекпроцесіболыптабылады. Нақтыеңбек тауардыңтұтынуқұнын,ал абстрактылыеңбек- құнынқұрайды.Нақтыеңбектіңнәтижесіөнім, ал осы өнімніңқажеттіліктердіқамтамасызететінерекшеқабілеті, оныңтұтынуқұныболады.Шектіпайдалылықтеориясыадамдарғаөмірсүруүшінматериалдықигіліктердіңбелгілібіржиынтығықажетдейді, игіліктердіңадамныңбелгілібірқажеттігінқамтамасызететінқабілеті, оныңпайдалылығыдепаталады.
Қазіргі қоғамдық өндіріс-бұл дамыған тауар өндірісіндегі тереңдеген еңбек бөлінісінің болуы жіне оның мамндауы.Қоғамдық өндірістің негізгі екі түрі бар:натуралды шаруашылық,тауарлы шаруашылық.Тауарлышаруашылықдегенімізшаруашылықсубъекттерініңәрекеттері рынок арқылыбайланыстырылатын, өнімніңқоғамдықсипатытікелейемес,жанамажолмен (рынок арқылы) анықталынатын, өндірісшілердіңэкономикалықоқшаулылығы мен зквиваленттікқатынастарынанегізделгеншаруашылықтүрі.Натуралды шаруашылық дегеніміз патриархалды отбасы немесе қауымдық шаруашылық көлемімен шектелген, басқа шаруашылықтармен экономикалық байланыстары жоқ тұйық шаруашылық. Натуралды шаруашылықтың мүшелерінің барлық қажеттіліктері тек сол шаруашылықта өндірілген өнімдер арқылы қанағаттандырылды. Өндіріс қолмен қимылға келтірілетін қарапайым еңбек құралдары арқылы жүргізіледі. Шаруашылыктың экономикалық негізі қауымдық меншік болды. Шаруашылық процестері көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерге сәйкес тікелей реттеліп отырды.
Натуралды шаруашьшық өте ұзақ уақыт мерзімді қамтыды. Ол алғашқы қауымдық қоғамнан бастап құл иеленуші және феодалдық қоғамдарда шаруашылықтың басым түрі болды. Натуралды шаруашылықтың қалдықтары қазіргі заманда да әлемнің кейбір елдерінде (әсіресе, Азия, Африка елдерінің кейбіреулері мен Тұнық мұхитының аралдық елдерінде) кездестіруге болады.
Натуралды шаруашылықтың ыдырауына, тауарлы өндірістің пайда болуына не себеп болғаны туралы айтпас бұрын, тауарлы шаруашылықтың мәнін түсініп алған дұрыс.Натуралды шаруашылық.Феодалдық құрылыстың келесі бір белгісі - шаруашылықтың натуралды, яғни томаға-тұйық сипаты. Феодалдың өміріне қажетті бұйымдар мен азық-түліктердің бәрі оның Натуралды шаруашылықтың белгілері Натуралды шаруашылық Сауда-саттық пен экономикалық байланыстардың төмен дәрежеде болуы Қажетті азық-түлік пен бұйымдар поместьенің өзінде өндірілді Орталық мемлекеттік билік әлсіз болды. Феодал поместьесіндегі шаруалар малдың жүнінен жіп иіріп, мататоқыды, одан киім-кешек тікті, үй жиһаздарын, ыдыс-аяқ пен құрал-саймандарды өздері жасады. Шаруалар да, олардың қожайындары да еш нәрсені сатып алмады, «бәрі өзімізде бар» деген үрдісте өмір сүрді. Тек өздері өндірмейтін тұз бен темірді ғана олар азық-түлікке, малға айырбастап алатын. XI ғасырға дейін ел ішіндегі сауда-саттық өте төмен дәрежеде болды. VI-X ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде осындай натуралды шаруашылық үстемдік құрды. Мұндай шаруашылық кезінде еш нәрсе сатылмады және сатып алынбады.
Құн заңы — тауар өндіріс заңыҚоғамдық өндірістің тауарлы нысанының ерекшелігі құн заңының іс-әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өңдіру мен айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық кажетті еңбек шығындары негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең мәнді сипатын керсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквиваленттілікті талап етеді. Ал тауар ақша айналасында құн заңы баға заңы болып табылады. Баға — құн заңының, көрінісі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны. Құн заңы және шектіпайдалылық теориясыҚ,ұн заңы бойынша тек рынокта ғана айырбас кезінде еңбек шығынының қоғамдық қажетті деңгейі анықталады. Тек рынокта ғана кұнның көріну нысаны айырбас құн түрінде болады. Қысқартып айтқанда, құн өңірісте жасалынады, рынокта айқыңдалады. Егер тауар рынокта сатып алынса, ол біреудің тауар өндіруге жұмсаған еңбек шығыны қоғамдық қажетті шығын ретінде бағаланғаннан емес, сатып алушының тауарды бағалағаны.Адамдардың әр түрлі материалдарды және рухани игіліктер мен қызметтерді бағалауы оларды өндіруге қоғамдық кажетті еңбектің жұмсалуына байланысты емес, олардың пайдалылығында. Белгілі бір тауарды өндіруге еңбек шығыны жұмсалуы адамдардың қайсыбір пайдалылықты қажетсінуінен. Осы жерде қандай да бір еңбек шығыны болсын оның қоғамдық қажеттілігін кім және немен анықтайды деген сұрақ туады. Оған рынок деп жауап береді. Шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың пікірінше, тек тауардың пайдалылығы ғана еңбек шығынан қоғамдық қажеттілік сипат береді.Бір нақты жағдайда, іскер адам шаруашылық шешім қабылдарда немесе жеке тұтыну процесі негізінде пайдалылығын салыстыру ылғи болып отырады.Мысалы, егер адам С витамині жетіспеушіліктен ауырып қалса, бұл арада оған пайдалы алма ма, әлде қарыз ба, деген сұраққа жауап өзінен-өзі айқын. Жалпы, қажеттіліктерді салыстырмай, әрбір ретте түрлі материалдық, не рухани игіліктердің пайдалылығын бағаламай ешқандай экономикалық іс-әрекеттің болуы мүмкін емес.
Сонымен.қатар шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың ішінде пайдалылық өлшеу өлшемін табу мәселесі қызу пікірталас туғызды. Бұл мәселенің мәнін тек шекті пайдалылық, сұраныс жайы және басқа категорияларды зерттегеннен кейін анықтауға болады. Бұл туралы басқа тарауда қаралады. Шекті пайдалылық теориясы субъективті бағалауды игіліктің сиректігімен, яғни оның көлемін байланыстырады. Шекті пайдалылық теориясының өкілдері, бағалылықты пайдалылықтан шығарады.. Бұл теорияны жақтаушылардың пікірі бойынша, адамның әрбір игілікті субъективті бағалауы, оның шекті пайдалылығымен анықталады, ал объективті айырбас пропорциялары немесе тауарлардың бағасы субъективті бағалауға байланысты және түбінде ол да шекті пайдалылықпен анықталады. Құн және баға теориясындағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі А.Маршалл болып табылады. Шекті пайдалылық теориясының біржақтылылығын ол бағалылықты тек пайдалылықпен түсіндіру деп көрсетті. А. Маршалл шекті пайдалылык теориясын ұсыныс пен сұраныс теориясымен, өндіріс шығындары теориясымен байланыстырды.
Мемлекет иелігінен алу жәнежекешелендіру – бұл нарыққа бет алған шаруашылық құралдарын дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етуге тиіс. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әр қилы.
Жекешелендірудің тәсілдері
|
1. Аукционда байқау бойынша сату және сатып алу. |
2. Кәсіпорын капита-лының үлесін сату (акцияларды) |
3. Жалға берілген кәсіпорынның мүлкін сатып алу. |
Қазақстан Республикасында жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесі «Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алудың Ұлттық бағдарламасына» сәйкес жүргізіледі. Жекешелендіру үш негізгі бағытта жүргізіледі.
Кіші жекешелендіру – еңбеккерлердің саны 200 адамға дейін.
Жаппай жекешелендіру – орташа және ірі кәсіпорындар (200-500 адам) және халыққа жекешелендіру купондарының бөлінуіне негізделді.
Жеке жобалық жекешелендіру – ірі кәсіпорындар мен мемлекеттің ерекше маңызды кәсіпорындары. Жекешелендіру Қазақстанда үш кезеңмен өтті. Бірінші кезеңде (1991 — 1992) “Кіші жекешелендіру" бағдарламасы бойынша мемлекеттік сауда және қызмет көрсету кәсіпорындары (31 мың нысандардың 50%-і) жаппай сатылды, не болмаса еңбек ұжымдарына берілді. Екінші кезеңде (1993 — 1996 жылдары) жаппай жекешелендіру орта және үлкен кәсіпорындар бойынша жүргізілді, жеке жобалар бойынша 5 өнеркәсіп орындары ақшаға, ал 1700 зауыттар мен фабрикалар инвестициялық купондарға сатылды, 44 ірі кәсіпорындар сенімді басқаруға тапсырылды, оның ішінде 12-сі шетел инвесторларына берілді. Үшінші кезеңде' (1997 жылдан бастап) жекешелендіру отын-энергетика, көлік, денсаулық, ғылым салаларында өтті. Аталған кезеңдерде Қазақстанда жабық және ашық акционерлік қоғамдар көптеп құрылды. Ірі және орташа кәсіпорындар үшін жабық акционерлік қоғамдар жекешелендірудің негізгі түрі болды. Оның құрылтайшылары болуға тек еңбек ұжымы мен мемлекеттік басқару органдарына құқық берілді. 1994 жылдан бастап жекешелендіру нысандарын сату саясаты жүргізілді. Жекешелендіру экономика теориясына және практикаға көп жаңалықтар әкелді. 2001 жылдан бастап жекешелендіру дәуіріне жаңа дәуір келді, оны Амирханов Жантөре алып келді. Жантөре жекешелендіруді қатты қаламаған адам еді. Бірақ та, өмірде көзі ашылып, Амирханов Жантөре деген есімді тарихта қалдырды
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру – бұл нарыққа бет алған шаруашылық құралдарын дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етуге тиіс. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әр қилы.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекет иелігінен алу мен жекелендірудің төмендегідей түрлері қолданылады:
а) мемлекеттік кәсіпорын мүлігін жалға беру;
ә) жалға берілген мемлеметтік кәсіпорын мүлігін сатып алу;
б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияға беру;
в) мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе серіктестік ретінде құру;
г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алуы;
д) мүліктері мемлекеттік меншіккке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды тұлға және жеке адамдарға байқаулар және аукцион арқылы сату.
1991 ж. бастап ҚР-ның Конституциясында жеке меншікке деген құқық белгіленіп және жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алудың алғашқы шаралары қолданыла бастады. Бұл шаралардың негізгі мақсаты: ол мемлекеттік меншіктің басқа формаларға өзгеруі мен нарықтық экономикаға көшуге жағдайлар жасау болып табылады. Меншікті мемлекет иелігінен алу кәсіпкерліктің дамуына, бәсекенің пайда болуына жағдай жасап, жекеменшік иелері топтарының қалыптасуына бағытталды.
Макроэкономика (грекше макрос— ұзын,үлкен, ойкос — үйжәненомос — заң)—экономикалықтеорияныңэкономиканытұтастайзерделейтін бөлімі.1.Макроэкономика экономикалықциклдіккезеңдер мен экономикалықөрлеу,жұмыспенқамтылу,инфляциямәселелерін,жалпы экономика ауқымындағыбасқа да мәселелерді,сондай-ақұлттықэкономикалардыңқарым-қатынасынзерттейді.Макроэкономиканыңдамуы мен қалыптасуынаелеуліүлесқосқанғалымдар: ағылшынэкономистеріР.Харрод (1900 — 1978),Дж.Хикс (1904 — 1989),америкалықэкономистерВ.Леонтьев (1906 — 1999), М.Фридмен (1912 ж.т.),Р.Лукас (1937 ж.т.), т.б. 2.жан-жақты көрсеткіштердібағалауғанегізделгенэкономикалықталдауәдісі. Макроэкономикалықталдаунышандарысаясиэкономияныңклассикалықмектебініңөкілдеріндеғанакездесетін.ФранцузэкономисіФ.Кенэнің (1694 — 1774) экономикалықкестесіалғашқымакроэкономикалықүлгілердіңбіріболыптабылады.Макроэкономикаэкономиканыңтұтасболыпқызмететуінзерттейтін,экономикалықтеорияныңбөлшегі,тармағыболыптабылады. Жалпыұлттықөнім (ЖҰӨ) азаматтартабыстарыныңжиынтығынжәнеөндірістауарлары мен қызметтерүшінжұмсалғанжалпышығынкөлемінсипттайды.Жалпыұлттықөнім экономика көрсеткіштерініңеңнақтысыдепесептеледі. Жалпыұлттықөнімдітөмендегідейбөліктергебөліпкөрсетугеболады:Барлықэкономикалықагенттертабысыныңжиынтығы.өндірістауарлары мен көрсетілгенқызметтердіңжалпышығынкөлемі.Жалпыұлттықөнім–экономика жағдайынсипаттайды,себебіадамдар аз табыстарғақарағандаүлкентабыстардыкөбірекқалайды.Яғниөндірістауарлары мен көрсетілгенқызметкөлеміжоғарылағансайын,өзіндікқанағаттанудәрежесініңдеңгейі,өндірістікжәнемемлекеттіктұтынудеңгейі,өндірістікжәнемемлекеттіктұтынудеңгейіжоғарыболады.Жалпыұлттықөнімэкономикадағытабыс пен өндірістегішығынкөлемінбірдейөлшейді.Себебібұлөлшемдерсоңындабірдейболады.Жалпы, экономика үшінтабыскөлемішығынкөлемінетеңболуыкерек. Жалпыұлттықөнімдіесептеудіңәдісі бар: елдегіжасалғанөнімгешығындарсапалыболуына «шығындарағымы» немесеөнімдіөндірутабыстар ағымы.1 әдіскекелсек «шығындарағымы». Оны қолданаотырып,барлықшығындардықоссақ,бізжалпыұлттықөнімкөлеміналамыз.Шығындармыналардантұрады:Тауаржәнеқызметтерді (нан, киім, көлікт.б) сатыпалуғаүйшаруашылығыныңкеткеншығындары;Станок,ғимарат,үйқұрылысыжәнетағыбасқалардыалуүшінинвестициялар;Мемлекеттіңтауаржәнеқызметтісатыпалуға (мемлекеттер, аурухана, электроқуаттаржәнет.б) жәнетрансферттіктөлемдерге (зейнетақы, жәрдемақы, степендияжәнет.бтөлеуге) кететін шығындар;2 әдіскекелсектабыстарағымы оны қолданаотырып,егербарлықтабыстардықоссақ ЖҰӨ аламыз.Табыстармыналардантұрады:Жалпырента,процентжәнепайда.Табысбойыншаесептелген,жалпыұлттықөнімгежататындар:жалақы,рента,процент,пайда,жанамасалықтар,амортизациялықшығындар.
ННННННННННННННННННННННННННННННН
Нарықтық экономика-шаруашылық ұйымдастырудың негізгі формасы.
Қоғам экономикалық іс-әрекетсіз өмір сүре алмайды. Оның әр алуан түрлері елдің экономикасын (шаруашылығын) құрайды. Бұл жерде адамдар (жұмыс күші) өндіріс құралдарымен байланысқа түседі. Еңбек құралы (адам немен жұмыс істейді) және еңбек өнімі (нені өңдейді). Осындай байланыс нәтижесінде - азык-түлік, өнер-кәсіп тауарлары, әр түрлі қызмет Қазақстанның шаруашылық салаларының өзіндік құрылымы бар. Сендер олармен таныстыңдар. Экономиканың құрылымын жалпы өнім көрсеткіші немесе жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) айқын көрсетеді. Ол шаруашылық қызметінің ақырғы нәтижесін көруге мүмкіндік береді. Неғұрлым ЖІӨ жоғары болған сайын, соғұрлым экономика ірі болады. Сендер біздің еліміздегі жалпы ішкі өнімнің көп бөлігі қызмет көрсету саласында жасалатынын анықтадыңдар. Бірақ оның үлесі дамыған және көптеген дамушы елдерге қарағанда төмен. Қазақстан шаруашылығы үш негізгі ерекшеліктерімен сипатталады:
ЖІӨ-нің жартысынан астамын үшінші сектор (қызмет көрсету) береді.
Қазақстанның экономикасы әсіресе дүниежүзілік нарыққа бағытталған. Онда елде өндірілетін тауар мен қызмет түрінің 3/5 бөлігі жүзеге
нарық теориясы: мәні, пайда болу себептері, негізгі қызметтері. Нарық құрылымы және инфрақұрылым.
Нарық теориясы– экономика ғылымының тауар-ақша айырбасын және сатушылар мен тұтынушылар арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды зертт Нарық теориясы қандай да болсын бір тауар немесе пайдалы қызметтерді сатып алушылар мен сатушылар арасындағы сұраныс пен ұсынысты, құн мен бағаны, монополия мен олигополияны, бәсеке мен бәсекелестік күрес тетіктерін реттейді. Нарықтық экономиканың адамзат баласының экономика тарихында өндірушінің монопол. мәртебесін өзгертіп, сатып алушы нарығына айналғандығы теор. тұрғыдан дәлелденді ейтін саласы. Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал – жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.
Тереңдей түссек меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады. Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда болды. Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан бастап мықтап өріс алған, оның едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу үшін өңдіріліп отырған.
Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс – аяқтар жасай білді, киім тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін, тауар ретінде де шығарылатын болды. Негізгі стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншікті қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны өндіру болып табылады.
Нарық механизмнің негізгі элементтері. Сұраныс пен ұсыныс теориясы.
Нарық мынадай негізгі қызметтерді атқарады:
Ақпараттық қызмет; 2. Делдалдық қызмет; 3.Баға белгілеу қызметі ; 4. Реттеушілік қызметі 5. Санациялық қызмет. Нарық механизмінің негізгі элементтеріне жататындар: баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке. Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасының өзгерістеріне байланысты бағалар қалыптасады
Сұраныс заңы – тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға төмендегенде тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды. Сұраныстың қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді.
Ұсыныс – бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны. Ұсыныс заңы – бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше.
Ұсыныстың қисығы – бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.
Негізгі қорлардың табиғи немесе физикалық тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу нәтижесіне және негізгі қорлардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ түрлі сыртқы факторлар әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінде, металдардың тот басуымен, ескіруінен пайда болады.
Негізгі қордың табиғи тозуы – олардың өндірістік тұтыну барысында және табиғат күшінің әсерінен тұтыну құнын бірте-бірте жоюы. Табиғи тозған негізгі қорларды біртіндеп жөндеу, қайта құру немесе жаңалау жұмыстары арқылы бұрыңғы қалпына келтіруге болады.
Табиғи тозу жөндеу, қайта құру және негізгі қорларды жаңғырту арқылы ішінара қалпына келеді. Экономикалық әдебиеттердің көрсетуі бойынша физикалық тозудың мына формуласын пайдалана аламыз.
Физикалық тозу:
Т фэ
И ф = ––––– (12)
Т н
Мұнда:
Т ф және Т н – НҚ-дың актілі және нормативті қызмет көрсету мерзімі.
Негізгі қордың сапалық тозуы – қор түрлерінің конструкциясы, өнімділігі, үнемділігі, сапалы өнімдер шығаруы жағынан жаңа үлгіден кейін қалуы. Демек, экономикасы дамыған елдерде негізгі қорды ауыстыруда сапалық тозу қажеттілік ретінде басты айқындаушы фактор болып табылады.
Негізгі қорлардың сапалық немесе моральдық тозуы техникалық прогреске өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі қорлардың арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланудағы негізгі қорлардың өздерінің құнының бөлігін жоғалтып құнсызданғаны байқалады.
Келесі формула арқылы біз моральдық тозудың есептелеулерімен танысамыз.
Бірінші ретті моральді тозу:
Ф баст – Ф қалпына келтіру
U u 1 = ––––––––––––––––––––– (13)
Ф баст.
Мұнда:
Ф қалпына келтіру – НҚ қайта қалпына келтіру құны.
Екінші ретті моральді тозу:
N 2 – N 1
U u 2 = ––––––––––––– х 100% (14)
N 2
Мұнда:
N 1 , N 2 – жаңа және ескі құрал-жабдықтар өнімділігі.
Сапалық тозудың екі нысанын көрсетеді.
Бірінші нысаны бойынша, негізгі қорларды дайындайтын салалардағы еңбек құралдарының өнімділігінің жоғарылауы нәтижесінде олардың құндылығының жоғалтуы байқалады. Жаңа машиналар арзандай түсіп, ал жұмыс істеп тұрған қорлар экономикалық тұрғыда сапалық жағынан ескіреді.
Сапалық тозудың екінші нысаны бойынша, өнімділігі жоғары, жаңа техника-экономикалық өлшемдерімен ең керемет негізгі қорлардың пайда болуы еңбек құралдарының құндылығының жоғалтуларына себепші болады.
Сапалық тозу – экономикалық категория болып табылады. Табиғи және физикалық тозу заңдылығын зеттеу негізінде берілген еңбек құралдарының экономикалық ескіру мерзімі анықталады. Еңбек құралдары өз ретінде негізгі қорлардың бекітілетін нормативті мерзімнің негізінде жатады.
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа неғұрлым жетілдірілген және үнемді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктермен сұрыптарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланып жүрген негізгі қорларды бұдан әрі пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі қорлардың сапалық тозуын мынандай факторлар арқылы анықтайды: өндірісте және жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар; технологиялық процестерді жетілдіру – жаңа технологияны қолданған кезде пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімдердің номенклатураларын өзгерткенде және жаңартқанда; жұмысшылардың күштерінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігінде, өндірісте орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін.
Сапалық тозу ескірген негізгі қорлар өзінің конструкциялық, өнімділік, үнемділік, шығарылған өнімнің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоятынын білдіреді. Сондықтан, негізгі қорларды әсіресе, олардың активтік бөлігінен дүркін-дүркін ауыстырып отырудың қажеттілігі туады.
Осыған байланысты қазіргі экономикада айырбастудың анықтаушылық қажеттіліктің басты факторы – сапалық тозу болып табылады[19, 69б].
Негізгі қорларды пайдалану процесінде табиғи және моральдық жағынан тозады. Олардың жекелеген бюджеттері негізгі бөлшектер мен детальдардың құрылымының элементтері негізгі қорларды тұтастай алғандағымен салыстырғанда неғұрлым қысқа мерзімде тозады.
Кәсіпорынның негізгі міндеті болып саналатыны – ол негізгі өндірістік қордың шамадан тыс ескіріп қалмауына жол бермеу (әсіресе, активтік бөлігі), себебі, олардың жеке және сапалық тозуының деңгейі және кәсіпорынның жұмысының нәтижесі осыған байланысты болады. Сонымен бірге, негізгі қорлар уақытынан бұрын тозып кетпеу үшін оларды мезгіл сайын жөндеп тұру қажет. Ұйымдастыру техникалық белгілеріне қарап жөндеуді күрделі және жай етіп бөледі.
Күрделі жөндеуде негізгі қорлардың объектісін тұтастай алғандағыны салыстырғанда тозу мерзімі азырақ жекелеген бөліктерін қалпына келтіруді айтады.
Машиналардың, жабдықтардың және көлік құралдарының күрделі жөндеуі де бір жылдан астам мерзімде агрегатты толық бөлшектен барлық тозған детальдары мен бөлшектерін ауыстыратын немесе қалпына келтіріп агрегатты қайта жинауды және сынақтан өткізуді, жүйелі түрде жүргізіліп отыратын жөндеуді айтады.
Негізгі қорлардың тозу ысырабын азайту оларды жақсылап пайдалану жолымен, негізгі көрсеткішінің деңгейлерін қор қайтарымы, ауысымдылық коэффициенті, жабдықтау жіктемесінің коэффициентін арттыруы мүмкін.
Бұл көрсеткіштерді жақсарту ғылыми-техникалық прогресс, негізгі қорлардың құрылымын жетілдіру, жабдықтардың әр түрлі бос тұрып қалуын қысқарту, өндірісті және еңбекті жетілдіру, шаруашылықты жүргізудің жаңа нысанын дамыту есебінен мүмкін болады.
Амортизация – негізгі қорлардың құнын сол арқылы өндірілетін өнімдер мен қызметтерге бірте-бірте көшіру: ақша қаражаттарын мақсатты шоғырландыру және тозған негізгі қорлардың орнын толтыру, пайдалану процесінде олар тозады, өзінің тұтыну құнын жоғалтады.
Нарықтық қатынастар жағдайында амортизациялық аударымның мөлшері кәсіпорынның экономикасына елеулі қосылысын білдіреді. Бірінші жағына, амортизациялық аударымның тым жоғары деңгейі өндіріс шығындарының мөлшерін көбейтеді, осыған орай өнімнің бәсекеге жарамдылығы төмендейді, алатын пайдасының мөлшері де азаяды. Сол себепті кәсіпорынның экономикалық дамуының ауқымды деңгейі қысқарады.
Екінші жағынан, амортизациялық аударымның кемітілген үлесі негізгі қорды сатып алуға құралған қаржының айналым мерзімін ұзартады, ал бұл олардың ескіріп қалуына әкеп соғады. Міне, осының салдарынан, бәсекеге жарамдылығы төмендеп, өздерінің рыноктағы жайғасымы ысырап болады.
Амортизациялық аударымды өтелім мөлшеріне және өзінің балансында тұрған негізгі құрал-жабдықтардың баланстық құнына сәйкес кәсіпорын ай сайын жасап отырады. Өтелім мөлшері мемлекет белгілеген негізгі қорлардың құнын өтеудің жылдық проценті болып табылады және өтелім мөлшерінің жылдық сомасын анықтайды. Басқаша айтқанда, өтелім мөлшері – бұл жылдық амортизациялық аударымның негізгі өндірістік қорлардың құнына процент есебіндегі қатынасы.
Амортизациялық аударымның мөлшері олардың қызмет есепке алғанда бастапқы (баланстық) негізгі қорлардың құны амортизацияның мөлшерімен анықталады.
Осыған байланысты амортизацияның мөлшері мына төмендегі формуламен есептеледі:
Қ бқ - Қ ж
М А = −−−−−−−−− х 100 % (15)
Қ бқ х М қ
Мұнда:
М А − негізгі қорлардың жыл ішіндегі амортизация мөлшері, %
Қ бқ − негізгі қорлардың бастапқы (баланстық) құны,
Қ ж − жойылу құны,
М қ – негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Амортизация мөлшері негізгі қорлардың құнын өтеудегі жылдық проценті болып есептелінеді. Ол экономикалық тұрғыдан негізделіп, негізгі қорлардың өз уақытында орнын толтырып тұруы қажет. Оларды есептегенде мақсатқа сәйкес негізгі қорлардың қызмет мерзімдерін мына төмендегі факторларға сай дұрыс анықтау өте қажет:
− Негізгі қорлардың төзімділігі;
− Сапалық тозу (бірінші және екінші түрлері);
− Техникамен қайта жарақтандырудағы келешекке арналған жоспар;
− Жабдықтау балансы;
− Жаңғырту және күрделі жөндеу мүмкіндігі.
Кәсіпорын негізгі қорлар жөнінде пайдаланатын есептеу техникаларын, жаңа үдемелі материалдар, аспаптар мен жабдықтарды шығаруды ұлғайту үшін тездетілген төлемді қолдауы мүмкін, ал ескірген техникаларды жалпылама өзгертетін жағдайда өнімдерді экспорттауды кеңейту.
Амортизациялық қор – негізгі қорлардың жұмыс істеу үшін арналған ерекше ақшалай резерв болып табылады. Ол капиталдық салымдардың қаржылық ресурсы ретінде есептеледі. Амортизациялық қор негізгі қорладың қарапайым жұмыс істеуіне арналған, ескі негізгі қорларды жаңа құралдармен ауыстыру, әрине, құнына тең болатын құралдармен ауыстырады. Алайда, ғылыми-техникалық прогрестің жылдам өзгеруіне байланысты амортизация негізгі қорлардың жұмыс істеуін кеңейтілген қайнар көзі ретінде қабылданады.
Жылдам техникалық прогрестің шарттарында әрдайым жаңа техникалардың жаңартулары болып жатады, жаңа және жоғары өндірістік механизмдер мен аппараттардың түрлері ескі техникаларды ауыстырып тұрады.
Негізгі құралдар, айтып өтелік, өндірістік үрдісте саны көп өндірістік циклдарға қатысып, ұзақ уақыт бойы қызмет етеді, уақытысымен тозу процесіне ұшырап, табиғи нысанын сақтай отырып, бөліктермен өз құндылығын дайындалатын өнімге ауыстырады. Осындай негізгі қорлардың ерекшелігі оларды неғұрлым қажетті және пайдалануға тиімді етіп жасалынады.
Негізгі қорларды өндірістік процесінде жұмыс істеуі мен қарапайым кеңейтілуі гармониялық түрде бірігеді және өзіндік ерекшелігі бар шартты түрде сипаттамасы болады. Келесі формулаларды пайдалана отырып, біз негізгі қорлардың амортизациялық мөлшерін, шығындарын, жылдық сомасын есептей аламыз.
Толық қалпына келтіру амортизациясы:
Ф баст. + Ф ж А х 100
Н қк = ––––––––––––– х 100% = ––––––––––. (16)
Т н х Ф баст. Ф баст.
мұнда,
Т н – НҚ-дың мөлшерлі қызмет жасау мерзімі.
Негізгі қорлардың тозуына қарай күрделі жөндеуге, модернизациялауға кететін амортизация мөлшерін осы формула арқылы есептеп таба аламыз.
Амортизациямен басқарудың маңызды тетігі – амортизациялық қорды пайдаланудағы бекітілген тәртіпті ұстанумен сипатталады. Қазіргі уақытта кәсіпорындар өз еркімен амортизациялық қорды пайдалалану туралы сұрақтарды шеше алады.
Амортизациялық қорды бейберекет пайдалану кәсіпорынның негізгі қорларының ары қарай жүргізілуіне, жұмыс істеуіне теріс әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан да бұл мәселені шешу барысында, мемлекет өндірісті тұрақтандырып, қаржылық ресурстардың өсуіне жол беруі абзал. Тек сонда ғана кәсіпорындарды негізгі капиталы өсіп, жоғары тиімділікке апаруы мүмкін.
Негізгі құралдар ұзақ уақыттық кезеңі ішінде шаруашылық қызмет процесінде бола отырып, бірте-бірте тозады. Тозу- бұл физикалық және моральдық мінездемелерінен айырылу.
Физикалық тозу негізгі құралдарды пайдалану және сыртқы факторлардың әсер ету нәтижесі болып саналады.
Моральдық тозу соның нәтижесінде активтер ғылым мен техниканың қазіргі даму талаптарына сәйкес келмеу нәтижесіндегі процесті білдіреді.
Негізгі құралдарды моральды тоздыратын факторлар:
1.Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімділеуіне ауыстыру);
2.Технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес);
3. Шығарылған өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда ескі машиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз);
4. Тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуға субъектіден талап ететін, кейбір тауалар сұраныстың азаюы;
5. Жұмыс күшінің, білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы, өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер.Олар өндіріс көлемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың санын азайтуға талап етуі мүмкін;
6. Өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі. Бұлар өнеркәсіптің өндіруші салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін. Моральды тозудың нәтижесінде физикалық тозу басталғанға дейін негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне ауыстырады. Моральды тозуды болдырмас үшін негізгі құрал объектілерін қайта құрады және жаңғыртады. Мұражай және қылқалам құндылықтарынан кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сәулет пен өнердің ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізгі құралдардың барлығы моральды тозуға бейім.
Амортизация – бұл қызмет мерзімі ішінде активтің амортизацияланатын құнын жүйелі бөлу түрінде тозудың құнмен көрсетілуі, басқалай айтсақ, есептелген амортизация сомасы белгілі бір кезең ішінде пайдаланған немесе тұтынған негізгі құралдардың құнын көрсетеді.
Нарық экономикасыдамуыныңциклділігі.Экономикалықциклдердіңтиптері.
Нарықтық экономика-рыноктықэкономика,базарлы экономика–еркінкәсіпкерлік,өндірісқұрал-жабдығынаменшікнысандарыныңкөптігі,нарықтықбағабелгілеу,шаруашылықжүргізушісубъектілерарасындағышарттыққатынастар,мемлекеттіңшаруашылыққызметкешектеулітүрдеараласуықағидаттарынанегізделгенэкономика,яғнитауарлар мен қызметтердіөндіру,бөлу,оныбағдарламалаужәнереттеусаласынарықтабіріктірілетінэкономика.Экономикалық цикл– нарықтықэкономиканыңбірдағдарыстанекіншідағдарысқажылжукезеңі;оліскерлікбелсенділіктіңауытқуыменсипатталады.Кезеңділікнарықтықэкономиканыңөзін-өзіреттеутетігіболыптабылады.Экономикалық цикл–бұлдағдарыстарарасындағымерзімжәне осы кездеоныңтөртфазасыауысады.Дағдарыстауарлардыңартықөндірілуі, несиеніңазаюыжәнепроцентініңжоғарылауыарқылыкөрінеді.Бұлжағдайпайданыазайтадыжәнеөндірістітөмендетеді. Кәсіпорындардың банкрот болуынаәкеледі.Дағдарыстыңсипаттамасыкелесідей: 1.Артық өндіріссебебіненөндірістіңкөлеміқысқарады,банктер мен кәсіпорындарбанкротқа ұшырайды.2. Жалақытөмендейді,жұмыссыздықөседі. 3.Бағалы қағаздарнарығықұлдырайды,акциякурстарытөмендейді. 4.Ақшаға сұранысөседі,пайызмөлшерліжалақысыөседі.Дағдарыстоқырауменалмасады.Бұлсатыдаөндірістөмендеуінқояды,бірақөспейдіде.Тоқырауфазасыныңсипаттамасы: 1.Өндірістің құлдырауы мен бағалардыңтөмендеуітоқыраужағдайындаболады. 2.Жұмыссыздық жоғарыдеңгейдеболады. 3.Ақшаға сұраныстөмендейді,пайызмөлшерліжалақысыазаяды,сөйтіпөндірістіңсалаларынұлғайтуғажағдайжасалады.Жандануфазасыныңсипаттамасы: 1Дағдарыстан аманқалғанкәсіпорындарнегізгікапиталдарынжаңартып,өндірістіұлғайтуғакіріседі. Өндірілгентауарларкөлемі мен сапасыжағынанөндірісдағдарысыныңалдындағыдәрежегежетеді. 2.Инвестициялар өседі. 3.Бағалар көтеріледі,себебісұранысөседі. 4. Жұмыссыздықтыңдеңгейіқысқарабастайды. 5.Ақшаға сұранысөседі,пайызмөлшерліжалақысыөседі.Өрлеуфазасыныңсипаттамасы: 1.Өндірістің көлемідағдарысалдындағыдәрежеденартады. 2. Жұмыссыздықдеңгейімаңыздытүрдеқысқарады. 3. Тауарлардыңбағасыөседі.
Несие — нарықтықэкономиканыңтірегіретінде, экономикалықдамудыңажырамасэлементінбілдіреді. Оны барлықшаруашылықсубъектілеріменқатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақжекеазаматгар да пайдаланады.Несиеніңпайдаболуынөнімдердіендіруаясынанемесолардыңайырбасаясынаніздеуқажет. Тауарайырбастау - бұлтауардыңбірқолданекіншіқолғаөтуінбілдіредідесе, шыныменде, осындайайырбаскезінденесиегебайланыстықатынастуындайды.Құнныңқозғалысы - бұлнесиеқозғалысыныңкіндігінсипаттайды. Несиелікқатынастардыңпайдаболатынэкономикалықнегізіне капитал айналымынжатқызуғаболады.Көбіненесиеніақшаретіндетүсінеді. Біржағынанқарағандабұғандегеннегіз де бар сияқты. Себебі, қазіргішаруашылықтақарызкөбінеақшалайтүрдеберілуде. Бірақ, бұлжердеақша мен несиеніңәртүрліұғымдыбілдіріп, әртүрліқатынастардытүсіндіретінінестеншығаруғаболмайды.Соныменқатар, несие мен қаржыкатегорияларынбірсанайтындар да аз емес, несие — бұлақшалайқажаттыңекіжақтықозғалысын, яғниқаражаттыңуақытшаберілуінжәнеуақытөткенсоңкайтарылуынбаяндаса, ал қаржы - солқаражаттыңбіржақтықозғалысынбейнелейді, яғниқаржы: дотация, субвенция, субсидиятүріндеберілсеоларқайтарымысызсипатқаие.Несие — бұлпайызтөлеужәнеқайтарушартындауақытшапайдалануға (қарызға) берілетінссудалық капитал қозғалысы.Несиеақшалайкапиталдыңссудалықкапиталғаөтуінқамтамасызөтеотырып, несиеберушілер мен қарызалушыларарасындағынесиелікқатынастыбейнелейді. Несиеніңкөмегімензаңдыжәнежекетұлғалардыңуақытша бос қаражаттары мен табыстарыэкономикалықжүйетеңірегіндежинақталаотырып, уақытшажәнеақылынегіздепайдалануғаберілетінссудалықкапиталғаайналады.Несие мен ссуданыңарасында да езараайырмашылық бар. Несие— бұлбанктіңқаражатынқұрайтынкезіретіндебарлықнесиелікқатынастардыұйымдастырудыңәртүрлінысандарыныңболуынжәнесондай-ақолардыңжұмсалымдарыныңбірнысанынбілдіретінкеңұғымдысипатайды. Ссуда — бұлссудалықшоташуменбайланыстықалыптасатыннесиелікқатынастардыұйымдастырудыңбірғананысанынбілдіреді.Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдаржәнебірлестіктер, сондай-ақхалықарасындағынесиеқорынқұружәнеолардықайтарылу, пайызтөлеушартындабелгілібірмерзімгеуақытшапайдалануға беру негізіндеқалыптасатынөндірістікқатынастаржиынтығы.Зерттеузатысияқты, несиеқұрылымыбір-біріменөзарабайланыстыэлементтердентұрады. Мұндайэлементтергееңалдыменнесиелікқатынастарсубъектілеріжатады. Несиелікмәмілебойыншанесиелікқатынастарсубъектісінеқарызберушіжәнеқарызалушыжатады.Қарызберуші — қарыздыберетіннесиелікқатынастыңбіржағы. Қарызберуші — бұлуақытшапайдалануғақарызберушісубъектілерболыптабылады. Қарызберушілерге: банктер, банктікемесмекемелер, мемлекет, шарушылықсубъектілеріжәнехалықжатады.Қарызалушы — бұлнесиеніалушыжәне оны қайтаруғаміндетті, несиелікқатынастыңекіншіжағы. Борышқоржәнеқарызалушыбір-біріменжақынсөздерболғанымен де, олардыңтүсініктеріәртүрлі. Мысалға, кәсіпорыннемесежекеазаматтардыңкоммуналдыққызметке, салықтарғат.б. байланыстытөлемдерікешігуімүмкін, бірақ, бұлжердеешқандай да несиелікқатынастуындамайды. Борышбұл тек қанаэкономикалыққатынастыемес, сондай-ақадамзаттыққатынастаржағдайынсипаттайды. Борыш — бұлөтеауқымдыұғым. Ал, қарызалушы — бұлқосымшақаражатқадегенсұранысы бар тұлға.Қарызберушіжәнеқарызалушыменқатарнесиеніңқұрылымыныңэлементінеберілетінобъекті де жатады. Беру объектісі - бұлқұнныңерекшебелігі, яғниқарызғаберілгенқұндыбілдіреді.Несиеніңформалары, оныңқұрылымыменжәнебелгілі-бірдәрежеденесиелікқатынастардыңмәніментығызбайланысты. Несиеберушілер мен қарызалушыларарасындағыбайланыстарқалайөзгергенімен де, несиеніңформасысолкүйіндесақталады.Несиеқатынастарыныңнақтыкөрінісіннесиеніңформалары мен түрлерісипаттайды. Несиеніңмазмұны мен түрідиалектикалықбірліктеболады. өндірістікқатынастардыңөзгеруінесиеніңмазмұны мен оныңқолданылатынтүрінөзгертеді.Несиеніңформасы- бұлнесиелікқатынастарқұрылымының, олардыңнегізгіқызметтерінің, яғниәралуансыртқыжәнеішкіөзгерістербарысындатолықсақталатынкөрінісі. Экономикалықәдебиетте, әдетте, несиеніңнегізгіекіформасықарастырылады: коммерциялықжәнебанктік.Тауартүріндеберілетіннесиені – коммерциялық, ал ақшатүріндегінесиенібанктікдепатайды. Бұлекінесиебір – біріненнесиесубъектілері, құрамы, қарызобъектісі, динамикасы, процент мөлшеріжәнеқызмететуаясыбойыншаажыратылады. Соныменқатаркөптегенжарияланымдарданесиеформаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалықжәнет.б. жатқызады. Олар осы екіформаныңтәжірибедеқолдануынантуады.Ақша-несиесаясатыҚазақстанҰлттықБанкімемлекеттікақша-несиесаясатынанықтайтынжәнежүзегеасыратын орган болыптабылады.ҚҰБақша-несиесаясатыныңбастымақсаты: ұлттықвалютаныңтұрақтылығын, яғнионыңтөлемқабілеттілігі мен басқашетелвалюталарынақатыстытүрактылығынқамтамасызетудікөздейді. Ақша-несиесаясяты—бұлайналыстағыақшамассасын, несиекөлемін, сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесінөзгертугежалпы банк жуйесініңқызметінреттеугебағытталғаншараларжиынтығы.Ақша-несиесаясатыныңмакроэкономикалықдеңгейдегісубъектісі — Ұлттық Банк болыптабылады. Ал ақша-несиесаясатыныңҰлттық Банк тарапынанреттеуобъектісінеэкономикадағықолма-қолжәнеколма-қолсызақшамассасыныңжиынтығыжатады.Шаруашылықконъюктурасынын, жағдайынабайланыстыақша- несиесаясатыныңекітүріболады:Рестрикциялықақша-несиесаясаты;Экспанцондықақша-несиесаясаты.Рестрикциялықақша-несиесаясаты — екіншідеңгейлібанктердіңнесиелікоперацияларкөлеміншектеугежәнеқатаңшартбелгілеуге, сондай-ақсыйақымөлшерлемесініңдеңгейінарттыруғабағытталатыншараларжиынтығы.Экспанциондықақша-несиесаясаты — несие беру көлемінкеңейтумен, айналыстағыақша-массасыныңөсуінебақылаудыңәлсіздігіменжәнесыйақымөлшерлемесініңтөмендеуіменбайланыстышаралар.
Нарық — тауар өндірісі мен айналымы заңдары бойынша ұйымдастырылатын айырбасты сипаттайтын тауар қатынастарының жиынтығын білдіреді. Басқаша айтқанда, нарық — нақты тауар сатушылар мен оны сатып алушылардың басын қосатын кез келген институт немесе механизм. Нарық — бұл демократиялық құрал , онда әрбір тұтынушының дауыс қүқығы бар. Мемлекеттік артықшылықтар, жеңілдіктер, коррупция және тыйымдармен шектелмеген нарық жүйесінде байлыққа жетудің бірден бір жолы бар. Ол — тұтынушылардың талап-мұқтаждарын дер кезінде аңғарып, оларды өтеу мақсатында тынбай еңбек ету. Мәдениет нарықтық қоғамда оның әрекеттік принциптерінен тыс тұра алмайды, тіпті мәдениеттің өзі тауарға айналып кетуі мүмкін. Құндылықтың нарықтық ұғымы, айырбас құндылығының тұтынушы құндылықтан жоғары болуы, құндылықтың осыған ұқсас адамға қатысты, айталық адамның өзін өзі бағалауына байланысты ұғымының пайда болуына әкеліп соқты. Өзін өзі тауар, ал өзіндік құндылық айырбасқа қатысты есептейтін мінез-құлық бағдарын нарықтық адам бағдары деп сараптайдыНарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: нарық әлемінің пайда болуы; натуралдық айырбас кезеңі нарығы; тауар болмысы кезеңінің нарығы; тауар емес балама кезеңінің нарығы;1) Кезеңінде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар әрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болады.2) Кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша т1-т2 көруге болады. Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы қалыптасады. Құнның субстанциясы әлде болса тауарды бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан таза құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.3) Кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша т1-т2 балама Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түрі тән. Ол ерекше тұтұну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде таза құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын шығындық емес деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуы мен құнның жеке дара иеленушісі қызметін атқара бастайды.4) Кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы: Т1-тауар емес балама –Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның таза иеленушілері — несие ақшалар өздерінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшаулануы — қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады. Сонымен бірге, нарық стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөлінеді.Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың «өз ісіне» деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі — кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады.Нарықтық қатынастар– нарықтың жұмыс істеуіне байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар. Қоғамдық еңбек бөлінісі мен өндірушілердің экономикалық оқшаулануы нәтижесінде бұдан бірнеше мыңдаған жыл бұрын пайда болған. Сырт көзге тауар иелерінің өзара іс-қимылы ретінде көрініс табады, осы іс-қимыл барысында тауарлар – сату үшін өндірілген өнімдер еркін, яғни тең құқықты негізде айырбасталады.Тиімділігі. Нарықтық қатынастардың қоғамдық өндірістің жоғары тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік беретінін іс-тәжірибе дәлелдеді, әйтсе де жекелеген аяларда оларды заң шығару жолымен шектеу немесе оларға тән ішкі қайшылықтарды шешу мақсатымен реттеу талап етіледі. Жеке кәсіпкерлік еркіндігі мен мемлекеттік реттеудің оңтайлы ұштастырылуы қажеттігін іс жүзінде жалпы жұрт мойындап отыр. 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап нарықтық қатынастар аясы айтарлықтай кеңейді. Дамушы елдерде, сондай-ақ бұрынғы социалистік мемлекеттерде ұлттық экономикалардың өзара іс-қимылы мен өзара тәуелділігі тереңдеп, ғаламдық сипат ала бастады. Алайда ұлттық экономиканы нарықтық қағидат негізінде қайта құру ұзақ әрі шетін үдеріс екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Нарықтық қатынастардың шеңбері. Нарық теориясында нарықтық қатынастар әрекет ететін шекараны белгілеудің маңызы зор. Бұл мәселеде айырбас сферасында шығындардың қалыптасуы шешуші шарт болып табылады. Нарық жағдайында тауарларды өткізу мен тұтынуға байланысты шығындарды К.Маркстаза шығындар деп атаған. Батыс экономикалық әдебиетінде айырбас сферасындағы шығындар «трансакциондық шығындар» деп аталады. Бұл түсінікті американдық экономист Д.Коуз еңгізген. Д.Норт трансакциондық шығындардың негізгі типтерін бөліп көрсеткен:-нарық туралы информация іздеумен және сол нарықтағы тауарлар мен қызметтер қозғалысының қалыптасу шарттарымен байланысты шығындар;-келісімдердің шартын белгілеумен және оларды жасаумен байланысты шығындар;-тауарлардың сапасын анықтауға, стандарттар жүйесін жасауға, фирманың белгісін қорғауда жұмсалған шығындар;-заң жүйесінің көмегімен құқықтық тәртіпті қорғауға жұмсалған шығындар;-нарықта ойланбай (опортунистік) жасалған әрекеттерден болған шығыңдар.
Нарықтық экономика рыноктық экономика, базарлы экономика – еркін кәсіпкерлік, өндіріс құрал-жабдығына меншік нысандарының көптігі, нарықтық баға белгілеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық қатынастар, мемлекеттің шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы қағидаттарына негізделген экономика, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, оны бағдарламалау және реттеу саласы нарықта біріктірілетін экономика.Нарықтық экономика артықшылылығы.Бұл жүйенің артықшылығы жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға жұмсалатын шығынды қоса жаппай бақылау арқылы табысты (пайданы) да қалағандай бөлуді іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де – жоспарлы үлгінің де, нарықтық үлгінің де – елеулі кемшіліктері бар. Егер нарықтық экономиканы реттеудің түрлі нысандарын енгізуіне тура келетін болса, онда жоспарлы экономиканың нарықтық тетіктерді енгізу жолымен жоспарлауды “жұмсартуына” тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша, қандай да экономика аралас экономика болып табылады және онда жоспарлы шаруашылықтың да, нарықтық шаруашылықтың да белгілері бар. Қазіргі заманғы нарықтық экономикаға тән сипат: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің белсенді реттеушілік рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін экон. өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның пайдаланылуы. Қазақстанның өтпелі экономикасының дүниежүзілік нарықтық экономикаға тең құқылы жағдайда кіруі өркениетті және әлеум. тұрғыдан бағдарланған нарықтық құрылымды қалыптастыру жөнінен ұзақ та жүйелі жұмыс жүргізуді қажет етеді Қоғамда табыстар біркелкі бөлінбейді, табыстың біркелкі бөлінбеуі деңгейі графикте Лоренц қисығымен көрсетіледі.11.2график Лоренц қисығы.АС-түзу сызықта абсолюттік теңдік көрсетілген,яғни 20% отбасы 20%табас алады.АВС-табыстың нақты бөлінуі.Табыстарды бөлудегі теңсіздіктің нақты деңгейі Джинни коэффициентімен есептеледі.Коэффициент өскен сайын табысты бөлу теңсіздігі де өседі.АДС-ауданы. Кдж= АВС ауданы
Несие — нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматгар да пайдаланады.Несиенің пайда болуын өнімдерді ендіру аясынан емес олардың айырбас аясынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін білдіреді десе, шыныменде, осындай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас туындайды.Құнның қозғалысы - бұл несие қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады.Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған деген негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде берілуде. Бірақ, бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымды білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз емес, несие — бұл ақшалай қажаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң кайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол қаражаттың біржақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидиятүрінде берілсе олар қайтарымысыз сипатқа ие.Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы.Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз өте отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе теңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады.Несие мен ссуданың арасында да езара айырмашылық бар. Несие— бұл банктің қаражатын құрайтын кезі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі нысандарының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір нысанын білдіретін кең ұғымды сипатайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана нысанынбілдіреді.Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.Қарыз беруші — қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз беруші — бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарызберушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық субъектілері және халық жатады.Қарыз алушы — бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұғым. Ал, қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше белігі, яғни қарызға берілген құнды білдіреді.Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі-бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде сақталады.Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады. өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын түрін өзгертеді.Несиенің формасы- бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісі. Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарастырылады: коммерциялық және банктік.Тауар түрінде берілетін несиені – коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп атайды. Бұл екі несие бір – бірінен несие субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады. Олар осы екі форманың тәжірибеде қолдануынан туады.Ақша-несие саясатыҚазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады.ҚҰБ ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты түрактылығын қамтамасыз етуді көздейді. Ақша-несие саясяты—бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесінөзгертуге жалпы банк жуйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі — Ұлттық Банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық Банк тарапынан реттеу объектісіне экономикадағы қолма-қол және колма-қолсыз ақша массасының жиынтығы жатады.Шаруашылық конъюктурасынын, жағдайына байланысты ақша- несие саясатының екі түрі болады:Рестрикциялық ақша-несие саясаты;Экспанцондық ақша-несие саясаты.Рестрикциялық ақша-несие саясаты — екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.Экспанциондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен, айналыстағы ақша-массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шарала
Нарық — тауар өндірісі мен айналымы заңдары бойынша ұйымдастырылатын айырбасты сипаттайтын тауар қатынастарының жиынтығын білдіреді. Басқаша айтқанда, нарық — нақты тауар сатушылар мен оны сатып алушылардың басын қосатын кез келген институт немесе механизм. Нарық — бұл демократиялық құрал , онда әрбір тұтынушының дауыс қүқығы бар. Мемлекеттік артықшылықтар, жеңілдіктер, коррупция және тыйымдармен шектелмеген нарық жүйесінде байлыққа жетудің бірден бір жолы бар. Ол — тұтынушылардың талап-мұқтаждарын дер кезінде аңғарып, оларды өтеу мақсатында тынбай еңбек ету. Мәдениет нарықтық қоғамда оның әрекеттік принциптерінен тыс тұра алмайды, тіпті мәдениеттің өзі тауарға айналып кетуі мүмкін. Құндылықтың нарықтық ұғымы, айырбас құндылығының тұтынушы құндылықтан жоғары болуы, құндылықтың осыған ұқсас адамға қатысты, айталық адамның өзін өзі бағалауына байланысты ұғымының пайда болуына әкеліп соқты. Өзін өзі тауар, ал өзіндік құндылық айырбасқа қатысты есептейтін мінез-құлық бағдарын нарықтық адам бағдары деп сараптайдыНарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: нарық әлемінің пайда болуы; натуралдық айырбас кезеңі нарығы; тауар болмысы кезеңінің нарығы; тауар емес балама кезеңінің нарығы;1) Кезеңінде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар әрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болады.2) Кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша т1-т2 көруге болады. Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы қалыптасады. Құнның субстанциясы әлде болса тауарды бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан таза құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.3) Кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша т1-т2 балама Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түрі тән. Ол ерекше тұтұну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде таза құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын шығындық емес деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуы мен құнның жеке дара иеленушісі қызметін атқара бастайды.4) Кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы: Т1-тауар емес балама –Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның таза иеленушілері — несие ақшалар өздерінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшаулануы — қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады. Сонымен бірге, нарық стихиялы түрде дамушы немесе еркін нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөлінеді.Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың «өз ісіне» деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі — кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады.Нарықтық қатынастар– нарықтың жұмыс істеуіне байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар. Қоғамдық еңбек бөлінісі мен өндірушілердің экономикалық оқшаулануы нәтижесінде бұдан бірнеше мыңдаған жыл бұрын пайда болған. Сырт көзге тауар иелерінің өзара іс-қимылы ретінде көрініс табады, осы іс-қимыл барысында тауарлар – сату үшін өндірілген өнімдер еркін, яғни тең құқықты негізде айырбасталады.Тиімділігі. Нарықтық қатынастардың қоғамдық өндірістің жоғары тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік беретінін іс-тәжірибе дәлелдеді, әйтсе де жекелеген аяларда оларды заң шығару жолымен шектеу немесе оларға тән ішкі қайшылықтарды шешу мақсатымен реттеу талап етіледі. Жеке кәсіпкерлік еркіндігі мен мемлекеттік реттеудің оңтайлы ұштастырылуы қажеттігін іс жүзінде жалпы жұрт мойындап отыр. 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап нарықтық қатынастар аясы айтарлықтай кеңейді. Дамушы елдерде, сондай-ақ бұрынғы социалистік мемлекеттерде ұлттық экономикалардың өзара іс-қимылы мен өзара тәуелділігі тереңдеп, ғаламдық сипат ала бастады. Алайда ұлттық экономиканы нарықтық қағидат негізінде қайта құру ұзақ әрі шетін үдеріс екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Нарықтық қатынастардың шеңбері. Нарық теориясында нарықтық қатынастар әрекет ететін шекараны белгілеудің маңызы зор. Бұл мәселеде айырбас сферасында шығындардың қалыптасуы шешуші шарт болып табылады. Нарық жағдайында тауарларды өткізу мен тұтынуға байланысты шығындарды К.Маркстаза шығындар деп атаған. Батыс экономикалық әдебиетінде айырбас сферасындағы шығындар «трансакциондық шығындар» деп аталады. Бұл түсінікті американдық экономист Д.Коуз еңгізген. Д.Норт трансакциондық шығындардың негізгі типтерін бөліп көрсеткен:-нарық туралы информация іздеумен және сол нарықтағы тауарлар мен қызметтер қозғалысының қалыптасу шарттарымен байланысты шығындар;-келісімдердің шартын белгілеумен және оларды жасаумен байланысты шығындар;-тауарлардың сапасын анықтауға, стандарттар жүйесін жасауға, фирманың белгісін қорғауда жұмсалған шығындар;-заң жүйесінің көмегімен құқықтық тәртіпті қорғауға жұмсалған шығындар;-нарықта ойланбай (опортунистік) жасалған әрекеттерден болған шығыңдар.
Негізгі экономикалық түсініктер:қажеттіліктер, игіліктер,ж,е экономикалық ресурстар
«Экономика» ұғымы. Экономика ұғымын үш көзқарастық тұрғыдан анықтау: экономика шаруашылық іс-әрекет ретінде, экономика шаруашылық жүргізу туралы ғылым ретінде, экономика шаруашылық жүргізу жағдайында қалыптасатын адамдар арасындағы қатынастар ретінде. Экономика ғылымының сипаттамасы және даму кезеңдері.Экономикалық теория пәні. Экономикалық теорияның экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орны. Экономикалық теорияның қызметтері: ғылыми, әдістемелік, тәжірибелік. Негізгі экономикалық ұғымдар:қажеттілік, материалдық игіліктер мен қызметтер, экономикалық қорлар, ресурстың шектеулі болуы, экономикалық қатынастар, экономикалық заңдар мен категориялар.
Экономиканы ғылыми зерттеу әдістері: ғылыми абстракция, анализ және синтез, индукция және дедукция, экономиканың математикалық үлгісін жасау, экономикалық тәжірибе жүргізу.
Өндіріс уақыты мен айналым уақыты.Өндіріс қорларын оңтайлы пайдалану тиімділігін арттырудың үш басты бағытын бөліп айтуға болады: 1) бірінші бағыт негізгі капиталға қатысты. Ол қорқайырымын мына негізгі шаралардың көмегімен арттыруды (немесе қорсыйымдылығының төмендеуін) көздейді: - анықталмаған, әрекет етпейтін жабдықтарды жою; - актив қорлар үлесін көбейту, пассив қорлардың шығыстарын қысқарту; - жабдықтың жұмыс ауысымы коэффициентін арттыру (тұрып қалуды болдырмау, пайдалануды жақсарту және техниканы жөндеу, 2 және 3 ауысымдағы еңбекті ынталандыру және т.б.); - ескірген қорларды жаңа жоғары өнімділігі бар техникаға ауыстыру; - құрылымды жеделдету және жаңа күштіліктерді қолданысқа енгізу. 2) Айналым капиталына қатысты өнімнің материалсыйымдылығын төмендету маңызды болып табылады, яғни материалдық ресурстардың (металл, ағаш, отын, қуат және т.б.) өнім бірлігіне жұмсалуы. Бұл осы ресурстардың үнемделуін көздейді. Әсіресе: - жаңа үнемдегіш материалдар мен бұйымдардың озық конструкциялары; - ресурс жинақтағыш технологиялар мен еңбекті тиімді ұйымдастыруды енгізу; - ресурстардың үнемделуін ынталандыру және өнім сапасын жақсарту. Үшінші бағыт – капитал айналымының уақытын қысқарту. Осындай қысқарту ресурстардың үнемделуіне ықпал етеді. Айналымды жеделдетудің нақты жолдарын анықтау үшін капиталдың айналым уақытының құрылымын білу қажет (2.10 сурет). Айналмалы капиталдың айналым уақыты ауыспалы айналымның бір айналымына тең. Негізгі капиталдың айналым уақыты авансыланған негізгі капиталдың жылдық амортизациясына тең. Авансыланған бүкіл капиталдың айналым уақыты авансыланған капиталдың жылдық амортизациясы мен айналмалы капиталдың жылдық айналым сомасына қатынасы. Айналым уақыты өндіріс уақыты мен айналыс уақытынан тұрады. Капитал айналымының жылдамдығы өндіріс тиімділігіне ықпал етеді. Көп мөлшерде пайда табу мақсатымен кәсіпкер капитал айналымын тездетуге мүдделі болады. Капитал айналы- мының уақыты өндіріс уақыты актив Жұмыс кезеңі барысында еңбек заттары тікелей әсерге ұшырайды және қайта ұйымдастырылады (шикізат пен бөлшектерді өңдеу, конструкцияларды жинақтау және т.б.) Технологиялық үзілістер - адамның тікелей қатысуынсыз іске асырылатын өндірістік процестер уақыты пассив Ұйымдастырушылық үзілістер - қайта ауысымдар, демалыс күндері, түскі ас демалыстары, жабдықтарды жөндеу мен басқа да бос тұрып қалулар өндіріс құралдарының өндірістік қорларда болу уақыты – үздіксіз өндіріс үшін өте қажет, бірақ оны дәл ұйымдастырғанда жоққа шығуы мүмкін Айналым уақыты Сатып алу уақыты - өндіріс құралдарын сатып алуға және жұмыс күшімен қамтамасыз етуге арналған уақыт. Дайын өнімді сатуға арналған уақыт - өнімді қоймаға тапсырған сәттен бастап тауарды сатудан түскен ақша кәсіпорын шотына аударылғанға дейінгі уақыт. өндіріс техникасы мен технологиясын жетілдіру, ресурстарды үнемдеу, жұмыс уақытының жоғалуын болдырмау, ауысым коэффициентін арттыру, шикізатпен жабдықтау қалпын қамтамасыз ету, жабдықтау, жарақтау жүйесін жақсарту және т.б.
ӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨӨ
Өндіріс факторларына сұраныстың сипаты. Өндірістік қызмет.
Өндіріс факторлары — бұл өндіріс процесіне ресурстардың алуан түрлерін шынайы түрде біріктіруді білдіреді. Ресурстар бір-бірімен өзара байланысты, олардың комбинациясы жағдайында ғана факторларға айналады, сондықтан да өндіріс — алуан түрлі факторлардың өзара байланысты әрекеттерінің бірлігі болады.
ҒТП-ның дамуымен байланысты ресурстардың саны өсетіндігіне қарамастан, экономикалық теория өндірістің төрт негізгі факторларын: жер, капитал, еңбек, кәсіпкерлікті бөліп көрсетеді.
Өндіріс факторларының нарығы ресурстарға деген сұраныс өндірістік қайталама сипатын білдірсе де, сұраныс пен ұсыныс әртүрлі субъектілер арасындағы шектеулі ресурстарды бөлуді реттейді. Дегенмен, түпкі тұтыну үшін өнім неғұрлым қажет болса, осы ресурстарға деген сұраныстар да солғұрлым жоғары болады. Барлық ресурстар өндіріске белгілі бір комбинацияларда, өзара толықтыру және өзара алмастыру түрінде ғана қатысады. Машинкалар мен құрал-жабдықтарды табиғи (жанды) еңбекпен, оған керісінше ауыстыруға болады, ал табиғи материалдарды — жасанды еңбекпен ауыстыруға болады. Сондықтан да ресурстар бағасының өзгеруі, әрқашанда өзге ресурстар бағасының өзгеруіне әкеліп соғады. Жер өндіріс факторы ретінде өндірістік процесте бүкіл пайдаланылатын табиғи ресурстарды білдіреді. Бірсыпыра салаларда (аграрлық пен өндіруші және т.б.) жер тікелей шаруашылық жүргізу объектісі еңбек «заты» мен «құралы» ретінде түсіндіріледі. Одан өзге, «жер» өндіріс факторы қызметінде меншік объектісі ретінде қатысады.
Капитал — өндіріс факторлары жүйесіндегі материалдық және қаржылық ресурстар.
Еңбек — тікелей өндіріс процесімен айналысатын халықтың белсенді бөлігі.
Кәсіпкерлік — «еңбек» факторының бір түрі, табысты өндіріс ұйымдастыру қабілеті, нарық конъюктурасын басқара білу, тәуекелге бару және экономикалық проблемаларды шешу.
Нарықтық экономикада өндірістің әрбір факторы оның меншік иелері арқылы көрсетілген, сондықтанда, өндіріс «қоғамдық процесс» саясатына ие болады және меншік иелері арасындағы қарым-қатынас арқылы өндіріс факторларын көруге болады. Өндірістің әрбір факторы өзінің иесіне кіріс әкеледі: капитал-пайда, жер-рентаға, еңбек-еңбекақыға, кәсіпкерлік-кіріс алуға. Қоғамдық жиынтық өнім мен табыс алудағы әрбір фактордың қосқан үлесінен шығара отырып, оның иесі өзінің орнын табады және қоғамдағы шектеулі ресурстарға иелік жасайды.
Өндіріс.және.ұдайы.өндіріс.Экономикалық.игіліктердің.үздіксіз айналысы.Экономикалық даму — бұл өзіне сандық және сапалық өсуді біріктіретін экономикалық, әлеуметтік, саяси және өзге де факторлардың тұтастай кешенінің өзара байланысты әрекеті. Қазіргі экономика ХІХ ғасырдың соңындағы экономикадан өзгешеленіп көрінеді, өйткені меншік қатынастарында, ұлттық табысты бөлуде маңызды өзгерістер болды, әлеуметтік қорғау саясаты мен ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу саясаты пайда болды және қалыптасты.Экономикалық даму процесін дұрыс түсіну үшін экономиканы оның барлық өзара байланыстарымен және өзара алмастырушылықтарымен, яғни ұдайы өндіріс процесімен байланысты қарау қажет. Қоғамдық ұдайы өндіріс өзінің дамуында төрт сатыдан тұрады: өндірістің өзінен, бөлуден, айырбас пен тұтынудан. Бұл сатылардың жалғастығы болмай қоймайды, уақыт ағыны сияқты. Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді өндіру процесі.Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.Тұтыну — өндірілген өнімді қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдалану.Тіпті, егер олар тұтынуда көрініс таппаса, кез келген ашылған жаңалықтар, оны қолданысқа енгізу мен дамытудың өзінің мағынасы болмайды.Тұтынудан соң оны жаңасымен толықтырып отыру, яғни өндіру заңды болып табылады. Өндіріс — бөлу-айырбас-тұтыну тізбегі ешқашанда үзілмейді.Осы төрт фазаның барлығы бір мезгілде жүзеге асырылады, өйткені осы фазаның біреуінің тоқтауы тізбектің ажырауына және қоғамның құлдырауына әкеледі. Ұдайы өндіріс процесі төмендегі 1 схемада көрсетілгендей жүзеге асырыладыҰдайы өндіріс процесінде әлемдік шаруашылықтың дамуымен, өндіріс құралдары мен тұтыну заттарының артық бөлігі соған бағытталатын, экономикалық ресурстар сарқылып алынатын сыртқы орта (халықаралық сауда) үлкен роль атқарады.Экономиканы басқару жүйесі (өзін-өзі реттейтін рынок, мемлекеттік аппарат) өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну арасындағы өзара байланысты және келісімді жүзеге асырады. Ұдайы өндіріс процесінде: өндірістің материалдық-заттық факторларын ұдайы өндіру, жұмыс күшінің ұдайы өндірісі және өндірістік қатынастар (экономикалық) ұдайы өндірісі сияқты әлеуметтік экономикалық аспектілер аса маңызға ие. Қоғамдық капиталдың бұл үш жағы оның тұтастай ұдайы өндірісін қамтамасыз етеді. Олардың ең болмағанда бірінде ұдайы өндіріс болмаса — тұтастай түрде ол жоқ деген сөз. Ұдайы өндіріс жай (қарапайым) және кеңейтілген вариантта (формаларда) жүзеге асырылуы мүмкін. Жай (қарапайым) ұдайы өндіріс сол көлем мен санды бұрынғы өндірісті қалпына келтіру. Бұл, яғни қоғам барлық жаңадан өндірілген өнімді (қосымша) тұтынуға жұмсайды. Мұндай қарапайым ұдайы өндіріс кейбір азиялық, латиноамерикалық және африкалық басым көпшілік елдеріне, ал ықшамды ұдайы өндіріс қайта құрудың алғашқы кезеңіндегі ТМД елдері үшін тән болып саналады.
Өндіріс.және.ұдайы.өндіріс.Экономикалық.игіліктердің.үздіксіз айналысы.Экономикалық даму — бұл өзіне сандық және сапалық өсуді біріктіретін экономикалық, әлеуметтік, саяси және өзге де факторлардың тұтастай кешенінің өзара байланысты әрекеті. Қазіргі экономика ХІХ ғасырдың соңындағы экономикадан өзгешеленіп көрінеді, өйткені меншік қатынастарында, ұлттық табысты бөлуде маңызды өзгерістер болды, әлеуметтік қорғау саясаты мен ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу саясаты пайда болды және қалыптасты.Экономикалық даму процесін дұрыс түсіну үшін экономиканы оның барлық өзара байланыстарымен және өзара алмастырушылықтарымен, яғни ұдайы өндіріс процесімен байланысты қарау қажет. Қоғамдық ұдайы өндіріс өзінің дамуында төрт сатыдан тұрады: өндірістің өзінен, бөлуден, айырбас пен тұтынудан. Бұл сатылардың жалғастығы болмай қоймайды, уақыт ағыны сияқты. Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді өндіру процесі.Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.Тұтыну — өндірілген өнімді қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдалану.Тіпті, егер олар тұтынуда көрініс таппаса, кез келген ашылған жаңалықтар, оны қолданысқа енгізу мен дамытудың өзінің мағынасы болмайды.Тұтынудан соң оны жаңасымен толықтырып отыру, яғни өндіру заңды болып табылады. Өндіріс — бөлу-айырбас-тұтыну тізбегі ешқашанда үзілмейді.Осы төрт фазаның барлығы бір мезгілде жүзеге асырылады, өйткені осы фазаның біреуінің тоқтауы тізбектің ажырауына және қоғамның құлдырауына әкеледі. Ұдайы өндіріс процесі төмендегі 1 схемада көрсетілгендей жүзеге асырыладыҰдайы өндіріс процесінде әлемдік шаруашылықтың дамуымен, өндіріс құралдары мен тұтыну заттарының артық бөлігі соған бағытталатын, экономикалық ресурстар сарқылып алынатын сыртқы орта (халықаралық сауда) үлкен роль атқарады.Экономиканы басқару жүйесі (өзін-өзі реттейтін рынок, мемлекеттік аппарат) өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну арасындағы өзара байланысты және келісімді жүзеге асырады. Ұдайы өндіріс процесінде: өндірістің материалдық-заттық факторларын ұдайы өндіру, жұмыс күшінің ұдайы өндірісі және өндірістік қатынастар (экономикалық) ұдайы өндірісі сияқты әлеуметтік экономикалық аспектілер аса маңызға ие. Қоғамдық капиталдың бұл үш жағы оның тұтастай ұдайы өндірісін қамтамасыз етеді. Олардың ең болмағанда бірінде ұдайы өндіріс болмаса — тұтастай түрде ол жоқ деген сөз. Ұдайы өндіріс жай (қарапайым) және кеңейтілген вариантта (формаларда) жүзеге асырылуы мүмкін. Жай (қарапайым) ұдайы өндіріс сол көлем мен санды бұрынғы өндірісті қалпына келтіру. Бұл, яғни қоғам барлық жаңадан өндірілген өнімді (қосымша) тұтынуға жұмсайды. Мұндай қарапайым ұдайы өндіріс кейбір азиялық, латиноамерикалық және африкалық басым көпшілік елдеріне, ал ықшамды ұдайы өндіріс қайта құрудың алғашқы кезеңіндегі ТМД елдері үшін тән болып саналады.
Өндіріс уақыты мен айналым уақыты.Өндіріс қорларын оңтайлы пайдалану тиімділігін арттырудың үш басты бағытын бөліп айтуға болады: 1) бірінші бағыт негізгі капиталға қатысты. Ол қорқайырымын мына негізгі шаралардың көмегімен арттыруды (немесе қорсыйымдылығының төмендеуін) көздейді: - анықталмаған, әрекет етпейтін жабдықтарды жою; - актив қорлар үлесін көбейту, пассив қорлардың шығыстарын қысқарту; - жабдықтың жұмыс ауысымы коэффициентін арттыру (тұрып қалуды болдырмау, пайдалануды жақсарту және техниканы жөндеу, 2 және 3 ауысымдағы еңбекті ынталандыру және т.б.); - ескірген қорларды жаңа жоғары өнімділігі бар техникаға ауыстыру; - құрылымды жеделдету және жаңа күштіліктерді қолданысқа енгізу. 2) Айналым капиталына қатысты өнімнің материалсыйымдылығын төмендету маңызды болып табылады, яғни материалдық ресурстардың (металл, ағаш, отын, қуат және т.б.) өнім бірлігіне жұмсалуы. Бұл осы ресурстардың үнемделуін көздейді. Әсіресе: - жаңа үнемдегіш материалдар мен бұйымдардың озық конструкциялары; - ресурс жинақтағыш технологиялар мен еңбекті тиімді ұйымдастыруды енгізу; - ресурстардың үнемделуін ынталандыру және өнім сапасын жақсарту. Үшінші бағыт – капитал айналымының уақытын қысқарту. Осындай қысқарту ресурстардың үнемделуіне ықпал етеді. Айналымды жеделдетудің нақты жолдарын анықтау үшін капиталдың айналым уақытының құрылымын білу қажет (2.10 сурет). Айналмалы капиталдың айналым уақыты ауыспалы айналымның бір айналымына тең. Негізгі капиталдың айналым уақыты авансыланған негізгі капиталдың жылдық амортизациясына тең. Авансыланған бүкіл капиталдың айналым уақыты авансыланған капиталдың жылдық амортизациясы мен айналмалы капиталдың жылдық айналым сомасына қатынасы. Айналым уақыты өндіріс уақыты мен айналыс уақытынан тұрады. Капитал айналымының жылдамдығы өндіріс тиімділігіне ықпал етеді. Көп мөлшерде пайда табу мақсатымен кәсіпкер капитал айналымын тездетуге мүдделі болады. Капитал айналы- мының уақыты өндіріс уақыты актив Жұмыс кезеңі барысында еңбек заттары тікелей әсерге ұшырайды және қайта ұйымдастырылады (шикізат пен бөлшектерді өңдеу, конструкцияларды жинақтау және т.б.) Технологиялық үзілістер - адамның тікелей қатысуынсыз іске асырылатын өндірістік процестер уақыты пассив Ұйымдастырушылық үзілістер - қайта ауысымдар, демалыс күндері, түскі ас демалыстары, жабдықтарды жөндеу мен басқа да бос тұрып қалулар өндіріс құралдарының өндірістік қорларда болу уақыты – үздіксіз өндіріс үшін өте қажет, бірақ оны дәл ұйымдастырғанда жоққа шығуы мүмкін Айналым уақыты Сатып алу уақыты - өндіріс құралдарын сатып алуға және жұмыс күшімен қамтамасыз етуге арналған уақыт. Дайын өнімді сатуға арналған уақыт - өнімді қоймаға тапсырған сәттен бастап тауарды сатудан түскен ақша кәсіпорын шотына аударылғанға дейінгі уақыт. өндіріс техникасы мен технологиясын жетілдіру, ресурстарды үнемдеу, жұмыс уақытының жоғалуын болдырмау, ауысым коэффициентін арттыру, шикізатпен жабдықтау қалпын қамтамасыз ету, жабдықтау, жарақтау жүйесін жақсарту және т.б.
ППППППППППППППППППППППППППППППП
Пайыз капитал иесінің факторлы табысы ретінде. Қызмет етуші капиталист табысының қалған бөлігі кәсәпкерлік болып табылады. Қарыз капиталын қолданудың нәтижелігі пайыздық нормасымен немесе ставкасымен анықталады. Қазіргі экономикалық теорияның түсіндірілуі бойынша пайыз бұл адамдардың ресурстарды сатып алуда оған қажетті ақшаны күтіп жинамай ақ ресурстарды қазір алу үшін төлейтін бағасы. Пайыз көлемін сұраныс және ұсыныс теориясы арқылы анықтауға болады. Капиталға деген сұраныс өсіп, ұсыныс азайғанда пайыз деңгейі төмендейді.
Пайда және шығын.
Өндіріс шығындары – бұл өнімді өндіруге кететін шығындар. Экономист пен бухгалтер оларды әртүрлі есептейді. Бухгалтер – шығындарды фирманың өндіріс факторларын сатып алуға кететін нақты шығындары ретінде анықтайды. Олар бухгалтерлік құжаттарда көрсетіліп айқын түрге ие болады. Айқын шығындар (бухгалтерлік немесе сыртқы) – бұл сырттан алынған ресурстар үшін төленетін ақшалай төлемдер. Бұған кіретіндер: жалдамалы жұмысшыларға төленетін еңбекақы, шикізаттар мен материалдарды төлеу, көліктік, қаржылық және заң қызметтері үшін төлемдер.
Экономист өндіріс шығындарының құрамын ресурстарды сатып алуға кеткен айқын шығындарды ғана қосып қоймайды, сонымен қатар, фирманың өз меншігіндегі ресурстарын пайдаланумен байланысты ішкі шығындарды, яғни айқын емес шығындарды қосады. Бұлардың айқын шығындардан өзгешелігі – бұл шығындар төленбейді және бухгалтерлік есеп беруде көрсетілмейді. Айқын емес шығындар шамасы берілген ресурстарды балама нұсқада тиімдірек қолданғанда олардың әкелетін түсімімен анықталады. Бұған жататындар: кәсіпкердің меншігіндегі капиталға түсетін пайыз, жалгерлік төлемдер, кәсіпкердің өзінің менеджерлік жұмысының төлемақысы. Сонымен:
Сэк. = Сбухг. + Сайқын емес.
Экономикалық тұрғы – фирманың шығындаған өндіріс факторларын балама нұсқаларда қолданған кезде ең жоғарғы деңгейдегі түсімділікті қандай шамада алуға болатынын анықтауға негізделген.
Пайда – фирманың тауарлар мен қызметтерді сатудан түсетін жалпы түсімдері мен оның жалпы шығындарының арасындағы айырма:
π = TR – TC.
Бухгалтерлік пайда – жалпы түсім мен фирманың айқын шығындарының арасындағы айырма түрінде анықталады:
πбух. = TR – TCбух.
Экономикалық пайда – бұл жалпы түсім мен фирманың барлық шығындарының арасындағы айырма түрінде анықталады:
πэк. = TR – TCэк.
Қалыпты (қарапайым немесе нөлдік) пайда – бұл өзінің жеке меншік кәсібін жүргізуге ынтасы болу үшін кәсіпкерге қажет ең төменгі деңгейдегі түсім. Егер πэк. = 0 болса, онда бұл кәсіпкердің өзінің іс-әрекетінің аумағында ұстанып қалуына септігін тигізетін, тек қана қалыпты пайда алатынын көрсетеді.
Шығындар шамасы мен шығарылатын өнім көлемі арасындағы өзара байланысты зерттеп талдағанда фирманың қысқа мерзімдегі өндіріс шығындарын мынадай түрлерге бөліп көрсетуге болады:
Тұрақты шығындар (FC) – өнім шығару көлеміне байланысты емес тәуелсіз шығындар.
Өзгермелі шығындар (VC) – өнім көлемі өзгергенде өзгеріп отыратын шығындар.
Жалпы шығындар (TC) – фирманың өнімді өндіруге және оны сатуға жұмсайтын барлық шығындарының жиынтығы: TC = FC + VC.Осындай шығындардың динамикасы мен өзара байланыстарын мына төмендегі суреттен көруге болады (сурет 5.1).
Өндірушілер көбінесе орташа шығындар (АС - өнімнің 1 бірлігіне шаққандағы шығындар) шамасына көп көңіл бөледі. Оның үш түрі болады:
1) орташа тұрақты шығындар: AFC = FC / Q;
2) орташа өзгермелі шығындар: AVC = VC / Q;
3)орташа жалпы шығындар: AТC = AFC + AVC.
Өнімнің қосымша 1 бірлігін өндіргенде жұмсалатын қосымша шығындарды шекті шығындар деп атайды: МС = ∆TC / ∆Q = ∆VC / ∆Q, яғни ∆TC = FC + ∆VC, ал FC – const.Q
Орташа және шекті шығындар
шекті шығындар (МС) орташа өзгермелі шығындар (AVC) мен орташа жалпы шығындардан (ATC) төмен болған уақытта, AVC пен AТC азаяды;
егер MC > AVC және MC > ATC болса, онда орташа шығындар өседі;
орташа жалпы және орташа өзгермелі шығындардың ең төменгі (минимум) нүктелерінде MC = ATC = AVC болады.
Фирма ұзақ мерзімді кезеңде өзінің барлық ресурстарын өзгерте алады, олай болса өндіріс факторларының барлығы да өзгермелі болып табылады. Әрбір фирманың мақсаты – орташа шығындарды (АТС) азайта отырып, өнім шығару көлемін (Q) арттыру болады.
Ұзақ уақыт мерзімінде орташа шығындар қисығы (LRAC) өндірістің қысқа уақыт мерзіміндегі шығындар қисығын жанап өтеді және ол масштаб тиімділігін (өндіріс ауқымын) көрсетеді.
масштабтың оң тиімділігі LRAC қисығының теріс көлбеулі кесіндісінде орын алады;
масштабтың тұрақты тиімділігі LRAC қисығының көлденең бөлігіне сәйкес келеді;
масштабтың әсері теріс болған жағдайда өндіріс шығындары жоғарылайды және LRAC қисығы жоғары қарай өседі.
Шекті шығындардың ұзақ мерзімдегі қисығы (LRMC) қысқа уақыт мерзіміндегі шекті шығындар қисықтарын жанап өтпейді. LRMC – бұл өндірушінің кәсіпорын ауқымының шамасын өзгерту мүмкіндігі болған жағдайдайындағы өндіріс шығындарын арттыруы:
егер LRMC < LRAC болса, онда LRAC азаяды;
егер LRMC > LRAC болса, онда LRAC көбейеді;
егер LRMC = LRAC болса, онда LRAC = min. болады.
Шығындар деңгейі туралы ақпараттар изокосталарды (тең шығындар сызықтарын) тұрғызуға мүмкіндік береді.
Изокоста (тең шығындар сызығы) – бұл барлық нүктелерінде жалпы шығындары тең болатын өндіріс факторларының тіркестерін көрсететін сызық. Изокостаның график түріндегі көрінісі: PL – еңбектің бағасы; PK – капиталдың бағасы.
30.Кәсіпорын капиталының айналымы және толық айналымы
Негізгі қордың әртүрлі тобының оның жалпы құнына қатынасы негізгі қордың құрылымы деп аталады. әртүрлі сала мен кәсіпорындардағы негізгі қордың құрылымы бірқатар факторларға байланысты әрқалай болып келеді. Мұндай факторларға шығарылатын өнімнің күрделілігі , конструкторлы-технолгиялық ерекшелігі, өндірістің типі , технологиялық процестің материалдар және қолданылатын машина жабдықтардың техникалық деңгейі, өндірісті құрамдастыру деңгей, кәсіпорындарды орналастыру т.б. жатады.
Негізгі қор дегеніміз өндірістік процеске ұзақ уақыт бойы қатынасатын, өзінің құныны дайын өнімге тозуына қарай біртіндеп өткізетін және натуралды заттық формасын сақтайтын өндірістік қордың бір бөлігі. Негізгі қор өндірістік процеске қатысу сипатына байланысты өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Негізгі қордың мәні мен мазмұны
Өнімді дайындау процесіне қатынасатын барлық материалдық элементтердің жиынтығы өндіріс құралдарын береді. Өндіріс құралдары еңбек құралдары және еңбек заты болып бөлінеді. Еңбек құралдары негізгі өндірістік қордың заттық мазмұныны құраса, еңбек заты өндірістік айналым қорының заттық мазмұнын құрайды.
Негізгі қор дегеніміз өндірістік процеске ұзақ уақыт бойы қатынасатын, өзінің құныны дайын өнімге тозуына қарай біртіндеп өткізетін және натуралды заттық формасын сақтайтын өндірістік қордың бір бөлігі. Негізгі қор өндірістік процеске қатысу сипатына байланысты өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Материалдық өндіріс сферасында қолданылатын негізгі қорлар өндірістік деп, ал халықтың тұрмыстық және мәдени қажетін қанағаттандыру үшін қолданылатындары өндірістік емес деп аталады. Мысалы өндірістікке (өндіріс үйлері, қондырғылар, өқұрал-жабдықтар т.б.) жатады. өндірістік емеске кәсіпорынға қарайтын және оның балансына кіретін (тұрғын үй, бала бақшалары, мәдениет үйлері, стадиондар және олардың жабдықтары) жатады.
Негізгі қорлар қолданылу бағытына және натуралды – заттық
белгілеріне қарай келесі топтарға топтастырылады:
1. Өндірістік үйлер
2. Қондырғылар
3. Тасымалдау қондырғылары;
4. Машина жабдықтар оның ішінде:
а) күш машиналары
б) жұмыс машиналары
в) өлшеуші және реттеуші приборлар мен қондырғылар, лабораториялық жабдықта
г) есептегіш техника
д) басқада машина жабдықтар
5. Көлік құралдары
6. Инструмент
7. Инвентарь
Негізгі қорды бағалау, негізгі қордың табиғи және моральдық тозуы, негізгі қордың амортизациясы және негізгі қорды пайдалану көрсеткіштері.
Негізгі қорларды есепке алу және бағалау натуралды және құндық әдісте жүзеге асырылады. Еңбек құралдарын натуралдық көрсеткіш арқылы бағалау жүзеге асырылатын өндірістік процестің технологиялық ерекшелігіне байланысты және ол негізгі қордың жекеленген топтарын есепке алу мен жоспарлау үшін, өндірістік қуатты есептеу үшін, жабдықтардың қолданылу деңгейін ианықтау үшін т.б. қолданылады.
Негізгі қорларды ақшалай немесе құндық бағалау олардың жалпы көлемін, динамикасын, құрылымын және дайын өнімге өткізілетін құнын анықтау үшін қолданылады.
Негізгі қорды құндық бағалаудың үш түрі бар:
1. толық бастапқы құн арқылы бағалау
2. қалпына келтіріу құны арқылы бағалау
3. қалдық құн арқылы бағалау
Өндіріс процесінде негізгі қорлар табиғи және моральдық тозуға ұшырайды. Физикалық тозу деп негізгі қордың тұтыну құнын жоғалтуын айтады. Моральдық тозу деп ғылымның жетістікткріне байланысты негізгі қордың өндірістен шығарылуын айтады.
Негізгі қор құнының өндіріске біртіндеп енгізілуі – амортизация деп аталады. Негізгі қордың тозу деңгейіне сәйкес келетін амортизацияның ақшалай көрінісі – амортизациялық аударым деп аталады. Негізгі қордың қолданылу тиімділігін көрсететін көрсеткіштер жалпы және жеке болып екі топқа бөлінеді. Жалпы көрсеткіштер: қор қайтарымы және қор сыйымдылығы.
4. Айналым қаржысын пайдалану тиімділігі
Кәсіпорын айналым қорын мөлшерлеу мақсаты – айналым өндірістік қорына және айналым қоры экономикалық ресурстардың өнімдерін қарызға беруде өнімнің үздіксіз процесін және өткізілуін қамтамасыз.
Кәсіпорынның айналым қаржысы деп, оның өндірістік айналым қоры мен айналыс қорын құрауға авансаланатын ақашалай қаржысын айтады. Айналым қоры деп әрбір өндірістік циклде толығымен тұтынылатын, өзінің құныны өндірілген дайын өнімге толығымен тұтастай өткізетін, натуралды заттық формасын сақтайтын өндірістік қордың бір бөлігін айтамыз.
Айналым қаржысының мәні мен мазмұны.Айналым қаржысын қалыптастырудың көздері.
Кәсіпорынның айналым қаржысы деп, оның өндірістік айналым қоры мен айналыс қорын құрауға авансаланатын ақашалай қаржысын айтады. Айналым қоры деп әрбір өндірістік циклде толығымен тұтынылатын, өзінің құныны өндірілген дайын өнімге толығымен тұтастай өткізетін, натуралды заттық формасын сақтайтын өндірістік қордың бір бөлігін айтамыз.
Кәсіпорынның айналым қоры үш бөлімнен тұрады:
- өндірістік запастар
- бітпеген өндіріс және өздерінің дайындаған жартылай фабрикаттары
- болашақтың шығыны
Өндірістік запастар – ьұл өндірістік процеске жіберу үшін дайындалған еңбек заттары: шикізат, негізгі және қосалқы, отын, сатып алынған жартылай ерекшелігіфабрикаттар, буып – түю бұйымдары, ыдыстар, негізгі қорды ағымдағы жөндеуге бағытталағн запас бөлшектер.
Бітпеген өндіріс және өздерінің дайындаған жартылай фабрикаттары – бұл өндірістік процеске енгізілген еңбек заттары: өңдеу және жинақтау процесіндегі материалдар, бөлшектер бұйымдар. Өздерінің дайындаған жартылай фабрикаттары – бұл бір цехта өңдеуден толығымен өткен, бірақ кәсіпорынның басқа цехтарында әрмен қарай өңдеуді қажет ететін еңбек заттары.
Болашақтың шығыны – бұл берелген уақыт ішінде өнімнің жаңа түрін дайындауға және игеруге жұмсалатын шығын.
Пайыз капитал иесінің факторлы табысы ретінде. Қызмет етуші капиталист табысының қалған бөлігі кәсәпкерлік болып табылады. Қарыз капиталын қолданудың нәтижелігі пайыздық нормасымен немесе ставкасымен анықталады. Қазіргі экономикалық теорияның түсіндірілуі бойынша пайыз бұл адамдардың ресурстарды сатып алуда оған қажетті ақшаны күтіп жинамай ақ ресурстарды қазір алу үшін төлейтін бағасы. Пайыз көлемін сұраныс және ұсыныс теориясы арқылы анықтауға болады. Капиталға деген сұраныс өсіп, ұсыныс азайғанда пайыз деңгейі төмендейді.
Пайда кәсіпкердің факторлы табысы ретінде. Пайда-кәсіпкердің факторлық кірісі.Пайда-ол кіріс капиталы. Пайда ең негізгі мақсаты және қызметінің негізгі қорытындысы. Пайданың көлемі кіріс пен шығыстың айырмасынан анықталады.Пайдаға әсер етуші жіктелім факторлары1.Қолданатын факторлар: А) қолдану; Б) әлеуметтік қажеттілік;В) шығынның жабылуы және басқа шығындар; Г) қаржы капиталынг салу; 2. Бөлу факторлары: А) бюджеттік және бюджеттік емес қорға бағытталуы; Б) банкке несие өтеу және салық төлеуіне бағытталуы;В) өндірісте қалады; Г) басқа бөлу факторлары. 3. Бір біріне әсер етуші факторлар: А) айналыс құралдарының айналымы; Б) баға, тариф, жиын;В) несиенің пайыздық ақысы; Г) салық және салық ақысы; Д) өзіндік құн;Е) еңбек өндірісі; Ж) қайтарымы қор;З) қордың жасақтануы.4. Құрылу факторы: А) түсімнен түскен тауардың таралуы, жұмыс және қызмет; Б) түсімнен басқа активтердің таралуынан, материалдық қор және материал емес активтар кірісі; В) түсімнен түскен негізгі қаражаттың таралуы; Г) бөлшектік кірістің басқа қорға қатысуы; Д) акция кірісі, облигация, басқа да бағалы қағаздар;Е)айыппұл алуының көптігі, төлеушілердің тұрақсыздығы. Пайданы алдымен тауардың нарықтық сату бағасы мен оны өндіру үшін жұмсалған шығындардың айырмасы деп қарауға болады. Пайданың мынадай түрлері бар: • бухгалтерлік пайда — сыртқы шығындарды өтеген соң, яғни жеткізушілерге ресурстар үшін төлем жасаған соң, жалпы ақша түсімінен қалған табыстың бөлшегі; • экономикалық (таза) пайда — фирманың жалпы табысынан барлық шығындарды (сыртқы, ішкі) алып тастағаннан соң калғаны; • баланстық пайда — өнімді өткізуден түскен түсім мен материалдық шығындар, амортизация және жалақы сомасының айырмасы. Кейде баланстық пайданы жалпы пайда деп атайды. Өйткені осы пайда кәсіпорын құралдарын бөліп жөне пайдаланудың көзі
болып табылады.
РРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРРР
ССССССССССССССССССССССССССССССС
Салықтар жәнеолардыңқызметтері.Салықтүрлеріжәнеолардыалудыңәдістері.
Салықтар–мемлекеттікбюджеткезаңдыжәнежекетұлғаларданбелгілібірмөлшердетүсетінміндеттітөлемдер.Салықтар–шаруашылықжүргізушісубъектілердің,жекетұлғалардыңмемлекет пен екіарадағымемлекеттік бюджет арқылыжүзегеасырылатын,қаржықатынастарынсипаттайтынэкономикалықсанат.Салықтардыңэкономикалықмәнімынада:салықтаршаруашылықжүргізушісубъектілер мен халықтабысыныңқалыптасуындағықаржылыққатынастардыңбірбөлігінбілдіредіСалықтарнегізгімынадайқызметтері бар:1.реттеушілік;2.фискалдық;3.қайта бөлу.Реттеушілікқызметі–салықтыңеңнегізгіқызметі. Осы қызметарқылысалықтар ел экономикасынаөзықпалынтигізеді,яғнисалықтарреттеужүзегеасырылады.Салықтықреттеудіңеңбастымақсаты-өндірістіңдамуынаықпалету.Салықтардыңекіншіқызметі–фискалдықнемесебюджеттікқызметі.Бұлқызметіарқылымемлекеттікбюджеттіккірісбөліміқұрылып,салықтардыңқоғамдықміндетіартады.Себебі,салықтармемлекеттікбюджеттіңкірісінтоптастыраотырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағыбасқа да шаралардыңіскеасуынқамтамасызетеді.Қайтабөлуқызметіарқылытүрлісубъектілертабысыныңбірбөлшегімемлекетпайдасынаөтеді. Бұлқызметтіңіс - әрекетініңкөлеміішкіжалпыөнімдісалықтардыңалатынүлессалмағыарқылыанықтайды. Салықтүрлері:Акциздардытөлеушілерболыпакцизделетінтауарлардыөндіретіннемесеакцизделетінқызметтүрлерінжүзегеасыратын,акцизделетінтауарларды ҚР территориясынаимпорттайтынжекежәнезаңдытұлғалартабылады.Жерсалығы.Төлеушілер–меншікқұқында,тұрақтыжерпайдаланушықұқындажәнеалғашқықайтарымсызуақытшажерпайдалануқұқындасалық салу нысандары бар жекежәнезаңдытұлғалар.Жекетабыссалығы.Жекетабыссалығынтөлейтіндер–салық салу нысандары бар резидент және резидент емесжекетұлғалар.қосымшақұнсалығы.ҚҰСдегеніміз–тауарөндірісіжәнеайналымыпроцесіндеқосылып,сатылғанкездесалықсалынатынайналымныңбірбөлігінбюджеткетөлеу,соныменқатар,ҚРтерриториясынатауардыимпорттағанкездетөленетінтөлем.Көлікқұралдарынасалынатынсалық.Төлеушілер – меншікқұқындасалық салу нысандары бар жекетұлғалар, меншікқұқындасалық салу нысандары бар заңдытұлғалар мен олардыңқұрылымдықбөлімшелері.
Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы. Нарық тепе-теңдігі. Нарықтық экономика Мұндай қарым - қатынас нұсқасын жасап шығару бұл сұраныс пен ұсынымның шексіз өзара қарым - қатынасы . экономика Сұраныс пен ұсынымның қарапайым нұсқасында ғылымының тарихында тұтас дәуірді қамтиды . 200 жылдан астам өтсе деп казіргі нарықтық мен теориялық жағынан танысу дәл содан басталады. Экономикасы Сұраныс пен ұсыным – нарықтың қарапайым элементтері ( Сөз бұл жерде еркін сұраныс және еркін ұсыным жөнінде болып отыр ). Ал , нарықтық экономикада кез - келген экономикалық процес " Нарықтық " болып табылатындықтан, өзіндік кез - келгені мамыры " нарық " екі сона болып әрекет өтетіндіктен барлық процестер мен қызмет салалары арқылы сипатталып категориясы,- сұраным мен " ұсынымның " өзара қарым - қатынасы ретінде көрсетіле алады .Нарықтық экономиканың барлық мәні арзанға өндіру ( сатып алу )- себептерден сона қымбатқа сатуда жатыр . деп экономикалық теорияның негізіне сатып алушылар мен сатушылардың ( сұраныс пен ұсынымның ) қарым - қатынасы иә алынған . Біз нарықты талдауды сұранымнан бастаймыз. Өйткені сұраныс - нарықтық экономиканың әр адамға да жақын әрі түсінікті саласы: ұсынымға бәрі де қатыса бермейді, ал, сұранысқа барлығы да қатысады. Аталып отырған бөлім бір-бірімен бәсекелес көптеген сатушылар мен сатып алушылар болатын нарыктың кызмет істеу механизмін талдауға арналған. Сатылатын тауар біртектес стандартты және тауардың әр данасы бірдей бағамен сатылалы деп жорамалдаймыз. Тауардың бағасын жеке адам белгілей алмайды, ол (баға) нарықтағы сатушылар мен сатып алушылардың өзара бәсекеге түсуі нәтижесінде тағайындалады. Бәсеке жағдайында бағаның қалыптасу механизмін түсіну үшін сұраныс және ұсынысқа негізгі талдау жүргіземіз. Бұл талдау кезінде сатылатын және сатып алынатын тауарлардын көлемі мен бағаларынын арасындағы байланысқа көп көңіл бөлеміз, сонымен қатар тауарлардың бағасы мен қөлеміне басқа да факторлардың қалай әсер ететінін қарастырамыз. Алғаш рет Сұраныс және Ұсынысты Адам Смит 1776 жылы жарық көрген «Халық байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу» кітабында «Көрінбейтін қол» атты категориялық ұғымы ретінде қарастырып зерттеген. Сұраныс және Ұсыныс мәселелері Нарықтық тепе-теңдікті анықтайтын факторлар болатынын Альфред Маршалл өзінің 1890 жылы шыққан «Саяси экономия принциптері» жұмысында принципті негіздегі шешімін тапты
Теңдік баға – бұл сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін, сұраныс пен ұсыныс қисығының қиылысуы арқылы пайда болған баға. Егерде нарықтық баға – Р1 теңдік бағадан - Ре төмен болса, нарықта тауардың тапшылық жағдайы орнайды яғни сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен артады. Егерде нарықтық баға Р2 теңдік бағадан жоғары болса, онда артықшылық орнайды, яғни ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артады. Сұраныс пен ұсыныс көптеген факторлардан тәуелді және осы факторлардың өзгеруіне қарай олар да өзгереді. Икемділіктің мағынасы осындай өзара өзгерістерден туындайды.
Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері. Сұраныс ақшалай камтамасыз етілген тұтынушының қажеттілігі немесе сұраныс төлем қабілеттілігі бар қажеттілік. Құндық тұрғыдан сұраныс осы қажетті тауарлардың санасын құрайды. Сұраныс заңы – тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға төмендегенде тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды. Сұраныстың қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. 7.1. графиктегі көлденең осьте сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) – тауардың бағасы, сұраныстың қисығы (Д). Нарықтық сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады. Сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:тұтынушылардың табысы. Табыс өскен сайын тұтынушылардың сұранысы да өседі.Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі. Егерде тауарлар бірін - бірі толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауарлардың (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі. Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауардың (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың ұлғаюына әкеледі.Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және топшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.
Ұсыныс – бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны. Ұсыныс заңы – бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше. Ұсыныстың қисығы – бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.
Ұсынысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауарлардың бағасы.Келешекте инфляциялық және тапшылық жағдайлардың өзгерістерін күту.Бәсекенің деңгейіСалықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі – ұсыныстың өсуіне әкеледі.Ұсынысқа өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды.Графикке ұсыныс қисығын салғанда тікелей осьте тауардың бағасы (Р), көлденең осьте ұсыныстың көлемі (S). Қисық сызық шығып келе жатқан бағытта болады.
Баға механизмі және бәсеке арқылы сұраныс пен ұсыныс өзара байланыста болады. Бұл байланыс нарықта тепе-теңдік жағдайы орнауына мүмкіншілік әкеледі. Нарықтағы тепе-теңдік жағдайы сұраныс пен ұсыныстың теңдігінде орнайды. Бұл жағдайда теңдік баға мен теңдік көлем қалыптасады. Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы мол алу үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол нарық субъектілерінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сферасындағы ара қатынастары. Форма жағынан бәсеке ұйымдастырудың нормалары мен ережелерінің, мемлекеттік және жеке құрылымдардың директивалары мен іс-қимыл әдістерінің жүйесі.
БАҒА — тауар мен көрсетілетін қызмет бірлігі үшін төленетін немесе алынатын ақша (не өзге тауар мен қызмет) мөлшері. Тауар өндірісі мен ақша-тауар қатынасының пайда болып, дамуымен бірге Баға да пайда болды.
Сұраныс заңы – тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға төмендегенде тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды. Сұраныстың қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. Сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:Тұтынушылардың табысы. Табыс өскен сайын тұтынушылардың сұранысы да өседі.Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі. Егерде тауарлар бірін - бірі толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауарлардың (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі. Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауардың (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың ұлғаюына әкеледі.Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және топшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.
Сұраныс заңы – тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға төмендегенде тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды. Сұраныстың қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. Сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:Тұтынушылардың табысы. Табыс өскен сайын тұтынушылардың сұранысы да өседі.Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі. Егерде тауарлар бірін - бірі толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауарлардың (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі. Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауардың (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың ұлғаюына әкеледі.Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және топшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгкүндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.
Сұраныстың бағалық икемділігі.
Бұл жердегі бағалық икемділік коэффициенті ( Ep ) заттың бағасы 1% — ке өзгерсе, онда сол затқа деген сұраныстьың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді. Бұл көрсеткіш сұраныс көлемінің осы тауардың бағасы өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады, бірақ сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарамыз. Сұраныстың бағалық икемділігін анықтаған кезде тауарға деген сұраныс төмендегідей бес түрге бөлінеді:
1) икемді; 2) икемсіз; 3) икемділігі бірге тең; 4) өте икемді; 5) өте икемсіз.
Егер сұраныс көлемінің өсу проценті бағаның өсу процентінен көп болса және тауардағы бағасы төмендегенде жалпы түсім көбейетін болса, онда сұраныс икемді болады. Сұраныстың бағалық икемділігін график түрінде көрсетейік. Бұл графикте сұраныс көлемі бағаның өзгеруіне сезімталдықпен жауап беріп тұр. Бағаның 50 теңгеден 30 теңгеге дейін төмендеуі сұраныс көлемін 30 данадан 60ға дейін көбейтіп тұр. Сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бағаның проценттік өзгеруінен көп болғандықтан, бағаның төмендеуі тауарларды сатудан түскен түсімді көбейтіп отыр. Түсім дегеніміз – тауарлардың бағасы мен сатылған тауар мөлшерінің көбейтіндісі: TR = P*Q, Мұнда, TR – түсім, m; P – тауардың бағасы, m; Q – сатылған тауардың көлемі, дана. Көбінесе, ауыстырушы (субститут) тауарлары көп болатын тауарларға және ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларға деген сұраныс икемді болады. Мысалы, «Сұлтан» макаронына деген сұраныс икемді болады, себебі оны ауыстыратын басқа макарондардың түрі өте көп. Ал ұзақ уақыт пайдаланылатын: тоңазытқыз, телевизор, қысқа толқынды пеш сияқты тауарларға сұраныс икемді болады, себебі жоғарыда айтылған тауарлардың бағасы жоғарыласа, тұтынушылардың оларға деген сұранысы өте азайып кетеді. Егер бағаның өсу проценті сұраныс көлемінің өсу процентінен көп болса және баға төмендегенде, жалпы түсім азаятын болса, онда сұраныс икемсіз болады деп айтамыз. Күнделікті қажетті тауарларға және ауыстыратын тауарлары аз болатын тауарларға сұраныс икемсіз болады Егер бағаның 1 проценттік өзгеруі, сұраныс көлемін бағасы шамаға өзгертетін болса және баға өзгеруіне байланысты жалпы түсім өзгермейтін болса, онда тауарға деген сұраныс икемділігі 1-ге тең болады.
Сұраныстың бағалық икемділігінің төмендегідей екі ерекше түрі бар.
Сұраныстың бағалық икемділігін (СБИ) қарастырған уақытта оларды нүктелік және доғалық икемділік деп бөлеміз. Нүктелік икемділікті есептеген кезде бағаның және сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бастапқы көрсеткіштерінің қатынасымен есептеледі, ал доғалық – орташа көрсеткіштерінің қатынасымен есептеледі. Сұраныстың бағалық икемділік коэффициентін (Ер(D)) анықтағанда төмендегідей формулаларды қолданамыз. Ep(D)= - нүктелік икемділік. Ep(D)= - доғалық немесе сызықтық икемділік. Q1Q2 – 1 және 2 кезеңдегі сұраныс көлемі; P1P2 – 1, 2 мерзімді уақыт кезеңіндегі тауардың бағасы. Егер СБИ-дің абсолюттік мәні 1 мен , (1<|Ep|<) аралығында болса, онда сұраныс икемді дейміз. Ал егер осы айтылған көрсеткіштің мәні (0<|Ep|<1)|Ep|=1) болса, онда сұраныс икемсіз деп аталады. Егер |Ep|=1 бұл жағдайда сұраныс икемділігі бірге тең болады. Егер Ep(D) мәні оң болса, онда зерттеп отырған тауар Гиффен тауары болады СБИ-ді есептеуді заттың бағасы өзгеруіне байланысты тұтынушылар шығындарының және сатушылар түсімінің өзгеруін жорамалдау үшін қолдануға болады.
|
СБИ |
Жалпы түсім (шығындар өзгеруі) |
|
|
Баға төмендегенде |
Баға жоғарыланғанда |
|
|
Икемді сұраныс (Ep>1) |
көбейеді |
азаяды |
|
Икемсіз сұраныс (Ep<1) |
Азаяды |
көбейеді |
|
Икемділігі бірге тең сұраныс (Ep=1) |
өзгермейді |
өзгермейді |
Сұраныстың бағалық икемділігіне төмендегідей факторлар әсер етеді:
қарастырып отырған тауарды ауыстырушы (субститут) тауарлар көп болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икемдігі болады, ал ауыстыратын тауарлар аз болса немесе жоқ болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икемсіз немесе өте икемсіз болады;
тұтынушылардың баға өзгеруіне бейімделуі; баға өзгеруін күтуі
Сұраныстың табыстық икемділігі.
Сұраныстың табыстық икемділігі (СТИ) (Еі) тұтынушы табысының көлемі 1%-ке өзгерген уақытта қарастырып отырған тауарға деген сұраныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсетеді. Сұраныстың табыстық икемділік коэффициенті Е1 – оң сан, теріс сан және нольге тең болады. Егер табыс өскен уақытта затқа деген сұраныс та өсетін болса, онда E1 >0. Бұндай тауарларды кәдімгідей тауарлар дейміз. Ал егер СТИ-дің мәні E1 >0 болса, онда бұл тауарлар – сапасыз тауарлар болады, себебі тұтынушының табысы өскен сайын қарастырып отырған тауарға деген сұраныс азаяды.
Сұраныстың табыстық икемділігі төмендегідей формулалармен анықталады. EI(D)- 1 және 2 сұраныстың табыстық икемділік коэффициенті. dQ/dI – сұраныс функциясының табыс арқылы алынатын алғашқы туындысы; І – тұтынушы табысы; Q – сұраныс көлемі. Егер табыс пен сұраныс көлемі белгілі бір уақыт аралығында өзгеретін болса, онда сұраныстың табыстық икемділігі мына формуламен анықталады: Мұнда, Q1,Q2 – 1 және 2 кезеңге сәйкес келетін тұтынушы табысы. Ұсыныс икемділігі. Ұсыныс көлеміне әсер ететін ең басты фактор осы қарастырып отырған таардың бағасы болып табылады. Баға өзгерген уақытта ұсыныс көлемі де өзгеріп отырады. Осы байланысты табу үшін ұсыныстың бағалық икемділігі деген көрсеткішті қолданамыз. Ep(S) – баға 1 процентке өзгерген уақытта, ұсыныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсететін шама. Ұсыныс икемділігін қарастырғанда уақытты 3 кезеңге бөлемз:
дәл қазіргі кезең;
қысқа кезең;
ұзақ мрзімді кезең
1>EP(S)>06, икемсіз ұсыныс.
Ep(S)>1, ұсыныс икемді.
Ұсыныс икемділігі төмендегідей формулалармен анықталады: 1) егер ұсыныс функциясы берілген болса, ұсыныс функциясының Р арқылы алынған алғашқы туындысы.
Р – қарастырып отырған тауардың бағасы; Q – осы тауарды ұсыну көлемі. 2) нүктелік икемділік: 3) доғалық икемділік:
ТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТТ
Тауарлы шаруашылық дегеніміз шаруашылық субъекттерінің әрекеттері рынок арқылы байланыстырылатын, өнімнің қоғамдық сипаты тікелей емес,жанама жолмен (рынок арқылы) анықталынатын, өндірісшілердің экономикалық оқшаулылығы мен зквиваленттік қатынастарына негізделген шаруашылық түрі.Тауарлы өндірісте өнімді жеке экономикалық, оқшауланған өндірісшілер өздері тұтыну үшін емес, басқалар тұтыну үшін, рынокта сату үшін өндіреді. Демек, мұндай өндірісте шаруашылық субъектерінің қатынастары негізінде ақшалы-тауарлы қатынас түрінде көрініс табады, өндіріс пен тұтыну нарық арқылы байланыстырылады. Өнім тауар ретінде белгісіз біреулерге және белгісіз нарыққа өндіріледі. Белгілі Мажариялық (Венгрия) экономист, тоталитарлы-социалистік мемлекет «солшыл ревизионист» деп қудалаған Янош Корнап тауарлы шаруашылықтың негізгі белгілерін төмендегідей қысқаша таныстырған: 1.Тауар өндірушілердің нарыққа тосқауылсыз кіру және одан кез келген уақытта шыға алу мүмкіншілігі; 2.Нарықта бәсекенің әділ жүргізілуі және оны көпшілік болып қолдау;3.Жеке меншіктің еркін қалынасуы және қорғалуы; 4.Рыноктық жүйенің негізгі белгілері және қозғаушы күштері ретінде жеке инициатива мен кәсіпкерлік.1Тауарлы шаруашылық натуралды шаруашылыққа қарағанда экономикалық прогресті керемет жылдамдатты, өйткені ол шаруашылық субъектерін еңбек өнімділігін арттыруға, өндірістерін үнемі жаңалап отыруға объективті ынталандырады. Сондықтан тауарлы шаруашылық алғашқы қауымдық қоғамның соңғы кезеңі мен құл иеленуші дәуірден бастап бүгінге дейін дамытылып жатыр. Адамзат одан да прогрессивті шаруашылықтың түрін ойлап тапқан жоқ. Оған әзірше альтернатива жоқ.Оку-әдістемелік әдебиеттерде тауарлы: өндірістің өмірге келу себептері мен шарттары деп қоғамдык еңбек бөлісуі мен өндірісшілердің экономикалық оқшаулылығы атап көрсетіледі. Бұл жерде себептері мен шарттарын (қажетті жағдайларын) шатастырмау керек. Ондай шатастыру үлкен методологиялық қателік болып табылады.Қоғамдық еңбек бөлісуі тауарлы өндірістің, ақшалы-тауарлы қатынастардың қалыптасуының шарты. Ол өздігінен тауарлы өндірісті өмірге алып келе алмайды. Сондықтан қоғамдық еңбек бөлісуі тауарлы өндірістің пайда болуының негізгі себебі емес. Бірақ ол тауарлы өндірістің қалыптасуына қажетті жағдайларды жасап береді. Еңбек бөлісуі болмаса айырбас қатынастары орын алмайды, демек тауарлы өндіріс мүмкін болмайды.Еңбек бөлісуі барысында адамдар белгілі бір өндірістермен шүғылданып, өнімнің белгілі бір түрін өндірумен мамандандырылады. Айырбас кезінде тұтыну қасиеттері әртүрлі өнімдер өзара айырбасталады. Ешкім бір түрлі затты дәл сондай тұтыну қасиеті бар затқа айырбастамайды, өйткені ешқандай қисын жоқ. Ондай әрекеттен нәтиже де шықпайды, пайда да таппайды. Демек,айырбас орын алуы үшін нарыққа өндірісшілер тұтыну қасиеттері мүлдем өзгеше әртүрлі тауарлармен келуі тиісті.Тауар шаруашылығының пайда болу шарты. Тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердіңбір-бірінен оқшаулануы.Ал, жеке меншік алғашқы қауымдық қоғамның ыдырау кезеңінде бой көрсетті.
Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбас пен рыноктың дамуына байланысты болады.
Тауарлы өндіріс натуралды шаруашылықтың даму арқасында дүниеге келді.
Негізінен тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір-бірімен оқшаулануы. Тауар айырбасы қауымдар арасында кездейсоқ кездескен жерлерде пайда болып, кейін әдетке айналады. Тауарлы өндіріс жағдайларында адамдар арасындағы “таза” қатынастар еңбектерінің нәтелерін айырбастау түрінде көрінеді.Бұл ерекше бір қатынастар, әрбір жеке еңбекті қоғам тарапынан жанама жолмен жонудың түрі.Ол өнім өндіруге жұмсалған еңбекті айырбас өрісінде өлшеу тәсілі. Тауарлы өндірісі алдымен қоғамдық еңбек бөлінісін тереңдеу арқылы дүниеге келді. Жекелеген өнімдерді өндіруге мамандану өндірушілер арасында өнімдерін айырбастауды қажет етсе, өндірісті мамандыру еңбек өнімділігін арттыруға жағдай жасайды.
Сөйтіп, өнімді айырбастау натуралды шаруашылықтың орнына тауарлы өндірістің келуіне басты себепші және алғы шарт болды.
Тауарлы қатынастардың әлеуметтік-экономикалық негіздеріне тоқталайық. Олардың ең бастысы – қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Әрбір өндіруші қоғамға қажетті өнімдердің белгілі бір түрлерін өндіруге мамандалады да, соның арқасында еңбек өнімділігін артып,молырақ табысқа ие болады. Еңбекші негізі – жеке меншікке байланысты өндірушілердің бір-бірінен оқшаулануы және өндірген өнімдерін еркімен өз қажеттеріне пайдалана алу осы жағдайлар тауарлы өндірісті қажет етеді және оған негіз болады. Сөйтіп, еңбектің нәтижесі тауарға айналады да, қоғамдық өндіріс тауарлы өндіріс түріне көшеді.
Тауар айырбасы рынок арқылы болатын жеке өндірушілердің арасындағы байланысты көрсетеді. Тауарайырбасы биологиялық құбылысқа жатпайды, экономикалық процесс. Олай болса оның түпкі тамырын адам табиғатынан инстинктімен емес, олардың өмірінің экономикалық жағдайынан іздеген жөн.
Тауар өндірісі деп өнімді оқшауланған, жеке өндірушілер өндіретін, оның үстіне олардың әрқайсысы қайсібір өнімді өндіруге маманданатын, сөйтіп, қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін өнімді рынокта сату және сатып алу қажет болатын қоғамдық шаруашылықтың ұйымдасуын айтады.
Тауар өндірісін құрайтын және қалыптастыратын экономикалық жағдайлар алуан түрлі.Негізгілері: қоғамдық еңбек бөлінісі және осы екі жағдайдың бірдей болуы. Мәселе, қоғамдық еңбек бөлінісінің орын алуы жеткіліксіз. К.Маркс ертедегі Индияда қоғамдық еңбек бөлінісі жақсы дәрежеде орын алған қауымныңбір түрі.Онда еңбек бөлінісінің іріленген 9 түрі болған. Өнімдер сауда – саттықсыз қауым мүшелеріне тегін бөлініп ортақ меншікке болған. Кейініректе өндірілген өнім, құрал ө жабдықтар нақтылы біреудің жеке меншігіне айналғанда жағдай мүлдем өзгерген. Енді ешкім бір-біріне ештеңені тегін бермеген. Мүлік иелерінен тегін беруді талап ету мүмкін болмаған. Өйткені, әрнәрсе әркімнің жеке меншігіне өтті ғой. Бұлар бір-бірінің ризашылығымен өздерінің қажеттерін қанағаттандыру мақсатындатауар аиырбас қатынасына түседі.Сөйтіп, өндіріс құралдарына жеке меншік тауар өндірісін біржолата қалыптастырады және даму процесін жеңілдетеді.
Әр рынок үлгісіне тауарлы өндірісінің ерекше моделі сәйкес келеді:
1. Дамымаған рыноктың тауарлы өндірісі;
2. Еркін рыноктың тауарлы өндірісі;
3. Реттелетін рыноктың тауарлы өндірісі;
4. деформацияланғанрыноктың тауарлы өндірісі;
1. Дамымаған рыноктың тауар өндірісі (жай тауар өндірісі) қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуы, тауар өндірушілердің өз еңбектеріне негізделген. Жай тауарлы өндіріс кезенде шығарылған өнімнің тек белгілі бір бөлігі ғана рынокқа шығарылады. Сондықтан, ол бүкіл экономиканы қамти алмағандықтан жалпыға ортақ емес.
2. Еркін рыноктың тауарлы өндірісі (рыноктық экономика) түбегейлі жаңа белгіге ие болды. Ол жалпы ортақ сипат алады, яғни ол келесі құбылыстарды білдіреді:
а) Адамның жұмыс күші тауарға айпалады және өндірушінің өз еңбнегінің орнына жолдамалы еңбек келеді;
б) Қоғамдық өмірдің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, рынок арқылы сатуға арналады.
Бұл кезеңдері тауарлы өндіріс еркін бәсекенің болуымен сипатталғандықтан, оны әлі күнге дейін еркін бәсеке дәуірінің капитализмі немесе “еркін экономика” деп атайды. Мемлекеттің шаруашылық өміріне тіпті толық араласпауы оны “таза” –Laisser faire, яғни “қалай жүрсе солай жүрсін” дегенді білдіреді.
Іс-әрекетті үйлестіру мақсатында барлық жерде рынок пен баға жүйелерін қолдану бұл тауарлы өндірісті рыноктық экономика деп атауға негіз болды. Рыноктық экономика машиналы өндіріс сатысында қалыптасты.
3. Реттелетін рыноктың тауарлы өндіріс экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталынады.
Бұл екеуінің елдегі барлық ресурстар мен материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтынудағы үлестері жоғары. Мемлекет белсенді түрде рыноктың экономикаға араласқанымен, рыноктың реттеуші ролі-“көрінбейтін қолды” жоққа шығарылмайды.Реттелетін рынок экономиканың монополияландыру, яғни үкімет алдында монополияны шектеу мәселесі пайда болатын кезде қалыптасаты. Мемлекеттік реттеудің басты формаларына заң шығару, салықтық және қаржылық формалары жатады.
Реттелетін рыноктың тауарлы шаруашылықтың бірнеше моделдері бар:
а) Әлеуметтік рыноктық шаруашылық
б) Аралас экономика
в) Корпоративтік экономика
Олар, ең алдымен мемлекеттік бағдарламалардың мақсатын бағытталуымен ерекшеленеді. Әлеуметтік шаруашылықтағы басты міндет- азаматтар мүддесін қорғау. Біріншісі- көбінесе Германияға, екіншісі- АҚШ-қа, үшінші модель- Жапония мен Швецияға тән.
4. Деформацияланған рыноктың тауар өндірісі әміршіл-әкімшіл э кономикаға тән және дамыған қоғамдық еңбек бөлінісін, дамыған машиналы өндірісті, ұлттық экономиканы ұдайы реттеуді, еркін нарықтық қатынастарды басып тастауды білдіреді.
Табыстар мен шығындарайналымыныңмакроэкономикалықүлгісі.Ұдайыөндіріс.
Экономикалық агенттермінез-құлықтарыныңеңтаралғансипаттарын табу бірыңғайкөрсеткішкебіріктіружәнеэкономикалықнарықтарқызметініңеңмаңыздызаңдылықтарын табу макроэкономикалықөзарақатынастардыагрегаттауғамүмкіндікбереді,яғнимакроэкономикалықнарықтардамакроэкономикалықагенттердіңмінез-құлықзаңдылықтарынзерттеуге.Бұлөнімнің,шығындар мен табыстарайналымсызбасынсалудыңкөмегіменжасалады.Алдыменэкономиканың 2секторлы үлгісінқарайық.Ол 2макроэкономикалық агенттерден–үйшаруашылықтары мен фирмаларданжәне 2нарықтан–тауарлар мен қызметкөрсетунарығы мен экономикалықресурстарнарығынантұрады.Фирмаларөндіретінтауарлар мен қызметкөрсетулердіүйшаруашылықтарысатыпалады да тауарлар мен қызметтернарығынаапарады.Тауарлар мен қызметтердіөндіруүшінфирмаларэкономикалықресурстарды–еңбекті, жерді,капиталдыжәнекәсіпкерлікқабілеттіліктердісатыпалады,яғниэкономикалықресурстарынасұранысұсынады,олэкономикалықресурстарыныңиелері–үйшаруашылықтары. Тауарлар мен қызметтердісатыпалғандаүйшаруашылықтарыоларүшінақшатөлейді.Бұлшығындардытұтынушығындарыдепатайды.Фирмаларөзөнімдерінүйшаруашылықтарынасатып,одантүсімалады.Солтүсімнен фирма үйшаруашылықтарынаэкономикалықресурстарыүшінтөлемжасайды,фирмаүшінол–шығындар,алүйшаруашылықтарыүшін–факторлықтабыстар–жалақы,пайызтөлейдіжәнепайда,олардыңсомасыұлттықтабыстықұрайды.Тапқантабыстардыүйшаруашылықтарытауарлар мен қызметтердісатыпалуғажұмсайды.Табыстар мен шығындаршеңбербойыншаайналады.Әрэкономикалықагенттіңтабысыекіншіэкономикалықагенттіңтабысынқұраотырып,шығындалады.Жаңағытабыс,өзкезегінде,оныңшығындарыныңнегізіболыпкеледі.Шығындардыңкөбеюітабыстыңөсуінеәкеледі,алтабыстыңөсуішығындардың ары қарайкөбеюініңалғышарты.Сондықтансызбаныайналымүлгісінемесешеңберліағындарүлгісідепаталады.Материалдықағындарсағаттілінеқарсыжылжиды,алақшаағындары–сағаттілібойынша.Сұраныссағаттілібойынша,алұсыныс–сағаттілінеқарсыжылжиды.Ұдайыөндіріс-бұлөндірістітұрақтытүрдежаңғыртужәнеөндірістіқайталаудаоныңнәтижелерін,пропорцияларын,нысандары мен қатынастарынбіртұтасету.Қоғамтұтынудытоқтатаалмайды,демек,ұдайыөндіріс-тұрақтыжәнеүздіксізтұтынудыңшарты.типтері:Жай,ұлғаймалыжәнекішіреймеліұдайыөндірісболады.Жайұдайыөндіріс-бұлөндіріс пен тұтынудыбұрынғыауқымдажаңғырту.Ұлғаймалыұдайыөндірістеөнімөндірісі мен тұтынудыңкөлемінарттыруқарастырылады.Кішіреймеліұдайыөндірісбелгіленгенкезеңішіндежүзегеасырылуымүмкін,алайдаөндірістіңұзақуақытбойытүсуіелдіңәлеуетініңбұзылуынажәнехалықтыңөмірсүрудеңгейініңайтарлықтайтөмендеуінеәкепсоқтыруымүмкін.Экономикағаұлғаймалыұдайыөндірістән.Тексолғанаигіліктітұтынудыарттыруға,өндірістіжетілдіруүшінжаңаалғышарттарқұруға,жаңатехнологиялардыигеруге,әлеуметтік,экологиялықжәнеқоғамныңбасқа да көкейкестіпроблемаларыншешугемүмкіндікбереді.
ТАУАР-АҚША ҚАТЫНАСТАРЫ – маркстік саяси экономияның нарықтық қатынастар деген ұғымды білдіретін термині. Мұнда оқшауланған тауар өндірушілер бір-бірімен қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы байланысқа түседі. Бұл қатынастар нарық, тауарларды сатып алу-сату, айырбастау арқылы көрініс табады; қ. Нарықтық қатынастар.Тауар - ақша қатынастарының дамуы дүниеге жаңа көзқарас тудырды: заттардың нақты ерекшеліктері маңызды деп есептелмейтін болды. Пифагоршылдар әлемді сандардың жиынтығы деп жариялағанда, олар осылайша сол кездегі қоғамдық қатынастардың дамуындағы маңызды өзгерістерді өздерінше көрсеткен болатын. Пифагоршылдардың көзқарастарының тауар-ақша қатынастарының дамуымен байланысын ағылшынмарксшілі Дж.Томсон мен А.Ф.Лосев тікелей көрсетеді. Пифагоршыл ойлау әдісіайырбас үшін өндіру мен тұтыну үшін өндірудің айырмашылығын көрсетті. Тауар өндірудің дамуы барысында мөлшерлік қатынастары бірден көзге түсті, ал сапалық қатынастар екінші орынға ысырылып тасталды.Ертедегі грек қоғамының өзінде-ақ мөлшерге тән болған абстрактылы анықтылық тауар-ақша қатынастарының ол кезде қоғамда билік жүргізетін элементке айналақоймағандығының нәтижесі еді. Ол кезде басым болған табиғи шаруашылық жағдайындатауар өндіру мен ақша қатынастарының кездейсоқ көріністерінің өздері-ақ бірден көзге түсіп дүниеге деген көзқарасқа маңызды әсер етті. Капиталистік өндірістік қатынастардың дамуымен абстрактылықтың жаңа сатысына көтерілу мүмкіндігі пайда болды, ол енді тауар-ақша қатынастарының билік құруымен қамтамасыз етіледі. "Еңбектің нақты түріне немқұрайдылық еңбектің шын бар түрлерінің өте дамыған жиынтығының болуын қажет етеді, енді олардың ешқайсысы үстем болып табылмайды. Осылайша, ең көлемді баршаға ортақ абстракциялар, жалпы алғанда нақты даму мол болған жағдайда пайда болады, ол жерде бір нәрсе, көптеген немесе барлық элементтер үшін ортақ болып табылады. Сол кезде ол нәрсе ерекше формада болу мүмкіндігінен айырылады" Рынок мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан оқшауланған еңбектің өте нәзік әрі күрделі экономикалық байланыс механизмі. Қазіргі рынок шаруашылық байланыстары мен экономикалық қатынастардың күрделі жүйесі. Осы жүйеде орталық рөлді жеке мүдде мен бәсеке атқарады. Солар арқылы кең көлемді ақпарат өңделеді, тауарлар мен кызмет керсетуді, капитал мен еңбекті ке-ректі жеріне, керсетілген мерзімде жеткізіп отырады. Осының бәрін кезінде ағылшын экономисі А. Смит рыноктық күшті, "көрінбейтін қол" деп атаған болатын. "Көрінбейтін қол" идеясының мәні мынада, адамдар өз мүддесіне әрекет етіп, өзінің қара басының қамын ойластыра отырып, түтас болғанда қоғам үшін тиімді игіліктер рыногының негізін қалайды.Рынокты бір сөзбен анықтап, сипаттау мүмкін емес, қалай болғанда да нақты алыс-беріс үшін сатушылар мен сатып алушылардың кездесетін орны деп түсіндіруге де болмайды. Рынок түсінігін тар және кең мағынада беруге болады. Тар мағынада тауар айналыс саласы — сауда, кең мағынада рынок бүл қоғамдық өндірісті үйымдастырудың белгілі формасы, онда өндірушілер мен тұтынушылар өзара әрекет ете отырып, нақты экономикалық мәселелерді ше-шеді:1) Қандай тауарларды, қашан және қандай мөлшерде өндіру қажет? Киімді көп өндіріп, тамақты аз ендіру керек пе, әлде керісінше ме, жазғы киімді қыста тігу керек пе, әлде жазда тігу дұрыс па? Не ендіру керек екендігін жоғары оргавдар емес, рынокта қандай тауарларға сүраныс білдіретін тұтынушылар шешеді;2) бүл тауарларды қандай ресурстардан және қавдай технологияның кемегімен өндіру керек? Жерді өңдеу әдістерін таңдап алу, нан мен жемісті химиялық тыңайтқыштарды қолдану арқылы өсіру керек пе, әлде басқаша әдіспен бе? т. б. Осы проблемалар ендірушілердің өзара бәсекесі арқылы шешіледі. Мұнда тиімді ендіріс әдістерін, жана технологияны пайдалану жолымен ендіріс шығывдарын азайтқандар табысқа жетеді;3) тауарды кімге арнап шығару керектігі құпиясы ұлттық табысты қоғамның әр қилы мүшелерінің арасында бөлу механизмінде дер едік. Бүл процесс рыноктағы сұраныс пен үсыныстың арақатынасынан байқалады, яғни халықтың төлем қабілетін сұранысы арқылы айқындауға болады.
Тауарлы шаруашылық дегеніміз шаруашылық субъекттерінің әрекеттері рынок арқылы байланыстырылатын, өнімнің қоғамдық сипаты тікелей емес,жанама жолмен (рынок арқылы) анықталынатын, өндірісшілердің экономикалық оқшаулылығы мен зквиваленттік қатынастарына негізделген шаруашылық түрі.Тауарлы өндірісте өнімді жеке экономикалық, оқшауланған өндірісшілер өздері тұтыну үшін емес, басқалар тұтыну үшін, рынокта сату үшін өндіреді. Демек, мұндай өндірісте шаруашылық субъектерінің қатынастары негізінде ақшалы-тауарлы қатынас түрінде көрініс табады, өндіріс пен тұтыну нарық арқылы байланыстырылады. Өнім тауар ретінде белгісіз біреулерге және белгісіз нарыққа өндіріледі. Белгілі Мажариялық (Венгрия) экономист, тоталитарлы-социалистік мемлекет «солшыл ревизионист» деп қудалаған Янош Корнап тауарлы шаруашылықтың негізгі белгілерін төмендегідей қысқаша таныстырған: 1.Тауар өндірушілердің нарыққа тосқауылсыз кіру және одан кез келген уақытта шыға алу мүмкіншілігі; 2.Нарықта бәсекенің әділ жүргізілуі және оны көпшілік болып қолдау;3.Жеке меншіктің еркін қалынасуы және қорғалуы; 4.Рыноктық жүйенің негізгі белгілері және қозғаушы күштері ретінде жеке инициатива мен кәсіпкерлік.1Тауарлы шаруашылық натуралды шаруашылыққа қарағанда экономикалық прогресті керемет жылдамдатты, өйткені ол шаруашылық субъектерін еңбек өнімділігін арттыруға, өндірістерін үнемі жаңалап отыруға объективті ынталандырады. Сондықтан тауарлы шаруашылық алғашқы қауымдық қоғамның соңғы кезеңі мен құл иеленуші дәуірден бастап бүгінге дейін дамытылып жатыр. Адамзат одан да прогрессивті шаруашылықтың түрін ойлап тапқан жоқ. Оған әзірше альтернатива жоқ.Оку-әдістемелік әдебиеттерде тауарлы: өндірістің өмірге келу себептері мен шарттары деп қоғамдык еңбек бөлісуі мен өндірісшілердің экономикалық оқшаулылығы атап көрсетіледі. Бұл жерде себептері мен шарттарын (қажетті жағдайларын) шатастырмау керек. Ондай шатастыру үлкен методологиялық қателік болып табылады.Қоғамдық еңбек бөлісуі тауарлы өндірістің, ақшалы-тауарлы қатынастардың қалыптасуының шарты. Ол өздігінен тауарлы өндірісті өмірге алып келе алмайды. Сондықтан қоғамдық еңбек бөлісуі тауарлы өндірістің пайда болуының негізгі себебі емес. Бірақ ол тауарлы өндірістің қалыптасуына қажетті жағдайларды жасап береді. Еңбек бөлісуі болмаса айырбас қатынастары орын алмайды, демек тауарлы өндіріс мүмкін болмайды.Еңбек бөлісуі барысында адамдар белгілі бір өндірістермен шүғылданып, өнімнің белгілі бір түрін өндірумен мамандандырылады. Айырбас кезінде тұтыну қасиеттері әртүрлі өнімдер өзара айырбасталады. Ешкім бір түрлі затты дәл сондай тұтыну қасиеті бар затқа айырбастамайды, өйткені ешқандай қисын жоқ. Ондай әрекеттен нәтиже де шықпайды, пайда да таппайды. Демек,айырбас орын алуы үшін нарыққа өндірісшілер тұтыну қасиеттері мүлдем өзгеше әртүрлі тауарлармен келуі тиісті.Тауар шаруашылығының пайда болу шарты. Тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердіңбір-бірінен оқшаулануы.Ал, жеке меншік алғашқы қауымдық қоғамның ыдырау кезеңінде бой көрсетті.
Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбас пен рыноктың дамуына байланысты болады.
Тауарлы өндіріс натуралды шаруашылықтың даму арқасында дүниеге келді.
Негізінен тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір-бірімен оқшаулануы. Тауар айырбасы қауымдар арасында кездейсоқ кездескен жерлерде пайда болып, кейін әдетке айналады. Тауарлы өндіріс жағдайларында адамдар арасындағы “таза” қатынастар еңбектерінің нәтелерін айырбастау түрінде көрінеді.Бұл ерекше бір қатынастар, әрбір жеке еңбекті қоғам тарапынан жанама жолмен жонудың түрі.Ол өнім өндіруге жұмсалған еңбекті айырбас өрісінде өлшеу тәсілі. Тауарлы өндірісі алдымен қоғамдық еңбек бөлінісін тереңдеу арқылы дүниеге келді. Жекелеген өнімдерді өндіруге мамандану өндірушілер арасында өнімдерін айырбастауды қажет етсе, өндірісті мамандыру еңбек өнімділігін арттыруға жағдай жасайды.
Сөйтіп, өнімді айырбастау натуралды шаруашылықтың орнына тауарлы өндірістің келуіне басты себепші және алғы шарт болды.
Тауарлы қатынастардың әлеуметтік-экономикалық негіздеріне тоқталайық. Олардың ең бастысы – қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады. Әрбір өндіруші қоғамға қажетті өнімдердің белгілі бір түрлерін өндіруге мамандалады да, соның арқасында еңбек өнімділігін артып,молырақ табысқа ие болады. Еңбекші негізі – жеке меншікке байланысты өндірушілердің бір-бірінен оқшаулануы және өндірген өнімдерін еркімен өз қажеттеріне пайдалана алу осы жағдайлар тауарлы өндірісті қажет етеді және оған негіз болады. Сөйтіп, еңбектің нәтижесі тауарға айналады да, қоғамдық өндіріс тауарлы өндіріс түріне көшеді.
Тауар айырбасы рынок арқылы болатын жеке өндірушілердің арасындағы байланысты көрсетеді. Тауарайырбасы биологиялық құбылысқа жатпайды, экономикалық процесс. Олай болса оның түпкі тамырын адам табиғатынан инстинктімен емес, олардың өмірінің экономикалық жағдайынан іздеген жөн.
Тауар өндірісі деп өнімді оқшауланған, жеке өндірушілер өндіретін, оның үстіне олардың әрқайсысы қайсібір өнімді өндіруге маманданатын, сөйтіп, қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін өнімді рынокта сату және сатып алу қажет болатын қоғамдық шаруашылықтың ұйымдасуын айтады.
Тауар өндірісін құрайтын және қалыптастыратын экономикалық жағдайлар алуан түрлі.Негізгілері: қоғамдық еңбек бөлінісі және осы екі жағдайдың бірдей болуы. Мәселе, қоғамдық еңбек бөлінісінің орын алуы жеткіліксіз. К.Маркс ертедегі Индияда қоғамдық еңбек бөлінісі жақсы дәрежеде орын алған қауымныңбір түрі.Онда еңбек бөлінісінің іріленген 9 түрі болған. Өнімдер сауда – саттықсыз қауым мүшелеріне тегін бөлініп ортақ меншікке болған. Кейініректе өндірілген өнім, құрал ө жабдықтар нақтылы біреудің жеке меншігіне айналғанда жағдай мүлдем өзгерген. Енді ешкім бір-біріне ештеңені тегін бермеген. Мүлік иелерінен тегін беруді талап ету мүмкін болмаған. Өйткені, әрнәрсе әркімнің жеке меншігіне өтті ғой. Бұлар бір-бірінің ризашылығымен өздерінің қажеттерін қанағаттандыру мақсатындатауар аиырбас қатынасына түседі.Сөйтіп, өндіріс құралдарына жеке меншік тауар өндірісін біржолата қалыптастырады және даму процесін жеңілдетеді.
Әр рынок үлгісіне тауарлы өндірісінің ерекше моделі сәйкес келеді:
1. Дамымаған рыноктың тауарлы өндірісі;
2. Еркін рыноктың тауарлы өндірісі;
3. Реттелетін рыноктың тауарлы өндірісі;
4. деформацияланғанрыноктың тауарлы өндірісі;
1. Дамымаған рыноктың тауар өндірісі (жай тауар өндірісі) қоғамдық еңбек бөлінісіне, өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуы, тауар өндірушілердің өз еңбектеріне негізделген. Жай тауарлы өндіріс кезенде шығарылған өнімнің тек белгілі бір бөлігі ғана рынокқа шығарылады. Сондықтан, ол бүкіл экономиканы қамти алмағандықтан жалпыға ортақ емес.
2. Еркін рыноктың тауарлы өндірісі (рыноктық экономика) түбегейлі жаңа белгіге ие болды. Ол жалпы ортақ сипат алады, яғни ол келесі құбылыстарды білдіреді:
а) Адамның жұмыс күші тауарға айпалады және өндірушінің өз еңбнегінің орнына жолдамалы еңбек келеді;
б) Қоғамдық өмірдің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, рынок арқылы сатуға арналады.
Бұл кезеңдері тауарлы өндіріс еркін бәсекенің болуымен сипатталғандықтан, оны әлі күнге дейін еркін бәсеке дәуірінің капитализмі немесе “еркін экономика” деп атайды. Мемлекеттің шаруашылық өміріне тіпті толық араласпауы оны “таза” –Laisser faire, яғни “қалай жүрсе солай жүрсін” дегенді білдіреді.
Іс-әрекетті үйлестіру мақсатында барлық жерде рынок пен баға жүйелерін қолдану бұл тауарлы өндірісті рыноктық экономика деп атауға негіз болды. Рыноктық экономика машиналы өндіріс сатысында қалыптасты.
3. Реттелетін рыноктың тауарлы өндіріс экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталынады.
Бұл екеуінің елдегі барлық ресурстар мен материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтынудағы үлестері жоғары. Мемлекет белсенді түрде рыноктың экономикаға араласқанымен, рыноктың реттеуші ролі-“көрінбейтін қолды” жоққа шығарылмайды.Реттелетін рынок экономиканың монополияландыру, яғни үкімет алдында монополияны шектеу мәселесі пайда болатын кезде қалыптасаты. Мемлекеттік реттеудің басты формаларына заң шығару, салықтық және қаржылық формалары жатады.
Реттелетін рыноктың тауарлы шаруашылықтың бірнеше моделдері бар:
а) Әлеуметтік рыноктық шаруашылық
б) Аралас экономика
в) Корпоративтік экономика
Олар, ең алдымен мемлекеттік бағдарламалардың мақсатын бағытталуымен ерекшеленеді. Әлеуметтік шаруашылықтағы басты міндет- азаматтар мүддесін қорғау. Біріншісі- көбінесе Германияға, екіншісі- АҚШ-қа, үшінші модель- Жапония мен Швецияға тән.
4. Деформацияланған рыноктың тауар өндірісі әміршіл-әкімшіл э кономикаға тән және дамыған қоғамдық еңбек бөлінісін, дамыған машиналы өндірісті, ұлттық экономиканы ұдайы реттеуді, еркін нарықтық қатынастарды басып тастауды білдіреді.
ТАУАР-АҚША ҚАТЫНАСТАРЫ – маркстік саяси экономияның нарықтық қатынастар деген ұғымды білдіретін термині. Мұнда оқшауланған тауар өндірушілер бір-бірімен қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы байланысқа түседі. Бұл қатынастар нарық, тауарларды сатып алу-сату, айырбастау арқылы көрініс табады; қ. Нарықтық қатынастар.Тауар - ақша қатынастарының дамуы дүниеге жаңа көзқарас тудырды: заттардың нақты ерекшеліктері маңызды деп есептелмейтін болды. Пифагоршылдар әлемді сандардың жиынтығы деп жариялағанда, олар осылайша сол кездегі қоғамдық қатынастардың дамуындағы маңызды өзгерістерді өздерінше көрсеткен болатын. Пифагоршылдардың көзқарастарының тауар-ақша қатынастарының дамуымен байланысын ағылшынмарксшілі Дж.Томсон мен А.Ф.Лосев тікелей көрсетеді. Пифагоршыл ойлау әдісіайырбас үшін өндіру мен тұтыну үшін өндірудің айырмашылығын көрсетті. Тауар өндірудің дамуы барысында мөлшерлік қатынастары бірден көзге түсті, ал сапалық қатынастар екінші орынға ысырылып тасталды.Ертедегі грек қоғамының өзінде-ақ мөлшерге тән болған абстрактылы анықтылық тауар-ақша қатынастарының ол кезде қоғамда билік жүргізетін элементке айналақоймағандығының нәтижесі еді. Ол кезде басым болған табиғи шаруашылық жағдайындатауар өндіру мен ақша қатынастарының кездейсоқ көріністерінің өздері-ақ бірден көзге түсіп дүниеге деген көзқарасқа маңызды әсер етті. Капиталистік өндірістік қатынастардың дамуымен абстрактылықтың жаңа сатысына көтерілу мүмкіндігі пайда болды, ол енді тауар-ақша қатынастарының билік құруымен қамтамасыз етіледі. "Еңбектің нақты түріне немқұрайдылық еңбектің шын бар түрлерінің өте дамыған жиынтығының болуын қажет етеді, енді олардың ешқайсысы үстем болып табылмайды. Осылайша, ең көлемді баршаға ортақ абстракциялар, жалпы алғанда нақты даму мол болған жағдайда пайда болады, ол жерде бір нәрсе, көптеген немесе барлық элементтер үшін ортақ болып табылады. Сол кезде ол нәрсе ерекше формада болу мүмкіндігінен айырылады" Рынок мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан оқшауланған еңбектің өте нәзік әрі күрделі экономикалық байланыс механизмі. Қазіргі рынок шаруашылық байланыстары мен экономикалық қатынастардың күрделі жүйесі. Осы жүйеде орталық рөлді жеке мүдде мен бәсеке атқарады. Солар арқылы кең көлемді ақпарат өңделеді, тауарлар мен кызмет керсетуді, капитал мен еңбекті ке-ректі жеріне, керсетілген мерзімде жеткізіп отырады. Осының бәрін кезінде ағылшын экономисі А. Смит рыноктық күшті, "көрінбейтін қол" деп атаған болатын. "Көрінбейтін қол" идеясының мәні мынада, адамдар өз мүддесіне әрекет етіп, өзінің қара басының қамын ойластыра отырып, түтас болғанда қоғам үшін тиімді игіліктер рыногының негізін қалайды.Рынокты бір сөзбен анықтап, сипаттау мүмкін емес, қалай болғанда да нақты алыс-беріс үшін сатушылар мен сатып алушылардың кездесетін орны деп түсіндіруге де болмайды. Рынок түсінігін тар және кең мағынада беруге болады. Тар мағынада тауар айналыс саласы — сауда, кең мағынада рынок бүл қоғамдық өндірісті үйымдастырудың белгілі формасы, онда өндірушілер мен тұтынушылар өзара әрекет ете отырып, нақты экономикалық мәселелерді ше-шеді:1) Қандай тауарларды, қашан және қандай мөлшерде өндіру қажет? Киімді көп өндіріп, тамақты аз ендіру керек пе, әлде керісінше ме, жазғы киімді қыста тігу керек пе, әлде жазда тігу дұрыс па? Не ендіру керек екендігін жоғары оргавдар емес, рынокта қандай тауарларға сүраныс білдіретін тұтынушылар шешеді;2) бүл тауарларды қандай ресурстардан және қавдай технологияның кемегімен өндіру керек? Жерді өңдеу әдістерін таңдап алу, нан мен жемісті химиялық тыңайтқыштарды қолдану арқылы өсіру керек пе, әлде басқаша әдіспен бе? т. б. Осы проблемалар ендірушілердің өзара бәсекесі арқылы шешіледі. Мұнда тиімді ендіріс әдістерін, жана технологияны пайдалану жолымен ендіріс шығывдарын азайтқандар табысқа жетеді;3) тауарды кімге арнап шығару керектігі құпиясы ұлттық табысты қоғамның әр қилы мүшелерінің арасында бөлу механизмінде дер едік. Бүл процесс рыноктағы сұраныс пен үсыныстың арақатынасынан байқалады, яғни халықтың төлем қабілетін сұранысы арқылы айқындауға болады.
ҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰҰ
Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы. Ұсынысқа әсер ететін факторлар.
Ұсыныс – бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны. Ұсыныс заңы – бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше.
Ұсыныстың қисығы – бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.
Ұсынысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:
Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.
Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.
Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауарлардың бағасы.
Келешекте инфляциялық және тапшылық жағдайлардың өзгерістерін күту.
Бәсекенің деңгейі
Салықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі – ұсыныстың өсуіне әкеледі.
Ұсынысқа өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды. Графикке ұсыныс қисығын салғанда тікелей осьте тауардың бағасы (Р), көлденең осьте ұсыныстың көлемі (S). Қисық сызық шығып келе жатқан бағытта болады. Ұсыныс көлеміне де 2 фактор әсерін тигізеді: а) баға; ә) бағалық емес факторлар. Ұсынысқа әсер ететін бағалық емес факторларға жататындар: -Қолданылатын өндіріс технологиясының сипаты; - Салықтар мен дотациялар; - Табиғи-климаттық жағдайлар;
- өндіріс ресурстарының сапасы мен санының өзгеруі;
- ресурстардың бағаларының өзгеруі;
- күтім;
- маркетинг, бәсеке, жеткізушілер санының өзгеруі.
Басқа факторлар өзгеріссіз қалғанда, тауардың бағасының өзгеруі сұраныс деңгейін өзгертеді және ұсыныс қисығын өз бойында жылжытады. Егер де баға өсетін болса, онда ұсыныс деңгейі де өседі, керісінше баға төмендейтін болса, онда ұсыныс деңгейіде төмендейді.
Баға тұрақты болған уақыттағы басқа факторлардың өзгеруі ұсынысты өзгертеді және қисықты бір жерден екінші жерге көшіреді.
ФФФФФФФФФФФФФФФФФФФФФФФФФФ
Фирманың жалпы, орташа және шекті табысы. Фирманың басты мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы айырмашылық. Табыс дегеніміз - сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады: 1. Жалпы табыс – ТR = PxQ 2. Орташа табыс – АR = TR = PQ 3. Шекті табыс – MR = ТRQ Пайда бірқатар түрлерге бөлінеді: жалпы (баланстық) Пайда деп аталатын толық Пайда, ол өнімді өткізуден, жұмыстарды орындаудан, қызмет көрсетуден, өткізуден тыс операциялардан алынған Пайданы (алынған және төленген айыппұлдар, өсімпұлдар, тұрақсыздық айыптары арасындағы айырма, жалға берілген мүліктен төленетін жалгерлік ақы, т.б.) және салықтар мен аударымдар төлегеннен кейін қалған таза Пайданы қамтиды. • Бухгалтерлік Пайда сатудан алынған табыс пен бухгалтерлік шығындар арасындағы айырма ретінде есептеледі. Экономикалық Пайдада баламалы шығындар ескеріледі. Әдетте,эконмикалық Пайда бухгалтерлік Пайдадан кәсіпорынның өзіндік құнда ескерілмеген, кейде айырылып қалған мүмкіндіктерді қамтитын өтелмеген меншікті шығындарының шамасынан кем болып келеді. Пайда кәсіпкерлік қызметтің экономиканы ілгері бастырушы, ұдайы дамытушы ретінде ұдайы әрекет ететін уәждемесі болып табылады. Пайда алу мақсатымен кәсіпкер өндірісті шығынды азайтатындай, ресурстарды тиімді пайдаланатындай етіп ұйымдастырады, осыған орай ол өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудың жетілдірілген нысандарын, өнімділігі жоғары техниканы, прогресті технологияны енгізеді. Пайда ресурстарды тартудың баламалы тәсілдері арасында олардың тиімді бөлінуіне септігін тигізетін тұтқаға айналады. Пайда алушы кәсіпкердің өзінің Пайдасын инвестиция ретінде жұмсауға мүмкіндігі болады. Қазақстанда экономикалық реформа қағидаттарының ойдағыдай енгізілуі арқасында кәсіпорындар жұмысының нәтижелілігі үздіксіз арта түсуде. Мәселен, Қазақстан Республикасында кәсіпорындар мен шаруашылық ұйымдардың табысы 1999 ж. 101508 млн. теңгеден 2002 ж. 512044 млн. теңгеге көбейді. Табыстылық, әсіресе, өнеркәсіпте арта түсіп отыр, мұнда салық салынбай тұрғандағы жиынтық табыс тиісінше 89568 млн. және 401087 млн. теңгені құрады. 2002 ж. республикада барлық кәсіпорындар мен шаруашылық ұйымдардың жиынтық Пайдасының 86,1%-ы жекеше сектордың үлесіне тиді.
Фирманың жалпы, орташа және шекті табысы. Фирманың басты мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы айырмашылық. Табыс дегеніміз - сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады: 1. Жалпы табыс – ТR = PxQ 2. Орташа табыс – АR = TR = PQ 3. Шекті табыс – MR = ТRQ Пайда бірқатар түрлерге бөлінеді: жалпы (баланстық) Пайда деп аталатын толық Пайда, ол өнімді өткізуден, жұмыстарды орындаудан, қызмет көрсетуден, өткізуден тыс операциялардан алынған Пайданы (алынған және төленген айыппұлдар, өсімпұлдар, тұрақсыздық айыптары арасындағы айырма, жалға берілген мүліктен төленетін жалгерлік ақы, т.б.) және салықтар мен аударымдар төлегеннен кейін қалған таза Пайданы қамтиды. • Бухгалтерлік Пайда сатудан алынған табыс пен бухгалтерлік шығындар арасындағы айырма ретінде есептеледі. Экономикалық Пайдада баламалы шығындар ескеріледі. Әдетте,эконмикалық Пайда бухгалтерлік Пайдадан кәсіпорынның өзіндік құнда ескерілмеген, кейде айырылып қалған мүмкіндіктерді қамтитын өтелмеген меншікті шығындарының шамасынан кем болып келеді. Пайда кәсіпкерлік қызметтің экономиканы ілгері бастырушы, ұдайы дамытушы ретінде ұдайы әрекет ететін уәждемесі болып табылады. Пайда алу мақсатымен кәсіпкер өндірісті шығынды азайтатындай, ресурстарды тиімді пайдаланатындай етіп ұйымдастырады, осыған орай ол өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудың жетілдірілген нысандарын, өнімділігі жоғары техниканы, прогресті технологияны енгізеді. Пайда ресурстарды тартудың баламалы тәсілдері арасында олардың тиімді бөлінуіне септігін тигізетін тұтқаға айналады. Пайда алушы кәсіпкердің өзінің Пайдасын инвестиция ретінде жұмсауға мүмкіндігі болады. Қазақстанда экономикалық реформа қағидаттарының ойдағыдай енгізілуі арқасында кәсіпорындар жұмысының нәтижелілігі үздіксіз арта түсуде. Мәселен, Қазақстан Республикасында кәсіпорындар мен шаруашылық ұйымдардың табысы 1999 ж. 101508 млн. теңгеден 2002 ж. 512044 млн. теңгеге көбейді. Табыстылық, әсіресе, өнеркәсіпте арта түсіп отыр, мұнда салық салынбай тұрғандағы жиынтық табыс тиісінше 89568 млн. және 401087 млн. теңгені құрады. 2002 ж. республикада барлық кәсіпорындар мен шаруашылық ұйымдардың жиынтық Пайдасының 86,1%-ы жекеше сектордың үлесіне тиді. ХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХХ
халықаралық экон.қатнастардың мәні мен формалары:капиталдың халықаралық қозғалысы.Жұмыс күшінің х.аралық миграциясы ақша жүйесі
Әлемдік экономика экономикадағы жалпы заңдылықтарды ж,е нақты болып жатқан құбылыстарды зерттейді. Кез келген мемлекеттің сыртқы экономикалық байланыс жүйсіндегі негізгі мәселесі оның басқа елдермен байл-ғы атқаратын қызмет ж,е экономи- калық саясаты.әлемдік шаруашылықтың негізгі бөлігі х,аралық экон.қ қатнастар б.т. қазіргі кезде кез келген мемлекеттің сыртқы экономикалық байланысы көлемі, құрылымы, ұлттық шаруашы-тың дүние жүзілік байланысындағы деңггейі. Формалары:1) х-аралық сауда 2) капитал қозғалысы 3)жұмысшы күші, миграциясы 4) х,аралық өндірісті кооперациялау 5) ғылыми-техни- калық айырбас 6) валюта несие айырбасы . Қаржы жүйесі ұғымы –тиісті ақша қаражаттарының қорын құру және пайдалану негізіндегі қатнастарадың жиынтығы, сондай ақ осы қатнастарады ұйыдастыратын органдарды қамтиды. Кейде бұл ұғым тар мағынада мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылыды бірақ бұл анық емес.Қаржы жүйесі 3 бөлімнен тұрады1)қаржы қатнастарының жиынтығы 2) ақша қаражат қорларының жиынтығы 3)басқарудың қаржылық аппараттары. (Онда централизммен демократизм үйлеседі). Еңбектiк миграция халықаралық экономикалық қатынастар бөлiк болды. Миграциялы ағындар бiр өлкелер және елдерден басқа ентелейдi. Еңбектiк миграция жұмысшы күштi ол қоятын қабылдаушы ел сөз жоқ артықшылықтарды нақтылы мәселелер тудыра қамтамасыз етедi.
ЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧЧ
ШШШШШШШШШШШШШШШШШШШШШШ
ЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭЭ
Экономикалық өсу – қоғамдық өндірістің өсуі және сапалы түрде жетілдіруі, нақты ұлттық табыстың, нақты ЖІӨ-ң артуы кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Ал қазіргі экономикалық өсуге келсек, ол өндірістің ұзақ мерзімді өсу қарқынның халық санының өсу қарқынын тұрақты түрде артуы кезінде экономикалық даму. Қазіргі экономикалық өсуге тән белгілер: жан басына шыққандағы ЖІӨ өседі, жоғары дамыған елдерде ол – 25000 доллар.Халықтың білім деңгейі жоғарлайды; аграрлық сектор үлесі азаяды; урбанизация процесі жүреді; Экономикалық өсу қоғамдық еңбек нәтижесін, оның өнегелік, рухани сипаттамаларын көрсетеді. Ол — экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі. Бұл экономикалық теорияның предметі мәселелерінің екінші жүйесі.
Экономикалық өсу ж,е оның түрлері.оның түрлері мен фкторлары.
Экономикалық өсу қоғамдық еңбек нәтижесін, оның өнегелік, рухани сипаттамаларын көрсетеді. Ол — экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі. Бұл экономикалық теорияның предметі мәселелерінің екінші жүйесі. Экономикалық өсудің мақсаты — бұл адамдардың материалдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз ету, қоғам дамуының өнегелік негіздерін күшейту. Адамдардың білімі, дағды-тәжірибесі, қабілеті адамдар капиталын құрайды. Бұл адамдардың болашақтағы өмір-жағдай дәрежесінің кепілі болып табылады. Экономикалық өсудің өлшеу тәсілдерін екі топқа бөлуге болады:1). Нақты жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) өсуі. Бұл әдіс экономикалық мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады 2)Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) бір адамға шаққандағы өсуі. Халықтың әл-ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда қолданылады. Қоғамдық өндірістің типіне байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді1). Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары: қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту); ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру). 2). Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары: жұмыс күшінің санының өсуі; капиталдың көлемі өсуі. 3). Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Экономикалық өсудің факторлары: Тікелей факторлар1)- Еңбек ресурстарының саны мен сапасының өсуі.2) Негізгі капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.3) Өндірісті ұйымдастырумен қатар технологияның жетілдірілуі.4) Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы5ҒҚоғамдағы кәсіпкерлік қабілетінің өсуі. Жанама факторлар:1) Сұраныс факторлары – тұтыну, инвестициялық, мемлекеттік шығындардың өсуі.2) Ұсыныс факторлары – бәсекенің дамуы, ресурстардың бағасының төмендеуі, несие алу мүмкіншілігінің өсуі.3) Бөлу факторлары – қоғамдағы барлық ресурстарды тиімді пайдалану.
Экономикалық өсудің жаңа классикалық ж,е кейнсшілдік үлгілері
Экономикалық өсудің үлгілері (модельдері)
Экономикалық өсу факторларының 3 тобы бар: Ұсыныс ;Сұраныс; Бөлу Ұсыныс факторлары болып табылатындар: Елдегі табиғи ресурстардың саны мен сапасы Елдегі еңбек ресурстарының саны мен сапасы Негізгі капиталдың көлемі Технолгия Нақ осы факторлар өндірістің өсуін нақтыЭкономиканың нақты өсуі, сондай-ақ сұраныс факторларынаЖоғарыда көрсетілген факторлармен қатар экономиканың бөлу өндіріс ресурстарын салалар, кәсіпорындар, елді аймақтар шаруашылық қызмет субъектілірнің арсында табыстарды бөлудің Экономикалық өсуге екі жол арқылы жетуге экономикалық қызметке жаңа жұмыс күшін тарту Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі ұлғайтылған өсудің қарқынды үлгісінің басты айрықша. Соңғы жүзжылдықта дүние жүзінің көп мемлекеттерінде Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар: Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ,ТҰӨ, ҰТ немесе адам басына шаққандағыӘлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншікқұрлымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлуНеокейнстік Ноеклассикалық Тарихи-әлеуметтік
Экономикалық теория — бұл:1)ұдайы өндірістің фазалық динамикасы және ұзын толқындар динамикасы арқылы жүріп отыратын, экономикалық өсудің заңдылықтары мен факторлары туралы ғылым, ұлттық байлық туралы ғылым:2)қажеттіктерді қамтамасыз ету үшін тауарлар өндірісінде, оны айырбастауда шектелген ресурстарды (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік) пайдалану туралы ғылым;3)өндіріс пен айырбас әрекеттерінің түрлері туралы, адамдардың күнделікті іскерлік өмірі туралы және өмір сүруге қажет заттар алу туралы ғылым.
Экономикалық теория – экономикалық жүйелерге, экономикалық дамуға, экономикалық заңдар мен заңдылықтарға ғылыми көзқарастардың жиынтығы, яғни экономикалық құбылыстар мен үдерістер туралы, шаруашылықтың жұмыс істеуі туралы, экономикалық қатынастар туралы логикаға, тарихи тәжірибеге және экономист-ғалымдардың теориялық тұжырымдамаларына негізделген теориялық түсініктер. Экономикалық Теория неғұрлым елеулі жалпы байланыстарды, нарықтық экономика мен оның басқа да тұрпаттары дамуының экон. үдерістеріне тән қажетті себептік байланыстарды зерттейді. Өндіріс пен бөлу тәсілдерінің дамуын, еңбек нәтижелерінің пайдаланылу бағытын, меншік қатынастарын зерделейді. Экономикалық-өндірістік қатынастардың теориялық тұжырымы экономикалық категориялар (қоғамдық еңбек бөлінісі, тауар, ақша, капитал, ұлттық байлық, т.б.) арқылы жасалады. Экономикалық теорияның құрылымы және атқаратын қызметтері
Экономикалық теория шеңберінде экономикалық талдаудың негізгі екі деңгейі ажыратылады және осы арқылы экономикалық теория ғылымы екі бөлімге бөлінеді.1. Микроэкономика – бұл шектеулі ресурстар мәселесін жекелеген экономикалық агенттердің (үй шаруашылығы, фирмалар, т.б.) нарықтағы тәртіптері мен мінез-құлықтары тұрғысынан зерттейтін экономикалық теорияның бір саласы. Микроэкономикада қолданылатын негізгі ұғымдар: сұраныс, ұсыныс,баға, бәсеке, өндіріс факторлары, т.б.2. Макроэкономика – бұл экономикалық мәселелерді біртұтас жүйе ретінде зерттейтін және агрегатталған өлшемдерді қолданатын экономикалық теорияның бір саласы. Макроэкономикада қолданылатын негізгі ұғымдар: жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, инфляция, жұмыссыздық, т.б.Бұдан басқа, экономикалық талдаудың позитивті (оң) талдау және нормативті (реттеушілік) талдау деген түрлері де бар:1. Позитивті экономикалық талдау – бұл қазіргі экономиканың дәл өзін сипаттайтын нақты қалыптасып отырған құбылыстар мен дерек негізінде алынған шындық жайттар. Талдаудың бұл түрі субъективтік бағалауға ие болмайды.2. Нормативті экономикалық талдау – бұл қандай да бір елдің экономикасы туралы субъективтік бағалауларды қарастыру негізінде экономикалық саясатты іске асырудың кепілдемелері. Талдаудың бұл түрі кезінде орын алатын субъективтік бағалаулар экономика үшін қолайлы немесе қолайсыз болуы мүмкін.Позитивті және нормативті талдаудың арасындағы айырмашылық оларда субъективтік бағалаулардың орын алуынан көрінеді. Бұл айырмашылықты дәлме-дәл көрсете білген ағылшын экономисі Джон Невилл Кейнс (Джон Мейнард Кейнстің әкесі) болды. Оның ойынша, позитивті экономикалық ғылым не бар деген сұраққа жауап береді. Ал нормативті экономикалық ғылым экономика қандай болуы керек және мақсаттарға жету үшін не істеу керек деген сұрақтарға жауап іздейді.Экономикалық құбылыстар мен мәселелердің күрделілігі экономикалық ғылымдардың жіктелуіне алып келеді. Олай болса, экономикалық теория барлық экономикалық ғылымдарды үшке бөліп көрсетеді:
1. Жалпы экономикалық ғылымдар, оларға экономикалық тарих, экономикалық ілімдер тарих және басқа да ғылымдар кіреді.
2. Қолданбалы экономикалық ғылымдар, оның өзі екіге бөлінеді: а) функционалдық экономикалық ғылымдар: қаржы, несие, банк ісі, маркетинг, бухгалтерлік есеп және т.б., ә) салалық экономикалық ғылымдар: ауыл шаруашылығы,денсаулық сақтау, сауда, өнеркәсіп,т.б.3. Біріктірілген экономикалық ғылымдар, оларға экономикалық география, экономикалық құқық, экономикалық информатика, математикалық экономика және басқалары жатады.Экономикалық теорияның атқаратын қызметтері:1. Танымдық қызметі – экономикалық заңдарды, құбылыстарды зерттеу және түсіндіру.2. Практикалық қызметі – іс жүзінде зерттелген объектілерді қолданып экономикалық саясаттың негізін жасау.3. Болжамдық қызметі – экономикалық дамудың жалпы ғылыми болжамын жасау.4. Дүниетанымдық қызметі – ғылыми тұрғыда қоғам өміріне қажетті экономикалық көзқарастар жүйесін құру.5. Әдіснамалық қызметі – барлық экономикалық ғылымдар үшін теориялық және әдіснамалық негіз жасау.
6. Сыншыл қызметі - әртүрлі экономикалық теориялардың артықшылықтары мен кемшіліктерін ашып көрсету.Қажеттіліктер - жеке адамның, әлеуметтік топтың, қоғамның тіршілік әрекетін қамтамасыз ету үшін объективті түрде керек нәрсеге мүқтаждық; белсенді әрекеттің ішкі қозғаушысы. Қажеттіліктер субъект пен оның қызметінің өзара байланысын көрсетеді, әуестіктен, мүдделерден, мақсаттардан және мінез-құлықтан көрініс табады.Қажеттіліктер - адам тұлғасының, қоғамның жалпы өмір сүруін және дамуын қолдау үшін объективті кажетті нәрселерді кажетсіну. Қажеттіліктер биологиялық және әлеуметтік болып бөлінеді, олар экономика мен мәдениет дәрежесіне байланысты. Қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатты іс-әрекеттің нәтижесінде іске асады. Қажеттілікті тәрбиелеу тұлғаны қалыптастырудың орталық міндеттердің бірі болып табыладыЭкономикалық Игілік – экономикалық қызметтің сайып келгенде адамның қажеттерін қанағаттандыруға арналған нәтижесі. Э. и. ұғымының мәні құндылықпен байланысты. Егер жай игілік ұғымы тек пайдалылықты ғана білдірсе, құндылық екі сипаттаманың – пайдалылық пен сирек кездесушіліктің ұштасуын білдіреді. Кез келген игіліктің пайдалылығы тек оны тұтыну немесе пайдалану үдерісінде ғана көрініс табады. Э. и. өзінің тікелей мақсатына қарай қажеттілікті қанағаттандыру үшін, жеке басының тұтынуы үшін емес, сату үшін өндірілетін тауар ретінде; табыс алу көзі ретінде (мыс., капиталдың иесі өндірістің қалған факторларын сатып алып, өнім шығарады, оны өткізу табыс әкеледі) өндірілуі және тұтынылуы мүмкін. Э. и. экон. қызметтің өнімі болғандықтан экон. циклдіктің болуымен сипатталады. Оның екі қыры бар: экон. циклдердің кезеңдеріне сәйкес Э. и-ті өндірудің көлемі, оны айырбастау, бөлу, тұтыну көлемі өсіп немесе төмендеп отырады; материалдық активтер болып табылатын Э. и-тің өміршеңдік циклі деп аталатын өзінің өміршеңдік кезеңі болады.
Экономикалық ресурстар – өндірісті қамтамасыз ету көздері, құралдары деген мағынаны білдіретін іргелі экономикалық теория ұғымы. Олардың мынадай түрлері бар: табиғат (шикізат, геофиз.), еңбек (адам капиталы), айналым құралдары (материалдар), ақпараттық, қаржы (ақша капиталы) ресурстары.
Өндіріс факторлары -өндіру (жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету) барысында дайдаланылатын негізгі компоненттер: еңбек, жер, табиғат ресурстары, капитал. Қазіргі заманғы экономикалық теория игіліктерді (тауарларды) өндіру (қызметтерді көрсету) үшін қажетті есурстарды топтарға - өндіріс факторларына бөледі. Олардың алғашқысы - еңбек факторы. Жер факторының (табиғи ресурстар) мағынасы кең (адамдардың келген жері ретінде кәсіпорындар алып отырған аумақ ретінде, пайдалы қазындылардын, су ресурстары мен басқа да ресурстардың көзі ретінде ұғынылады).Капитал факторы дегеніміз заттық (нақты) капитал — ұзақ уақыт және сан қайтара пайдаланылатын өндіріс құрал-жабдығы (шикізат, машиналар, жабдық, өндірістік ғимарат, т. б.). Осы классикалық өндіріс факторларынан басқа қазіргі заманғы экономикалык теорияда кәсіпкерлік қабілет, ғылыми-техникалық прогресс және ақпарат та жиі бөліп көрсетіледіРесурстардың шектеулігі проблемасы ќазіргі таңда ең актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Бјрімізге белгілі, көптеген табиғи ресурстардың қоры таусылды (немесе қазіргі таңда дефицит), ал көп мөлшерде кездесетін ресурстар олардың таусылмайтындығын білдірмейді. Адам ќажеттіліктерінің орындалуы тиісті жағдайлардың жасалуына тікелей байланысты, ал сол жағдайлар өз кезегінде өндіріс үшін көптеген ресурстарды қажет етеді. Дүние жүзіндегі халық санының ұдайы өсіп отыруы ресурстардың шектеулігіне әкеліп соғады, ол халықтың барлық қажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Байқағаныңыздай, қазіргі таңда адамдарға қолайлы жағдай тудыру үшін көп мөлшерде ресурстар қолданылады. Ресурстарды қолдануды осы кезден бастап шектеу керек, себебі кейін бұл проблема шешілмей, ауыр зардаптарға келуі мүмкін.Соѕғы кездері бұл мәселе көп қозғалып жүр, себебі ресурстардың шектеулігі қоғамның ілгері дамуына тікелей әсер етеді. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша, ресурстардың шектеулігі абсолюттік тұрғыда емес, қатынастық тұрғыда кездеседі, себебі ресурстыѕ ќанша уаќытта жойылуы оның қоғамдаєы ќолданыс нјтижелілігіне тікелей байланысты. Екінші бір ғалымдар тобының айтуы бойынша, ресурстардың абсолюттік шектеулі және қатынастық шектеулі түрлері кездеседі. Бұл ғалымдар қатынастық шектеулік туралы бірінші ғалымдар тобымен келіседі, ал абсолюттік шектеулі ресурстар туралы олардың пікірі мүлдем басқа. Олардың айтуынша, кейбір ресурстардың түрлерін басқа ресурстармен ауыстыру мүмкін Альтернативті (балама) шығындар – бұл жүзеге аспаған мүмкіндіктердің ең жақсысынан түсетін пайданы айтады.
Өндіріс –бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рухани игіліктерді құру процесі.Өндіріс ұғымын жалпы алғанда,бұл абстракция.Себебі ол шын мәнінде жалпылама мағынаны білдіреді және өнеркәсіп,ауыл шаруашылығы ,құрылыс сияқты жиынтық өндірісте көрінеді.Өндіріс бір мезгілде тұтыну процесінде бола алады.Өсімдік химиялық элеменнтерді тұтына отырып өзін өзі ұдайы өндіреді.Өнеркәсіп өндірісі жұмыс күшін,шикізат пен материалдарды тұтына отырып,материалдық игіліктерді ұдайы өндіреді.Тұтынусыз өндіріс процесі жоқ.Өндіріс процесі тек қана үш факторлардың :адамның жұмыс күші,еңбек заты,еңбек құралдары-өзара іс әрекеті арқылы жүзеге асуы мүмкін.Экономикалық ресурстар- өндіріс факторы, табиғатта пайда болады және оны адамдар өндіреді.Оған:көмір,газ,мұнай,бензин жатады.Планетамыздағы барлық экономикалық ресурстар шектеулі болады.Мысалы,жер өте көп,бірақ жыртуға жарамды жерлер шектеулі мөлшерде ғана бар.Жердің көптеген тау сілемі,орман,тундра,құм массивтері бос дала т.б алуда.Бұрындары қуатты пайдалы қазбалар боған жерлер-оларды алудың нәтижесі тозады.Ресурстардың жеткіліксіздігі оларды үнемдеу,таңдау мәселелерінің қажеттілігін тудырады.Қолда бар экономикалық ресурстардың шектеулігі кезіндегі өндіріс қоғамдағы барлық сұранымды қамтамасыз ете алмайды,оларды сырттан келетін апаттан қорғай алмайды.Қоғамдық өндіріс мүмкіншілігін шектеулігі жағдайында неі өндіруге болады?Экономикалық теорияда мынандай мысалды жиі келтіреді :май өндіру мен зеңбірек өндіру арасында қайсысын таңдауымыз керек.Өндірістің шектеулі мүмкіндіктерін автомобиль және танкі өндірісімен кесте 3.1 бейнелеп көрсетеміз. Өндіріс мүмкіншіліктерінің қисығында көрсетілгендей,автомобиль өндірудің барынша көмегіне танкі өндірісі көлемін кеміту есебінен қол жеткізілуі мүмкін.Осының арқасында өндірістегі туындаған балама »өндірістің балама мүмкіндіктері» деп аталады.Сурет 3-1 Өндіріс мүмкіншіліктерінің қисығы.
Басқаша айтканда,барлық ресурс түрлерінің шектеулі болуы ,кез келген қолда бар тауарды өндіру туралы шешім,сол ресурстарды қандай да бір басқа бұйымдарды шығару үшін қолданудан бас тартуды қарастырады.Сондықтан да барлық шығындар балама шығындар бойынша көрсетіледі .Мысалы,танкі өндірісінде жұмсалған металл ,оны автомобиль өндірісінде немесе қайдағы бір баска мақсатка колдану мүмкін емес.
Экономикалық теорияның зерттеу әдістері.Экономикалық динамиканы және статиканы зерттеу мен талдаудың екі амалы қалыптасқан: зерттеуді ұдайы өндірістік бағытта жүргізу және байланыстар мен тәуелділіктерді экономикалық өсубағытынан зерттеу. Кеше ғана ұдайы өндірістік бағыт экономикалық өсудің марксистік теориясы деп, ал экономикалық өсу бағыты-ұдайы өндірістіктің біршама, буржуазиялық теориясы деп тұжырымдалатын.Зерттеудің осы екі бағыттарының екеуінеде ортақ қасиеттері және олардың айырмашылықтарын сипаттайтын қасиеттері болады. Оларды зерттеуде өндіріс құрал-жабдықтары, жұмыс күші, жұмыс және бос уақыт, жалпы қоғамдык өнім, ұлттық табыс және басқадай ортақ категориялар мен көрсеткіштер қолданылады.Бірақ, бұлардың айырмашылықтары да бар. Біріншіден, ұдайы өндіріс теориясы өндірістің динамикасын оның өсімінің қарқынымен есептеспей зерттейді. Мұндағы басты мәселе — қоғамдық өндірістердің бірінші және екінші бөлімдерінің байланыстарының пропорциялары. Ал осыдан темптер шығарылады. Экономикалық өсу темптері бастапқы деп және пропорцияларды белгілейді деп тұжырымдалады. Осының объективтік негізін қоғамдық қажеттілік құрайды. Сөйтіп, экономикалық өсу теориясында себепті-салдарлы байланыстардың керісінше сипаты болады.
Екіншіден, болжамдайтын деңгей үшін ұдайы өндірістік негізі деп динамиканың бір жылдық мерзімі алынады. Міне, осылай бір жылдық циклда жасалған игіліктердің сомасы ретінде жиынтық қоғамдық өнім белгіленеді. Экономикалық өсуді есептеудің негізін "ұзын толқындар" құрайды және ол ұдайы өндірістің бірнеше циклдарынан түрады. Осы мерзімде темптердің жалпы тенденциясының сипаты бұрынғыдай, немесе, одан төмен тұрақтылықта болады.Үшінші айырмашылық — экономикалық өсу жүйесінде бос уақыт өсудің резерві, өсу потенциалының құрамдас бөлігі болып табылады. Бос уақыт — бұл адам капиталы дамуы үшін қажет кеңістік болып табылады. Ұдайы өндірісті талдауда бос уақытты еленбейді, бос уақыт аз болған сайын жұмыскерді қанау дәрежесі жоғары деп есептеледі. Өмір үшін қоғамның дамуына қажет ресурстардың шектелген жағдайында экономикалық өсу процесінде қалыптасатын қатынастар мен заңдылықтарды экономикалық теория зерттейді. Пәннің ерекшелігі зерттеудің методологиясы мен методтарының ерекшелігін тудырады. Методология дегеніміз экономикалық жағдайларды зерттеуде қолданылатын жалпылама әдіс, белгілі философиялық көзқарастар тұрғысынан қарағанда ол субъективтік, диалектикалық-материалистік, эмпирикалық, рационалистік және т.б. бағыттарды қолдануды талап етеді. Бұл методология адамдардың таптық құрамына қарамастан, экономикалық жүйені тұтас зерттеп, осының негізінде экономикалық өркениеттің объективтік рационалистік заңдар ашып зерттеуді талап етеді. Құрал ретінде математикалық эконометрика, кибернетика пайдаланылады. Зерттеу нәтижесі экономикалық үлгілер, схемалар, графиктер пайда болады. Рационалистік әдіс объективтік шындықты талдаудың тұрақты динамикада жүргізілуін тілейді. Бұған өндіріс, болу, айырбас және тұтынушыдың ішкі байланыстары мен заңдарын зерттеу тәсілі жатады.
Рационалистік және аналитикалық әдістердің өзара байланыстары әсіресе ұдайы өндіріс пен экономикалық өсу процестері талдауда толық байқалады. Позитивтік әдіс экономика ғылымының белгілі бір философиясын құруды, экономика туралы білімді тұжырымдауды, фактілеу суреттеп баяндау және жүйеге келтіру негізінде экономикалық ортаның даму заңдары мен категорияларын ашуды, тәжірибе қолдануды, нарықтық байқау-бақылауды талап етеді. Демек, экономикалық ғылымның философиясы бұйрық-әкімшілік, нарық жүйелерінің тепе-теңдігі және эволюциясы туралы ілімді, олардың құрылымы мен инфрақұрылымы туралы ілімді қалыптастырады.
Танып білудің нормативтік әдісі адамдардың барынша жоғары үнемділік принциптерге негізделген практикалық әрекеттерін талдауды талап етеді. Бұл әдістің басты принципі шаруашылық іспен шұғылданатын барлық субъектердің пайдасын көздейтін нәтижеге жету болады. Экономикалық өмір нақты жағдайдағы фактілердің жиынтығы болып табылады. Сондықтан бұл әдісті қолдану үшін, неғұрлым жоғары дәрежені талдап, қорытынды шығару дәрежесіне көтеруді тілейді. Экономикалық құбылыстарды талдау экономикалық құбылысты, оның жеке элементтеріне бөліп және әр элементті тұтас құбылыстын қажетті құрамды бөлігі деп зерттеуді талап етеді. Ал синтез құбылысты алдымен әр бөліктен тұратын құрылым деп, бұдан кейін осы элементтердің біртұтас қосылуымы деп зерттеп, жалпы қорытынды шығарады.
Экономикалық теорияда қолданылатын әдістердің ішінде эксперимент пен экономикалық реформа елеулі рөл атқарады. Олардың зерттеудегі орны ерекше болады және жан-жақты дайындықты, терең болжауды дәлелдеуді, ғылыми сынақ өткізуді тілейді. Міне, ғылыми талдауды және экономикалық мәселелердің оптималдық шешімдерін іздестіруді ұйымдастырудың негізгі әдістері мен тәсілдері осындай болады.
Формальды логика ой формаларын ұғымды, пайымдауды, ой түйіндеуді, дәлелдеуді логикалық құрылымдық жақтан, яғни ойдың нақты мазмұнына мән бермей және осы мазмұн бөліктері байланысының тек жалпы тәсілін жіктей отырып зерттейтін ғылым.
Формальды логиканың негізгі мақсаты – ақтық білімді алу процесінде ақиқат қорытындыларға жетудің қажетті шарты болып табылатын заңдарды, принциптерді тұжырымдау.
Формальды логика силлогистиканы талдаған Аристотель еңбектерінен бастау алады.
Формальды логиканың одан әрі дамуына ертедегі стоиктер, орта ғасырларда – схоластар (Петр Испанский, Дунс Скот, Оккам, т.б.), жаңа заманда – Лейбниц үлес қосты.
Математикалық логика пікір айту мен дәлелдеудің қисындық теорияларын талдай отырып, Формальды логиканы логикалық зерттеулердің жаңа әдістерімен және құралдарымен байытты.
Материалистік диалектика - дамудың жалпы философиялық теориясы. Ол табиғаттың, қоғамның және адам ойлауының дамуының ең жалпы заңдарын зерттейтін ғылым. Диалектика адам ойлауының, оның болмысына қатынасын және соны бейнелейтін заңдар мен категорияларды қарастырады. Оның зертейтін пәні, негізгі мәселесі заңдар мен категориялар жүйесінде бейнелейді. Заң дегеніміз – құбылыстардың арасындағы жалпы, қажетті, тұрақты, маңызды, қайталанып отыратын байланыс.
Жүйелік тәсіл (Системный подход; approach system) — объектіні негізінен жүйе ретінде қарастыратын ғылыми таным мен практиканың әдіснамалық бағыты; зерттеушіні объектінің тұтастығын ашуға, байланыстар типтерінің көп түрлілігін жөне оларды бірыңғай теориялық картинаға жинақтауды анықтауға бағыттайды. Жүйелік тәсіл принципі кибернетикада, техникада, басқаруда, экономикада және т.б. қолданылады.
Экономикалық Үлгілер – зерделенетін жүйелердің түрлі элементтері арасындағы логикалық және сандық тәуелділіктерді анықтау үшін экономикалық үдерістерді‚ құбылыстар мен міндеттерді математикалық құралдармен сипаттау. Экон. үдерістердің сапалық заңдылықтарына және экон. құрылым элементтерінің арасындағы тәуелділіктерге сандық айқындылық беруге мүмкіндік туғызады.Үлгінің сипаттары бойынша объектінің барлық сипаты туралы емес‚ тек үлгіде де‚ объектіде де ұқсас сипаттары туралы пайымдауға болады‚ мұндай сипаттарды елеулі сипаттар деп атайды. Объектінің сәттік жай-күйі сипатталатын Э. ү. статикалық Э. ү.‚ объектінің дамуы көрсетілетін болса‚ серпінді Э. ү. деп аталады. Үлгілер сандық‚ талдамалы‚ матрицалық (кестелер нысанында) және торлық (торлы кестелер) үлгі түрлеріне бөлінеді. Э. ү-ді үлкен екі топқа бөлуге болады: басым түрде жоспардың өндірістік аспектісін көрсететін үлгілер және дамудың әлеуметтік аспектілерін көрсететін үлгілер.
Экономикалық категориялар — қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы: сұраныс, ұсыныс, қаржы, несие, меншік, жалақы, нарық, пайда, тауар, ақша т.б. Экономикалық заңдардың жиынтығы, қоғамның даму заңдылықтарын белгілейтін экономикалық заңдар жүйесін құрайды. Бұл жүйені құратын заңдарды негізгі, басты, басты емес деп бөлуді дұрыс деуге қиын. Қоғам өмірін талдауда, жүйелік әдіс қолдану керек жағдайда, барлық заңдар маңызды, өзара байланысты болады. Тек бір ғана заңды пайдалануда болған қателікті барлық жүйені бүлдіріп, қоғамдағы тепе-тендікті жояды. Экономикалық ғылым, жалпы жүйедегі экономикалық заңдарды ерекше және жалпы экономикалық заңдар деп, ірі топта бөледі.Ерекше экономикалық заңдар — бұл шаруашылықтың нақты тарихи формасының даму заңдары.Жалпы экономикалық заңдар — бұл барлық тарихи дәуірле тән заңдар, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесіп процесс етіп байланыстырады. Бұған қоғамдық еңбек бөлу заңы, т.б. заңдар жатады. Экономикалық заңдар өздері, өз алдына әрекет ете алмаған экономикалық прогресс өзімен-өзі, өз алдына жүріп отырмақ Бұл үшін адамдардың, олардың қажеттіктері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеті қажет.Қажеттіктер — бұл қанағаттандыруды тілейтін, өмір сүру және организмді дамытуды қамтамасыз ететін, адамның жеке басын дамыту үшін қолданылатын объективтік керектік болып табылады.Адамның қажеттіліктері көп түрлі болады. Американдық ғалым А.Маслоу бойынша, "төменгі сатыдағы" материалдық қажеттіктерді бастап, "жоғарғы сатыдағы" рухани қажеттіктер былай орнатылады:1)физиологиялық қажеттіктер (тамаққа, ішімдікке, т.б.);2)қауіпсіздік қажеттіктері (аурудан, жанжалдан, қорқыныштан, т.б.);3)әлеуметтік байланыстарға деген қажеттіктер (сүйіспеншілік, кейбір топтардың мүшесі болуға, т.б.);4)өзін-өзі сыйлап қадірлеуге (мақсатқа жетуге, өзін танытуға т.б.) қажеттіктер;5)өзін-өзі мадақтауға (қабілеттерін жүзеге асыру жағдайында түсінуге, т.б.) қажеттіктер.Қажеттіктердің бұл классификациясын олардың басқаша классификациясымен толықтыруға болады: материалдық пен рухани қажеттіктер, рационалдық пен иррационалдық, абсолюттік пен ақиқат, нақты, жете түсінілген мен жете түсінілмеген, қате түсінілген т.б. қажеттіктер. Жеке түсінілген қажеттіктер еңбекке деген ынта- жігер тудырады. Бұл жағдайда кажеттіктер өзінің нақты формасына, мүдделер формасына ие болады.
Экономикалық теорияның негізгі қызметтері.Экономикалық теорияның негізгі 4 қызметтерін бөлуге болады (1.3 – сурет). Мұның ішіндегі ең біріншісі – танымдылық қызметі: бұл қоғамдағы экономиканы зерттеу мен мәнісін түсіне білу және алған білімін ТЕОРЕТИКАЛЫҚ түрде, яғни жалпы және жүйелі түрде көрсете білу. Екінші қызметі – әдістемелік.Бұл барлық экономикалық ғылым жүйесіне арналған теориялық және әдістемелік базаларында қызмет істейді
Білімділік қызмет арқылы экономикалық теорияда, әр түрлі маманды адамдардың көбі экономикалық мәдениетпен таныса алады. Қазіргі кездегі адамның өмірі экономикамен тығыз байланысты, сондықтан да жоғарғы оқу орындарының бағдарламалары - оның заңдары мен үрдістерін зерттеуге бағытталған.
Тәжірибелік қызметі, ұтымды шаруашылықтандырудың тәсілдерін және үрдістерін қалыптастыруға, ал ғылыми ұстанымда мемлекеттің тиімді саясат жүргізуіне бағытталған.
Экономикалық меншіктің көп түрлі формалары.меншік құқығы теориясы.
Жеке меншік:1)еңбекке негізделген меншік 2) еңбекке негізделмеген меншік
Ұжымдық меншік: 1)серіктестіктер 2) кооперативтік 3)акционерлік 4)біріккен
Қоғамдық меншік: 1)мемлекеттік 2) муниципалды
Меншік Құқығы:
Мүлікті меншіктенуге қатысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жүйесі; Заңнамалық тұрғыдан жан-жақты қамтамасыз етіліп, меншігіне бекітілген мүлікті меншіктенушінің өз қалауы мен мүддесіне орай иелену, пайдалану және оған билік ету мүмкіндігі, сондай-ақ өз шаруашылығының үстемдік аясына өзгелердің араласуына жол бермеу мүмкіндігі. Бұл мүмкіндіктер заңға қайшы келмейтін және өзгелердің заңды құқықтары мен мүдделерін таптамайтын кез келген әрекет арқылы жүзеге асады. Бұл тұрғыда меншік құқығы үш түрлі бөліктен тұрады: Иелену хақысы – меншіктенушінің мүлікке деген шаруашылық үстемдігі. Яғни мүліктің иесіне заң жүзінде бекітілуі; Пайдалану хақысы – мүлікті іске асырып, пайдаға жарату; Билік ету хақысы – құқықтық әрекеттер жасау арқылы мүліктің тағдырын белгілеу
Экономикалық жүйе – бұл қоғамның белгіленген тұтастықты, қоғамның экономикалық құрылымын бейнелеуші өзара байланысты экономикалық элементтер жиынтығы; өндіріс туралы жинақталатын қатынас бірлігі, бөлу, айырбастау мен тұтыну, экономикалық игілік.Экономикалық жүйеден тыс сипаттамасы экономикалық заңдылықты жүзеге асырушы экономикалық қатынас пен институтты ұдайы жарыққа шығара алмас еді, экономикалық құбылыстар мен процестердің теориялық мәнін түсіну үйлеспеуі мүмкін.Экономикалық жүйе — бұл материалдық, рухани игіліктер мен қызметтерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесі.Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қогамда жүзеге асады. Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.1.Меншік қатынастарының формалары бойынша:1.1. Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.1.2. Әкімшілік — әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.1.3. Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.1.4. Аралас экономика – мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:1)Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.2)Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.3)Техникалық прогресс шектеулі.3)Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.4)Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.5)Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.Әкімшілік — әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.1)Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.2)Экономикада орталықтанған жоспарлау.3)Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.4)Орталықталынған ресурстар қоры.5)Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:Таза нарықтық экономика жүйесі – таза нарықтық экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:1)Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.2)Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:1)Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.2)Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттін ұлттық және салалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономикажүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.Экономикалық теория қоғамдық ғылым ретінде үш сұраққа жауап беруі тиіс:
Не өндіру керек? – қандай тауарлар және қызметтер өндірілуі қажет?
Қалай өндіру керек? – қандай ресустар, қандай технологияны пайдалану арқылы өндіру қажет?
Кім үшін өндіру керек? - өндірілген тауар қалай бөлінеді, кімге арналады, кім сатып алады? Қоғамның қажеттілігін барынша толық қанағаттандыру мәселелерін шешу барысында экономикалық теория таңдау проблемасымен тығыз байланыста болады.
Экономикалық теория — бұл:1)ұдайы өндірістің фазалық динамикасы және ұзын толқындар динамикасы арқылы жүріп отыратын, экономикалық өсудің заңдылықтары мен факторлары туралы ғылым, ұлттық байлық туралы ғылым:2)қажеттіктерді қамтамасыз ету үшін тауарлар өндірісінде, оны айырбастауда шектелген ресурстарды (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік) пайдалану туралы ғылым;3)өндіріс пен айырбас әрекеттерінің түрлері туралы, адамдардың күнделікті іскерлік өмірі туралы және өмір сүруге қажет заттар алу туралы ғылым.
Экономикалық теория – экономикалық жүйелерге, экономикалық дамуға, экономикалық заңдар мен заңдылықтарға ғылыми көзқарастардың жиынтығы, яғни экономикалық құбылыстар мен үдерістер туралы, шаруашылықтың жұмыс істеуі туралы, экономикалық қатынастар туралы логикаға, тарихи тәжірибеге және экономист-ғалымдардың теориялық тұжырымдамаларына негізделген теориялық түсініктер. Экономикалық Теория неғұрлым елеулі жалпы байланыстарды, нарықтық экономика мен оның басқа да тұрпаттары дамуының экон. үдерістеріне тән қажетті себептік байланыстарды зерттейді. Өндіріс пен бөлу тәсілдерінің дамуын, еңбек нәтижелерінің пайдаланылу бағытын, меншік қатынастарын зерделейді. Экономикалық-өндірістік қатынастардың теориялық тұжырымы экономикалық категориялар (қоғамдық еңбек бөлінісі, тауар, ақша, капитал, ұлттық байлық, т.б.) арқылы жасалады. 1.4
Экономикалық теорияның құрылымы және атқаратын қызметтері
Экономикалық теория шеңберінде экономикалық талдаудың негізгі екі деңгейі ажыратылады және осы арқылы экономикалық теория ғылымы екі бөлімге бөлінеді.1. Микроэкономика – бұл шектеулі ресурстар мәселесін жекелеген экономикалық агенттердің (үй шаруашылығы, фирмалар, т.б.) нарықтағы тәртіптері мен мінез-құлықтары тұрғысынан зерттейтін экономикалық теорияның бір саласы. Микроэкономикада қолданылатын негізгі ұғымдар: сұраныс, ұсыныс,баға, бәсеке, өндіріс факторлары, т.б.2. Макроэкономика – бұл экономикалық мәселелерді біртұтас жүйе ретінде зерттейтін және агрегатталған өлшемдерді қолданатын экономикалық теорияның бір саласы. Макроэкономикада қолданылатын негізгі ұғымдар: жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, инфляция, жұмыссыздық, т.б.Бұдан басқа, экономикалық талдаудың позитивті (оң) талдау және нормативті (реттеушілік) талдау деген түрлері де бар:1. Позитивті экономикалық талдау – бұл қазіргі экономиканың дәл өзін сипаттайтын нақты қалыптасып отырған құбылыстар мен дерек негізінде алынған шындық жайттар. Талдаудың бұл түрі субъективтік бағалауға ие болмайды.2. Нормативті экономикалық талдау – бұл қандай да бір елдің экономикасы туралы субъективтік бағалауларды қарастыру негізінде экономикалық саясатты іске асырудың кепілдемелері. Талдаудың бұл түрі кезінде орын алатын субъективтік бағалаулар экономика үшін қолайлы немесе қолайсыз болуы мүмкін.Позитивті және нормативті талдаудың арасындағы айырмашылық оларда субъективтік бағалаулардың орын алуынан көрінеді. Бұл айырмашылықты дәлме-дәл көрсете білген ағылшын экономисі Джон Невилл Кейнс (Джон Мейнард Кейнстің әкесі) болды. Оның ойынша, позитивті экономикалық ғылым не бар деген сұраққа жауап береді. Ал нормативті экономикалық ғылым экономика қандай болуы керек және мақсаттарға жету үшін не істеу керек деген сұрақтарға жауап іздейді.Экономикалық құбылыстар мен мәселелердің күрделілігі экономикалық ғылымдардың жіктелуіне алып келеді. Олай болса, экономикалық теория барлық экономикалық ғылымдарды үшке бөліп көрсетеді:
1. Жалпы экономикалық ғылымдар, оларға экономикалық тарих, экономикалық ілімдер тарих және басқа да ғылымдар кіреді.
2. Қолданбалы экономикалық ғылымдар, оның өзі екіге бөлінеді: а) функционалдық экономикалық ғылымдар: қаржы, несие, банк ісі, маркетинг, бухгалтерлік есеп және т.б., ә) салалық экономикалық ғылымдар: ауыл шаруашылығы,денсаулық сақтау, сауда, өнеркәсіп,т.б.3. Біріктірілген экономикалық ғылымдар, оларға экономикалық география, экономикалық құқық, экономикалық информатика, математикалық экономика және басқалары жатады.Экономикалық теорияның атқаратын қызметтері:1. Танымдық қызметі – экономикалық заңдарды, құбылыстарды зерттеу және түсіндіру.2. Практикалық қызметі – іс жүзінде зерттелген объектілерді қолданып экономикалық саясаттың негізін жасау.3. Болжамдық қызметі – экономикалық дамудың жалпы ғылыми болжамын жасау.4. Дүниетанымдық қызметі – ғылыми тұрғыда қоғам өміріне қажетті экономикалық көзқарастар жүйесін құру.5. Әдіснамалық қызметі – барлық экономикалық ғылымдар үшін теориялық және әдіснамалық негіз жасау.
6. Сыншыл қызметі - әртүрлі экономикалық теориялардың артықшылықтары мен кемшіліктерін ашып көрсету.Қажеттіліктер - жеке адамның, әлеуметтік топтың, қоғамның тіршілік әрекетін қамтамасыз ету үшін объективті түрде керек нәрсеге мүқтаждық; белсенді әрекеттің ішкі қозғаушысы. Қажеттіліктер субъект пен оның қызметінің өзара байланысын көрсетеді, әуестіктен, мүдделерден, мақсаттардан және мінез-құлықтан көрініс табады.Қажеттіліктер - адам тұлғасының, қоғамның жалпы өмір сүруін және дамуын қолдау үшін объективті кажетті нәрселерді кажетсіну. Қажеттіліктер биологиялық және әлеуметтік болып бөлінеді, олар экономика мен мәдениет дәрежесіне байланысты. Қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатты іс-әрекеттің нәтижесінде іске асады. Қажеттілікті тәрбиелеу тұлғаны қалыптастырудың орталық міндеттердің бірі болып табыладыЭкономикалық Игілік – экономикалық қызметтің сайып келгенде адамның қажеттерін қанағаттандыруға арналған нәтижесі. Э. и. ұғымының мәні құндылықпен байланысты. Егер жай игілік ұғымы тек пайдалылықты ғана білдірсе, құндылық екі сипаттаманың – пайдалылық пен сирек кездесушіліктің ұштасуын білдіреді. Кез келген игіліктің пайдалылығы тек оны тұтыну немесе пайдалану үдерісінде ғана көрініс табады. Э. и. өзінің тікелей мақсатына қарай қажеттілікті қанағаттандыру үшін, жеке басының тұтынуы үшін емес, сату үшін өндірілетін тауар ретінде; табыс алу көзі ретінде (мыс., капиталдың иесі өндірістің қалған факторларын сатып алып, өнім шығарады, оны өткізу табыс әкеледі) өндірілуі және тұтынылуы мүмкін. Э. и. экон. қызметтің өнімі болғандықтан экон. циклдіктің болуымен сипатталады. Оның екі қыры бар: экон. циклдердің кезеңдеріне сәйкес Э. и-ті өндірудің көлемі, оны айырбастау, бөлу, тұтыну көлемі өсіп немесе төмендеп отырады; материалдық активтер болып табылатын Э. и-тің өміршеңдік циклі деп аталатын өзінің өміршеңдік кезеңі болады.
Экономикалық ресурстар – өндірісті қамтамасыз ету көздері, құралдары деген мағынаны білдіретін іргелі экономикалық теория ұғымы. Олардың мынадай түрлері бар: табиғат (шикізат, геофиз.), еңбек (адам капиталы), айналым құралдары (материалдар), ақпараттық, қаржы (ақша капиталы) ресурстары.
Өндіріс факторлары -өндіру (жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету) барысында дайдаланылатын негізгі компоненттер: еңбек, жер, табиғат ресурстары, капитал. Қазіргі заманғы экономикалық теория игіліктерді (тауарларды) өндіру (қызметтерді көрсету) үшін қажетті есурстарды топтарға - өндіріс факторларына бөледі. Олардың алғашқысы - еңбек факторы. Жер факторының (табиғи ресурстар) мағынасы кең (адамдардың келген жері ретінде кәсіпорындар алып отырған аумақ ретінде, пайдалы қазындылардын, су ресурстары мен басқа да ресурстардың көзі ретінде ұғынылады).Капитал факторы дегеніміз заттық (нақты) капитал — ұзақ уақыт және сан қайтара пайдаланылатын өндіріс құрал-жабдығы (шикізат, машиналар, жабдық, өндірістік ғимарат, т. б.). Осы классикалық өндіріс факторларынан басқа қазіргі заманғы экономикалык теорияда кәсіпкерлік қабілет, ғылыми-техникалық прогресс және ақпарат та жиі бөліп көрсетіледіРесурстардың шектеулігі проблемасы ќазіргі таңда ең актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Бјрімізге белгілі, көптеген табиғи ресурстардыңқоры таусылды (немесе қазіргі таңда дефицит), ал көп мөлшерде кездесетін ресурстар олардың таусылмайтындығын білдірмейді. Адам ќажеттіліктерінің орындалуы тиісті жағдайлардың жасалуына тікелей байланысты, ал сол жағдайлар өз кезегінде өндіріс үшін көптеген ресурстарды қажет етеді. Дүние жүзіндегі халық саныныңұдайы өсіп отыруы ресурстардың шектеулігіне әкеліп соғады, ол халықтың барлыққажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Байқағаныңыздай, қазіргі таңда адамдарға қолайлы жағдай тудыру үшін көп мөлшерде ресурстар қолданылады. Ресурстарды қолдануды осы кезден бастап шектеу керек, себебі кейін бұл проблема шешілмей, ауыр зардаптарға келуі мүмкін.Соѕғы кездері бұл мәселе көпқозғалып жүр, себебі ресурстардың шектеулігі қоғамның ілгері дамуына тікелей әсер етеді. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша, ресурстардың шектеулігі абсолюттік тұрғыда емес, қатынастық тұрғыда кездеседі, себебі ресурстыѕ ќанша уаќытта жойылуы оныңқоғамдаєы ќолданыс нјтижелілігіне тікелей байланысты. Екінші бірғалымдар тобының айтуы бойынша, ресурстардың абсолюттік шектеулі және қатынастық шектеулі түрлері кездеседі. Бұл ғалымдар қатынастық шектеулік туралы бірінші ғалымдар тобымен келіседі, ал абсолюттік шектеулі ресурстар туралы олардың пікірі мүлдем басқа. Олардың айтуынша, кейбір ресурстардың түрлерін басқа ресурстармен ауыстыру мүмкін Альтернативті (балама) шығындар – бұл жүзеге аспаған мүмкіндіктердің ең жақсысынан түсетін пайданы айтады.
Өндіріс –бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рухани игіліктерді құру процесі.Өндіріс ұғымын жалпы алғанда,бұл абстракция.Себебі ол шын мәнінде жалпылама мағынаны білдіреді және өнеркәсіп,ауыл шаруашылығы ,құрылыс сияқты жиынтық өндірісте көрінеді.Өндіріс бір мезгілде тұтыну процесінде бола алады.Өсімдік химиялық элеменнтерді тұтына отырып өзін өзі ұдайы өндіреді.Өнеркәсіп өндірісі жұмыс күшін,шикізат пен материалдарды тұтына отырып,материалдық игіліктерді ұдайы өндіреді.Тұтынусыз өндіріс процесі жоқ.Өндіріс процесі тек қана үш факторлардың :адамның жұмыс күші,еңбек заты,еңбек құралдары-өзара іс әрекеті арқылы жүзеге асуы мүмкін.Экономикалық ресурстар- өндіріс факторы, табиғатта пайда болады және оны адамдар өндіреді.Оған:көмір,газ,мұнай,бензин жатады.Планетамыздағы барлық экономикалық ресурстар шектеулі болады.Мысалы,жер өте көп,бірақ жыртуға жарамды жерлер шектеулі мөлшерде ғана бар.Жердің көптеген тау сілемі,орман,тундра,құм массивтері бос дала т.б алуда.Бұрындары қуатты пайдалы қазбалар боған жерлер-оларды алудың нәтижесі тозады.Ресурстардың жеткіліксіздігі олардыүнемдеу,таңдау мәселелерінің қажеттілігін тудырады.Қолда бар экономикалық ресурстардың шектеулігі кезіндегі өндіріс қоғамдағы барлық сұранымды қамтамасыз ете алмайды,оларды сырттан келетін апаттан қорғай алмайды.Қоғамдық өндіріс мүмкіншілігін шектеулігі жағдайында неі өндіруге болады?Экономикалық теорияда мынандай мысалды жиі келтіреді :май өндіру мен зеңбірек өндіру арасында қайсысын таңдауымыз керек.Өндірістің шектеулі мүмкіндіктерін автомобиль және танкі өндірісімен кесте 3.1 бейнелеп көрсетеміз. Өндіріс мүмкіншіліктерінің қисығында көрсетілгендей,автомобиль өндірудің барынша көмегіне танкі өндірісі көлемін кеміту есебінен қол жеткізілуі мүмкін.Осының арқасында өндірістегі туындаған балама »өндірістің балама мүмкіндіктері» деп аталады.Сурет 3-1 Өндіріс мүмкіншіліктерінің қисығы.
Басқаша айтканда,барлық ресурс түрлерінің шектеулі болуы ,кез келген қолда бар тауарды өндіру туралы шешім,сол ресурстарды қандай да бір басқа бұйымдарды шығару үшін қолданудан бас тартуды қарастырады.Сондықтан да барлық шығындар балама шығындар бойынша көрсетіледі .Мысалы,танкі өндірісінде жұмсалған металл ,оны автомобиль өндірісінде немесе қайдағы бір баска мақсатка колдану мүмкін емес.
Экономикалық теорияның зерттеу әдістері.Экономикалық динамиканы және статиканы зерттеу мен талдаудың екі амалы қалыптасқан: зерттеуді ұдайы өндірістік бағытта жүргізу және байланыстар мен тәуелділіктерді экономикалық өсубағытынан зерттеу. Кеше ғана ұдайы өндірістік бағыт экономикалық өсудің марксистік теориясы деп, ал экономикалық өсу бағыты-ұдайы өндірістіктің біршама, буржуазиялық теориясы деп тұжырымдалатын.Зерттеудің осы екі бағыттарының екеуінеде ортақ қасиеттері және олардың айырмашылықтарын сипаттайтын қасиеттері болады. Оларды зерттеуде өндіріс құрал-жабдықтары, жұмыс күші, жұмыс және бос уақыт, жалпы қоғамдык өнім, ұлттық табыс және басқадай ортақ категориялар мен көрсеткіштер қолданылады.Бірақ, бұлардың айырмашылықтары да бар. Біріншіден, ұдайы өндіріс теориясы өндірістің динамикасын оның өсімінің қарқынымен есептеспей зерттейді. Мұндағы басты мәселе — қоғамдық өндірістердің бірінші және екінші бөлімдерінің байланыстарының пропорциялары. Ал осыдан темптер шығарылады. Экономикалық өсу темптері бастапқы деп және пропорцияларды белгілейді деп тұжырымдалады. Осының объективтік негізін қоғамдық қажеттілік құрайды. Сөйтіп, экономикалық өсу теориясында себепті-салдарлы байланыстардың керісінше сипаты болады.
Екіншіден, болжамдайтын деңгей үшін ұдайы өндірістік негізі деп динамиканың бір жылдық мерзімі алынады. Міне, осылай бір жылдық циклда жасалған игіліктердің сомасы ретінде жиынтық қоғамдық өнім белгіленеді. Экономикалық өсуді есептеудің негізін "ұзын толқындар" құрайды және ол ұдайы өндірістің бірнеше циклдарынан түрады. Осы мерзімде темптердің жалпы тенденциясының сипаты бұрынғыдай, немесе, одан төмен тұрақтылықта болады.Үшінші айырмашылық — экономикалық өсу жүйесінде бос уақыт өсудің резерві, өсу потенциалының құрамдас бөлігі болып табылады. Бос уақыт — бұл адам капиталы дамуы үшін қажет кеңістік болып табылады. Ұдайы өндірісті талдауда бос уақытты еленбейді, бос уақыт аз болған сайын жұмыскерді қанау дәрежесі жоғары деп есептеледі. Өмір үшін қоғамның дамуына қажет ресурстардың шектелген жағдайында экономикалық өсу процесінде қалыптасатын қатынастар мен заңдылықтарды экономикалық теория зерттейді. Пәннің ерекшелігі зерттеудің методологиясы мен методтарының ерекшелігін тудырады. Методология дегеніміз экономикалық жағдайларды зерттеуде қолданылатын жалпылама әдіс, белгілі философиялық көзқарастар тұрғысынан қарағанда ол субъективтік, диалектикалық-материалистік, эмпирикалық, рационалистік және т.б. бағыттарды қолдануды талап етеді. Бұл методология адамдардың таптық құрамына қарамастан, экономикалық жүйені тұтас зерттеп, осының негізінде экономикалық өркениеттің объективтік рационалистік заңдар ашып зерттеуді талап етеді. Құрал ретінде математикалық эконометрика, кибернетика пайдаланылады. Зерттеу нәтижесі экономикалық үлгілер, схемалар, графиктер пайда болады. Рационалистік әдіс объективтік шындықты талдаудың тұрақты динамикада жүргізілуін тілейді. Бұған өндіріс, болу, айырбас және тұтынушыдың ішкі байланыстары мен заңдарын зерттеу тәсілі жатады.
Рационалистік және аналитикалық әдістердің өзара байланыстары әсіресе ұдайы өндіріс пен экономикалық өсу процестері талдауда толық байқалады. Позитивтік әдіс экономика ғылымының белгілі бір философиясын құруды, экономика туралы білімді тұжырымдауды, фактілеу суреттеп баяндау және жүйеге келтіру негізінде экономикалық ортаның даму заңдары мен категорияларын ашуды, тәжірибе қолдануды, нарықтық байқау-бақылауды талап етеді. Демек, экономикалық ғылымның философиясы бұйрық-әкімшілік, нарық жүйелерінің тепе-теңдігі және эволюциясы туралы ілімді, олардың құрылымы мен инфрақұрылымы туралы ілімді қалыптастырады.
Танып білудің нормативтік әдісі адамдардың барынша жоғары үнемділік принциптерге негізделген практикалық әрекеттерін талдауды талап етеді. Бұл әдістің басты принципі шаруашылық іспен шұғылданатын барлық субъектердің пайдасын көздейтін нәтижеге жету болады. Экономикалық өмір нақты жағдайдағы фактілердің жиынтығы болып табылады. Сондықтан бұл әдісті қолдану үшін, неғұрлым жоғары дәрежені талдап, қорытынды шығару дәрежесіне көтеруді тілейді. Экономикалық құбылыстарды талдау экономикалық құбылысты, оның жеке элементтеріне бөліп және әр элементті тұтас құбылыстын қажетті құрамды бөлігі деп зерттеуді талап етеді. Ал синтез құбылысты алдымен әр бөліктен тұратын құрылым деп, бұдан кейін осы элементтердің біртұтас қосылуымы деп зерттеп, жалпы қорытынды шығарады.
Экономикалық теорияда қолданылатын әдістердің ішінде эксперимент пен экономикалық реформа елеулі рөл атқарады. Олардың зерттеудегі орны ерекше болады және жан-жақты дайындықты, терең болжауды дәлелдеуді, ғылыми сынақ өткізуді тілейді. Міне, ғылыми талдауды және экономикалық мәселелердің оптималдық шешімдерін іздестіруді ұйымдастырудың негізгі әдістері мен тәсілдері осындай болады.
Формальды логика ой формаларын ұғымды, пайымдауды, ой түйіндеуді, дәлелдеуді логикалық құрылымдық жақтан, яғни ойдың нақты мазмұнына мән бермей және осы мазмұн бөліктері байланысының тек жалпы тәсілін жіктей отырып зерттейтін ғылым.
Формальды логиканың негізгі мақсаты – ақтық білімді алу процесінде ақиқат қорытындыларға жетудің қажетті шарты болып табылатын заңдарды, принциптерді тұжырымдау.
Формальды логика силлогистиканы талдаған Аристотель еңбектерінен бастау алады.
Формальды логиканың одан әрі дамуына ертедегі стоиктер, орта ғасырларда – схоластар (Петр Испанский, Дунс Скот, Оккам, т.б.), жаңа заманда – Лейбниц үлес қосты.
Математикалық логика пікір айту мен дәлелдеудің қисындық теорияларын талдай отырып, Формальды логиканы логикалық зерттеулердің жаңа әдістерімен және құралдарымен байытты.
Материалистік диалектика - дамудың жалпы философиялық теориясы. Ол табиғаттың, қоғамның және адам ойлауының дамуының ең жалпы заңдарын зерттейтін ғылым. Диалектика адам ойлауының, оның болмысына қатынасын және соны бейнелейтін заңдар мен категорияларды қарастырады. Оның зертейтін пәні, негізгі мәселесі заңдар мен категориялар жүйесінде бейнелейді. Заң дегеніміз – құбылыстардың арасындағы жалпы, қажетті, тұрақты, маңызды, қайталанып отыратын байланыс.
Жүйелік тәсіл (Системный подход; approach system) — объектіні негізінен жүйе ретінде қарастыратын ғылыми таным мен практиканың әдіснамалық бағыты; зерттеушіні объектінің тұтастығын ашуға, байланыстар типтерінің көп түрлілігін жөне оларды бірыңғай теориялық картинаға жинақтауды анықтауға бағыттайды. Жүйелік тәсіл принципі кибернетикада, техникада, басқаруда, экономикада және т.б. қолданылады.
Экономикалық Үлгілер – зерделенетін жүйелердің түрлі элементтері арасындағы логикалық және сандық тәуелділіктерді анықтау үшін экономикалық үдерістерді‚ құбылыстар мен міндеттерді математикалық құралдармен сипаттау. Экон. үдерістердің сапалық заңдылықтарына және экон. құрылым элементтерінің арасындағы тәуелділіктерге сандық айқындылық беруге мүмкіндік туғызады.Үлгінің сипаттары бойынша объектінің барлық сипаты туралы емес‚ тек үлгіде де‚ объектіде де ұқсас сипаттары туралы пайымдауға болады‚ мұндай сипаттарды елеулі сипаттар деп атайды. Объектінің сәттік жай-күйі сипатталатын Э. ү. статикалық Э. ү.‚ объектінің дамуы көрсетілетін болса‚ серпінді Э. ү. деп аталады. Үлгілер сандық‚ талдамалы‚ матрицалық (кестелер нысанында) және торлық (торлы кестелер) үлгі түрлеріне бөлінеді. Э. ү-ді үлкен екі топқа бөлуге болады: басым түрде жоспардың өндірістік аспектісін көрсететін үлгілер және дамудың әлеуметтік аспектілерін көрсететін үлгілер.
Экономикалық категориялар — қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы: сұраныс, ұсыныс, қаржы, несие, меншік, жалақы, нарық, пайда, тауар, ақша т.б. Экономикалық заңдардың жиынтығы, қоғамның даму заңдылықтарын белгілейтін экономикалық заңдар жүйесін құрайды. Бұл жүйені құратын заңдарды негізгі, басты, басты емес деп бөлуді дұрыс деуге қиын. Қоғам өмірін талдауда, жүйелік әдіс қолдану керек жағдайда, барлық заңдар маңызды, өзара байланысты болады. Тек бір ғана заңды пайдалануда болған қателікті барлық жүйені бүлдіріп, қоғамдағы тепе-тендікті жояды. Экономикалық ғылым, жалпы жүйедегі экономикалық заңдарды ерекше және жалпы экономикалық заңдар деп, ірі топта бөледі.Ерекше экономикалық заңдар — бұл шаруашылықтың нақты тарихи формасының даму заңдары.Жалпы экономикалық заңдар — бұл барлық тарихи дәуірле тән заңдар, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесіп процесс етіп байланыстырады. Бұған қоғамдық еңбек бөлу заңы, т.б. заңдар жатады. Экономикалық заңдар өздері, өз алдына әрекет ете алмаған экономикалық прогресс өзімен-өзі, өз алдына жүріп отырмақ Бұл үшін адамдардың, олардың қажеттіктері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеті қажет.Қажеттіктер — бұл қанағаттандыруды тілейтін, өмір сүру және организмді дамытуды қамтамасыз ететін, адамның жеке басын дамыту үшін қолданылатын объективтік керектік болып табылады.Адамның қажеттіліктері көп түрлі болады. Американдық ғалым А.Маслоу бойынша, "төменгі сатыдағы" материалдық қажеттіктерді бастап, "жоғарғы сатыдағы" рухани қажеттіктер былай орнатылады:1)физиологиялық қажеттіктер (тамаққа, ішімдікке, т.б.);2)қауіпсіздік қажеттіктері (аурудан, жанжалдан, қорқыныштан, т.б.);3)әлеуметтік байланыстарға деген қажеттіктер (сүйіспеншілік, кейбір топтардың мүшесі болуға, т.б.);4)өзін-өзі сыйлап қадірлеуге (мақсатқа жетуге, өзін танытуға т.б.) қажеттіктер;5)өзін-өзі мадақтауға (қабілеттерін жүзеге асыру жағдайында түсінуге, т.б.) қажеттіктер.Қажеттіктердің бұл классификациясын олардың басқаша классификациясымен толықтыруға болады: материалдық пен рухани қажеттіктер, рационалдық пен иррационалдық, абсолюттік пен ақиқат, нақты, жете түсінілген мен жете түсінілмеген, қате түсінілген т.б. қажеттіктер. Жеке түсінілген қажеттіктер еңбекке деген ынта- жігер тудырады. Бұл жағдайда кажеттіктер өзінің нақты формасына, мүдделер формасына ие болады.
Экономикалық теорияның негізгі қызметтері.Экономикалық теорияның негізгі 4 қызметтерін бөлуге болады (1.3 – сурет). Мұның ішіндегі ең біріншісі – танымдылық қызметі: бұл қоғамдағы экономиканы зерттеу мен мәнісін түсіне білу және алған білімін ТЕОРЕТИКАЛЫҚ түрде, яғни жалпы және жүйелі түрде көрсете білу. Екінші қызметі – әдістемелік.Бұл барлық экономикалық ғылым жүйесіне арналған теориялық және әдістемелік базаларында қызмет істейді
Білімділік қызмет арқылы экономикалық теорияда, әр түрлі маманды адамдардың көбі экономикалық мәдениетпен таныса алады. Қазіргі кездегі адамның өмірі экономикамен тығыз байланысты, сондықтан да жоғарғы оқу орындарының бағдарламалары - оның заңдары мен үрдістерін зерттеуге бағытталған.
Тәжірибелік қызметі, ұтымды шаруашылықтандырудың тәсілдерін және үрдістерін қалыптастыруға, ал ғылыми ұстанымда мемлекеттің тиімді саясат жүргізуіне бағытталған.
Экономикалық жүйе – бұл қоғамның белгіленген тұтастықты, қоғамның экономикалық құрылымын бейнелеуші өзара байланысты экономикалық элементтер жиынтығы; өндіріс туралы жинақталатын қатынас бірлігі, бөлу, айырбастау мен тұтыну, экономикалық игілік.Экономикалық жүйеден тыс сипаттамасы экономикалық заңдылықты жүзеге асырушы экономикалық қатынас пен институтты ұдайы жарыққа шығара алмас еді, экономикалық құбылыстар мен процестердің теориялық мәнін түсіну үйлеспеуі мүмкін.Экономикалық жүйе — бұл материалдық, рухани игіліктер мен қызметтерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесі.Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қогамда жүзеге асады. Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.1.Меншік қатынастарының формалары бойынша:1.1. Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.1.2. Әкімшілік — әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.1.3. Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.1.4. Аралас экономика – мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:1)Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.2)Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.3)Техникалық прогресс шектеулі.3)Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.4)Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.5)Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.Әкімшілік — әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.1)Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.2)Экономикада орталықтанған жоспарлау.3)Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.4)Орталықталынған ресурстар қоры.5)Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:Таза нарықтық экономика жүйесі – таза нарықтық экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:1)Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.2)Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:1)Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.2)Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттін ұлттық және салалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономикажүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.Экономикалық теория қоғамдық ғылым ретінде үш сұраққа жауап беруі тиіс:
Не өндіру керек? – қандай тауарлар және қызметтер өндірілуі қажет?
Қалай өндіру керек? – қандай ресустар, қандай технологияны пайдалану арқылы өндіру қажет?
Кім үшін өндіру керек? - өндірілген тауар қалай бөлінеді, кімге арналады, кім сатып алады? Қоғамның қажеттілігін барынша толық қанағаттандыру мәселелерін шешу барысында экономикалық теория таңдау проблемасымен тығыз байланыста болады.
Меншіктің негізгі түрлері және формалары
Шаруашылық тәжірбиесінде меншіктің әр түрлі формаларымен кездесуге болады. Бірақ олардың барлығы, меншіктің екі негізгі түрінің мәніне келіп тіреледі: жеке және қоғамдық: 1) Жеке меншік екі негізгі форманы қамтиды : азаматтардың өз меншігі және олармен жасалған заңгерлік меншігі (кәсіпорындардың, ұйымдар, мекемелердің). Қоғамдық меншік ¬ - а) мемлекеттік ¬ меншік;б) муниципалды меншік – ¬ қалалық және ауылдық меншік болып бөлінеді.
Меншік құрылымдық тұрғыдан әрдайым жеке меншік болып табылады. Ол «менікі», «сенікі емес», «біздікі», «біздікі емес» деген ұғымды береді. Шын мәнінде мемлекеттің де меншігі қоғамның бір бөлігінің меншігі. Мемлекеттік меншікке байланысты түсініктемені дұрыс беру керек. Өйткені мемлекеттік меншік қоғамдық меншіктің баламасы емес, сол сияқты мемлекет те бүкіл қоғам деген ұғымды бермейді, оның тек бір бөлігі болып табылады.
Бизнесте жеке меншік ең тиімді болып келеді. Ол нағыз иелерлерінің қолдарында бола отырып, адамдардың еңбектегі қуатты қызығушылығын және табысқа ынталылығын тудырады. Кәсіпорындардың негізгі түрлері
Меншіктің түрлері мен формаларына қатысты бизнесті ұйымдастырудың формалары анықталады. Осыдан кәсіпорындардың төрт негізгі түрін көруге болады: жеке кәсіпорындар, жолдастықтың (немесе серіктестік), акционерлік ¬ қоғам және унитарлы кәсіпорындар.Меншік ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.
Меншік субъектісі Адам,отбасы,әлеуметтік топтар, ұжым, халық, мемлекет, басқару орындары.меншік объектісі-
Жер,ғимараттар, табиғи ресурстар, өндіріс құрал-жабдықтары, мүлік, ақша, асыл заттар, ақпарат, жұмыс күші, білім, бағалы қағазда
Экономикалық теорияның зерттеу әдістері.Экономикалық динамиканы және статиканы зерттеу мен талдаудың екі амалы қалыптасқан: зерттеуді ұдайы өндірістік бағытта жүргізу және байланыстар мен тәуелділіктерді экономикалық өсубағытынан зерттеу. Кеше ғана ұдайы өндірістік бағыт экономикалық өсудің марксистік теориясы деп, ал экономикалық өсу бағыты-ұдайы өндірістіктің біршама, буржуазиялық теориясы деп тұжырымдалатын.Зерттеудің осы екі бағыттарының екеуінеде ортақ қасиеттері және олардың айырмашылықтарын сипаттайтын қасиеттері болады. Оларды зерттеуде өндіріс құрал-жабдықтары, жұмыс күші, жұмыс және бос уақыт, жалпы қоғамдык өнім, ұлттық табыс және басқадай ортақ категориялар мен көрсеткіштер қолданылады.Бірақ, бұлардың айырмашылықтары да бар. Біріншіден, ұдайы өндіріс теориясы өндірістің динамикасын оның өсімінің қарқынымен есептеспей зерттейді. Мұндағы басты мәселе — қоғамдық өндірістердің бірінші және екінші бөлімдерінің байланыстарының пропорциялары. Ал осыдан темптер шығарылады. Экономикалық өсу темптері бастапқы деп және пропорцияларды белгілейді деп тұжырымдалады. Осының объективтік негізін қоғамдық қажеттілік құрайды. Сөйтіп, экономикалық өсу теориясында себепті-салдарлы байланыстардың керісінше сипаты болады. Екіншіден, болжамдайтын деңгей үшін ұдайы өндірістік негізі деп динамиканың бір жылдық мерзімі алынады. Міне, осылай бір жылдық циклда жасалған игіліктердің сомасы ретінде жиынтық қоғамдық өнім белгіленеді. Экономикалық өсуді есептеудің негізін "ұзын толқындар" құрайды және ол ұдайы өндірістің бірнеше циклдарынан түрады. Осы мерзімде темптердің жалпы тенденциясының сипаты бұрынғыдай, немесе, одан төмен тұрақтылықта болады.Үшінші айырмашылық — экономикалық өсу жүйесінде бос уақыт өсудің резерві, өсу потенциалының құрамдас бөлігі болып табылады. Бос уақыт — бұл адам капиталы дамуы үшін қажет кеңістік болып табылады. Ұдайы өндірісті талдауда бос уақытты еленбейді, бос уақыт аз болған сайын жұмыскерді қанау дәрежесі жоғары деп есептеледі. Өмір үшін қоғамның дамуына қажет ресурстардың шектелген жағдайында экономикалық өсу процесінде қалыптасатын қатынастар мен заңдылықтарды экономикалық теория зерттейді. Пәннің ерекшелігі зерттеудің методологиясы мен методтарының ерекшелігін тудырады. Методология дегеніміз экономикалық жағдайларды зерттеуде қолданылатын жалпылама әдіс, белгілі философиялық көзқарастар тұрғысынан қарағанда ол субъективтік, диалектикалық-материалистік, эмпирикалық, рационалистік және т.б. бағыттарды қолдануды талап етеді. Бұл методология адамдардың таптық құрамына қарамастан, экономикалық жүйені тұтас зерттеп, осының негізінде экономикалық өркениеттің объективтік рационалистік заңдар ашып зерттеуді талап етеді. Құрал ретінде математикалық эконометрика, кибернетика пайдаланылады. Зерттеу нәтижесі экономикалық үлгілер, схемалар, графиктер пайда болады. Рационалистік әдіс объективтік шындықты талдаудың тұрақты динамикада жүргізілуін тілейді. Бұған өндіріс, болу, айырбас және тұтынушыдың ішкі байланыстары мен заңдарын зерттеу тәсілі жатады.Рационалистік және аналитикалық әдістердің өзара байланыстары әсіресе ұдайы өндіріс пен экономикалық өсу процестері талдауда толық байқалады. Позитивтік әдіс экономика ғылымының белгілі бір философиясын құруды, экономика туралы білімді тұжырымдауды, фактілеу суреттеп баяндау және жүйеге келтіру негізінде экономикалық ортаның даму заңдары мен категорияларын ашуды, тәжірибе қолдануды, нарықтық байқау-бақылауды талап етеді. Демек, экономикалық ғылымның философиясы бұйрық-әкімшілік, нарық жүйелерінің тепе-теңдігі және эволюциясы туралы ілімді, олардың құрылымы мен инфрақұрылымы туралы ілімді қалыптастырады. Танып білудің нормативтік әдісі адамдардың барынша жоғары үнемділік принциптерге негізделген практикалық әрекеттерін талдауды талап етеді. Бұл әдістің басты принципі шаруашылық іспен шұғылданатын барлық субъектердің пайдасын көздейтін нәтижеге жету болады. Экономикалық өмір нақты жағдайдағы фактілердің жиынтығы болып табылады. Сондықтан бұл әдісті қолдану үшін, неғұрлым жоғары дәрежені талдап, қорытынды шығару дәрежесіне көтеруді тілейді. Экономикалық құбылыстарды талдау экономикалық құбылысты, оның жеке элементтеріне бөліп және әр элементті тұтас құбылыстын қажетті құрамды бөлігі деп зерттеуді талап етеді. Ал синтез құбылысты алдымен әр бөліктен тұратын құрылым деп, бұдан кейін осы элементтердің біртұтас қосылуымы деп зерттеп, жалпы қорытынды шығарады. Экономикалық теорияда қолданылатын әдістердің ішінде эксперимент пен экономикалық реформа елеулі рөл атқарады. Олардың зерттеудегі орны ерекше болады және жан-жақты дайындықты, терең болжауды дәлелдеуді, ғылыми сынақ өткізуді тілейді. Міне, ғылыми талдауды және экономикалық мәселелердің оптималдық шешімдерін іздестіруді ұйымдастырудың негізгі әдістері мен тәсілдері осындай болады. Формальды логика ой формаларын ұғымды, пайымдауды, ой түйіндеуді, дәлелдеуді логикалық құрылымдық жақтан, яғни ойдың нақты мазмұнына мән бермей және осы мазмұн бөліктері байланысының тек жалпы тәсілін жіктей отырып зерттейтін ғылым.
Формальды логиканың негізгі мақсаты – ақтық білімді алу процесінде ақиқат қорытындыларға жетудің қажетті шарты болып табылатын заңдарды, принциптерді тұжырымдау.
Формальды логика силлогистиканы талдаған Аристотель еңбектерінен бастау алады.
Формальды логиканың одан әрі дамуына ертедегі стоиктер, орта ғасырларда – схоластар (Петр Испанский, Дунс Скот, Оккам, т.б.), жаңа заманда – Лейбниц үлес қосты.
Математикалық логика пікір айту мен дәлелдеудің қисындық теорияларын талдай отырып, Формальды логиканы логикалық зерттеулердің жаңа әдістерімен және құралдарымен байытты.
Материалистік диалектика - дамудың жалпы философиялық теориясы. Ол табиғаттың, қоғамның және адам ойлауының дамуының ең жалпы заңдарын зерттейтін ғылым. Диалектика адам ойлауының, оның болмысына қатынасын және соны бейнелейтін заңдар мен категорияларды қарастырады. Оның зертейтін пәні, негізгі мәселесі заңдар мен категориялар жүйесінде бейнелейді. Заң дегеніміз – құбылыстардың арасындағы жалпы, қажетті, тұрақты, маңызды, қайталанып отыратын байланыс. Жүйелік тәсіл (Системный подход; approach system) — объектіні негізінен жүйе ретінде қарастыратын ғылыми таным мен практиканың әдіснамалық бағыты; зерттеушіні объектінің тұтастығын ашуға, байланыстар типтерінің көп түрлілігін жөне оларды бірыңғай теориялық картинаға жинақтауды анықтауға бағыттайды. Жүйелік тәсіл принципі кибернетикада, техникада, басқаруда, экономикада және т.б. қолданылады. Экономикалық Үлгілер – зерделенетін жүйелердің түрлі элементтері арасындағы логикалық және сандық тәуелділіктерді анықтау үшін экономикалық үдерістерді‚ құбылыстар мен міндеттерді математикалық құралдармен сипаттау. Экон. үдерістердің сапалық заңдылықтарына және экон. құрылым элементтерінің арасындағы тәуелділіктерге сандық айқындылық беруге мүмкіндік туғызады.Үлгінің сипаттары бойынша объектінің барлық сипаты туралы емес‚ тек үлгіде де‚ объектіде де ұқсас сипаттары туралы пайымдауға болады‚ мұндай сипаттарды елеулі сипаттар деп атайды. Объектінің сәттік жай-күйі сипатталатын Э. ү. статикалық Э. ү.‚ объектінің дамуы көрсетілетін болса‚ серпінді Э. ү. деп аталады. Үлгілер сандық‚ талдамалы‚ матрицалық (кестелер нысанында) және торлық (торлы кестелер) үлгі түрлеріне бөлінеді. Э. ү-ді үлкен екі топқа бөлуге болады: басым түрде жоспардың өндірістік аспектісін көрсететін үлгілер және дамудың әлеуметтік аспектілерін көрсететін үлгілер.
Экономикалық категориялар — қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы: сұраныс, ұсыныс, қаржы, несие, меншік, жалақы, нарық, пайда, тауар, ақша т.б. Экономикалық заңдардың жиынтығы, қоғамның даму заңдылықтарын белгілейтін экономикалық заңдар жүйесін құрайды. Бұл жүйені құратын заңдарды негізгі, басты, басты емес деп бөлуді дұрыс деуге қиын. Қоғам өмірін талдауда, жүйелік әдіс қолдану керек жағдайда, барлық заңдар маңызды, өзара байланысты болады. Тек бір ғана заңды пайдалануда болған қателікті барлық жүйені бүлдіріп, қоғамдағы тепе-тендікті жояды. Экономикалық ғылым, жалпы жүйедегі экономикалық заңдарды ерекше және жалпы экономикалық заңдар деп, ірі топта бөледі.Ерекше экономикалық заңдар — бұл шаруашылықтың нақты тарихи формасының даму заңдары.Жалпы экономикалық заңдар — бұл барлық тарихи дәуірле тән заңдар, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесіп процесс етіп байланыстырады. Бұған қоғамдық еңбек бөлу заңы, т.б. заңдар жатады. Экономикалық заңдар өздері, өз алдына әрекет ете алмаған экономикалық прогресс өзімен-өзі, өз алдына жүріп отырмақ Бұл үшін адамдардың, олардың қажеттіктері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеті қажет.Қажеттіктер — бұл қанағаттандыруды тілейтін, өмір сүру және организмді дамытуды қамтамасыз ететін, адамның жеке басын дамыту үшін қолданылатын объективтік керектік болып табылады.Адамның қажеттіліктері көп түрлі болады. Американдық ғалым А.Маслоу бойынша, "төменгі сатыдағы" материалдық қажеттіктерді бастап, "жоғарғы сатыдағы" рухани қажеттіктер былай орнатылады:1)физиологиялық қажеттіктер (тамаққа, ішімдікке, т.б.);2)қауіпсіздік қажеттіктері (аурудан, жанжалдан, қорқыныштан, т.б.);3)әлеуметтік байланыстарға деген қажеттіктер (сүйіспеншілік, кейбір топтардың мүшесі болуға, т.б.);4)өзін-өзі сыйлап қадірлеуге (мақсатқа жетуге, өзін танытуға т.б.) қажеттіктер;5)өзін-өзі мадақтауға (қабілеттерін жүзеге асыру жағдайында түсінуге, т.б.) қажеттіктер.Қажеттіктердің бұл классификациясын олардың басқаша классификациясымен толықтыруға болады: материалдық пен рухани қажеттіктер, рационалдық пен иррационалдық, абсолюттік пен ақиқат, нақты, жете түсінілген мен жете түсінілмеген, қате түсінілген т.б. қажеттіктер. Жеке түсінілген қажеттіктер еңбекке деген ынта- жігер тудырады. Бұл жағдайда кажеттіктер өзінің нақты формасына, мүдделер формасына ие болады.
Экономикалық теорияның негізгі қызметтері.Экономикалық теорияның негізгі 4 қызметтерін бөлуге болады (1.3 – сурет). Мұның ішіндегі ең біріншісі – танымдылық қызметі: бұл қоғамдағы экономиканы зерттеу мен мәнісін түсіне білу және алған білімін ТЕОРЕТИКАЛЫҚ түрде, яғни жалпы және жүйелі түрде көрсете білу. Екінші қызметі – әдістемелік.Бұл барлық экономикалық ғылым жүйесіне арналған теориялық және әдістемелік базаларында қызмет істейді
Экономикалық жүйе – бұл қоғамның белгіленген тұтастықты, қоғамның экономикалық құрылымын бейнелеуші өзара байланысты экономикалық элементтер жиынтығы; өндіріс туралы жинақталатын қатынас бірлігі, бөлу, айырбастау мен тұтыну, экономикалық игілік.Экономикалық жүйеден тыс сипаттамасы экономикалық заңдылықты жүзеге асырушы экономикалық қатынас пен институтты ұдайы жарыққа шығара алмас еді, экономикалық құбылыстар мен процестердің теориялық мәнін түсіну үйлеспеуі мүмкін.Экономикалық жүйе — бұл материалдық, рухани игіліктер мен қызметтерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесі.Экономикалық жүйе - бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қогамда жүзеге асады. Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.1.Меншік қатынастарының формалары бойынша:1.1. Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.1.2. Әкімшілік — әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.1.3. Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.1.4. Аралас экономика – мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:1)Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.2)Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.3)Техникалық прогресс шектеулі.3)Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.4)Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.5)Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.Әкімшілік — әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.1)Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.2)Экономикада орталықтанған жоспарлау.3)Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.4)Орталықталынған ресурстар қоры.5)Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:Таза нарықтық экономика жүйесі – таза нарықтық экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:1)Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.2)Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:1)Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.2)Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.Сондықтан нарықты экономика жағдайында мемлекеттін ұлттық және салалық бағдарламаларынан бас тартуға болмайды.Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономикажүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.Экономикалық теория қоғамдық ғылым ретінде үш сұраққа жауап беруі тиіс:
Не өндіру керек? – қандай тауарлар және қызметтер өндірілуі қажет?
Қалай өндіру керек? – қандай ресустар, қандай технологияны пайдалану арқылы өндіру қажет?
Кім үшін өндіру керек? - өндірілген тауар қалай бөлінеді, кімге арналады, кім сатып алады? Қоғамның қажеттілігін барынша толық қанағаттандыру мәселелерін шешу барысында экономикалық теория таңдау проблемасымен тығыз байланыста болады.
Экономикалық Меншіктің негізгі түрлері және формалары
Шаруашылық тәжірбиесінде меншіктің әр түрлі формаларымен кездесуге болады. Бірақ олардың барлығы, меншіктің екі негізгі түрінің мәніне келіп тіреледі: жеке және қоғамдық: 1) Жеке меншік екі негізгі форманы қамтиды : азаматтардың өз меншігі және олармен жасалған заңгерлік меншігі (кәсіпорындардың, ұйымдар, мекемелердің). Қоғамдық меншік - а) мемлекеттік меншік;
б) муниципалды меншік – қалалық және ауылдық меншік болып бөлінеді.
Меншік құрылымдық тұрғыдан әрдайым жеке меншік болып табылады. Ол «менікі», «сенікі емес», «біздікі», «біздікі емес» деген ұғымды береді. Шын мәнінде мемлекеттің де меншігі қоғамның бір бөлігінің меншігі. Мемлекеттік меншікке байланысты түсініктемені дұрыс беру керек. Өйткені мемлекеттік меншік қоғамдық меншіктің баламасы емес, сол сияқты мемлекет те бүкіл қоғам деген ұғымды бермейді, оның тек бір бөлігі болып табылады.
Бизнесте жеке меншік ең тиімді болып келеді. Ол нағыз иелерлерінің қолдарында бола отырып, адамдардың еңбектегі қуатты қызығушылығын және табысқа ынталылығын тудырады. Кәсіпорындардың негізгі түрлері
Меншіктің түрлері мен формаларына қатысты бизнесті ұйымдастырудың формалары анықталады. Осыдан кәсіпорындардың төрт негізгі түрін көруге болады: жеке кәсіпорындар, жолдастықтың (немесе серіктестік), акционерлік қоғам және унитарлы кәсіпорындар.Меншік ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.
Меншік субъектісі Адам,отбасы,әлеуметтік топтар, ұжым, халық, мемлекет, басқару орындары.меншік объектісі-
|
Жер,ғимараттар, табиғи ресурстар, өндіріс құрал-жабдықтары, мүлік, ақша, асыл заттар, ақпарат, жұмыс күші, білім, бағалы қағаздар. |
Экономикалық өсу түсінігі,типтері.Экономикалық өсу ресурстары.
Экономикалық өсу қоғамдық еңбек нәтижесін,оның өнегелік,рухани сипаттамаларын көрсетеді.Ол—экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі.Бұл экономикалық теорияның предметі мәселелерінің екінші жүйесі.Экономикалық өсудің мақсаты—бұл адамдардың материалдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз ету,қоғам дамуының өнегелік негіздерін күшейту.Адамдардың білімі,дағды-тәжірибесі,қабілеті адамдар капиталын құрайды.Бұл адамдардың болашақтағы өмір-жағдай дәрежесінің кепілі болып табылады. Экономикалық өсудің негізгі екі типі бар:экстенсивтік және интенсивтік.Экономикалық өсудің экстенсивтік типінде, материалдық игіліктер мен қызметтер көлемінің молаюы ұсыныстың тікелей факторларының көпшілін қолдану арқылы жүреді:жұмыскердерді,еңбек құралдарын,жерді, шикізатты,отын-қуат ресурстарын және т.б.Экстенсивтік өсуде өндірістің нақты көлемінің өсу қарқыны мен оны жасауға жұмсалған жиынтық шығындардың өсу қарқынының арасындағы пропорциялары тұрақты болып саналады.Экономикалық өсудің интенсивтік типі керісінше сипатталады-өндірістің кеңеюі өсудің тікелей факторлары сапасының жетілдірілуі арқылы жүзеге асырылады:прогресивтік технологияларды қолдану,жоғары квалификациясы мен жоғары еңбек өнімділігі бар жұмысшы күшін пайдалану арқылы және т.б.Осы жағдайда өндірістің нақты көлемінің өсу қарқыны нақты жиынтық шығындардың өзгеру қарқынынан артық болып отырады.
93.Экономикалық өсу қарқындары.Экономикалық өсу үлгілері.
93.Экономикалық өсу қарқынының 4түрі бар:1)жоғарғы қарқын-бұл жағдайда қоғам көп өнім алады және өз қажеттігін жоғарғы деңгейде қанағаттандырады,бірақ өнім спасы төмен,өндірістік өсімнің өқрылымы төмендейді.2)нөлдік қарқын-өндіретін өнім көлемі өзгеріссіз қайталанады.3)теріс қарқын-ұлттық экономикадағы дағдарысқа байланысты өндіретін өнім көлемінің азаюы.4)оптималды қарқын-экономиканың дағдарыстан шығып,көтерілуін көрсетеді. Кейнстік үлгі еңбек нарығын жұмысшы күшін қатал бақылап отыратын оқшау жүйе деп қарайды.Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері–жұмыспен қамту мен жұмыссыздықтың дәрежесі,нақты жалақының дәрежесі-еңбек нарығында белгіленбейді,олар тауарлар мен қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы тиімді сұраныстын көлемімен белгіленеді.Еңбек нарығында тек жалақының дәрежесі және осыған тәуелді еңбек ұсынысының көлемі қалыптасады.Бірақ еңбек ұсынысы нақтты жұмыспен қамтуды қалыптастыруда жетекші рөл атқармайды,ол тек жалақының берілген көлемі жағдайындағы оның барынша жоғары дәрежеде болатын мүмкүндігін сипаттайды.Жұмысшы күшіне сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және өндірістің көлемдері реттеп отырады.Жұмыссыздықтың амалсыз болуы жиынтық тиімді сұраныстың жетімсіз болуымен байланысты.Мұны реттеудің бюджеттік және ақша-несиелік реттеудің экспансионистік шаралары жоя алады.Жиынтық сұраныстың өсуіне әсер етіп,мемлекет еңбекке сұраныстың өсуіне көмектеседі.Осының нәтижесінде жұмыспен қамтудың өсуіне және жұмыссыздықтың төмендеуіне жол ашылады.Кейнстік концепция бойынша,жұмыспен қамтуға тек жиынтық сұраныс әсер етпей қоймайды,оған жалпы сұраныстың өсуінің әртүрлі салалар арасындағы бөлінуде,яғни жиынтық сұраныстың құрлымы әсер етеді. Жұмыспен қамтудың жеткілікті дәрежесінің тиімді құралына мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы,экономикалық дамудың нақты жағдайларымен есептесе отырып, мемлекет тарапынан инвестициялардың оптималдық көлемі қамтамасыз етілуі жатады.Кейнстік үлгі мемлекеттің макроэкономикалық процестерді басқаруға кірісуіне негізделеді, ал оны жүзеге асыру механизмі психологиялық сипаты бар заңдылықтар мен құбылыстарға бейімділік,және басты экономикалық көрсеткіштердің арасындағы мультипликативтік байланыстарға негізделеді. Неоклассикалық теория–классикалық саяси экономияның идеяларын қазіргі қолдампаздық тұжырымдамалар шеңберінде көрсететін экономикалық ой-пікір бағыты.Бұл теорияны неоклассикалық мектеп деп те атайды.Алғаш рет 19ғ аяғында екінші толқындағы маржинализм өкілдеріне қатысты пайда болды.Неоклассикалық теория еркін бәсекелі нарық жүйесіне мемлекет барынша аз араласуы қажет деп есептейтін экономикалық либерализм идеяларын қолдайды.Оның өкілдері нарықтық жүйені өзін-өзі реттейтін және адамзатқа белгілі жүйелердің ішінде экономикалық тұрғыдан ең тиімді жүйе деп қарайды.
Экономикалық өсуқарқындары.Экономикалықөсуүлгілері.
Экономикалық өсуқарқынының 4түрі бар:1)жоғарғықарқын-бұлжағдайдақоғамкөпөнімаладыжәнеөзқажеттігінжоғарғыдеңгейдеқанағаттандырады,бірақөнімспасытөмен,өндірістікөсімніңөқрылымы төмендейді.2)нөлдікқарқын-өндіретінөнімкөлеміөзгеріссіз қайталанады.3)терісқарқын-ұлттықэкономикадағыдағдарысқабайланыстыөндіретінөнімкөлемінің азаюы.4)оптималдықарқын-экономиканыңдағдарыстаншығып,көтерілуінкөрсетеді. Кейнстікүлгіеңбекнарығынжұмысшыкүшінқаталбақылапотыратыноқшаужүйедепқарайды.Жұмыспенқамтудыңнегізгіпараметрлері–жұмыспенқамту мен жұмыссыздықтыңдәрежесі,нақтыжалақыныңдәрежесі-еңбекнарығындабелгіленбейді,олартауарлар мен қызметтердіңтұтынулықжәнеинвестициялықнарығындағытиімдісұраныстынкөлеміменбелгіленеді.Еңбекнарығында тек жалақыныңдәрежесіжәнеосығантәуелдіеңбекұсынысыныңкөлеміқалыптасады.Бірақеңбекұсынысынақттыжұмыспенқамтудықалыптастырудажетекшірөлатқармайды,ол тек жалақыныңберілгенкөлеміжағдайындағыоныңбарыншажоғарыдәрежедеболатынмүмкүндігінсипаттайды.Жұмысшыкүшінесұраныстыжиынтықсұраныс, инвестицияларжәнеөндірістіңкөлемдеріреттепотырады.Жұмыссыздықтыңамалсызболуыжиынтықтиімдісұраныстыңжетімсізболуыменбайланысты.Мұныреттеудіңбюджеттікжәнеақша-несиелікреттеудіңэкспансионистікшараларыжояалады.Жиынтықсұраныстыңөсуінеәсеретіп,мемлекетеңбеккесұраныстыңөсуінекөмектеседі.Осыныңнәтижесіндежұмыспенқамтудыңөсуінежәнежұмыссыздықтыңтөмендеуінежолашылады.Кейнстік концепция бойынша,жұмыспенқамтуға тек жиынтықсұранысәсеретпейқоймайды,оғанжалпысұраныстыңөсуініңәртүрлісалаларарасындағыбөлінуде,яғнижиынтықсұраныстыңқұрлымыәсеретеді. Жұмыспенқамтудыңжеткіліктідәрежесініңтиімдіқұралынамемлекеттіңинвестициялықіс-әрекеттерініңмолаюы,экономикалықдамудыңнақтыжағдайларыменесептесеотырып, мемлекеттарапынанинвестициялардыңоптималдықкөлеміқамтамасызетілуіжатады.Кейнстікүлгімемлекеттіңмакроэкономикалықпроцестердібасқаруғакірісуіненегізделеді, ал оны жүзегеасырумеханизміпсихологиялықсипаты бар заңдылықтар мен құбылыстарғабейімділік,жәнебастыэкономикалықкөрсеткіштердіңарасындағымультипликативтікбайланыстарғанегізделеді. Неоклассикалық теория–классикалықсаясиэкономияныңидеяларынқазіргіқолдампаздықтұжырымдамаларшеңберіндекөрсететінэкономикалық ой-пікірбағыты.Бұлтеориянынеоклассикалықмектепдеп те атайды.Алғашрет 19ғ аяғындаекіншітолқындағы маржинализм өкілдерінеқатыстыпайдаболды.Неоклассикалық теория еркінбәсекелінарықжүйесінемемлекетбарынша аз араласуықажетдепесептейтінэкономикалық либерализм идеяларынқолдайды.Оныңөкілдерінарықтықжүйеніөзін-өзіреттейтінжәнеадамзатқабелгіліжүйелердіңішіндеэкономикалықтұрғыданеңтиімдіжүйедепқарайды.