Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
22
red255;Функцыянальныя стылі беларускай мовы
моўны сродак дзелавы стыль
Мова як з’ява сацыяльная выконвае розныя функцыі, звязаныя з той ці іншай сферай чалавечай дзейнасці. Важнай функцыяй мовы з’яўляюцца: зносіны (камунікатыўная функцыя); паведамленне, уздзеянне. Для рэалізацыі гэтай функцыі гістарычна вызначыліся асобныя разнавіднасці мовы, якія характарызуюцца наяўнасцю ў іх асаблівых лексіка-фразеалагічных, часткова сінтаксічных, сродкаў, якія выкарыстоўваюцца пераважна ў данай разнавіднасці мовы.
Паводле В.У.Вінаградава, функцыю паведамлення выконвае навуковая і афіцыйна-дзелавая мовы, функцыю ўздзеяння –мастацкі і публіцыстычны, функцыя зносін ажыццяўляецца гутарковай мовай. Аднак кожная канкрэтная функцыя выяўляецца ў пэўным стылі не ў чыстым выглядзе, а ў спалучэнні з іншым.
Функцыянальныя стылі падзелены на дзве групы, звязаныя з тыпамі маўлення. Першую групу, у якую ўваходзяць навуковы, публіцыстычны і афіцыйна-дзелавы стылі характарызуе маналагічнае маўленне; для другой групы, утвараемай рознымі відамі размоўнага стылю, тыповым з’яўляецца дыялагічнае маўленне. Стылі дазваляюць абагуліць усе прыватныя праяўленні залежнасці мовы ад умоў зносін. Так, умовы навуковых зносін патрабуюць найбольшай аб’ектывізацыі маўлення, адмаўленне ад усіх спасылак на даны акт маўлення і на яго ўдзельнікаў (так, мы пазбаўляемся ў навуковых зносінах ад займеннікаў першай асобы, ужываем няпэўна-асабовыя і безасабовыя канструкцыі і г.д.).
Стылі размежаваны не толькі наяўнасцю стыляўтвараючых рыс, але і немагчымасцю ўключэння ў кожны стыль такіх элементаў, якія яму не дазволены (афіцыйна-дзелавы стыль не дазваляе словы з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі).
Функцыянальныя стылі –паняцце дыялектычнае. Ім аднолькава ўласцівыя тэндэнцыі да раздзялення, дыферэнцыяцыі і тэндэнцыі да ўзаемапранікнення, узаемаўплыву, інтэнсіўнай нейтралізацыі міжстылявых моўных сродкаў.
Кожны са стыляў мае свае падстылі. Калі стыль –грамадска ўсвядомленая разнавіднасць мовы, то падстыль –грамадска ўсвядомленая разнавіднасць стылю. Размежаванне на падстылі пазбаўлена адзінага абгрунтавання, бо яно заснавана дадатковых, спецыфічных для кожнага стылю, фактарах. Сістэма моўных стыляў з’яўляецца гістарычна зменлівай. Межы паміж стылямі ўмоўныя, адносныя.
. Усе словы стылістычна нераўназначныя –выразна вылучаецца група слоў стылістычна нейтральных і стылістычна афарбаваных. Большая частка слоў належыць да стылістычна нейтральнай лексікі. Па падліках вучоных, нейтральная аснова складае тры чвэрці мовы, а стылістычна маркіраваная –адну чвэрць. Гэта дадзеныя Ф.П.Філіна, які аналізаваў рускую мову, аднак, можна думаць, што ў беларускай мове суадносіны будуць прыблізна такія ж.
Нейтральная аснова –дамінуючая. Яна пастаўляе матэрыял ва ўсе функцыянальныя стылі. Без яго не мога функцыянаваць ніводны стыль. Уласна стылёвыя дабаўкі ў колькасных адносінах заўсёды ўступаюць нейтральнай аснове. “Нейтральным словам уласціва натуральнасць, прастата, агульназразумеласць, адсутнасць штучнасці, напышлівасці. Гэтым і тлумачыцца тое, што самыя яркія, глыбокія і задушэўныя думкі і вобразы мастакамі слова ствараюцца з найшырэйшым выкарыстаннем гэтых простых і звычайных слоў”, -- так слушна лічыць А.М.Гвоздзеў.
Іншы раз бывае, што ўвесь тэкст складаецца толькі з адных нейтральных слоў і сінтаксічных канструкцый. Яшчэ часцей бывае так, што доля стылістычна афарбаваных адзінак настолькі нязначная, што бывае цяжка вызначыць, да якога функцыянальнага стылю адносіцца тэкст. Маючы на ўвазе такія выпадкі, некаторыя вучоныя наогул схільныя прызнаваць наяўнасць у мове (маўленні) самастойнага нейтральнага стылю, які, на іх думку, “размяшчаецца паміж кніжным і размоўным стылямі, захопліваючы часткова і адзін і другі” (Сцяпанаў Ю.С.)
Стылістычна маркіраваныя словы могуць успрымацца як кніжныя (інтэлект, празмерны, апрабіраваць), другія –як размоўныя (лайдак, разява, мазіла). Кніжная лексіка характарызуецца, з аднаго боку, агульнай сувяззю з пісьмовым, кніжным маўленнем, з другога –поўнай неўжывальнасцю або большай ці меншай недарэчнасцю ў бытавым маўленні. Пласт кніжнай лексікі ў беларускай меве невялікі. Нават у рускай мове, дзе моцныя стараславянскія традыцыі, кніжнай лексікі ўсяго каля 2,27 % (па падліках, што былі зроблены па слоўніку С.І.Ожэгава). Адрозніваюць лексіку афіцыйна-дзелавую, навуковую, публіцыстычную Сюды ж адносяць лексіку традыцыйна-паэтычную (перст, чало) і народна-паэтычную.
Пра размоўную лексіку цяжка гаварыць як пра строгую і замкнёную сістэму. Сюды адносяць словы ласкальныя (матулька), жартаўлівыя, а таксама словы, якія выражаюць адмоўную ацэнку названых паняццяў (разява, лайдак), а таксама прастамоўную. У прастамоўі ужываюцца зніжаныя словы, якія знаходзяцца часцей за ўсё за межамі літаратурнай лексікі (дурань, недарэка).
Лексіка-стылістычная парадыгма складаецца з трох пазіцый: кніжнага слова –стылістычна нейтральнага –размоўнага: лік –твар –морда, пыса, мурло. Лексіка-стылістычныя парадыгмы бываюць поўнымі, калі складаюцца з трох пазіцый (спачыць –памерці –адубець, загнуцца), што сустракаецца не вельмі часта, і няпоўнымі, калі складаюцца з дзвух пазіцый. Такіх парадыгм большасць. Няпоўная парадыгма можа складацца з кніжнага і стылістычна нейтральнага (рэдка), кніжнага і размоўнага (рэдка), даволі часта са стылістычна нейтральнага і размоўнага.
“Уся разнастайнасць значэнняў, функцый і сэнсавых нюансаў засяроджваецца і аб’ядноўваецца ў яго стылёвай характарыстыцы”, -- пісаў В.У.Вінаградаў. Пры стылёвай характарыстыцы слова ўлічваецца, па-першае, яго прыналежнасць да аднаго з функцыянальных стыляў або адсутнасць функцыянальна-стылістычнай замацаванасці, па-другое, эмацыянальная афарбоўка слова, яго экспрэсіўныя магчымасці.
Большасці моўных адзінак уласціва акрамя асноўнага, прадметна-лагічнага значэння тая ці іншая стылістычная афарбоўка, танальнасць –канатацыя. Пад канатацыяй разумеюць дадатковыя да прадметна-лагічнага і граматычнага значэнняў эмацыянальна-экспрэсіўныя або функцыянальныя асаблівасці семантыкі, якія абмяжоўваюць магчымасці ўжывання гэтай адзінкі пэўнымі сферамі і ўмовамі зносін і тым самым нясуць стылістычную інфармацыю.(Кожына). Да канататыўных элементаў лексічнага значэння даследчыкі адносяць семантычныя і стылістычныя адценні слова, якія служаць для выражэння рознага роду экспрэсіўна-ацэначных абертонаў і могуць надаваць высокую ўрачыстасць, гуллівасць, натуральнасць, фамільярнасць і г. д. (Ахманава В.С.). У якасці асобных семантычных кампанентаў выступаюць асобныя канататыўныя прыкметы –стылёвыя, эмацыянальныя, ацэначныя, вобразныя і з’яўляюцца асноўнымі спосабамі выражэння экспрэсіўнасці. Гэтыя стылістычныя прыкметы маюць пастаянны характар і ўзнаўляльнасць ў пэўных умовах. Стылістычныя канатацыі па сваёй прыродзе неаднародныя. Выдзяляюць дзве іх разнавіднасці:
.Эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка –гэта такія дадатковыя якасці моўных адзінак, якія накладваюцца на іх намінатыўнае значэнне. Звычайна вылучаюць тры разнавіднасці эмацыянальна-экспрэсіўных афарбовак. Да першай разнавіднасці адносяцца словы, у якіх ацэнка, адносіны да зместу моўнай адзінкі ўтрымліваецца ў самім яе значэнні (гарладзёр, абібок, пустабрэх). Да другой групы адносяцца мнагазначныя словы, якія ў сваім прамым значэнні стылістычна нейтральныя (пень, дуб, мядзведзь, варона –пра чалавека). Трэцюю групу складаюць словы, у якіх стылістычная канатацыя дасягаецца афіксацыяй, звычайна суфіксамі (галубок, сонейка, кветачка).
. Функцыянальна-стылістычная афарбоўка моўных сродкаў адлюстроўвае іх прыналежнасць да пэўнай сферы маўлення –стылю, тыпу або формы маўлення. Вылучаюцца агульнаўжывальныя моўныя адзінкі і моўныя адзінкі функцыянальна абмежаванага выкарыстання. Першая група свабодна выкарыстоўваецца ва ўсіх стылях. Лексіка функцыянальна абмежаванага ўжытку падзяляецца на розныя групы ў залежнасці ад іх выкарыстання ў пэўнай сферы маўлення: паэтычныя, афіцыйна-дзелавыя, публіцыстычныя, тэхнічныя, спецыяльныя і г.д.
Такім чынам, экспрэсіўна-эмацыянальныя моўныя сродкі супрацьпастаўлены нейтральным моўным сродкам, а функцыянальна-стылістычныя –агульнаўжывальным. Таму тэрмін “нейтральны” трэба адрозніваць ад тэрміна “агульнаўжывальны” або “міжстылявы”, г.зн. такі, што ўжываецца ва ўсіх стылях, тыпах і формах маўлення. Так, напрыклад, спецыяльная і тэрміналагічная лексіка нейтральная ў эмацыянальна-экспрэсіўных адносінах, але яна не агульнаўжывальная. Агульнаўжывальныя моўныя сродкі нейтральныя таксама ў эмацыянальна-экспрэсіўных адносінах. Да іх адносіцца найбольш ужывальная лексіка, у тым ліку амаль усе службовыя словы, многія граматычныя сродкі.
Паміж двума адзначанымі тыпамі стылістычнай афарбоўкі ёсць такая залежнасць: чым ярчэй эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка слова, тым вузейшае кола яго ўжывання, і чым слова менш эмацыянальна-экспрэсіўнае, тым шырэй сфера яго ўжывання.
Улічваючы стылістычную афарбоўку слова, усю лексіку можна падзяліць на тры групы:
. Інтэлектуальную. Гэта словы, якія не выражаюць эмоцый, ацэнак, адносін да чаго-небудзь. Да інтэлектуальнай адносіцца агульнаўжывальная, спецыяльная, асноўная частка грамадска-палітычнай. Поўнасцю інтэлектуальнымі з’яўляюцца злучнікі, займеннікі, лічэбнікі, прыназоўнікі.
. Функцыянальную. У сваю чаргу лексемы падзяляюцца на кніжныя і размоўныя.. У сваю чаргу кніжныя звычайна класіфікуюцца па іх прыналежнасці да таго ці іншага функцыянальнага стылю: навуковага, дзелавога, публіцыстычнага, мастацкага. Размоўныя сродкі пераважна выкарыстоўваюцца ў размоўна-бытавой сферы. Сюды ж прымыкаюць сродкі прастамоўныя і некаторыя нелітаратурныя (вульгарызмы).
. Экспрэсіўную. Экспрэсіўная лексіка не толькі называе прадмет або з’яву, але і выклікае іх наглядна-пачуццёвае ўспрыманне: вэрхал, знішчыць, гармідар, сігануць, халупа.
. Эмацыянальную. Эмацыянальнай з’яўляецца такая частка лексікі, якая выражае адносіны да аб’екта размовы. Гэта могуць быць розныя эмоцыі –любоў, пяшчотнасць, адабрэнне, асуджэнне і г.д. (брыдкі, жэўжык, жмінда, краса, плявузгаць).
У сувязі з тым, што эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць суадносяцца як відавое і радавое і вельмі часта сумяшчаюцца ў семантыцы аднаго слова, іх звычайна аб’ядноўваюць, называючы адценне эмацыянальна-экспрэсіўным.
Аб’ядноўваючы блізкія па экспрэсіі словы ў лексічныя групы, можна вылучыць:
а) словы, якія выражаюць станоўчую ацэнку паняццяў –словы высокія, ласкальныя, часткова жартаўлівыя.
б) словы, якія выражаюць адмоўную ацэнку –іранічныя, неадабральныя, лаянкавыя і г.д. Эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка ярка праяўляецца пры супастаўленні сінонімаў (верх –вяршыня –макаўка).
Эмацыянальна-экспрэсіўныя словы размяркоўваюцца паміж кніжнай, размоўнай і прастамоўнай лексікай.
. Афіцыйна-дзелавы стыль. Афіцыйна-дзелавы стыль абслугоўвае сферу прававых адносін –заканадаўства і справаводства. У яго складзе выдзяляюцца падстылі:
а) уласна заканадаўчы (закон, указ, заканадаўчы акт),
б) адміністрацыйна-канцылярскі (акт, распараджэнне, загад, дзелавыя паперы: заява, характарыстыка, распіска, аўтабіяграфія),
в) дыпламатычны (нота, мемарандум, канвенцыя).
Афіцыйна-дзелавы стыль рэалізуецца амаль выключна ў пісьмовай форме, вуснымі могуць быць такія яго жанры, як даклады на дзелавых нарадах, выступленні на пасяджэннях, службовы дыялог. У дзелавой мове рэалізуецца дзве функцыі мовы –інфармацыйная (паведамленне) і валюнтатыўная (загад).
Адметнай рысай афіцыйна-дзелавога стылю з’яўляецца высокая ступень стандартызацыі, якая закранае, як форму дакумента, так і моўныя сродкі; індывідуальна-аўтарскія сродкі зведзены да мінімуму. Для стылю характэрна сцісласць, кампактнасць выкладання, частая абавязковасць формы. Для дзелавых тэкстаў уласцівы частыя паўторы адных і тых жа паняццяў. Стыль вызначаецца стылістычнай аднароднасцю і строгасцю, аб’ектыўнасцю, адсутнасцю эмацыянальнасці, суб’ектыўнай ацэначнасці і размоўнасці. Істотнай рысай лексікі данага стылю з’яўляецца яе замкнёнасць, шырокае выкарыстанне так званых канцылярскіх штампаў (канцылярызмаў, моўных штампаў).
Канцылярызмам прынята называць такую лексіка-фразеалагічную адзінку, якая ўзнаўляецца ў афіцыйна-дзелавым стылі і абазначае часта паўтаральныя сітуацыі або распаўсюджаныя паняцці. Моўныя штампы –словы і выразы з аслабленым лексічным значэннем і сцёртай экспрэсіўнасцю. У дачыненні да афіцыйна-дзелавога стылю канцылярызмы разглядаюцца як неабходная прыналежнасць. Тут яны ўжываюцца з мэтай лагічнага і тэрміналагічнага ўдакладнення, надаюць мове катэгарычнасць, недвухсэнсоўнасць, афіцыйнасць, робяць мову эканомнай. Акрэсленасць, лаканізм такіх выразаў у дзелавой перапісцы дапамагае хутка і дакладна перадаваць і ўспрымаць неабходную інфармацыю (дырэктару фабрыкі спадару …; дзякуем за своечасовы адказ і г.д.). Аднак ужыванне канцылярызмаў у іншых стылях павінна быць абмежавана, толькі ў пэўных эстэтычных мэтах. Дрэнна гучыць фраза з публіцыстычнага тэксту: Добрае мы арганізавалі мерапрыемства –расклалі вогнішча, пелі песні, танцавалі. Гэта сведчанне нізкай культуры аўтара. Дрэннае ўражанне пакідаюць і няўдала складзеныя дакументы.
На лексічным узроўні вылучаюцца спецыфічныя для афіцыйна-дзелавога стылю тэматычныя групы:
. Назвы асоб па іх функцыі ў афіцыйна-дзелавых адносінах: ісцец, сведка, арандатар.
. Назвы дакументаў: загад, паведамленне, тэлефанаграма.
. Абазначэнні частак дакумента, разнастайных дзеянняў асоб, службовых працэдур па ўзгадненню і зацвярджэнню: парадак дня, прысутнічалі, не пярэчу.
. Словы-канцылярызмы, што па-за межамі афіцыйна-дзелавога стылю не ўжываюцца: вышэйпамянёны, ніжэйпададзены, прад’віцель.
. Архаічная, устарэлая лексіка, якая актыўна ўжываецца ў дыпламатычных зносінах: Яго правасхадзіцэльства, Яго Высокасць, пані.
Сярод марфалагічных асаблівасцей адзначаецца высокая частотнасць іменных часцін мовы, перш за ўсё назоўнікаў. Яны могуць уваходзіць ва ўстойлівыя спалучэнні (размеркаванне абавязкаў, уручэнне ўзнагарод), ужываюцца з прэфіксам не-: незварот, невыкананне. Назоўнікі, якія абазначаюць пасаду ці званне, звычайна выкарыстоўваюцца ў форме мужчынскага роду: доктар філ. навук Пятрова, фельчар Іванова. Часта ўжываюцца складаныя адыменныя прыназоўнікі: у мэтах, у адпаведнасці. Нярэдкія выпадкі выкарыстання дзеясловаў залежнага стану.
Афіцыйна-дзелавы стыль вылучаецца пашыранасцю інфінітываў. Гэта звязана з мэтавай устаноўкай большасці дакументаў. Рэдка выкарыстоўваюцца выклічнікі, займеннікі 1 і 2 асоб, асабовыя дзеясловы (1 і 2 асобы).
Сінтаксіс характарызуецца кніжнасцю, строгасцю. Сказы поўныя, апавядальныя, двухсастаўныя. Пашыраны складаныя канструкцыі, таму што просты сказ не можа ў поўным аб’ёме адлюстраваць паслядоўнасць фактаў. Парадак слоў прамы. Сказы характарызуюцца таксама наяўнасцю аднародных членаў, адасобленых груп, пабочных і ўстаўных канструкцый.
Такім чынам, афіцыйна-дзелавы стыль абслугоўвае ў грамадстве сферу афіцыйных зносін. Ён уяўляе сабой замкнёную сістэму моўных сродкаў, якія выконваюць дзве асноўныя функцыі –інфармацыі і ўздзеяння.
Навуковы стыль –сістэма моўных сродкаў, прызначаная для перадачы і захоўвання навуковых ведаў. Ён падзяляецца на тры падстылі:
а) уласна навуковы;
б) навукова-вучэбны;
в) навукова-папулярны.
Гэта мова артыкулаў, манаграфій, дысертацый. Рэалізуецца навуковы стыль пераважна ў пісьмовай форме. У вусным маўленні навуковага стылю адчуваецца ўплыў з боку кніжна-пісьмовага маўлення: яно характарызуецца манатоннасцю, слабай выразнасцю.
Сфера навуковых зносін адрозніваецца тым, што мэтай яе з’яўляецца найбольш дакладнае, лагічнае і адназначнае выражэнне думкі. Думка тут строга аргументаваная, ход лагічных разважанняў асабліва акцэнтуецца. Самымі спецыфічнымі рысамі з’яўляецца адцягнена-абагуленасць і падкрэсленая лагічнасць. Тыповымі для навуковага маўлення з’яўляецца сэнсавая дакладнасць (адназначнасць), адсутнасць вобразнасці, аб’ектыўнасць выкладання, некаторая яго строгасць. Дакладнасць навуковага маўлення прадугледжвае адсутнасць сэнсавых разыходжанняў паміж словам і абазначаемым ім паняццем.
Адцягнена абагулены характар маўлення падкрэсліваецца і спецыяльнымі лексічнымі адзінкамі (звычайна, рэгулярна, усякі, кожны), і граматычнымі сродкамі: няпэўна-асабовымі сказамі, залежнымі канструкцыямі: намі зроблена, прыклады разглядалія. У навуковых тэкстах не ўжываецца форма 1 асобы займенніка. Распаўсюджаны іншамоўныя карані, прыстаўкі, суфіксы.
Іншы раз навуковы тэкст дазваляе некаторую вобразнасць, у ім сустракаюцца параўнанні, як адна з форм лагічнага мыслення, метафары (часцей сцёртыя: хларыд разлагаецца). Фразеалогія навуковага стылю значна абмежавана ў сваіх рэсурсах і экспрэсіўных магчымасцях. Рэдка выкарыстоўваюцца ідыёмы, прыказкі, крылатыя словы. Шырока распаўсюджаны ўстойлівыя спалучэнні тэрміналагічнага характару: удзельная вага, глухі гук.
Адцягненасцю і абагуленасцю навуковай мовы тлумачыцца шырокае ўжыванне назоўнікаў ніякага роду з абстрактным значэннем, устойлівых зваротаў з аддзеяслоўнымі назоўнікамі (рабіць ўплыў), а таксама счапленняў роднага склону Увогуле навуковай мове ўласцівы іменны характар. Адной з асаблівасцей навуковага стылю з’яўляецца, шматкратны паўтор “агульнанавуковых слоў”: абазначаюць, вызначаюць, мець, называцца.
Дакладнасць, грунтоўнасць апісання прадметаў, іх класіфікацыя патрабуе выкарыстання сказаў з аднароднымі членамі і абагуленымі словамі, з дзеепрыметнікавымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі. Часта выкарыстоўваюцца складаныя адыменныя прыназоўнікі, пабочныя словы. У навуковым тэксце амаль не сустракаюцца клічныя і пытальныя сказы. Комплекс моўных сродкаў навуковай мовы вызначаецца адноснай устойлівасцю. Сінтаксіс вызначаецца шматкампанентнымі складанымі сказамі злучнікавага злучэння, а таксама складанымі сінтаксічнымі канструкцыямі.
Характэрнай рысай навуковага стылю з’яўляецца шырокае выкарыстанне тэрмінаў. Пад тэрмінам разумеецца слова або словазлучэнне, якое дакладна абазначае спецыяльнае паняцце са сферы вытворчасці, навукі, культуры. Любы тэрмін павінен мець абмежаваны, дакладна акрэслены змест. Гэты змест уласцівы тэрміну незалежна ад кантэксту. Сінанімія тэрмінаў - з’ява непажаданая, бо сведчыць, што працэс станаўлення тэрміна яшчэ не закончыўся. Антанімія, наадварот, шырока выкарыстоўваецца ў навуковым маўленні. Гэта звязана з паняццем сістэмнасці: з’явы існуюць, таму што супрацьпастаўляюцца, з’ява не мае супрацьпастаўлення -- значыць, няма і самой з’явы. Тэрміны бываюць агульнамоўныя і вузкаспецыяльныя. Спосабы ўтварэння тэрміна розныя: афіксацыя (лістаж), складанне (нафтапровад), часта выкарыстоўваюцца іншамоўныя элементы. Аднак ужыванне тэрмінаў не павінна быць празмерным, каб навуковыя творы павінны быць зразумелымі для адпаведна падрыхтаванага чытача, каб выклад навуковага тэксту не выклікаў дадатковых цяжкасцей.
У навуковым стылі стылеўтвараючыя рысы вар’іруюцца ў залежнасці ад жанравых разнавіднасцей, а таксама прыналежнасці тэксту да розных навук. Так, фармалізацыя выкладу, характэрная для фізіка-матэматычных даследаванняў, недапушчальная ў літаратуразнаўчых і гістарычных тэкстах. У палемічных артыкулах выкарыстоўваюцца вобразныя сродкі, элементы размоўна-эмацыянальнай лексікі, экспрэсіўнага сінтаксісу, аднак яны займаюць другаснае становішча ў адносінах да лагічнай інфармацыі і садзейнічаюць лепшаму яе ўспрыманню.
Публіцыстычны стыль –сістэма моўных сродкаў, прызначаная для абслугоўвання шырокай сферы грамадскіх зносін: палітыка-ідэалагічную, грамадска-эканамічную, культурную, спартыўную і г.д. Публіцыстычны стыль рэалізуецца ў пісьмовай і вуснай формах, якія цесна ўзаемадзейнічаюць і збліжаюцця (на радыё дыктары чытаюць надрукаваны тэкст). Асноўныя функцыі гэтага стылю –паведамлення і ўздзеяння. У публічыстычным стылі выдзяляюць наступныя падстылі:
а) газетна-публіцыстычны стыль;
б) агітацыйны;
в) масава-палітычны;
г) палітыка-ідэалагічны.
У газетна-публіцыстычным падстылі ўздзеянне, перакананне выступаюць як галоўная функцыя мовы, прычым уздзеянне мае канцэнтраваны, падкрэслена агітацыйны характар. Таму выкарыстанне моўных сродкаў у газеце вызначаецца ў значнай меры іх сацыяльна-ацэначнымі якасцямі і магчымасцямі з пункту гледжання эфектыўнага ўздзеяння на масавую аўдыторыю.
Да асноўных рыс публіцыстычнага стылю адносяць:
. Эканомія моўных сродкаў, лаканічнасць выкладання пры інфарматыўнай насычанасці.
. Адбор моўных сродкаў з устаноўкай на іх даходлівасць. Асновай лексікі з’яўляецца нейтральная і кніжная. Значную яе частку складае грамадска-палітычная, а таксама разнастайныя тэрміны, якія часта пераасэнсоўваюцца для патрэб публіцыстыкі (манеўры дыпламатыі, сяброўская атмасфера).
. Выкарыстанне моўных стэрэатыпаў, клішэ. Гэта спрыяе эканоміі намаганняў і часу, з’яўляецца палёгкай для камунікацыі. Аднак іншы раз клішэ пераўтвараюцца ў штампы і губляюць сваю першапачатковую вобразнасць (працаўнікі палёў, людзі ў белых халатах, белае золата). Асноўнай прычынай пераўтварэння сродкаў у клішэ з’яўляецца стандартызацыя, частая паўтараемасць вобразнага сродку з-за недастатковай маўленчай культуры журналістаў (пастаянная прапіска).
. Жанравая разнастайнасць і звязаная з гэтым разнастайнасць стылістычнага выкарыстання моўных сродкаў: мнагазначнасці слова, эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі, рэсурсаў словаўтварэння (аўтарскія неалагізмы).
. Сумяшчэнне рыс публіцыстычнага стылю з рысамі іншых стыляў (навуковым, афіцыйна-дзелавым, мастацкім, размоўным).
. Выкарыстанне вобразна-выяўленчых сродкаў мовы, у прыватнасці сродкаў стылістычнага сінтаксісу (рытарычнае пытанне, паралелізм будовы, паўторы, інерсія). Шырокае ўжыванне ў ім ацэначных слоў, прыказак, прымавак, афарызмаў.
Паколькі публіцыстычнае маўленне звернута да шматлікай аўдыторыяй, яно павінна быць правільным, у ім не павінна быць дыялектызмаў, вузкаспецыяльных тэрмінаў, вялікай колькасці запазычаных слоў.
Марфалогія публіцыстычнага стылю не дае яркіх узораў стылістычнай замацаванасці. У ім шырока выракыстоўваюцца аддзеяслоўныя назоўнікі, іншамоўныя суфіксы. Прыватнай асаблівасцю публіцыстычнага стылю з’яўляецца выкарыстанне назоўнікаў у форме множнага ліку, якія не абазначаюць колькасць: пошукі, перагаворы, улады, часта выкарыстоўваюцца інфінітывы, дзеясловы загаднага ладу.
Сінтаксіс, у асноўным кніжны, са складанымі разгорнутымі канструкцыямі, іншы раз выкарыстоўваюцца элементы размоўнага сінтаксісу –эліпсіс –бездзеяслоўныя фразы: Наш дэвіз –якасць. Часта сустракаюцца намінатыўныя сказы, далучальныя канструкцыі, парцэляцыя, якая заключаецца ў чляненні сказаў, пры якой змест выказвання рэалізуецца не ў адной, а ў другой ці некалькіх інтанацыйна-сэнсавых маўленчых адзінках, размешчаных адна за другой пасля паўзы: Пасля абеду прыйшлі госці. Нечаканыя. Незапрошаныя.
Стыль мастацкай літаратуры. Мастацкі стыль абслугоўвае духоўную сферу жыцця грамадства, яго функцыя –эстэтычнае ўздзеянне на чытача праз мастацкія вобразы. Надзвычай складаным з’яўляецца пытанне аб вылучэнні лексікі, уласцівай для мастацкага стылю. У творах мастацкай літаратуры, разнастайнай у жанравых і тэматычных адносінах, выкарыстоўваюцца словы розных разрадаў і вызначыць сярод іх такія, што маюць своеасаблівую літаратурна-мастацкую афарбоўку, вельмі цяжка. Галоўная асаблівасць літаратурна-мастацкага стылю заключаецца ў тым, што ён, рэалізуючы функцыю ўздзеяння, выкарыстоўвае ўсе сродкі агульнанароднай мовы, калі гэта стылістычна апраўдана: усе пласты лексікі ва ўсёй разнастайнасці яе семантыкі, экспрэсіўных і функцыянальна-стылістычных адценняў (ад прастамоўя да высокай кніжнай), з усімі яе значэннямі –прамымі і пераноснымі, усю фразеалогію, амаль усе сродкі граматыкі і перш за ўсё –вялікую разнастайнасць сінтаксічных канструкцый, тыпаў сказаў. Пярэстасць моўных сродкаў у мастацкай літаратуры адчуваецца толькі ў тым выпадку, калі іх ужыванне немэтазгодна.
У літаратурна-мастацкім стылі выкарыстоўваюцца разнастайныя сродкі і нават цэлыя фрагменты іншых стыляў (навуковага, афіцыйна-дзелавога, публіцыстычнага), таму ён як бы ўбірае ў сябе шматвобразную гаму розных стылёвых афарбовак. Асабліва шырока прадстаўлены ў мастацкім стылі размоўны стыль, што абумоўлена самой структурай мастацкіх твораў, які шырока ўключае ў сябе форму дыялога, маналога і сказа. У мастацкім маўленні наглядаецца шырокая метафарычнасць, вобразнасць адзінак розных моўных узроўняў, выкарыстоўваюцца багатыя магчымасці сінанімікі, мнагазначнасці. Усе сродкі, у тым ліку нейтральныя, прызначаны служыць выражэнню сістэмы вобразаў, паэтычнай думкі мастака.
Мова мастацкай літаратуры як частка агульналітаратурнай мовы выходзіць за яе межы, адлюстроўваючы нелітаратурныя лексічныя элементы. Так, для стварэння мясцовага каларыту, моўнай характарыстыкі персанажаў, дасягнення экспрэсіі ў мастацкім стылі шырока выкарыстоўваюцца прафесіяналізмы, дыялектызмы, прастамоўная лексіка. Выкарыстанне нелітаратурных моўных сродкаў з’яўляецца функцыянальна абумоўленым і матываваным, стылістычна апраўданым. Аўтар выкарыстоўвае і патэнцыяльныя магчымасці мовы і стварае словы, якіх няма ў сучаснай мове, -- неалагізмы і аказіяналізмы.
Побач з магчымасцю і дапушчальнасцю выхаду за нормы і межы літаратурнай мовы (у асноўным у сферы лексікі і словаўтварэння), мова мастацкай літаратуры вылучаецца і строгай нарматыўнасцю, якая заключаецца ў патрабаванні высокай дакладнасці, дасканалай адабранасці слова, высокай пісьменнасці.
Мова мастацкай літаратуры –гэта мова мастацтва слова, галоўнай функцыяй якой з’яўляецца функцыя эстэтычная, хоць і камунікатыўная функцыя праяўляецца тут у поўнай меры. Мова мастацкай літаратуры аказвае вялікі ўплыў на развіццё літаратурнай мовы.
Такім чынам, найбольш важнымі асаблівасцямі літаратурна-мастацкага стылю выступаюць экспрэсіўнасць, эмацыянальнасць і вобразнасць. Гэтым тлумачыцца шырокае выкарыстанне ў мастацкім маўленні разнастайных вобразна-выяўленчых адзінак, якія павышаюць яго дзейснасць, дазваляюць падкрэсліваць своеасаблівасць прадметаў, выразіць індывідуальную, суб’ектыўную ацэнку, што адпавядае задачам паведамлення. Адзінкі, якія заснаваны на пераносным ужыванні, маюць агульную назву тропаў Уласна мастацкім лексічным сродкам з’яўляюцца паэтызмы, якім уласціва адценне ўрачыстасці, узнесласці, лірычнасці, хоць сустракаюцца яны не так і часта.
Эстэтычнай функцыяй і эстэтычнай матываванасцю мовы мастацкай літаратуры тлумачыцца і іншая норма мастацкай мовы, якая ставіць яе ў асаблівае становішча ў адносінах да іншых функцыянальных стыляў. Гэта недапушчальнасць стандарта, шаблона ў мове.
Такім чынам, асаблівасць мовы мастацкага стылю складаюць:
- Адзінства камунікатыўнай і эстэтычных функцый.
- Шматстылёвасць, г.зн. магчымасць уключэння элементаў іншых стыляў, а таксама вялікая разнастайнасць стыляў –індывідуальных, стыляў літаратурных школ і напрамкаў.
- Шырокае выкарыстанне вобразна-выяўленчых сродкаў.
- Праяўленне творчай індывідуальнасці аўтара.
Не ўсе названыя рысы з’яўляюцца спецыфічнай прыналежнасцю мастацкага стылю. Толькі эстэтычная функцыя поўнасцю належыць яму, астатнія ў большай ці меншай ступені сустракаюцца ў іншых стылях.
Размоўна-бытавы стыль. Размоўны стыль звязаны з выкананнем функцыі зносін. Ён самы распаўсюджаны з усіх функцыянальных стыляў, таму што абслугоўвае сферу бытавых зносін і выступае звычайна ў вуснай форме.
Вылучаюць два падстылі: размоўна-афіцыйны і ўласна размоўна-бытавы. Асаблівасцямі стылю выступаюць адсутнасць папярэдняга выказвання, а значыць папярэдняга адбору матэрыялу, натуральнасць, няпоўнаафармленасць структур, паўторы, устаўкі; тэндэнцыя да скарачэння маўлення, высокая ступень стандартызацыі і праяўленне індывідуальных рыс маўлення. Нормы свядома не ўстанаўліваюцца і не рэгламентуюцца.
Уласцівая размоўнай мове эканомія маўленчых сродкаў спараджаецца ўмовамі непасрэднай гутаркі, калі частка слоўнай інфармацыі замяняецца жэстамі, мімікай, асаблівай інтанацыяй: Та-а-к. Спра-а-авы, а таксама ўмовамі, у якіх адбываецца маўленне.
Супрацьлеглая якасць размоўнага маўлення –лішак, г.зн. поўнае або частковае паўтарэнне паведамленняў, выкарыстанне неэканомных сродкаў перадачы інфармацыі, якое ўзнікае як вынік непадрыхтаванасці.
Умовы зносін выяўляюць і такія супярэчлівыя рысы размоўнага маўлення, як высокая ступень стандартызацыі мовы, з аднаго боку, і праяўленне індывідуальных рысаў гаворачага –з другога.
Размоўнае маўлене служыць не толькі мэтам паведамлення, але і мэтам уздзеяння. Гэтая двухнакіраванасць выяўляе такія якасці размоўнага маўлення, як а) экспрэсіўнасць і эмацыянальнасць;
б) нагляднасць і вобразнасць;
в) сінанімічнае багацце, хоць ужыванне сінонімаў у размоўным стылі мае сваю спецыфіку. У звычайным паўсядзённым маўленні няма магчымасці надаваць належную ўвагу якасці маўлення –разнастаіць яго, ліквідаваць паўторы. Аднак імкненне да гэтага ёсць: Ты ўсё-такі вырашыла паступаць? –Так, надумала.
г) выкарыстанне вобразна-выяўленчых сродкаў (гіпербалы, літоты, параўнанні і г.д.).
Да лексічных асаблівасцей размоўнага стылю адносяць:
а) ужыванне размоўных слоў, якія надаюць маўленню адценне неафіцыйнасці, натуральнасці, фамільярнасці, але не грубасці,
б) ужыванне семантычна ‘спустошаных’слоў: справа, штука, рэч, гісторыя; такі, што аж - у значэнні прыкметы і г.д.;
в) своеасаблівае спалучэнне прыметнікаў і прыслоўяў з назоўнікамі і дзеясловамі, у складзе якіх прыметнікі і прыслоўі набываюць гутарковае эмацыянальнае адценне: здаровы камень, сімпатычны касцюм, страшэнна падабаецца;
г) ужыванне слоў-паразітаў: вось, ну, значыць, гэта самае;
д) ужыванне субстантывіраваных назваў, што з’явіліся ў выніку выдзялення прыметнікаў з адпаведных словазлучэнняў са значэннем асобы: вясковыя, гарадскія;
е) ужыванне ўсечаных назваў: дыплом (дыпломная работа).
ж) ужыванне прастамоўнай лексікі, іншы раз нават грубай, вульгарнай.
У размоўным стылі часта выкарыстоўваюцца дыялектызмы, прафесіяналізмы, фразеалагізмы.
Марфалагічную спецыфіку размоўнага стылю складаюць:
- большая лексічная напоўненасць займеннікаў: Не, мне не гэту (жэст), а вунь тую (жэст);
- вялікая частотнасць ужывання дзеясловаў. Размоўны стыль –самы ‘дзеяслоўны’з усіх стыляў;
- малая ўжывальнасць дзеепрыметнікаў цяперашняга часу і дзеепрыслоўяў;
- больш частае ўжыванне назоўнага і вінавальнага склонаў (самы рэдкаўжывальны –давальны);
- больш частае ўжыванне слоў катэгорыі стану.
Агульнай стылістычнай прыкметай размоўнага сінтаксісу з’яўляецца непаўнаструктурнасць, г.зн. адсутнасць слоўнага выражэння тых ці іншых членаў, неабходных ў граматычных ці семантычных адносінах.Эліпсіс размоўнай канструкцыі можа быць двух відаў:
а) вузкасітуацыйны, які абумоўлены толькі дадзенай сітуацыяй;
б) тыпізаваны, які зразумелы па-за пэўнымі зносінамі: даўленне (высокае, нізкае); дэкрэтны (адпачынак).
Сінтаксіс размоўнага стылю характарызуецца таксама наяўнасцю слоў-зваротаў, слоў-сказаў, пабочных слоў, далучальных канструкцый, парушэннем форм сінтаксічнай сувязі паміж часткамі выказвання. У размоўным стылі пераважаюць простыя сказы, часта выкарыстоўваюцца пытальныя і клічныя сказы.
Акрамя таго, у размоўным стылі ўжываюцца сказы, якія цяжка аднесці да якога-небудзь тыпу па існуючай класіфікацыі: А ты дзе быў, я табе званіла? У адно цэлае могуць аб’ядноўвацца некалькі выказванняў, якія не маюць выразнай семантычнай сувязі. Сувязь паміж такімі выказваннямі ўзнаўляецца з сітуацыі: Ты нічога не купіла, я паеду? = Калі не купіла нічога, то я паеду і куплю.
Такім чынам, спецыфічныя рысы размоўнага сінтаксісу абумоўлены такімі рысамі размоўна-бытавога стылю, як спантаннасць, дыялагічнасць, пераважнае выкарыстанне вуснай формы, сітуацыйнасць. З дзеянне гэтых умоў вынікае асноўная ўласцівасць размоўнага сінтаксісу –вялікая колькасць няпоўных (эліптычных) сказаў і скарочаных словазлучэнняў.
Словы з іншых стыляў інтэнсіўна ўцягваюцца ў размоўна-бытавы стыль (тэрміны, канцылярызмы). У сваю чаргу ўплыў размоўна-бытавога стылю на публіцыстычны стыль і мову мастацкай літаратуры даволі вялікі. У размоўным стылі не заўсёды вытрымліваюцца правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня, дарэчнасць выказвання.
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Винокур Т.Г. Закономерности стилистического использования языковых единиц / Винокур Т.Г. - М., 1980.
. Гавранек Б. Задачи литературного языка и его культура. –В кн.: Пражский лингвистический кружок / Гавранек Б. - М., 1967.
. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи / Ефимов А.И. - М., 1961.
. Каўрус А.А. Стылістыка беларускай мовы / Каўрус А.А. - Мн., 1980.
. Мурат В.П. Об основных проблемах стилистики / Мурат В.П. - М., 1957.
. Цікоцкі М.Я. Практычная стылістыка беларускай мовы / Цікоцкі М.Я. - Мн., 1962. Ч.1; 1965. Ч.2.
. Цікоцкі М.Я. Стылістыка беларускай мовы / Цікоцкі М.Я. - Мн., 1995.
. Юрэвіч А.К. Стылістыка беларускай мовы / Юрэвіч А.К. - Мн., 1992.
Размещено на Allbest.ru
Размещено на http://www.allbest.ru/