Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Дәріс 6. Жүйе ретіндегі ұлттық экономика.
Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.
6.2. Есеп ЖІӨ: өндіріске, табыстарға және шығындарға.
Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ұлттық есепшоттың жүйесінде болады. Ұлттық есепшоттың жүйесі - ҰЕЖ(оның толық атауы жүйе ұлттық продукттің және табыстың есепшоттары - System National Product Income Accounts of and) соңында 1920-ж соңында американдық ғалымдардың тобымен әзірленді, ұлттық бюросының қызметкерлері экономикасын зерттеді -(National Bureau Economic Research of - NBER) болашақ Нобелдік сыйлықтың лауреаты Саймон Кузнецтің (1968 г.) қарамағында болды (Simon Kuznets). Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін елдің көпшілігі Бірлескен Ұлттың Ұйымының ұсыныстарына сәйкес ұлттық есепшоттың жүйесінде салынған макроэкономикалық көрсеткіштің есебінің әдістемесін пайдалана бастады.
Ұлттық есепшоттың жүйесі - бұл статистикалық макроэкономикалық көрсеткіштің құрамы, елдің экономикасының күйін бағалау - жиынтық продукттің(шығарылымның) және жиынтық табыстың көлемін сипаттайды.
Негізгі өнім және негізгі табыстың көрсеткіштерімен: жалпы ішкі өнім болып табылады; жалпы ұлттық өнім, таза ішкі өнім, таза ұлттық өнім, ұлттық табыс, дербес табыс, қолдағы дербес табыс.
1980-ж дейін шығарылымның жиынтық көлемін, сипаттайтын негізгі көрсеткішпен жалпы ұлттық өнімнің көрсеткіші болды. Алайда қазіргі шарттарға байланысты экономикалық және шаруашылық қатынастың интернационалдандыруымен және жалпы ұлттық продуктті есептеу қиындығы, сондықтан ұлттық факторлар өндірісіні әлемнің бірнеше елінде пайдаланылады,негізгі жиынтық шығарылымның көрсеткіші жалпы ішкі өнім.
Жиынтық өндіріс пен жиынтық кірістің негізгі көрсеткіштері: негізгі жалпы өнім НЖӨ, Жалпы ұлттық өнім ЖҰӨ, Жалпы ішкі өнім ТІӨ, таза ұлттық өнім ТҰӨ, ұлттық пайда ҰӨ, жеке пайда ЖП, халықтың қолдағы жеке табысы ХҚЖТ. ҰЕЖ -ң теориялық негізі – өнім моделі, кіріс пен шығыс тауарайналымы. 1980 ж. Соңына дейін шығарылатын өнім көлемін бейнелейтін негізгі көрсеткіші валовый ұлттық өнім көсерткіші болып табылады. Алайда, қазіргі заман талаптарына байланысты экономикалық және гаруашылықтық қатынастар интернационалдық және валовый ұлттық өнімдерді есептеу қиындығына байланысты, әр елдің өндірістік ұлттық факторлары әлемнің барлық мемлекеттердінде қолданылатындықтан совокупный выпуска негізгі көрсеткіштері валовый ішкі өнім болады.
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – бұл бір жыл ішінде өндірістік және экономиклық барлық ақырғы өнімдер мен қызмет көрсетулердің совокупный нарықтық құны. Экономикалық және өндірістік барлық өнімдер ақырға және аралық болып бөлінеді. Ақырғы өнім (АӨ) – бұл кез келген макроэкономикалық агентпен соңғы қолданысына арналған және болашақта өндірістік қайта өңдеуге немесе сатуға баытталмаған өнім. Аралық өнім (АӨ)- болашақта өндіру немесе сату процесітеріне бағытталыған. Аралық өнімге шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар және т.б. жатады. Сонымен қатар, қолдану бағытына қарай бір өнім соңғы және аралық өнім де бола алады. Мысалы, домохозяйканың сорпаға сатвп алған еті, соңғы тұтыну боған соң, ақырғы өнім болып табылады, ал «Макдональдс» рестораны сатып алған ет – аралық, себебі қайта өңделіп соңғы өнім болмайтын чизбургерге пайдаланылады. Соңғы өнім құнынан тұратын ТІӨ қайта (екіншілік) есептен өтпеуінен құтылу мүмкін. Мысалы, автомобиль құнына темір кіреді, оны стальдан жасайды, стальдан прокат алып, ав окөлік жасайды. Осыған байланысты барлық кері сатылымға ТІӨ қосылмайды. Себебі, оның құны осыған дейін оның соңғы тұтынушысы сатып алған кезде ескерілген. Соңғы өнім құны есептелмеуіне байланысты оның сыртқы түріне қарап ол соңғы немесе аралық өнім екенін анықталмайтындықтан оған қосылған құнымен есептейді. Бұл әдіс соңғы өнімнің жиынтық құны қосылған сомамен тең болуына негізделеді. Мысалы фермер дән егіп, оны 5 дол дәннен ұн тартатын мельникке сатады. Мельник ұнды қамыр илеп нан пісіретін наубайшыға 8 дол сатып жібереді. Наубайшы нанды дүкеншіге 17 дол сатып, ал дүкеншіден нанды сатып алатын тұтынушы 25 дол-ға сатып алады. Диірменші үшін дән, наубайшы үшін ұн, нан пісіруші үшін нан аралық өнім, ал тұтынышы сатып алған нанының бағасы соңғы өнім болады. Әр өндірушінің (фирма) қосқан құны басқа өндірушілерден (фирма) сатып алған шикізаттар мен материалдардың (аралық өнім) және сатылымнан түскен пайданың айырмасына тең.
Фирманың барлық ішкі шығындары (еңбек ақыны төлеу , амортизация, капиталды жалға алу, ғимаратты жалға алу және т.б.), сонымен қатар фирма пайдасы қосылған құнының сомасына кіреді. Біздің мысалдан, фермермен қосылған бағы 5дол.тең, диірменшінің бағасы 3 дол, нан пісіруші – 9 дол, дүкенші - 8 дол.
Жинақталып қосылған құны, яғни барлық өндірушілермен қосылған құн 25 дол құрайды және сатып алушы төлем құнына тең (өнімнің соңғы құны).
Сондықтан өнімнің соңғы құны ЖІӨ өлшеген кезде қосылған құнымен бірге есептеледі және Экономикадығы барлық өндірушілер (фирма) немесе экономикадығы барлық сатылым ман аралық өнімдерінің жиынтық құнының арасындағы айырмасы жалпы құн болып ұсынылады. Біздің мысалда, 55-30(дол) Барлық тауар мен қызмет көрсету айырбастауға жатқызылмайтын төлемдер ЖІӨ құнына есептеледі. Бұндай төлемдерге трансфертті төлемдер мен өндірістік емес (қаржылық) келісім шарттар кіреді.
Трансфертті төлемдер жеке және мемлекеттік болып бөлініп өздігінен бір сыйлықты білдіреді.
Жеке трансферттер – бұл төлемдер жеке тұлғалар бір-біріне жұмсайтын сыйлықтар, (мыс.ата-анасы –баласына, туыстар бір біріне және т.б.).Мемлекеттік трансферттер – бұл мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру бойынша шаруашылық фермаларға субсидия түрінде берілетін төлемдер. Трансферттер ЖІӨ құрамына кірмейді, себебі осы төлемдер нәтижесінде шаруашылықтарды жанашылдық болмайды (тауар мен қызмет көрсетуден басқа) және жиынтық пайданы қайта бөледі; трансфертті төлемдер шаруашылықтың тұтыну шығындарын (табысының бір бөлігі) және фирмалардың инвестициялық шығындары (субсидия түрінде). Қаржылық келісім шарттарға қор нарығында бағалы қағаздарды (акция,облигация) сату мен сатып алу жатқызылады.
Бағалы қағаздар тауар мен қызмет көрсетулердің төлемдерін жүзеге асырмайтындықтан, бұл келісімдер ЖІӨ көлемін өзгертпейді және экономикалық агенттер арасында анықталады. Алайда жеке фирмалардың бағалы қағаздар бойынша табыстарын төлеу ЖІӨ құнына кіреді, себебі ол экономикалық ресурс үшін төлем болып есептеледі, яғни экономикады өндірілген (ел ішінде) ұлттық табыстардың бір бөлігі факторлы пайда болып келеді. Осылайша жалпы ішкі өнім ЖІӨ жалпы ұлттық өнімнен ЖҰӨ ерекшеленеді.
ЖІӨ ұлттық немесе шет ел өндіріс факторының көмегімен аталған мемлекет территориясында өндірілген барлық соңғы тауар мен қызмет көрсетушілердің жиынтық нарықтық құнын көрсетеді.
ЖІӨ -ді анықтағанда басты критериі – теориялық фактор болзып табылады. Ал ТҰӨ – аталған мемлекет азаматтарымен және осы елге қатысты (ұлттық) өндіріс факторларын өндіретін (аталған мемлекетттің немесе басқа да елдің территориясында болса да маңызды емес) соңғы тауар мен қызмет көрсетудің жалпы нарықтық бағасы.
ЖҰӨ-ны анықтағн кезде ұлттық фактор басты критерий болып табылады. Көптеген дамыған елдерде ЖІӨ мен ЖҰӨ 1% аспайды.
ЖІӨ ЖҰӨ-нен саны бойынша және шет елдік таза пайда факторы көлемі бойынша ерекшеленіп, басқа мемлекеттерде ұлттық факторлармен
Макроэкономика бойынша кейбір оқулықтарда шет ел факторлары арқылы алынған таза пайда көрсеткіштері ЧДИФ пайдаланылады, ол аталғмн мемлекет территориясында шет ел азаматтары тапқан пайданы осы мемлекет азаматтарының керісінше басқа мемлекетте тапқан пайдасының айырмасына және бір жыл ішінде қарсы белгіге тең шет елден келіп түсетін таза факторлы пайдасына тең.
Осы шарттарға сәйкес ағымдағы жылдан басқа уақыттағы барлық тауарлар ЖІӨ есептегенде ескерілмейді, себебі олар сәйкесінше осы жылы ЖІӨ құнына енгізілген болатын.
Сонымен, ЖІӨ анықтауға енгізілген негізгі принциптер:
6.2 ЖІӨ -ні өндіріс, кіріс пен шығыс бойынша есептеу.
ЖІӨ -ны есептеудің 3 әдісі қолданылады:
Осы аталған әдістердің барлығы бірдей нәтиже береді, тауар айналым моделіне сәйкес экономикадағы пайда жалпы шығындар көлеміне тең, ал қосылған құн көлемі ақырғы өнім құнына тең, осылайша ақырғы өнім көлемі тауар мен қызмет көрсетуге (сжалпы өнім) ақыры тұтынушылар шығын көлемі болып табылады.
ЖҰӨ – өндіріс бойынша есептеу – белгілі бір көлемінде өндірілген барлық ақырғы тауарлар мен қызмет көрсетулердің қосылған ұнын сомалау (қосу).
ЖҰӨ – кірістер бойынша есептеу – тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру процесінде пайда болатын барлық пайданың жалпы сомасы. Мұндай табыстарға кіреді:
Номиналды және қаржылық ЖҰӨ – ағымдағы баға бойынша есептелген ЖҰӨ (тузетулер мен инфляциясыз).
Таза ЖҰӨ – қазіргі бағаға, яғни инфляция түзетулері бар ЖҰӨ көрсеткіштері.
Таза ЖҰӨ ұлттық экономиканың дәл көрсеткіштерін білдіреді. Алайда, ол қоғамның әл-ауқатын көрсетпейді. ЖҰӨ жай жылдық өндіріс көлемінің өлшеуіші болып табылады. Ал қоғамның благосостояниесымен немесе ұлттық байлығы, мемлекет барлық тіршілік ету кезеңі барысында ресурстары мен активтерінің совокупность білдіреді.
Осылайша таза ЖҰӨ мен қоғамдық әл-ауқат арасында тығыз қатынас байланысқан, яғни өндіріс деңгейі көтерілген сайын қоғам да «жақсы өмірге» жақын болады. ЖҰӨ, сандық көрсеткішке қарағанда сапалық көрсеткішке жақын болады. Ол тауар мен қызмет көрсету саласындағы жақсартулар, жан басына есептегендегі жалпы шығарылған өнім құрамының өзгерістерін қоршаған ортаны жақсартуға арналған экономикадығы тауарлар мен қызметтердің өндірісінің дамуын білдіреді.
ЖҰӨ (пайда бойынша) амортизация, жанама табыстар, еңбек ақы, рента, пайыз, пайда.
Шығыстар бойынша ЖҰӨ есептеу – ақырғы өнім мен қызмет көрсетуді өндіруге қажетті барлық шығындар.(6.1 сурет)
Сурет 6.1. ЖҰӨ өндіріс, кірістер мен шығындар бойынша есептеу.
Жалпы инвестиция мен амортизация арақатынасы, ел экономикасының қандай деңгейде (даму, тоқырау, құлдырау) екендігін анықтаудың жақсы индикаторы болып табылады.
Дамушы экономика – егер жалпы инвестиции амартизациядан жоғары болса жүзеге асырылады.
Статикалық экономика – егер жалпы инвестицимялармен амортизация тең болған жағдайда жүзеге асырылады. Экономика тыныштық күйінде болады, барлық қажетті тауарлардың барлығы өндіріледі. Таза инвестициялар осы кезде нөлге тең болады.
Төмендеуші іскерлік активтілігі бар экономика – жалпы инвестициялар амортизациядан көп болуы, яғни экономикада жыл сайын капитал көп тұтынылады. Мұндай шарттарда таза инвестицияларда «минус» деген белгі болады, ал экономикада дезинвестиция, капитал қысқару пайда болады.
ЖҰӨ (шығындар бойынша) – Тұтыну (С). Инвестиция (I). Тауарлар мен қазмет көрсетуді мемлекеттік сатып алу. (G) Таза экспорт (Xn).
Немесе:
ЖҰӨ (шығындар бойынша) = CIG±Xn.
Ескерту:
ЖҰӨ өндіріс бойынша = ЖҰӨ пайда бойынша = ЖҰӨ шығындар бойынша