Газ-м~най ~~бырларыны~ ж~не газ-м~най ~оймаларыны~ сорапты~ ж~не компрессорлы~ станциялары

Работа добавлена на сайт samzan.net:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті

Газ-мұнай институты институты

«Газ-мұнай құбырларын, газ-мұнай қоймаларын жобалау, салу және пайдалану» кафедрасы

   М.С. Бөкенова

Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары

Студенттің пәндік оқу-әдістемелік кешені

(5В072900-Құрылыс  мамандығы үшін)

Алматы 2010

 «Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары» пәнінің оқу-әдістемелік кешені Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-нің 5В072900-«Құрылыс» ҚР МЖМБС 5.03.001-2004 мамандығы студенттеріне арналған.  

 

Құрастырған:   «Газ-мұнай құбырларын, газ-мұнай қоймаларын жобалау, салу және пайдалану» кафедрасы.

Мекен-жайы: 480013, Алматы қаласы, Сәтбаев 22, БОҒ, 216 бөлме.

Тел:  8-3272-2577171-7383.

 

 

Құрастырушы: «Газ-мұнай құбырларын, газ-мұнай қоймаларын жобалау, салу және пайдалану» кафедрасының аға оқытушысы Бөкенова Мереке Сайлаубекқызы

Аңдатпа

«Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары» пәні студенттерге магистралдық құбырөткізгіштер жүйесіндегі сораптық және компрессорлық станциялардың арналуы, станциялардың жіктелуі, олардың құрылыс құрамы, станцияларды нормативті-техникалық құжаттарға сәйкес жобалау негіздері, станциялардың технологиялық үлгі-сызбаларын оқу, негізгі және көмекші жабдықтарды таңдау, сораптық және компрессорлық агрегаттарды өзара жалғау, сораптық және компрессорлық агрегаттардың негізгі көрсеткіштерін анықтау, әртүрлі технологиялық процестерге байланысты сораптық және компрессорлық агрегаттардың жұмыс тәртібін реттеу, агрегаттардың және  станцияның көмекші жабдықтары мен жүйелері, сондай-ақ станцияларда атқарылатын технологиялық операциялар жөнінде жан-жақты білім береді. Сонымен қатар, осы пәнді оқып-үйрену нәтижесінде студенттер магистралдық құбырөткізгіштерде қолданылатын сораптық және компрессорлық агрегаттардың жұмысындағы ерекшеліктерді, олардың кемшіліктері мен артықшылықтарын ескере отырып сораптар мен компрессорлардың жұмыс тәртіптерін реттеу , олардың құбырөткізгішпен біріктірілген сипаттамасын тұрғызу дағдыларын алады.

© Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2010

1. ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ – SYLLABUS

1.1 Оқытушылар туралы мәліметтер:

Сабақ жүргізетін оқытушы  Бөкенова Мереке Сайлаубекқызы

                                      

Байланыс түрі:  телефоны 8-7272-2577171, e-mail bukenova77@.mail.ru

    

Кафедрада болатын уақыты: БОҒ, аудитория 216.

1.2  Пән туралы мәліметтер:

Пән атауы: «Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары»

Кредит саны: 4

Өткізу орны: БОҒ, аудитория 216

         1-кесте

Оқу жоспарының көшірмесі

Курс	Семестр	Кредит тер	1 аптадағы академиялық сағаттар
			Дәрістер	Тәжірибелі/ семин. сабақт.	СӨЖ*	СОӨЖ*	Барлығы, 1 аптадағы академ. сағаттар	Бақылау түрі
3	5	4	2	2	4	4	12	емтихан

 

1.3 Алдыңғы реквизит: жоғарғы математика, физика, химия, гидравлика, газодинамика, жылу техникасы және газ-мұнай құбырлары пәндерін білуі керек.   

1.4 Соңғы реквизит: арнайы пәндер (мамандықтың оқу жұмыс жоспары бойынша жалғасатын пәндердің тізімі).

 1.5 Пәннің қысқаша мазмұны:

Пәнді оқытудың мақсаты.

«Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары» пәнін оқытудың мақсаты студенттерге газ, мұнай және мұнай өнімдерін құбырмен тасымалдаудағы сораптық және компрессорлық станциялардың атқаратын қызметі, оларды жобалау негіздері, олардың құрылыс құрамы мен станциядағы жабдықтарды пайдалану жағдайлары жөнінде білім беру болып табылады.

Пәнді оқытудың мәселелері.

«Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары» пәнін оқу нәтижесінде студенттер сораптық және компрессорлық станцияларды нормативтік-техникалық құжаттарға сәйкес жобалау, станцияларға негізгі және көмекші жабдықтарды таңдау есептерін жүргізу, жабдықтарды дұрыс пайдалану, сораптық және компрессорлық агрегаттардың жұмыс тәртібін магистралдық құбырөткізгіштің жұмыс тәртібіне сәйкес реттеу, станциядағы әртүрлі жағдайларға есеп жүргізу дағдыларын игереді.    

Пәнді оқытудың нәтижесінде студенттер:

Сораптық және компрессорлық станциялардың магистралдық құбырөткізгіш жүйесінде атқаратын қызметін, оларды жобалау негіздерін, олардың құрылыс құрамын, негізгі және көмекші жабдықтарды таңдауды, технологиялық процестердің тәртібін өзгертуде негізгі жабдықтардың жұмыс тәртібін есептеулерге сәйкес реттеуді, тасымалданатын жұмыстық агенттің физика-химиялық қасиеттеріне  байланысты станция жұмыс тәртібінің өзгеруін есептеуді, басты және аралық станциялардың құрылыс құрамындағы ерекшеліктерді оқып-үйренеді.

Станциялардың инфрақұрылымымен, әртүрлі жүйелерімен, станцияның нысандарын пайдалану және оларды сынақтан өткізудің, еңбекті қорғаудың, диагностика жүргізудің негізгі ережелерімен танысады.

Ғылыми-техникалық және анықтамалық әдебиеттерді қолдану, сораптардың және компрессорлардың техникалық сипаттамаларын анықтау және олардың техника-экономикалық тиімділігін бағалау дағдыларын алады.

1.6 Тапсырмалардың тізімі мен түрлері және оларды орындау кестесі:

                    2-кесте

Тапсырмалардың түрі және оларды орындау мерзімі

Бақылау түрі	Жұмыс түрі	Жұмыстың тақырыбы	Ұсынылатын әдебиетке сілтеме (нақты бетін көрсету керек)	Тапсыру уақыты
1	2	3	4	6
1. Ағымдық бақылау	ӨЖ	Қазақстан территориясында төселген магистралдық құбырөткізгіштерге және олардың бойында орналасқан айдау станцияларына шолу	Интернет, мұнай және газ өндірісі бойынша мерзімді басылымдар	1-апта
	Т	Айдалатын сұйық тұтқырлығының сорап сипаттамасына әсер етуі.	2 нег. (54-62), 8 нег. (152-168), 2 қос. (89-97)	2-апта
	ӨЖ	Ортадан тепкіш сораптарда кавитация құбылысын болдырмаудың қазіргі заманғы әдістері	2 нег. (7-9 б.), 4 нег. (102-111 б.)	3-апта
2. Коллоквиум	Кл	Сораптық станцияның негізгі жабдықтары	1 нег. (78-85 б.), 2 нег. (38-65 б.).	4-апта
3. Ағымдық бақылау	ӨЖ	Компрессорлық станцияларда жұмыс істеген газды утилизациялаудың қазіргі заманғы әдістері	3 нег. (245-261), 4 нег. (122-137 б.), 5 нег. (114-123б.)	5-апта
	Т	Сораптық станция резервуарларында технологиялық деңгейді анықтау	8 нег. (78-84 б.)	6-апта
	ӨЖ	Табиғи газды жерасты сақтау қоймаларындағы компрессорлық станциялардың құрылыс құрамы мен жұмыс істеу принципі	4 қос. (238-245 б.)	7-апта
4. Аралық бақылау	АБ	Сораптық және компрессорлық станциялардағы атқарылатын операциялар	4 нег. (245-261 б.), 5 нег. (227-234 б.)	8-апта
5. Ағымдық бақылау	ӨЖ	Компрессорлық станциядағы жарылысқа қауіпті аймақтар. Электрлік қондырғысын пайдаланудағы техника қауіпсіздігі. Найзағайдан сақтандыру шаралары.	1 нег. (228-287 б.), 3 нег. (256-278 б.)	9-апта
	Т	Ортадан тепкіш айдағыштың помпажға қарсы қорын анықтау.	3 нег. (148-157), 10 нег. (10-12), 1 қос. (75-82), 3 қос. (173-185).	10-апта
6. Коллоквиум	Кл	Компрессорлық станцияның негізгі жабдықтары	1 нег.(187-204 б.), 3 нег. (79-107 б.)	11-апта
7. Ағымдық бақылау	ӨЖ	Газды тасымалдауға дайындау операцияларына арналған қазіргі заманғы жабдықтар	1 нег. (105-125 б.), 3 нег. (45-75 б.), 5 нег.(122-156 б.)	12-апта
	Т	Поршенді компрессорлармен жабдықталған компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін анықтау.	3 нег. (158-161), 11 нег. (5-17), 1 қос. (84-92), 3 (98-114).	13-апта
8. Аралық бақылау	АБ	Сораптық және компрессорлық станциялардың жұмыс тәртібін реттеу	1 нег.(78-167 б.), 2 нег.(45-59 б.), 6 нег.( 116-145 б.)	14-апта
9. Ағымдық бақылау	ӨЖ	Ортадан тепкіш айдағыштармен жабдықталған компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін есептеу	1 нег. [177-201], 2 нег.[44-79], 3 нег.[25-256], 8 нег. [12-54], 9 нег. [4-25], 11 нег.[5-24].   3 қос. [16-118], 5 қос. [102-127].	15-апта
10. Қорытынды бақылау	Емтихан	Сораптық және компрессорлық станциялар

1.7 Әдебиеттер тізімінің мазмұны. 

Негізгі әдебиеттер:

1. Шаммазов А.М. Проектирование насосных и компрессорных станций. Уфа, 2003.- 398 с.

2. Харламенко В.И., Голуб М.В. Эксплуатация насосов магистральных нефтепродуктопроводов. М.: "Недра",1978. -231 с.

3. Козаченко А.Н. Эксплуатация компрессорных станций магистральных газопроводов.- М.: Нефть и газ,1999. – 365 с.

4. Галеев В.Б., Карпачев М.З., Харламенко В.И. Магистральные нефтепродуктопроводы. - 2-е изд., перераб. и көм. М.: Недра, 1988. – 296 с.

5. Р.А.Алиев, В.Д.Белоусов, А.Г.Немудров и др. «Трубопроводный транспорт нефти и газа». М.: Недра. 1988.- 368 с.

6. Зайцев Л.А. Регулирование режимов работы магистральных нефтепроводов. М., Недра.- 240 с.

7. Ф.Ф.Абузова, Р.А.Алиев, В.Ф.Новоселов и др. «Техника и техноология транспорта и хранения нефти и газа» . М.: Недра. 1988.- 320 с.

8. П.И.Тугунов, В.Ф.Новоселов, А.А.Коршак, А.М.Шаммазов. «Типовые расчеты при проектировании и эксплуатации нефтебаз и нефтепроводов». Уфа. Издательство ООО «ДизайнПолиграфСервис». 2002.-658 с.

9. Сұлтанғалиева А.М., Дауталиева А.Б., Бөкенова М.С. «Сорапты станциялар» курстық жұмысқа арналған әдістемелік нұсқау.- Алматы: ҚазҰТУ. 2002, 25 б.

10. Бөкенова М.С.,Молдахметова Д.Е. «Компрессорлық станцияның негізгі көрсеткіштерін есептеу». Практикалық жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау. –Алматы: ҚазҰТУ, 2006, 29 б.

11. Бөкенова М.С., Имансақыпова Н.Б., Ахметжанова К.М. «Компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін есептеу». Курстық жұмысты орындауға арналған әдістемелік нұсқау. –Алматы: ҚазҰТУ, 2006, 25 б.

12. Бөкенова М.С. «Газды тасымалдауға дайындау есептері». –Алматы: ҚазҰТУ, 2006, 19 б.

Қосымша әдебиеттер:

1. В.Ф.Новоселов, А.И.Гольянов, Е.М.Мувтахов. «Типовые расчеты при проектировании и эксплуатации газопроводов». Уфа. Издательство УНИ. 1986.-94 с.

2. М.В.Лурье. Задачник по трубопроводному транспорту нефти, нефтепродуктов и газа. М.: Недра-Бизнесцентр. 2003.

3. М.М.Волков, А.Л.Михеев, К.А.Конев. Справочник работника газовой промышленности. М.: Недра. 1989.

4. Яковлев  Е. И. Газовые сети и газохранилища. М.: Недра,  1991.

5. Нечваль А.М. “Проектирование и эксплуатация газонефтепроводов”. Уфа, 2001.

7. Сооружение и ремонт газонефтепроводов, газохранилищ и нефтебаз. Учебник для вузов /Р.А.Алиев, И.В.Березина, Л.Г.Телегин и др. – М.: Недра, 1987.

8. Михайлов А.К. Компрессорные машины. М.: 1989.

 

1.8 Білімді бақылау және бағалау. 

3-кесте

Бақылау түрлері бойынша рейтинг балдарын бөлу

Вариант №	Бақылау қорытындының түрі	Бақылау түрлері	%
1.	Емтихан	Қорытынды бақылау Аралық бақылау Ағымдық бақылау	100 100 100

4-кесте

Бақылаудың  барлық  түрлерін өткізу бойынша күнтізбелік кестесі

«Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары» пәні бойынша

Апта	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
Бақылау түрі	ӨЖ	Т	ӨЖ	КЛ	ӨЖ	Т	ӨЖ	АБ	ӨЖ	Т	КЛ	ӨЖ	Т	АБ	ӨЖ
Бақылау саны	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1
Бақылау түрлері: ӨЖ-өзіндік жұмыс, Т – тәжірибелік жұмыс, Кл- коллоквиум, АБ-аралық бақылау

Пәннің қортынды бағасын 5-кесте көрсеткіші анықтайды.

 5-кесте

Студенттердің білімін бағалау

Бағалау	Әріптік бақылау	Пайыз бойынша	Балл бойынша
өте жақсы	А А-	95-100 90-94	4 3,67
Жақсы	В+ В В-	85-89 80-84 75-79	3,33 3,0 2,67
қанағаттанарлық	С+ С С- D+ D	70-74 65-69 60-6 55-59 50-54	2,33 2,0 1,67 1,33 1,0
қанағатсыз	F	0-49	0

Модульдар мен аралық аттестация бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар тізімі

1 модуль бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар.

1.  Айдау станцияларын жобалауға тапсырмада және инженерлік іздестірулерде не көрсетіледі?
2.  Мұнай айдау станцияларының негізгі жабдығына не кіреді?
3.  Сораптық агрегатты майлау жүйесінің құрамына не кіреді? Май сапасына қандай талаптар қойылады?
4.  Ортадан тепкіш сораптардың жұмыс тәртібін реттеу әдістерін атаңыз.
5.  Сораптық агрегатты айналымдық сумен қамтамасыз ету жүйесінің құрамына не кіреді? Су сапасына қандай талаптар қойылады?
6.  Ортадан тепкіш сораптардың қандай принципиалдық жалғану сызбалары бар?
7.  Сораптық агрегаттардағы ағындыларды әкету жүйесінің құрамына не кіреді?
8.  Айдау станциясының бас жоспарын және технологиялық үлгі-сызбасын дайындау кезінде қандай талаптар қойылады?
9.  Мұнай айдау станцияларының құрылыс құрамына не кіреді?
10.  Кавитация құбылысы деген не? Кавитация құбылысын болдырмау әдістерін атаңыз.
11.  НМ маркалы ортадан тепкіш сораптардың қалыпты қатары деген не?

12. Ортадан тепкіш сораптардың әмбебап сипаттамасы қалай алынады?

13. Магистралдық құбырөткізгіштерде гидравликалық соққының пайда болу себептері қандай? Оларды болдырмау жолдарын атаңыз.

14. Ортадан тепкіш және поршендік сораптардың салыстырмалы сипаттамасын береңіз.

15. Сораптық станцияда негізгі жабдықты монтаждау кезегі қандай?

2 модуль бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар.

1. Компрессорлық станциядағы импульстік газ жүйесінің атқаратын қызметі қандай?

2. Компрессорлық станциядағы іске қосу және отындық газ жүйесінің атқаратын қызметі қандай?

3. Компрессорлық агрегаттардың нығыздамаларын бекіту жүйесінің атқаратын қызметі қандай?

4. Компрессорлық станцияда газды тасымалдауға дайындау үшін қандай операциялар жасалады?

5. Компрессорлық станциялардың негізгі жабдығына не жатады? Оларды қалай таңдайды?

6. Ортадан тепкіш компрессорлардың негізгі техникалық көрсеткіштеріне не жатады?

7. Поршендік компрессорлардың жұмыс тәртібін реттеу әдістері қандай?

8. Компрессорлық стациялардың құрылыс құрамына не кіреді?

9. Помпаж құбылысы деген не? Помпажды болдырмау жолдары қандай?

10. Компрессорлық станцияларда жүргізілетін негізгі техникалық операцияларға не жатады?

11. Ортадан тепкіш компрессорлардың жұмыс тәртібін реттеу әдістері қандай?

12. Ортадан тепкіш компрессорлардың қандай принципиалдық жалғану үлгі сызбалары бар?

13. Газды механикалық қоспалардан тазарту үшін қандай жабдықтар қолданылады?

14. Толық арынды және толық арынсыз айдағыштардың өзара қандай ерекшеліктері бар?

15. Компрессорлық станцияяда негізгі жабдықты монтаждау кезегі қандай?

Аралық аттестацияға арналған сұрақтар.

1. Магистралдық құбырөткізгішке тегеуріндік сораптар қалай таңдалады?

2. Ортадан тепкіш сораптардың техникалық сипаттамасы деген не? Бұл сипаттаманы қандай мақсаттарда қолдануға болады?

3. Ортадан тепкіш сораптардың H-Q сипаттамасының аналитикалық теңдеуін келтіріңіз.

4. Ортадан тепкіш сораптардың сипаттамасын не үшін қайта есептелінеді?

5. Мұнай айдау станцияларындағы резервуарларды жалғаудың қандай варианттары қолданылады? Артықшылықтары мен кемшіліктері қандай?

6. Мұнай айдау станцияларындағы электрлік қозғалтқыштардың желдету жүйелерінің қандай түрлері бар?

7. Магистралдық құбырөткізгіштердегі пайдалану бөлігі деп нені айтады? Осы бөліктерде орналасқан станциялардың құрылыс құрамы қандай?

8. Ортадан тепкіш және поршендік сораптардың салыстырмалы сипаттамасын беріңіз.

9. Компрессорларға жетек ретінде не қолданылады және олар қалай таңдалады?

10. Компрессорлық станциядағы газды құрғатуға қандай әдістер қолданылады?

11. Газды механикалық қоспалардан тазартуға қандай жабдықтар қолданылады?

12. Компрессорлық станцияның жалпы цехтық және агрегаттық маймен қамтамасыз ету жүйелерінің құрылыс құрамы қандай?

13. Компрессорлық станцияларда газды салқындатуға қандай әдістер қолданылады?

14. Ортадан тепкіш компрессорлардың келтірілген сипаттамасы деген не? Ол не үшін қолданылады?

15. Компрессорлық станцияларда газды одоризациялау қалай жүргізіледі?

 1.9 Курстың саясаты мен процедурасы оқытушылардың студенттерден  міндетті түрде сабаққа қатысуын, барлық бақылау түрі бойынша уақытында есеп беру, сабаққа қатыспаған күндерін қайта тапсыру тәртібін талап етуінен тұрады. Бақылау түрлерін тапсыру барысында оқытылатын пәннің бірізділігін сақтау қажет. Әрбір оқушы бақылау түрлерін бірізділікпен тапсырылуын негіздеуі қажет.

2  НЕГІЗГІ ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМҰНЫ

 2.1. Курстың тақырыптық жоспары

Тақырыптың аталуы	Академиялық сағаттар саны
	Дәріс сабағы	Тәжіри белік	СОӨЖ	СӨЖ
I	II	III	IV	V
1. Сораптық және компрессорлық станциялар жөнінде жалпы мәліметтер.	2	2	4	4
2. Сораптық және компрессорлық станцияларды жобалау негіздері.	2	2	4	4
3. Сораптық және компрессорлық станциялардың технологиялық үлгі-сызбалары	2	2	4	4
4. Сораптық станцияның негізгі жабдығы.	2	2	4	4
5. Сораптық агрегаттардың көмекші жабдықтары мен жүйелері.	2	2	4	4
6. Сораптық станцияның көмекші жабдықтары мен жүйелері.	2	2	4	4
7. Сораптық станцияның жұмыс тәртібін реттеу.	2	2	4	4
8. Сораптық станцияның кірісіндегі гидравликалық соққы.Гидравликалық соққыларды болдырмау әдістері.	2	2	4	4
9. Сораптық станцияда негізгі және комекші  жабдықтарды монтаждау	2	2	4	4
10. Компрессорлық станцияның негізгі жабдығы.	2	2	4	4
11. Газ айдағыш агрегаттың көмекші жабдықтары және жүйелері.	2	2	4	4
12. Компрессорлық станцияның көмекші жабдықтары және жүйелері.	2	2	4	4
13. Компрессорлық станцияда газды тасымалдауға дайындау	2	2	4	4
14. Компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін реттеу.	2	2	4	4
15. Компрессорлық станцияда негізгі және комекші жабдықтарды монтаждау	2	2	4	4
Барлығы (сағат)	30	30	60	60

2.2 Дәрістік сабақ конспектілері

1 ДӘРІС. Сораптық және компрессорлық станциялар жөнінде жалпы мәліметтер

Сораптық станциялар тасымалданатын мұнай және мұнай өнімдерін магистралдық құбырөткізгішке беретін құрылыстар мен ғимараттардан тұратын кешен болып табылады. Олар басты және аралық болып бөлінеді.

Басты сораптық станциялар магистралдық құбырөткізгіштің басында және пайдалану бөліктерінің шекараларында орналасады. Бұл станцияларда мұнай қабылданып, сұрыпталып және есепке алынып келесі станцияға айдалады.

Басты сораптық станцияның құрамына сораптық, резервуарлық парк, қырғыштарды жіберу торабы, технологиялық құбырөткізгіштер желісі, сүзгілер мен есептегіштер алаңы, қысымды реттеу торабы,  трансформаторлық подстанция, су дайындау және станцияны сумен қамтамасыз ету құрылыстарының кешені, канализация кешені, жылу желілерін қоса алғандағы қазандық, қосымша қызмет нысандары, инженерлік-зертханалық корпус, өрт сөндіру депосы, байланыс торабы, шеберханалар, административтік блок және қоймалар кіреді.

Аралық айдау станциялары гидравликалық есеппен анықталған қашықтық сайын орналасады. Олардың құрылыс құрамы басты айдау станцияларымен бірдей, тек ғана «сораптан-сорапқа» айдау жүйесін қолданғанда резервуарлық парк және тегеуріндік сораптар болмайды.

Магистралдық құбырөткізгіштің соңғы бөліктерінде резервуарлық паркке қоса құю эстакадалары, мұнайдың немесе мұнай өнімдерінің сапасын анықтайтын зертханалар және қосымша операцияларға арналған нысандар болады.

Газ кәсіпшілігінен шыққан газ тұтынушыға жеткенге дейін құбырөткізгіштің ішкі кедергісін жеңу кезінде қысымы төмендейді.Қысымның төмендеуі газқұбырөткізгішінің өткізу қабілетінің төмендеуіне әкеледі. Сонымен қатар, тасымалданатын газдың температурасы азаяды. Гидравликалық есеппен анықталған арақашықтық сайын газдың қысымын көтеретін аралық компрессорлық станциялар орнатылады. Компрессорлық станцияның арасындағы қысымның ауытқуы сығымдау дәрежесі деп аталады (ε=P2/P1).

Сығымдау дәрежесі станциялардағы негізгі жабдықты таңдаудағы негізгі параметрлердің бірі болып табылады.

Газ құбырының соңғы бөлігіндегі қысым компрессордың кірісіндегі қысымды көрсетеді. Ал газ құбырының бастапқы бөлігіндегі қысым компрессордың шығысындағы қысымды көрсетеді.

Қазіргі заманғы компрессорлық станция бұл- табиғи газды дайындау және тасымалдау бойынша негізгі технологиялық процестерді қамтамасыз ететін күрделі инженерлік құрылыс. Магистралдық газқұбырөткізгішінің бойында компрессорлық станциялардың орнатылуы шартты түрде 1 суретте көрсетілген. Бұл суретте ,сондай-ақ, компрессорлық станциялар арасындағы қысым мен температураның ауытқуы көрсетілген.

Компрессорлық станция магистралдық  газқұбырөткізгішінің құрылыс кешеніндегі басқарушы элемент болып табылады. Компрессорлық станцияның жұмыс көрсеткіштерімен газқұбырөткізгішінің жұмыс тәртібі анықталады.

Компрессорлық станциялар атқаратын қызметі бойынша келесі түрлерге бөлінеді:

1) Магистралдық газ құбыр өткізгішіндегі компрессорлық станциялар(КС);

2) Сығымдау компрессорлық станциялары;

3) Газ толтыру компрессорлық станциялары.

Магистралдық газқұбырөткізгіштеріндегі компрессорлық станциялар басты және аралық болып бөлінеді.

Басты компрессорлық станциялар тікелей газ кен орнының жанында магистралдық газқұбырөткізгішінің басында орнатылады. Газды өндіру барысында кен орнындағы қабат қысымы төмендеп, газды өз қысымымен тасымалдау мүмкін болмай қалады. Сондықтан қажетті қысым мен берілісті ұстап тұру үшін басты компрессорлық станция тұрғызылады. Басты компрессорлық станцияның аралық компрессорлық станциядан айырмашылығы- оның сығымдау дәрежесі үлкен және онда технологиялық газды дайындау сапасына жоғары талаптар қойылады.

1 сурет – Газқұбырөткізгішінің және трасса бойымен қысым мен температура өзгерісінің үлгі-сызбасы

Аралық компрессорлық станциялар әдетте 100-150 км сайын орнатылады. Олардың міндеті- жобалық тапсырмаға сәйкес қысымды қамтамасыз ету.

Магистралдық газқұбырөткізгіштері негізінен 5,5 МПа және 7,5 МПа жұмыстық қысымға тұрғызылады.

Сығымдау компрессорлық станциялары мұнай немесе газ кен орындарында (газлифтілік әдіс қолдану кезінде) немесе газды жер асты сақтау қоймаларының жанында орнатылады. Бұл станцияның ерекшелігі- сығымдау дәрежесі өте жоғары (2-4).

Газ толтыру компрессорлық станциялары шағын ыдыстарға газды үлкен қысыммен толтыруға арналған.

Орнатылған жабдығы бойынша компрессорлық станциялар ортадан тепкіш, газомоторлық және аралас болып бөлінеді.

Қолданылатын жетек түріне байланысты газотурбиндік, газомоторлық және электрлік жетекті болып бөлінеді.

Сығымдалу сатыларға байланысты бір немесе көп сатылы сығымдау сатылары болып бөлінеді.

Компрессорлық станцияның құрылыс құрамы:

1.  Бір немесе бірнеше компрессорлық цех;
2.  Электрлік немесе трансформаторлық подстанция;
3.  Газды тасымалдауға дайындау қондырғылары;
4.  Сумен қамтамасыз ету жуйесі (өрт сөндіру жуйесімен қоса алғанда);
5.  Ішкі және алыс байланыс жүйесі;
6.  Майды регенерациялау қондырғыларын қоса алғандағы майлау жүйесі;
7.  Жанар-жағармай қоймалары;
8.  Механикалық шеберханалар;
9.  Химиялық зертханалар;
10.  Технологиялық құбырөткізгіштер;
11.  Қабылдау және айдау коллекторлары;
12.  Материалдық қойма;
13.  Тұрмыстық- әкімшілік ғимараттар;
14.  Күзет жүйесі;
15.  Бақылау өлшеу аспаптары және автоматика қалқандары;
16.  Магистралдық құбырөткізгішшке жалғану торабы (қырғыштарды жіберу- қабылдау торабы).

Компрессорлық станцияның негізгі техникалық көрсеткіштері :

•  компрессорлық станцияның шығысындағы қысым және өнімділік;
  •  бір агрегаттың сығымдау дәрежесі;
  •  компрессордың қолданатын қуаты болып табылады.

Негізгі әдебиеттер: 1 (21-46 б.); 3 (10-22 б.); 7 (40-46 б.)

Қосымша әдебиеттер: 4 (45-56 б.); 5 (19-21 б.)

Бақылау сұрақтары:

1. Басты сораптық станцияның құрамына қандай ғимараттар мен жабдықтар кіреді?

2. Аралық сораптық станциялар қалай орналасады және олардың құрамына не кіреді?

3. Компрессорлық стациялар қалай жіктеледі?

4. Компрессорлық станцияның құрылыс құрамына не кіреді?

2 ДӘРІС. Сораптық және компрессорлық станциялардың технологиялық үлгі-сызбалары

Мұнайды немесе газды айдау бойынша операциялардың жүргізілуін қамтамасыз ететін коммуникациялардың принципиалдық үлгі-сызбасы технологиялық деп аталады.

Технологиялық үлгі-сызбаларды жасау кезінде келесі негізгі үш талап қойылады: үлгілердің қарапайымдылығы, технологиялық құбырөткізгіштердің ұзындғын мүмкіндігінше қысқарту және  құбырөткізгіштердегі ашып-жабу арматурасының санын мүмкіндігінше қысқарту.

Басты мұнай айдау станциясының мысалға алынған технологиялық үлгі-сызбасы 2 суретте көрсетілген.

2 сурет - Басты мұнай айдау станциясының технологиялық үлгі-сызбасы.

Кәсіпшіліктен келген мұнай алдымен сүзгілермен есептегіштер торабынан өтіп резервуарлық паркке жіберіледі. Резервуарларда тұндырылған мұнай тегеуріндік сораптармен сорылып алынып негізгі магистралдық сораптардың сору тізбегіне беріледі. Магистралдық сораптарда қысымы жоғарылатылған мұнай, алдымен қысымды реттеу торабынан өтіп одан ары қырғыштарды жіберу торабы арқылы магистралдық құбырөткізгішке жіберіледі.

Аралық мұнай айдау станциясының мысалға алынған технологиялық үлгі-сызбасы 3 суретте көрсетілген.

3 сурет - Аралық мұнай айдау станциясының технологиялық үлгі-сызбасы

Алдыңғы станциядан келген мұнай алдымен сүзгілер торабынан өтіп, одан ары негізгі магистралдық сораптарждың сору тізбегіне түседі. Магистралдық сораптарда қысымы жоғарылатылған мұнай, алдымен қысымды реттеу торабынан өтіп одан ары қырғыштарды жіберу торабы арқылы магистралдық құбырөткізгішке жіберіледі.

Толық арынды ортадан тепкіш айдағыштармен жабдықталған станцияның технологиялық үлгі-сызбасы 4 суретте көрсетілген.

Компрессорлық цех алты жұмыстық және екі резервтік ортадан тепкіш айдағыштармен жабдықталған.

4 сурет – Толық арынды айдағыштармен жабдықталған КС-ның технологиялық үлгі сызбасы

Газ магистралдық газқұбырөткізгішінен шығыстағы сақтандыру краны (ШСК) арқылы өтіп компрессорлық станцияның магистралдық газқұбырөткізгішіне жалғану торабына келеді.

Жалғану торабынан газ екі кіріс тізбектері арқылы (№7 және №7а крандары ашық) шаңұстағыштарға жіберіледі. Онда тазаланған газ екі құбырөткізгішпен компрессорлық агрегаттардың сору тізбегіне түседі. Сығымдалған газ екі құбырөткізгішпен ауамен салқындату аппараттарына жіберіледі. Одан ары екі тізбекпен №8 және №8а ашық крандарымен магистралдық құбырөткізгішке беріледі.

Магистралдық құбырөткізгіште компрессорлық станциядан кейін батыс сақтандыру краны орнатылған.

№7 және №7а кіріс крандарында байпастық крандар орнатылған, олар компрессорлық станцияның барлық технологиялық байланыстарын газбен толтыруға арналған. Магистралдық газқұбырөткізгіші мен технологиялық коммуникацияларда қысымды теңестіргеннен кейін ғана №7б кранының көмегімен №7 кран ашылады.Бұл газодинамикалық соққыны болдырмас үшін жасалатын шара.

№8 және №8а крандарының алдында орнатылған кері жіберу клапандары газдың кері ағысын болдырмас үшін орнатылады.

№17, 17а, 18 және 18а түтікті крандары профилактикалық жұмыстарды жүргізуде немесе авариялық жағдайда станцияның технологиялық коммуникацияларынан газды атмосфераға жіберу үшін қолданылады.

Толық арынды ортадан тепкіш айдағыш байланысының құрамына №1,2 – ашып-жабушы, №6 – станциялық «сақинаға» шығатын, №4 – контурды толтыруға арналған, №5 – түтікті крандар кіреді. №2 шығыс краны мен №6 помпажға қарсы кранының алдында кері жіберу клапандары орнатылады.

Айдағыштың барлық крандары автоматты, қашықтықтан және қолмен басқаруға мүмкіндік береді.

Компрессорлық станцияның магистралдық құбырөткізгішіне жалғану торабында №20 кранды ашу кезінде тазалау құрылғысын транзиттік өткізу қарастырылған.

Толық арынсыз ортадан тепкіш айдағыштармен жабдықталған компрессорлық станцияның технологиялық үлгі-сызбасы 5-суретте көрсетілген.

Бұл станцияда бір компрессорлық цех орнатылған.

Газ магистралдық құбырөткізгіштен №7, 7а шарлы крандар арқылы циклонды шаңұстағыштардың (әрқайсысының өнімділігі 20 млн.м3/тәулік 6 шаңұстағыш) кіріс коллекторларына түседі. Онда механикалық және сұйық қоспалардан тазартылып ГАА-дың сору коллекторына түседі. ГАА-тар өзара тізбекті параллель жалғанған. Сығымдалған газ 7,5 МПа қысыммен қатар орналасқан 12 ауамен салқындату аппаратына барады. 28 0С температураға дейін салқындатылған газ шығыс тізбектері арқылы №8, 8а крандарымен магистралдық газқұбырөткізгішіне беріледі.Сору және айдау тізбектері арасындағы №8, 6а, 6б, 6в крандары компрессорлық цехтың іске қосу контурын түзейді, ол контур жүктелу және жүкті түсіру кезінде агрегаттардың «сақинаға» жұмыс істеуіне, сондай-ақ өнімділікті байпастау арқылы реттеуге арналған.

Толық арынды ортадан тепкіш айдағыштарды параллель үлгімен жалғастырып қолданудың тізбекті-параллель жалғанған толық арынсыз айдағыштарды қолданудан айырмашылығы – толық арынды айдағыштардың жалғануында ашып-жабу арматурасы аз болғандықтан оны басқару жеңіл және ол үлгі резервте тұрған кез-келген агрегатты қолдануға мүмкіндік береді, сондай-ақ №3, 3 бис крандарын, №51-66 жұмыстық тәртіп крандарын қоюдың қажеті жоқ. Атап өтетін тағы бір жағдай бұл – толық арынсыз айдағыштарды қолдану кезінде бір агрегат істен шықса, «сақина» тәртібіне екінші агрегатты да шығару керек.

5 сурет – Толық арынсыз айдағыштармен жабдықталған станцияның технологиялық үлгі-сызбасы

Поршендік компрессорлармен жабдықталған компрессорлық станцияның технологиялық үлгі-сызбасы 6-суретте көрсетілген. Осы үлгі-сызбаға сәйкес келесі негізгі операциялар орындалады: магистралдық газқұбырөткізгішінен 1 келген газ шаңұстағыштардан 2 өтіп сору тізбегіне 3 түседі. Компрессорларда 4 сығымдалған газ айдау коллекторына 5 бағытталады. Қажет болған жағдайда газ салқындатқыштарға 6 жіберіледі немесе оған кірместен газ есепке алу торабынан 7 өтіп, магистралдық газқұбырөткізгішіне беріледі. Сору және айдау коллекторларында орнатылған майұстағыштар 8 шаңұстағыштардан және компрессорлық машиналардан ілесіп кеткен май тамшыларын ұстауға арналған.

6 сурет – Поршендік компрессорлармен жабдықталған станцияның технологиялық үлгі-сызбасы: 1-газқұбырөткізгіші;2- шаңұстағыштар; 3-сору тізбегі; 4-компрессорлар; 5- айдау коллекторы; 6- салқындатқыштар; 7-есепке алу торабы; 8- майұстағыштар.

Компрессорлық станцияларда бір сатылы сығымдауда параллель жалғауды қолданудың ерекшелігі кез-келген компрессор резервтік болуы мүмкін және поршендік компрессордан болатын гидравликалық соққылар келесі компрессорларға берілмейді.

Негізгі әдебиеттер: 1 (248-253 б.); 7 (40-46 б.).

Қосымша әдебиеттер: 4 (45-52 б.); 3 (102-106 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Технологиялық үлгі-сызбаларды орындауда қандай негізгі талаптар қойылады?

2. Басты мұнай айдау станциясы мен аралық мұнай айдау станцияларының технологиялық үлгі-сызбаларында қандай ерекшеліктер бар?

3. Толық арынды және толық арынсыз айдағыштармен жабдықталған компрессорлық станциялардың технологиялық үлгі-сызбаларында қандай ерекшеліктер бар?

4. Поршендік компрессорлармен жабдықталған компрессорлық станциялардың технологиялық үлгі-сызбаларында қандай ерекшеліктер бар?

3 ДӘРІС. Сораптық және компрессорлық станцияларды жобалау негіздері

Жобалауға тапсырмада келесі мәліметтер көрсетіледі:

•  құбырөткізгіштің аталуы және арналуы, жылдық өткізу қабілеті және болашақта өткізу қабілетін көтеру мүмкіндігі;
•  құбырөткізгіштің бағыты (бастапқы, аралық және соңғы бөліктері);
•  мұнайдың, мұнай өнімінің немесе газдың сипаттамасы;
•  басты станциялардағы, соңғы бөліктегі және лақтыру бөліктеріндегі мұнайдың, мұнай өнімінің немесе газдың қажетті қорлары;
•  құрылыстың басталу және аяқталу мерзімдері;
•  айдау станцияларын сумен, жылумен және энергиямен қамтамасыз ету көздері;
•  ағынды суларды тазарту және әкету жағдайлары;
•  негізгі технологиялық жабдықтар;
•  күрделі салымдардың болжамды көлемі;
•  басты жобалаушының аталуы;
•  жеке құрылыстарға қойылатын негізгі техникалық талаптар;
•  басқарудың автоматтандырылған жүйелерін жасау;
•  жобалаудың кезеңдері.

Барлық жағдайда жобалауға тапсырмада тұрғын-тұрмыстық нысандар қарастырылуы керек.

Станцияларды инженерлік іздестіру және жобалау кезінде жобалауға тапсырма негізгі бастапқы құжат болып табылады.

Жобада қабылданған мерзім ішінде құрылыстың бітуін, материалдық және еңбек қорларын тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін негізгі техникалық шешімдер көрсетіледі, құрылыстың жалпы қосынды құнын және нысанның негізгі технмка-экономикалық көрсеткіштерін анықталады.

Жоба келесі жұмыстардан тұрады:

•  әртүрлі варианттар бойынша техника-экономикалық ізденістер;
•  станцияның ұзақ мерзімді пайдаланылуын қамтамасыз ететін мұнай мен газдың геологиялық қорларын зерттеу;
•  жобаның технодлогиялық бөлігін қамтамасыз ету;
•  сораптық және компрессорлық станцияларға алаң таңдау, технологиялық құбырөткізгіштердің тиімді диаметрін анықтау;
•  тұрмыстық ғимараттар тұрғызу, станцияны сумен, энергиямен, отынмен қамтамасыз ету мәселелерін шешу;
•  кейбір негізгі нысандарды дайындаудың календарлық мерзімдерін жасау;
•  уақытша құрылыстарды (құрылыс материалдарының қоймасы, уақытша жолдар және т.б.) орната отырып нысанның бас жоспарын жасау;
•  мұнайды, мұнай өнімдерін немесе газды құбырөткізгішпен тасымалдаудың жалпы өзіндік құнын анықтау;
•  бүкіл құрылыстың құнын анықтау.

Құрастырылған жоба негізінде станцияға негізгі және көмекші жабдықтарға тапсырыс жасалады.

Құбырөткізгішті немесе станцияны жобалауға алғашқы мәліметтерді жинау және нақтылау үшін инженерлік іздестірулер жүргізіледі. Іздестірулер жүргізу үшін ірі масштабтағы карталар қолданылады.

Құбырөткізгіштің жобасын жасау үшін құбырөткізгіш трассасының өсі бойынша бойлық тік профиль және сораптық немесе компрессорлық станцияларға берілетін жер бөліктерінің жоспарлары керек. Бірінші жағдайды шешу үшін тік геодезиялық түсірулер (нивелирлеу), ал екінші жағдайды шешу үшін тік және көлденең түсірулер кешені жасалады.

Әрбір станция үшін өртке қарсы қашықтықтарды сақтай отырып, оның барлық нысандарын орналастыратындай етіп алаң таңдалады.

Құбырөткізгіш трассасы бойымен және сораптық немесе компрессорлық станцияларға берілетін алаңдарда топырақтың физика-механикалық қасиеттері жөнінде мәліметтер қажет. Сондай-ақ, топырақтың табиғи ылғалдылығын анықтау үшін гидрогеологиялық іздестірулер жасалады.

Айдау станцияларының алаңдарында сулы горизонттардың қалыңдығы және топыраққа түсірілетін шекті жүктеме мен фундаменттерді төсеу тереңдігі анықталады.

Инженерлік іздестіру кезінде, сондай-ақ, станцияны электр энергиясымен, сумен қамтамасыз ету көздері, жергілікті құрылыс материалдарымен және жұмыс күшімен қамтамасыз ету мүмкіндіктері қарастырылады.

Станция алаңдары ең жақын тұрғылықты жерлермен салыстырғанда өзен ағысынан төмен және мүмкіндігінше жұмыс істеп тұрған жолдарға жақынырақ орналастырылады.

Алаңның рельефі сейсмикалық тұрақты, салыстырмалы тегіс (канализацияның және кейбір технологиялық операциялардың өз ағысын қамтамасыз ету үшін) болуы керек.

Станцияларды жобалау кезінде негізгі графикалық бөлімі- ол станцияның бас жоспары. Түсіндірме жазбада бас жоспарға байланысты жооспарлау шешімдерін негіздеу, айдау станцияларының территориясын тік жоспарлау және жайластыру, инженерлік желілер мен коммуникациялар бойынша шешімдер, еңбекті қорғауды ұйымдастыру беріледі.

Бас жоспардың графикалық бөлімінде өндірісті орналастырудың ситуациялық жоспары 1:5000, 1:10 000 немесе 1:25 000 масштабтарында сыртқы коммуникациялармен (темір және авто жолдары, инженерлік желілер және т.б.) және жобаланып жатқан, сондай-ақ жаңадан салынатын ғимараттары мен құрылыстары, барлық тасымалдау түрлері, алаң ішіндегі жолдардың жабындысымен 1:1000, 1:2000, 1:5000 масштабтарында бас жоспары (7 сурет), жер массаларының картограммасы және инженерлік желілер жоспары беріледі.

7 сурет – Басты мұнай айдау станциясының бас жоспары. 1- 16 – жерасты резервуарлары; 17-20 – тұндыру резервуарлары; Ғимараттар мен құрылыстар: 1- авто толтыру колонкалары; 2- май қоймасы;3- қазандық; 4- барботер; 5- қазандықтың отынына арналған резервуаолар; 6- жуу бөлігі; 7- көмекші құрылыстар корпусы; 8- механикалық жөндеу шеберханасы; 9, 10- өртке арналған су қоймалары; 11- трансформаторлық подстанция; 12- арындық су мұнарасы; 13- қызмет корпусы; 14- ауамен салқындату камерасы; 15- ысырмалар алаңы; 16- тегеуріндік сораптар; 17- есептегіштер мен сақтандыру клапандарының алаңы; 18- сүзгілер алаңы; 19- сүзгілер камерасы; 20- есептегіштер орны; 21- ысырмаларды басқару камерасы; 22- калибрлік резервуар; 23- ауамен салқындату камерасы; 24- сораптық; 25- қысымды реттеу торабы; 26- ысырмалар алаңы; 27- жабық подстанция; 28- ашық подстанция; 29- жылу алмастырғыштары бар камера; 30- тазалау сораптарының камерасы.

Негізгі әдебиеттер: 1 (166-173 б.); 7 (12-19 б.)

Қосымша әдебиеттер: 7 (113-119 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Жобалауға тапсырмада қандай мәліметтер көрсетіледі?

2. Жобалау жұмыстарының құрамына не кіреді?

3. Инженерлік іздестірулер қандай мақсатта жүргізіледі?

4. Сораптық немесе компрессорлық станцияларға берілетін жер бөліктерінің жоспарлары қалай алынады?

4 ДӘРІС. Сораптық станцияның негізгі жабдығы

Сораптық станцияның жабдығы шартты түрде негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі жабдыққа мұнай айдайтын сораптар және олардың жетектері, ал көмекші жабдыққа майлау, сумен қамтамасыз ету, салқындату, энергиямен, жылумен қамтамасыз ету, желдету және канализация жүйелерінің жабдықтары жатады.

Мұнай және мұнай өнімдерін айдау кезінде ортадан тепкіш және поршендік сораптар қолдануға болады.

Мұнай және мұнай өнімдерін алыс қашықтыққа айдайтын сораптар келесі талаптарға жауап беруі тиіс:

•  салыстырмалы жоғары арын мен үлкен берілісті қамтамасыз ету;
•  жеткілікті үнемділік;
•  үзіліссіз жұмыстың ұзақтылығы және орнықтылығы;
•  қозғалтқыш білігінің барыншы жоғары айналу жиілігін қолдану;
•  ықшамдылық;
•  жинастырудың және бөлшектеудің жылдамдылығы.

Осы талаптарға сәйкес магистралдық құбырөткізгішпен мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдауда ортадан тепкіш сораптар кеңінен қолданылады.

Ортадан тепкіш сораптардың жұмысын келесі негізгі техникалық көрсеткіштер сипаттайды: беріліс (өнімділік), қысым, арын, қуат, пайдалы әсер коэффициенті, жылдам жүргіштік коэффициенті, жіберілетін кавитациялық қор.

Беріліс – уақыт бірлігі ішінде арындық құбырөткізгішке сораптан берілетін сұйық мөлшері. Беріліс көлемдік және массалық болып бөлінеді. Көлемдік беріліс м3/с, ал массалық беріліс кг/с өлшем бірліктерімен алынады.

Көлемдік (Q) және массалық (M) берілістер арасында келесі тәуелділік бар:

Q=M/ρ,

мұндағы ρ- сұйық тығыздығы.

Толық қысым (Р) сораптың арындық және кіріс келте құбырларындағы қысымдардың айырмасын сол келте құбырлардағы кинетикалық энергиялардың айырмасына және манометр мен вакуумметр орналасқан орындар арасындағы тік қашықтықты жеңуге кететін қысымға қосындысымен анықталады:

мұндағы vн  және vв – сәйкесінше сораптың шығысындағы және кірісіндегі сұйықтың орташа жылдамдығы;

g- ауырлық күшінің үдеуі.

Толық арын (Н) келесі теңдеумен анықталады:

Егер Рв  атмосфералық қысымнан үлкен болса (сораптың кірісінде тегеурін), онда

мұндағы Н2 және Н1 – сорап өсімен алғандағы сорап шығысындағы және кірісіндегі арын.

мұндағы  Нм – манометр көрсеткен арын; zм – манометр нөлінің сорап өсінен биіктігі(егер манометр нөлі сорап өсінен биік болса, онда «+» таңбасы, ал төмен болса «-» таңбасы қойылады).

Егер Рв  атмосфералық қысымнан төмен болса (сораптың кірісінде ауасыздану), онда

мұндағы Нвак – сораптың кірісіндегі сорап өсімен салыстырғандағы ауасыздану:

мұндағы В- вакуумметр көрсетуі; zв - вакуумметр нөлінің сорап өсінен биіктігі(егер вакуумметр нөлі сорап өсінен биік болса, онда «-» таңбасы, ал төмен болса «+» таңбасы қойылады).

Қуат – уақыт бірлігі ішіндегі жұмыс. Сораптық агрегатты пайдалану кезінде сораптың пайдалы қуаты, сораптық қондырғының пайдалы қуаты, сораптың қуаты, сораптық агрегаттың қуаты және сораптық қондырғының қуаты анықталады.

Сораптың пайдалы қуаты (N) деп сораптан айдалатын сұйыққа берілетін қуат аталады:

N=Q·P

немесе N=Q·H·ρ·g

Сораптық қондырғының пайдалы қуаты (Nуст) деп белгілі-бір үлгімен жалғанған барлық сораптық агрегаттардан сұйыққа берілетін қуат аталады.

Nуст = ρ ·g ·Q·H

Сораптың қуаты – бұл сораптың өзі қолданатын қуаты.Бұл қуат пайдалы қуаттан жұмыс кезінде болатын энергия шығынының мәніне үлкен болады.

Сораптық агрегат қуаты – бұл арындық келте құбырдағы ағыстың пайдалы қуатын қоса алғандағы сораптық агрегаттың қолданатын қуаты.

Сораптың қуаты:

N=Nагр· ηдв · ηпер

мұндағы Nагр – сораптық агрегаттың қуаты (қозғалтқышқа келетін энергияны өлшеумен анықталады); ηдв және ηпер – қозғалтқыштың және қозғалтқыш пен сорап арасындағы берілістің ПӘК-і.

Сораптық агрегаттың қуаты – бұл сораптық агрегаттың өзі қолданатын қуаты, ол барлық кезде сорап қуатынан жетекте болатын шығын мәніне үлкен болады.

Сораптың пайдалы әсер коэффициенті η – сораптың пайдалы қуатының сорап қуатына қатынасымен анықталады:

η =N/Nн.

Сораптың ПӘК-і сораптың гидравликалық және механикалық бөліктерінің жетілген дәрежесін көрсетеді және үш жеке ПӘК-тің көбейтіндісімен анықталады:

мұндағы ηо – көлемдік ПӘК(сұйық ағындыларынан болатын энергия шығындарын көрсетеді, ол пайдалы қуаттың пайдалы қуат пен ағындылармен кеткен қуат қосындысына қатынасымен анықталады);

ηг – гидравликалық ПӘК-і (сұйықтың сораптан өткендегі гидравликалық кедергілерді жеңуге кеткен энергия шығындарын көрсетеді, ол пайдалы қуаттың пайдалы қуат пен гидравликалық кедергілерді жеңуге кеткен қуат қосындысына қатынасымен анықталады);

ηм- механикалық ПӘК-і (сораптағы механикалық шығындардың салыстырмалы үлесін көрсетеді, яғни подшипниктердегі, сальниктердегі, жұмыстық дөңгелектегі үйкелістерден болатын энергия шығындары).

Сораптық агрегаттың ПӘК-і – бұл сораптың пайдалы қуатының сораптық агрегат қуатына қатынасы:

Сораптың жылдам жүргіштік коэффициенті ns – бұл сорапқа геометриялық ұқсас модельдің айналу жиілігі.

,

мұндағы n – сорап роторының айналу жиілігі, айн/мин.

Жұмыстық дөңгелектің кірісі екі жақты болса ½ Q (м3/с) алынады, көп сатылы дөңгелек болса бір сатының тудыратын арыны (м) алынады.

Сораптың кавитациялық қоры келесі теңдеумен анықталады:

∆h=

мұндағы Рп – сұйық буының қысымы.

Сораптың жіберілетін кавитациялық қоры Δhдоп деп сораптың кіріс келте құбырына әкелінген бу қысымынан жоғары энергияны айтамыз.

Егер сұйық ағысының кез-келген нүктесінде абсолюттік қысым бу қысымынан төмен болса, онда сұйықтың ішінде оның буына және ауаға толы қуыстар пайда болады. Бұл қуыстардың пайда болуы және одан ары будың конденсациялануы кавитация деп аталады. Көпіршіктердің сығымдалу процесінің тез қайталануы нәтижесінде мұнда үлкен жергілікті қысымдар пайда болады да олар металды бұзатын қысқа әрі қарқынды соққылар тудырады. Кавитация құбылысы шуылмен, дірілдеумен және сорап қабырғаларының бұзылуымен өтеді.

Сорап кавитациясыз жұмыс істеуі үшін кіріс келте құбырдағы арын сұйық ағысының ешқандай нүктесінде сұйық қысымының бу қысымынан төмендемеуін қамтамасыз етуі керек.

Жіберілетін кавитациялық қор келесі теңдеумен анықталады:

∆h=А·∆hкр,

мұндағы Δhкр – шекті кавитациялық қор, онда арынның құлауы бірінші саты арынынан 2 %- ды құрайды; А- кавитациялық қор коэффициенті (судағы тәжірибелерге сәйкес А=1,15 ÷1,13).

Айналу жиілігі, сораптың кірісіндегі сұйықтың тұтқырлығы мен тығыздығы тұрақты болған жағдайда сораптың негізгі техникалық көрсеткіштерінің берілістен  графикалық тәуелділігі сорап сипаттамасы деп аталады.

Қажетті тәуелділіктер сораптарды сынақтан өткізу нәтижесінде алынады.

Сипаттаманы завод-дайындаушы береді. Сорап сипаттамасы берілген жағдайларға сорап таңдауға мүмкіндік береді, оның мүмкін болатын жұмыс тәртіптерін көрсетеді.

H-Q сипаттамасын аналитикалық есептерде келесі түрде көрсетуге болады:

H= a - b·Q2,

мұндағы а және в сораптың паспорттық сипаттамасынан анықталатын коэффициенттер.

Кейде есеп дәлдігін жоғарылату үшін H-Q сипаттамасын келесі түрде жазуға болады:

H= a - b·Q2-m,

мұндағы m – сұйық ағысының тәртібінен тәуелді коэффициент, ламинарлық ағыс кезінде m=1; турбуленттік ағыс кезінде: гидравликалық тегіс құбырлар аймағы үшін m=0,25; квадраттық ағыс тәртібі үшін m=0.

Ортадан тепкіш сораптың сипаттамасын екі әдіспен өзгертуге болады: біліктің айналу жиілігін өзгерту арқылы және сораптың жұмыстық дөңгелегінің сыртқы диаметрін егеу арқылы.

Әртүрлі айналу жиілігі немесе жұмыстық дөңгелектің диаметрі әртүрлі болғанда сораптың техникалық көрсеткіштерінің берілістен тәуелділігі сораптың әмбебап сипаттамасы деп аталады.

Сораптың әмбебап сипаттамасын алудың бірінші әдісі бойынша берілістің, арынның және қуаттың белгілі мәндерін гидравликалық ұқсастық заңдарымен қайта есептеу керек.

Q/Q1=n/n1;

H/H1=( n/n1)2;

N/N1= (n/n1)3;

Δh/Δh1= (n/n1)2,

мұндағы Q, H, N және Δh – айналу жиілігі n болғандағы сорап жұмысының көрсеткіштері;

Q1, H1, N1 және Δh1 – айналу жиілігі n1 болғандағы сорап жұмысының көрсеткіштері.

Әмбебап сипаттаманы алудың екінші әдісі – бұл айналу жиілігі тұрақты болған жағдайда жұмыстық дөңгелектің сыртқы диаметрін өзгерту. Техникалық көрсеткіштерді қайта есептеу келесі теңдеулермен жүргізіледі:

Q/Q1= D2/D`2;

H/H1=( D2/D`2)2;

N/N1= (D2/D`2)3,

мұндағы Q, H, N – дөңгелектің номинал сыртқы диаметрі D2 болғандағы сорап жұмысының көрсеткіштері;

Q1, H1, N1 – дөңгелектің номинал сыртқы диаметрі D`2 болғандағы сорап жұмысының көрсеткіштері.

Магистралдық мұнай құбырөткізгіштеріне арналған ортадан тепкіш сораптар құрылысының бірдей болуы және олардың типтік өлшемдерінің барынша қысқартылуы сораптардың қалыпты қатарын жасауға жағдай жасайды.

МЕСТ-қа сәйкес сораптар ортадан тепкіш, көлденең етіп орындалуы керек және жөндеу жұмыстары кезінде кіріс пен шығыс келте құбырларды ажыратуды қажет етпеуі керек.

НМ типті ортадан тепкіш сораптар температурасы -50С-ден +800С-ге дейін, кинематикалық тұтқырлығы 3 см2/с-тан жоғары емес, механикалық қоспалары 0,2 мм-ден үлкен емес мұнай және мұнай өнімдерін тасымалдауға арналған.

Магистралдық құбырөткізгіште негізгі магистралдық сораптар ретінде НМ және НД сораптары қолданылады.

НМ сораптары 125 – 10000 м3/сағ беріліспен жұмыс істейді. Мысалы, НМ-2500-230 маркасын алатын болсақ, мұндағы Н-сорап; М-магистралдық; бірінші сан- сораптың берілісі (м3/сағ); екінші сан - сораптың арыны (м).

Берілісі 1250 м3/сағатқа дейінгі сораптар секциялы көп сатылы, ал берілісі 1250 м3/сағаттан жоғары сораптар спиралды бір сатылы етіп жасалады.

8 НД-8×6 – мұндағы бірінші сан – 25 есе азайтылған сору келте құбырының диаметрі; Н- мұнай; Д- жұмыстық дөңгелектің кірісі екі жақты; келесі сан- 10 есе азайтылған жылдам жүргіштік коэффициенті; соңғы сан- сатылар саны.

Негізгі магистралдық сораптың кірісінде қажетті тегеурінді қамтамасыз ету үшін тегеуріндік сораптар қолданылады.

Тегеуріндік сорап ретінде НДвН, НДсН, НМП және НВП сораптары қолданылады. Мысалы, 8НДвН, 12НДсН маркаларын алатын болсақ, бірінші сан- 25 есе азайтылған айдау келте құбырының диаметрі (мм); Н-сорап; Д-жұмыстық дөңгелектің кірісі екі жақты; в- жоғары арынды; с- орташа арынды; Н- мұнайға арналған. НМП 2500-74 маркасында Н- сорап, М-магистралдық, П- тегеуріндік; бірінші сан- беріліс (м3/сағ); екінші сан - сораптың арыны (м). НПВ 1250-60 маркасында Н-сорап; П-тегеуріндік; В-тік; бірінші сан- беріліс (м3/сағ); екінші сан - сораптың арыны (м).

Тегеуріндік сораптар 600, 750, 1000 және 1500 айн/мин айналу жиілігімен жұмыс істейді, олардың ПӘК-і жоғары, сору қабілеті жақсы және дірілсіз жұмыс істейді.

Жоғарыда аталған сораптардың ішінде НПВ сорабының білігі тік, ал қалғандарының біліктері көлденең орналасқан.

Сорапқа жетек таңдағанда келесі талаптар ескерілуі керек:

•  қосынды қуаты 10000-20000 кВт-қа дейін баратын электрлік қозғалтқыштардың қоректенуін станция алаңында қамтамасыз ету мүмкіндігі;
•  қозғалтқыш пен сорап арасындағы трансмиссияны қарапайымдандыру мүмкіндігі, яғни біліктерін редукторсыз тікелей жалғау.

Сораптардың жетектері ретінде газды турбиналар, іштен жану қозғалтқыштары және электрлік қозғалтқыштар қолданылуы мүмкін. Бұл жетектердің ішінде көп қолданылатыны – электрлік қозғалтқыштар.

Магистралдық құбырөткізгіште негізгі және тегеуріндік сораптар үшін қозғалтқыш ретінде асинхронды және синхронды жоғары кернеулі электрлік қозғалтқыштар қолданылады. Электрлік қозғалтқыштардың орындалуына қарай олар сораптармен бір залда немесе сораптық залдан газ өткізбейтін қабырғамен бөлінген бөлек бөлмеде орналасуы мүмкін. Бірге орналасқан жағдайда электрлік қозғалтқыштың корпусында артық қысым ұсталып тұруы керек. Бұл мұнай буларының корпус ішіне кіруін болдырмайды.Сорапқа қозғалтқыштан берілетін қуат келесі теңдеумен анықталады:

,

мұндағы η – сораптық агрегаттың толық ПӘК-і.

Магистралдық сораптық агрегаттарды өзара параллель, тізбекті және аралас жалғауға болады.

Тізбекті жалғану кезінде сұйықтың бірдей мөлшері тізбекті түрде барлық сораптардан өтеді. Әрбір сорап сұйықтың энергиясын жоғарылатады. Мұндай жалғану кезінде қосынды арын өседі.

Параллель жалғану кезінде бірнеше сорап бірдей арынмен, бірақ әртүрлі беріліспен жұмыс істейді. Станцияның арыны бір сораптың арынына тең болады, ал станцияның берілісі барлық параллель жалғанған сораптардың қосынды берілісіне тең.

Аралас жалғану кезінде екінші және үшінші агрегаттардың (сурет 8) арасындағы ысырманы жабатын болсақ, онда кез-келген екі агрегат (бірінші мен екінші; үшінші мен төртінші) өзара тізбекті, ал әрбір жұп өзара параллель жұмыс істейтін болады. Бұл жағдайда станция арыны екі агрегаттың арынына, ал берілісі әрбір параллель жалғанған топтың қосынды берілісіне тең болады.

8 сурет – Сораптық агрегаттардың аралас жалғануы.

Негізгі әдебиеттер: 2 (12-34 б.); 4 (82-97); 5 (76-96).

Бақылау сұрақтары:

1. Магистралдық құбырөткізгіштерде қолданылатын сораптарға қандай талаптар қойылады?

2. Ортадан тепкіш сораптардың негізгі техникалық көрсеткіштеріне не жатады?

3. Сорап сипаттамасы деп нені айтады?

4. Сораптық агрегаттардың өзара жалғануының қадай түрлері бар?

5. Тегеуріндік сораптар не үшін арналған?

5 ДӘРІС. Сораптық агрегаттардың көмекші жабдықтары мен жүйелері

Сораптық агрегаттардың көмекші жабдықтары мен жүйелеріне майлау, салқындату, ағындыларды әкету, басқару, бақылау, дабыл қағу және сақтандыру жүйелері жатады. Осы аталғандардың ішінде негізгі деп саналатын алғашқы үшеуіне тоқталайық.

Сораптық станцияның негізгі агрегаттарының үйкелетін беттері еріксіз майлау жүйесімен майланады. Бұл жүйе май сораптарынан, май бактарынан, сүзгілерден, салқындатқыштардан және май коммуникациясынан тұрады.

Сораптық агрегаттарды майлау жүйесінде жеке электрлік жетектері бар екі жұмыстық сорап қарастырылады. Негізгі май бактары (4) сораптың (3) көмегімен қосымша ыдыстан (2) алынатын маймен толтырылады.Бактардан май жұмыстық сораппен (5) сүзгі (6) және салқындатқыш (7) арқылы өтіп, май коммуникациялары арқылы үйкеліс тораптарына беріледі де, одан кейін өз ағысымен қайтадан май багына (4) келіп түседі (9 сурет).

9 сурет- Сораптық агрегаттың майлау жүйесі.

Электр энергиясы болмай қалған авариялық жағдайда майдың берілуін тоқтатпас үшін сораптық агрегаттардың білігінен 3 м-ден кем емес биіктікте орналасқан аккумуляторлық май багы қолданылады.

Жұмыстық сораптар ретінде роторлық тісті сораптар қолданылады.

Майлау жүйесін жылулық баланс теңдеуімен есептейді:

,

 мұндағы n- жұмыс істеп тұрған агрегаттар саны;

N- қозғалтқыш білігіндегі қуат;

- подшипниктің ПӘК-і;

А=- механикалық жұмыстың жылулық эквиваленті, ккал/кгс·м;

- сәйкесінше май мен судың шығыны;

-сәйкесінше май мен судың меншікті жылу сыйымдылығы;

- подшипниктің кірісіндегі және шығысындағы майдың температурасы;

- салқындатқыштың кірісіндегі және шығысындағы судың температурасы;

- салқындатқыштағы жылу беріліс коэффициенті;

F- жылу алмасу беті;

- май мен су температураларының орташа айырмасы.

Теңдеудің бірінші бөлігі қондырғының барлық подшипниктерінен бөлінетін жылу мөлшерін көрсетеді; екінші бөлігі – подшипниктерден маймен әкетілетін жылуды көрсетеді (ол май салқындатқышқа түсетін жылу мөлшеріне тең); үшінші бөлігі- сумен қабылданатын жылу; төртінші бөлігі- майдан суға берілетін жылу.

Жылулық баланс теңдеуін қолдана отырып қажетті май шығынын анықтауға болады.

Сораптық агрегаттардың үйкелетін беттерін майлау үшін минералдық майлар қолданылады, олардың құрамында су және механикалық қоспалар болмауы керек. Қолданылатын майдың сұрыбы сорап түріне байланысты және оны завод-дайындаушы анықтайды.

Майдың құрамы мерзімді түрде зертханада тексеріліп тұрады.Егер механикалық қоспалардың мөлшері 1,5 %-дан артық болса, судың мөлшері 0,25 %-дан көп болса, тұтану температурасы 1500С-ге дейін түсіп кетсе, кокстың мөлшері 3%-ға дейін өссе және қышқыл саны 1 г майға 1,5 мг КОН болса, онда майды ауыстыру керек.

Мұнай айдау станциясының сораптық агрегаттарынан және жылу алмастыру аппараттарынан жылуды әкету сумен жүргізіледі. Бұл мақсатта тура ағысты салқындату жүйесін қолдану тиімсіз, себебі судың шығыны көп. Сондықтан, сораптық станцияларда айналымды сумен қамтамасыз ету жүйесі қолданылады. Салқындатқышта суытылған су сораптардың көмегімен  айдау тізбегі арқылы электрлік қозғалтқыштың, магистралдық сораптың, аралық білік подшипниктерінің және май салқындатқыштың салқындату жейделеріне беріледі. Су жылуды өз бойына сіңіріп, қайтадан салқындату қондырғысына түседі (10 сурет).

Әкетілуі тиіс жылудың мөлшері келесі теңдеумен анықталады:

,

мұндағы - сораптың подшипниктері мен сальниктеріндегі үйкелістен туындайтын жылу мөлшері;

- электрлік қозғалтқыштан бөлінетін жылу мөлшері;

- трансмиссия подшипниктерінен бөлінетін жылу мөлшері;

N- қозғалтқыш қолданатын қуат;

- сораптың, қозғалтқыштың және трансмиссияның ПӘК-і;

А-1/427- механикалық жұмыстың жылулық эквиваленті.

Салқындатуға қажетті судың мөлшері:

,

мұндағы ∆t – су мен салқындатылатын орта температураларының айырмасы, әдетте ол 10-150С мөлшерінде қабылданады.

10 сурет- Сораптық агрегаттың айналымды сумен қамтамасыз ету жүйесі.

Айналымдық сумен қамтамасыз ету жүйесінде өздігінен соратын ВСМ (құйынды өздігінен соратын) сораптары қолданылады.

Судың сапасына келесі талаптар қойылады: механикалық қоспалардың мөлшері 25 мг/л-дан аспауы керек, майдың іздері ғана жіберіледі, бос минералдық және органикалық қышқылдар болмауы керек, уақытша қаттылығы 3 мг-экв/л-дан кем болуы керек.

Мұнай және мұнай өнімдерін магистралдық құбырөткізгішпен айдау кезінде магистралдық сораптардың біліктеріндегі шеткі нығыздамалардан мұнай ағындылары болып тұрады. Бұл ағындылар өз ағысымен тегеуріндік сораптардың сору тізбегіне немесе арнайы резервуарларға келіп түседі. Уақыт өткен сайын мерзімді түрде бұл ағындылар консольдік сораптардың көмегімен магистралдық құбырөткізгіштің сору тізбегіне айдалып отырады (11 сурет).

11 сурет- Ағындыларды әкету жүйесі. 1- магистралдық сорап; 2- жүкті түсіру тізбегі; 3- магитралдық сораптың сору тізбегі; 4- жұмыстық сораптар; 5- ағындыларды жинайтын резервуар.

Мұнай және мұнай өнімдерінің ағындыларын әкету үшін өнімділігі төмен ортадан тепкіш сораптар қолданылады (мысалы, 4НК-5 ×1, 6НК-9 ×1).

Негізгі әдебиеттер: 1 (63-89 б.); 2 (115-201 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Сораптық агрегаттың майлау жүйесінің құрамына не кіреді?

2. Сораптық агрегаттың айналымды сумен қамтамасыз ету жүйесі қандай қызмет атқарады? Оның құрамына не кіреді?

3. Сораптық агрегаттың ағындыларды әкету жүйесі қандай қызмет атқарады? Оның құрамына не кіреді?

4. Майлау жүйесінде қолданылатын жылулық баланс теңдеуін келтіріңіз. Оны қандай мақсатта қолдануға болады?

6 ДӘРІС. Сораптық станцияның көмекші жабдықтары мен жүйелері

Сораптық станцияның көмекші жүйелері мен жабдықтарына мұнайды тасымалдауға дайындау жабдықтары, резервуарлық парк, технологиялық құбырөткізгіштер мен арматура, мұнайды есепке алу торабы, өрт сөндіру, байланыс және басқа қосалқы жүйелер кіреді.

Мұнайды тасымалдауға дайындау операцияларына мұнайды механикалық қоспалардан тазарту, оның сапасын анықтау және айдалатын мұнайдың физика-химиялық қасиеттеріне сәйкес оны қыздыру немесе қоспалар қосу жатады. Мұнайды механикалық қоспалардан тазарту басты және аралық станцияларда сүзгілер торабының көмегімен жасалады. Мұнайдың сапасын анықтау тек ғана басты станцияларда және соңғы бөлікте жүргізіледі.

Басты сораптық станциялардағы резервуарлық парктің көлемі (2 ÷3)·Qтәул , яғни 2-3 еселенген құбырөткізгіштің тәуліктік өткізу қабілетімен алынады. Мұнай өнімдерін тізбектей айдау кезінде резервуарлық парктің өткізу қабілеті есептік жолмен анықталады және циклдардың санынан тәуелді болады. Аралық айдау станцияларындағы резервуарлық парктің көлемі үлкен емес, кейде резервуарлық парк болмайды.

Резервуарлық парктің байланымын екі вариантта орындауға болады.

Бірінші вариант бойынша (сурет 12) ас коллекторы 1,3,5,7,9 ысырмалар арқылы резервуарларды толтыруға, ал bd коллекторы 2,4,6,8,10 ысырмалар арқылы мұнайды сораппен соруға арналған. Бұл вариантпен жұмыс істеу кезінде қабылдау және айдау операциялары кезекпен орындалады.

Екінші вариант бойынша әрбір резервуарға жеке қабылдау-жіберу құбырөткізгіші қарастырылған, ал ысырмаларды басқару манифольдтан жүргізіледі. Бұл вариант кез-келген кәсіпшіліктен мұнайды қабылдап, оны кез-келген резервуарға жіберуге мүмкіндік береді және бір уақытта кез-келген резервуардан мұнайды айдауға болады (сурет 13).

12 сурет – Резервуалардың бірінші вариант бойынша байланысуы. I, II, III, IV- резервуалар;1-10 – ысырмалар.

13 сурет - Резервуалардың екінші вариант бойынша байланысуы

Сораптық станцияларда негізінен болат (РВС,РГС) немесе темір-бетон резервуарлар қолданылады. Резервуарлар оындалуы бойынша герметикасы жоғары, пішіні күрделі емес, ұзақ мерзімге арналған және арзан болуы керек. Резервуарлар СНиП II-106-85 нормативтік-техникалық құжатына сәйкес топтастырылып орнатылады.

Технологиялық құбырөткізгіштер сораптық станцияның алаңына келіп түскен мұнайды және мұнай өнімдерін қабылдау, сақтау және айдау бойынша операцияларды орындауға арналған. Технологиялық  құбырөткізгіштердің шекарасы станцияның кірісінде және шығысында орналасқан ысырмалармен анықталады. Технологиялық құбырөткізгіштердің құрамына алаң ішіндегі мұнай құбырөткізгіштері, құбырөткізгіштердің жалғану бөлшектері, ашып-жабу, реттеу және сақтандыру арматурасы, есепке алу және бақылау тораптары, сүзгілер кіреді.

Айдалатын және сақталатын мұнайдың көлемін қадағалау үшін және мұнай мен мұнай өнімдерінің буланудан жоғалуымен күресу мақсатында, үлкен апаттарды уақтылы анықтау үшін станцияларда мұнайды есепке алу жүргізіледі.

Құбырөткізгіштегі шығынды өлшеу үшін қосынды мөлшерді өлшеп, оны механикалық немесе электрлік көрсеткіштерге шығаратын есептегіштер қолданылады. Шығын-өлшегіштер мезеттік шығынды көрсететін болса, есептегіштер белгілі-бір уақыт аралығындағы өткен сұйықтың қосынды мөлшерін көрсетеді.

Есептегіштерді құрастыруда құбырөткізгіштегі сұйық ағысын өлшеу үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Жұмыс істеу принципі бойынша көлемдік, турбиндік, электромагниттік, ультра дыбыстық және құйындық есептегіштер бар.

Көлемдік есептегіштер көп қолданыс тапқан. Бұл түрдегі есептегіштерде ағыс мөлшерін өлшеу үшін ағыс механикалық әдіспен жеке порцияларға бөлінеді. Ол үшін эксцентрлі бекітілген ротордың көмегімен айналатын қалақшалар немесе шестернялар қолданылады. Қозғалу кезінде белгілі-бір мезетте өлшеу камерасы пайда болады, ал оның өлшемі алдын-ала алынған. Уақыт бірлігі ішінде осы камералардан өткен сұйық порциялары ротордың айналу жиілігімен анықталады.

Ең көп қолданысқа ие болған – турбиндік есептегіштер (14 сурет). Бұл есептегіштерде сұйық мөлшерін өлшеу үшін ағысқа орнатылған, айналып тұратын денелер (турбинкалар) қолданылады. Турбинканың айналу жиілігі тікелей ағыс жылдамдығынан тәуелді болғандықтан құбырөткізгіштегі шығынды анықтауға мүмкіндік береді.

14 сурет- Турбиндік есептегіштер. 1- корпус; 2,3- подшипниктер; 4- ротор; 5- индукция катушкасы; 6- өзекше; 7- тұрақты магнит; 8- тірек сақинасы.

Соңғы уақытта сораптық станцияларда блоктық мұнайды есепке алу тораптары қолданылады. Бұл тораптың құрамына мұнайды сандық есепке алатын барлық қондырғы кіреді. Ортақ рамада негізгі, қосымша және бақылау есептегіштерінен басқа ашып-жабу арматурасы, сүзгілер,ағысты тіктегіштер, температура, тығыздық, қысым және ылғалдылық датчиктері, сондай-ақ автоматты сына алғыш орнатылады. Бұл жабдықтардың барлығы заводта жинастырылып, тексеріледі. Есептегіштердің орнатылуы 15 суретте көрсетілген.

15 сурет – Есептегіштерді орнату үлгісі. 1- жабу ысырмасы; 2- манометр; 3- сүзгі; 4- ағысты тіктегіш; 5- есептегіш; 6- термометр; 7- пруверге кететін тармақ; 8- бақылау краны.

Негізгі әдебиеттер: 2 (82-95 б.); 7 (59-78 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Сораптық станцияның көмекші жабдықтары мен жүйелеріне не кіреді?

2. Сораптық станциядағы резервуарлардың қандай байланысу үлгілері бар?

3. Технологиялық құбырөткізгіштер қандай қызмет атқарады?

4. Мұнайды есепке алу қандай мақсатта жүргізіледі?

7 ДӘРІС. Сораптық станцияның жұмыс тәртібін реттеу

Мұнай және мұнай өнімдерін айдау жағдайларының өзгеруі (тұтқырлығы әртүрлі сұйықтарды тізбекті айдау, сұйық шығынының өзгеруі, кез-келген станцияның уақытша істен шығуы және т.б.) мұнай құбырөткізгішінің қалыпты жұмыс тәртібінің бұзылуын тудырады. Бұл бір станцияда кавитацияның туындауына, ал екінші бір станцияда жоғары арынның туындауына әкеледі. Сондықтан, сораптардың жұмыс тәртіптерін реттеу қажет.

Ортадан тепкіш сораптың жұмыс тәртібін тұрақты айналу жиілігінде немесе оны өзгерту арқылы реттеуге болады.

Айналу жиілігі тұрақты болғанда айдау құбырөткізгішінде дроссельдеу арқылы, сұйықтың бір бөлігін айналымдық тізбекпен жіберу арқылы, жұмыстық дөңгелектің сыртқы диаметрін өзгерту және сораптардың жалғану үлгісін өзгерту арқылы жұмыс тәртібін реттеуге болады.

Айналу жиілігін өзгерту арқылы сораптың жұмыс тәртібін реттеу үшін жетек ретінде іштен жану қозғалтқышы, булы немесе газды турбина қолданылуы керек немесе сорап пен электрлік қозғалтқыш арасында магниттік немесе гидравликалық муфта орнатылуы керек.

Айдау құбырөткізгішінде дроссельдеумен сораптың жұмыс тәртібін өзгерту үшін айдау құбырөткізгішінде дроссельдік бөгеткіштерді  жабыңқырау керек.

Бөгеттерді ашыңқырап немесе жабыңқырап (сурет 16), құбырөткізгішті толық жапқанға дейінгі (Q=0, Г нүктесі ) кез-келген жұмыс тәртібін (Б, В және т.б. нүктелер)  алуға болады. Бұл жағдайда құбырөткізгіштің жұмыс тәртібі k, l нүктелерімен сипатталады. Бk және Вl кесінділері дроссельдеу кезінде жоғалған арынның мәнін анықтайды.

16 сурет – Дроссельдеумен сораптың жұмыс тәртібін реттеу.

Сұйықтың бір бөлігін айналымдық тізбекпен жіберу (байпастау) арқылы жұмыс тәртібін өзгерту (сурет 17). Айналымдық тізбектегі ысырманы ашқан кезде айдау келте құбыры сору келте құбырымен жалғасады, бұл жағдай сораптың алдындағы кедергінің төмендеуін қамтамасыз етеді де жұмыс тәртібі А нүктесінен В нүктесіне ауысады. Сорап Нб арынмен QВ беріліс береді. В нүктесінен өтетін көлденең түзудің құбырөткізгіш сипаттамасымен қиылысуы (Б нүктесі) құбырөткізгіштің жұмыс тәртібін анықтайды.

ΔQ=QВ-QБ мәні айналымдық тізбекпен тұрақты түрде айналып жүретін сұйық мөлшерін және осы әдістің үнемділік дәрежесін анықтайды.

17 сурет- Байпастау арқылы  сораптың жұмыс тәртібін реттеу.

Жұмыстық дөңгелектің сыртқы диаметрін азайту арқылы сораптың жұмыс тәртібін өзгерту (18 сурет). Сораптың жұмысы тоқтатылып жұмыстық дөңгелегінің сыртқы диаметрі егеледі. Теңдеулерден алынған H-Q сипаттамаларының құбырөткізгіш сипаттамасымен қиылысулары шығын мен арынның сәйкесінше мәндерімен  жаңа жұмыс тәртіптерін (Б, В және т.б. нүктелер) анықтайды.

18 сурет - Жұмыстық дөңгелектің сыртқы диаметрін азайту арқылы сораптың жұмыс тәртібін өзгерту.

Жұмыстық дөңгелектің сыртқы диаметрі келесі теңдікке сәйкес егеледі:

,

мұндағы D2 -  жұмыстық дөңгелектің бастапқы диаметрі;

Нб , Qб   - жаңа (қажетті) жұмыстық нүктедегі арын мен беріліс ;

в, а   - сораптың паспорттық сипаттамасынан анықталатын коэффициенттер.

Сораптың жұмыс тәртібін өзгертудегі бұл әдістің кемшілігі – сорапты тоқтатып іске асырылуы.

Біліктің айналу жиілігін өзгерту арқылы сораптың жұмыс тәртібін реттеу (19 сурет). Біліктің берілген n, n1, n2 айналу жиіліктеріндегі H-Q сипаттамаларын гидравликалық ұқсастық теңдеулері арқылы алады. 1,2,3 қисықтарының құбырөткізгіш сипаттамасының 4 қисығымен қиылысуы жаңа жұмыс тәртіптерін көрсетеді.

19 сурет- Біліктің айналу жиілігін өзгерту арқылы сораптың жұмыс тәртібін реттеу.

Жалғану үлгісін өзгерту арқылы сораптың жұмыс тәртібін реттеу. Берілген құбырөткізгішке бірнеше сораптар бірігіп жұмыс істейтін болса айдау тәртібін өзгерту үшін ортадан тепкіш сораптардың жалғану үлгісін тізбектіден параллельге немесе параллельден тізбектіге ауыстыруға болады.

Негізгі әдебиеттер: 2 (104-172 б.); 4 (123-156 б.); 6 (17-32 б.).

Қосымша әдебиеттер: 5 (62-68 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Сораптық агрегаттың айналу жиілігі тұрақты болғанда қандай жұмыс тәртібін реттеу әдістерін қолдануға болады?

2. Сораптық агрегаттың айдау құбырөткізгішінде дроссельдеу әдісі қалай жүргізіледі?

3. Жұмыстық дөңгелектің егелу мәні қалай анықталады?

4. Байпастау әдісі қалай жүргізіледі?

8 ДӘРІС. Сораптық станцияның кірісіндегі гидравликалық соққы.Гидравликалық соққыларды болдырмау әдістері

Аралық сораптық станцияның кенет тоқтауының нәтижесінде қысым толқыны пайда болады, ол бастапқы станцияға қарай қозғалып, оның қысымымен қосылып арта түседі. Осы мезеттегі құбырөткізгіштегі қысым жұмыстық мәннен асып кетуі мүмкін.

Құбырларды пайдалану тәжірибесі көрсеткендей, үлкен қысым нәтижесінде құбырлар жарылысы алдыңғы станциядан 20-40км қашықтықта болады. Бұл үлкен қысым толқыны станцияға жетіп үлгермейтінін көрсетеді.

Қысым толқындарын басу үшін келесі тәсілдерді қолданады:

- бастапқы сораптық станция арынын төмендету арқылы және одан қарсы толқын тудыру арқылы (алдын-алушы сигнал жүйесі);

- арынсыз ыдысқа мұнайды сораптық станция кірісінен клапан арқылы лақтыру;

- демпферлеуші жабдықтарды қолдану.

Бірінші тәсіл жұмыс принципі  суретте көрсетілген. Сораптық станция өшкенде бірінші станцияға сигнал беріледі. Бұл сигнал бойынша бір агрегат өшіріледі. Жаңа жасалған толқын қауіпті нүктені жоғарғы қысым толқынынан бұрын жетіп, сапалық қысым мүмкін қысымнан аспайды.

Бұл тәсіл тиімділігі телемеханика каналдарының сенімділігінен тәуелді болады.

Екінші жағынан соққыдан екі сораптық станция арынының жартысы ғана. Сораптық агрегаттарды өшіруден қысым төмендейді, бұл құбырөткізгіштің өткізгіштік қабілетін төмендетеді.

20 сурет  – Алдын-алу сигналдын жібергендегі қысым толқындары

Екінші тәсіл құбырөткізгіштерде кең тараған. Қысым күрт асқанда қабылдау сызығынан арынсыз резервуарға лақтыруды реттеуші клапан ашылады. Клапан қысым өзгерісі бір қалыпқа жеткенше ашық тұрады.

Клапанның өткізу қабілеті құбырөткізгіштің өткізу қабілеті бойынша және кері қысымын ескере отырып таңдалады.

“Флекс-Фло” түріндегі реттегіш клапан конструкциясын қарастырайық (21 сурет)

21 сурет - “Флекс-Фло” түріндегі клапанды қолдананып мұнайды ыдысқа лақтыру. 1-корпус; 2- дроссель; 3-айырғыш ыдыс; 4 және 6 кіріс және шығыс келте құбырлары; қуыс I қысым сорғыштық станция кірісіндегі қысымға тең болады, қуыс I арынсыз қуыспен II жалғасқан , қуыс III ауамен немесе инертті газбен толтырылған.

Дайындалудың қалыпты тәртіптерінде I және II қуыстағы қысым құбыр өткізгіштегі қысымға тең. Резеңке шланг шеткі құбырларға тақалады және I және II қуыстар арасындағы қуысты тығындап жабады. Сораптық станция кірісінде қысым күрт артса I және II қуыстар арасындағы қысымдар айырмасы күрт өсіп ол I қуыстан III қуысқа мұнай берілетін қуыстардан үзіледі. Клапанды реттеу үшін дроссель 2 және мембраналы ыдыстан 3 тұратын құрал қолданылады. Бұл жүйеде резеңке шланг 5 қаттылығы және дроссельдік қондырғы реттелуін дұрыс тандаған маңызды. Бұл тәсіл кемшіліктері: реттегіш конструкциясының күрделілігі, резервуарының, лақтыру құбырөткізгішінің, резервуарлардан мұнайды сорушы сораптардың қажеттілігі .

Арынсыз ыдысқа шлангілік клапандар арқылы лақтырып тыс жүктеуден сақтауды қарастырайық.

Шлангілік клапанның кіріс келте құбыры шет жағында саңылаулары  бар цилиндр тәріздес ол сақина өне бойымен шет жағында саңылаулары  бар шығыс келте құбыры мен жанасады. Кіріс және шығыс келте құбырлар перегородна  ажыратылған. Жұмыссыз жағдайларда саңылауларға мемдрана  жабысып тұрады, ол сұйықтық бір келте құбырдан екіншіге ағуға кедергі жасайды.

Егер мембрана астындағы және үстіндегі қысым тең болса, онда  сұйық шығыс келте құбырға келмейді. Мембрана жабысуы оның тартылысымен және сыртқы қысыммен қамтамасыз етіледі. Мембрана астындағы қысым артқанда ол көтеріліп саңылаулардан ажырайды. Осы мезгілде кіріс және шығыс келте құбырлары қосылып, сұйық шетжақ саңылаулар арқылы шығыс келте құбырға кіреді. Мембрананың көтерілу дәрежесі шлангілік клапанның гидравикалық кедергісі мембрана тартылыс дәрежесінен және мембранаға әсер ететін қысымдар айырмасына тәуелді болады.

Клапан жылдамдығы мембранаға тәуелді болғандықтан ол инерциясыз жұмыс жасайды. Тыс жүктелуден сақтау жүйесі шлангілік клапандарды қолдана отырып төменгіден тұрады (22 сурет ).

22 сурет – Лақтыру қондырғысының схемасы

Орындаушы механизм ретінде қолданылатын клапанның 2 бірі, сорап станциясы, кірісінде құбырөткізгішке 1 кіріс келте құбырымен жалғанады. Шығыс келте құбыры арынсыз ыдысқа 3 мұнай лақтырылатын құбырға жалғанады. Осылайша шлангілік клапан іске қосылғанда ( мембрана көтерілуі) мұнай клапан арқылы арынсыз ыдысқа беріледі.

Станция кірісіндегі қысым көлемі 1-1,5м3 бактан, көлемдері 0,1-0,2м3 бірнеше бак – аккумуляторлардан тұратын жүйемен реттеледі.

Бак-аккумуляторларда сұйық пен ауаны ажырататын жұқа мембрана орналасады; бұл мембранадан шлангілік клапан мембранасына дейінгі аралық ауамен толықтырылады. Бак – аккумулятор мембрана үсті кеңістігі антифризбен толтырылады және үлкен бактың басқа бөлігі және магистральді құбырөткізгішінен кейінгі тізбек мұнаймен толтырылады.

Басқа бөлікті антифризбен мұнай мөтінділері болмау мақсатында іске асады. Үлкен бакты бак-аккумулятормен қосатын тізбекте инелі вентиль орнатылған, ол дроссель ролін атқарады. Жүйе ауамен және антифризбен толтырылады. Станция кірісіндегі мұнай қысымы артса, барлық жүйеде осындай қысым артуы болады. Осы мезетте шлангілік клапан және бак-аккумуляторлары мембраналары арасындағы ауа кеңістігі кемиді. Босаған көлем антифризбен толтырылады, ізінше бактағы антифриз деңгейі төмендетіледі. Үлкен бак  көлемі құбырөткізгіштен келетін мұнаймен толтырылады. Сорап кірісінде қысым төмендесе, процесс керісінше жүреді.

Тұрақталған тәртіпте барлық жүйедегі қысым бірдей болады, өйткені шангілік клапанның кіріс келте құбырындағы қысым мембара үсті кеңістігі қысымына тең болады. Осы мезетте саңылауларды жойып, ағысы лақтыру құбырына бара алмайды. Станция кірісінде қысым артуы мұнай және антифриз арқылы мембрана бойымен бак-аккумулятордағы ауаға беріледі. Бактағы ауа сығылып қоқыс түтіктерге және шлангілік клапанның мембрана үсті кеңістігіне түсіп ондағы қысымды арттырады.

Дроссельдік қондырғыдағы антифриз қозғалысына кедергі нәтижесінде қысым көтерілгендегі ауаның сығымдалуы уақыт бойынша жүреді. Сондықтан мембрана үсті кеңістігіндегі қысым артуы кірістегі қысым артуынан қалып отырады, кірістегі қысым артуы өскен сайын мемброна үсті қысым айырмасы да артады. Шлангілік клапан арқылы ағыс ашылуы тек мембранадағы ауытқумен анықталғандықтан, ол соққылаулардан үзіліп ағысты лақтыру құбырына өткізе бастайды.

Дроссель қажетті кешендеуді қамтамасыз етеді. Кері клапан дроссельге параллель орнатылып, кірістегі қысым төмендегенде сұйықтың қайтадан аккумуляторға құюлуын қамтамасыз етеді. Ауамен қамтамасыздандыру компрессормен іске асырылады, ауа беру құбырлары және дренаждар үздік сызықтармен көрсетілген.

Нығыздалған «ауа қақпағы» орнатылған жағдайда, толқынды газ сығылуы нәтижесінде басылады. Қақпақ станциясының максимал қысымынан 2-3 кг/см2 артық қысымда инертті тізбек толтырылады. Қалпақ ішінде қысым төмендегенде газ шығуын болдырмайтын вантуз орналасқан. Тәсіл кемшіліктеріне жататындар: газдың мұнайда ерітіштігінің нәтижесінде оқтын-оқтын қалпақты газбен  толтырмау үшін үлкен өткізу мөлшерінде үлкен көлемедегі қалпақ қажет.

Негізгі әдебиеттер: 6 (126-138 б.).

Қосымша әдебиеттер: 5 (68-79 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Сораптық станцияның кірісінде гидравликалық соққы қандай жағдайларда пайда болады?

2. Гидравликалық соққыны болдырмаудың белсенді және бәсең әдістеріне не жатады?

3. Гидравликалық соққыны басу жүйесінде шлангалық клапан қандай қызмет атқарады?

4. Нығыздалған «ауа қақпағын» қолдану әдісінің қандай кемшіліктері бар?

9 ДӘРІС. Сораптық станцияда негізгі және көмекші жабдықтарды монтаждау.

Ортадан тепкіш сораптардың жетегі ретінде асинхронды (АТД) және синхронды (СТД) электрлік қозғалтқыштары қолданылады.

АТД сериялы қозғалтқыштар сораптармен бір залда орнатылады, себебі олар жарылысқа қарсы корпуспен жасалған.

СТД сериялы қозғалтқыштар сораптық залдан газ өткізбейтін қабырғамен бөлінген жеке залда орнатылады.

Фундаментке орнату алдында сораптар консервациядан шығарылып, тексеріледі. Подшипник корпустары керосинмен жуылады да жарты муфталар сорап пен электрлік қозғалтқыш біліктерінің ұштарына орнатылады.

Ортадан тепкіш сораптар аралық білікпен монтаждалатын болса, онда агрегатты орнатудың келесі үлгісі қолданылады. Фундаментке электрлік қозғалтқышты қойып оны көлденең және тік жазықтықтарда тексереді. Электрлік қозғалтқыштың негізгі өстерінің жобалық белгіден көлденең жазықтықтағы ауытқуы 10 мм-ден аспауы қажет. Тік жазықтықта тексеру кезінде нақты биіктік өсінің жобалық өспен сәйкес келуін тексереді. Ауытқу 10 мм-ден, ал иілу 0,15-0,20 мм-ден аспауы керек. Фундаменттің тірек беті мен фундамент плитасының табаны арасында 40-80 мм саңылау қалдырылады.

Аралық білікті орнатып, оны электрлік қозғалтқыш роторының ұшымен орталықтандырады. Аралық біліктің көлденеңдігі деңгеймен тексеріледі. Аралық білікті орнату кезінде оның сыртымен электрлік қозғалтқыш роторының сырты арасында 5 мм-ден кем емес саңылау қалдырылады.

Сорап орнатылып, аралық білікпен орталықтандырылады. Сораптың көлденеңдігі алдыңғы подшипник білігінің мойнына орнатылған деңгеймен тексереді. Сораптың жарты муфтасы мен аралық білік арасындағы сыртқы саңылау 5 мм-ден кем болмауы керек.

Агрегаттың барлық үш торабы орнатылып болғаннан кейін сорапқа алдын-ала сумен тексерілген технологиялық құбырөткізгіштер жалғанып, толық орталықтандырылу жасалады. Негіз ретінде сорап алынады.

Электрлік қозғалтқышты тексеріп, орталықтандырғаннан кейін фундаменттік болттар теңдей тартылады. Одан кейін монтаждық плиталар реттеу бұрандаларымен бірге цементтік ерітіндімен жабылады.

Қуаты үлкен синхрондық қозғалтқыштар монтаждау алаңына көп жағдайда бөлшектенген күйінде келеді. Олар төмендегідей кезекпен жинастырылады: алдымен фундаменттің негізгі өстері бойынша фундаменттік плита орналастырылып, ол көлденең және тік жазықтықтарда тексеріледі. Тексеруден кейін фундаменттік болттар тартылады. Тексерілген фундаменттік плитаға электрлік қозғалтқыштың статоры орнатылады да ол көлденең және тік жазықтықтарда тексеріледі. Роторды статорға орнатпас бұрын, олар ұқыпты тексеріліп, сығымдалған ауамен үрленеді. Ротор мойындары консервациялық майдан тазартылады.

Электрлік қозғалтқыштарды жинастыру және бөлшектеу кезіндегі такелаждық жұмыстарды атқаруда ілмектер ротордағы үйкеліс беттеріне және статор орамының бүйір бөліктеріне тимеуі керек.

Ортадан тепкіш сорапты аралық біліксіз монтаждау кезінде алдымен сорап орнатылып, сол бойынша электрлік қозғалтқыш орталықтандырылады (23 сурет).

Өнімділігі үлкен емес сораптар ортақ рамада монтаждалады. Бұл жұмыс көлемін азайтады.

Өнімділігі үлкен сораптар АТД сериялы электрлік қозғалтқыштардан жеке рамада, ал электрлік қозғалтқыштар екі монтаждық плитаға орнатылады.

23 сурет- Электрлік қозғалтқыштың роторын монтаждау кезектілігі.

Электрлік қозғалтқышты тексеруді жеңілдету және оның сораппен орталықтандырылуын жақсарту үшін монтаждық плиталар фундаментке домкрат-бұрандалармен  (реттеу бұрадаларымен) орнатылады. Монтаждық плиталарда олар үшін бұрандалы тесіктер жасалған. Бұранда бастары фундамент бетонына батпауы үшін оларды металл төсеніштерге тірейді (24 сурет).

Монтаждау жұмыстары біткеннен кейін ортадан тепкіш сораптар сынақтан өткізіледі.

Сынақтан өткізу алдында сорап қақпағы ашылып, ротор алынады да барлық тораптары тексеріледі. Сорап қалыпты жұмыс істеуі үшін нығыздамаларда номиналдық радиалдық саңылаулар орнатылады. Нығыздамалардағы айналып және айналмай тұратын сақиналар арасындағы радиалды саңылау мәні 0,20-0,25 мм шегінде болуы керек.

Роторды сорап корпусына орнату кезінде нығыздама серіппесі корпусқа тимеуі керек.

Роторды корпусқа орнатқаннан кейін ротордың толық өстік айналуы тексеріледі. Ротордың айналып тұратын бөліктері мен сорап корпусы арасында 4-6 мм саңылау болуы керек. Бұл сорапты жинау кезіндегі қателіктерден немесе мұнаймен бірге механикалық қоспалар түскен кезде сораптың сынуын болдырмайды. Осыдан кейін сорап корпусының қақпағы  орнатылады, ал жазықтық бойынша саңылауды нығыздау үшін қалыңдығы 0,5 мм парониттен жасалған төсеніш салынады. Шпилькалар теңдей тартылуы керек. Агрегаттың орталықтандырылуы тексеріледі, одан кейін сальниктер орнатылады. Сальниктік нығыздамаларды орнату кезінде нығыздама сақиналарының ұзындығы әрбір сақинаның ішкі диаметрі сақтандыру гильзасының сыртқы диаметріне тең болуын қамтамасыз етуі керек. Сальник нығыздамаларын алдын-ала майлап, біртіндеп кіргізеді. Дұрыс нығыздау үшін көрші сақиналардың құлыптары 1200-қа бұрылып салынады. Әрбір сақина нығыздалады.

24 сурет- Электрлік қозғалтқыштың монтаждық плиталарын орнату.

Сорапты тексеру мақсатында іске қосу алдында майлау және салқындату жүйелерін үрлеп, жуып және қысымын 50%-ға жоғырылатып, сынайды. Одан кейін негізгі сорап жұмыстық (айдалатын) сұйықпен толтырылып сынақтан өткізіледі.

Негізгі әдебиеттер: 1 (178-194 б.).

Қосымша әдебиеттер: 7 (201-210 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Не себептен АТД сериялы қозғалтқыштар сораптармен бір залда орнатылады?

2. Ортадан тепкіш сораптар аралық білікпен монтаждалатын болса орнатылу кезектілігі қандай?

3. Ортадан тепкіш сорапты аралық біліксіз монтаждау кезектілігі қандай?

4. Электрлік қозғалтқышты тексеруді жеңілдету және оның сораппен орталықтандырылуын жақсарту үшін не жасалады?

10 ДӘРІС. Компрессорлық станцияның негізгі жабдығы

Компрессорлық  станцияның жабдықтары негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгі жабдықтарына магистралдық құбырөткізгішке газ айдайтын компрессор және оның жетегі, ал көмекші жабдыққа негізгі жабдықтың қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін майлау жүйесі, біліктерді нығыздау жүйесі, салқындату жүйесі, автоматика және бақылау-өлшеу құралдарының жүйесі жатады.

Негізгі жабдық ретінде магистралдық газқұбырөткізгіштердің компрессорлық станцияларында поршендік немесе ортадан тепкіш компрессорларды қолдануға болады.

Газқұбырөткізгішінің өнімділігі 10 млн. м3/тәулігінен төмен болса, онда поршендік компрессорлар, ал одан жоғары болса ортадан тепкіш компрессорлар қолданылады.

Поршендік компрессордың сығымдау дәрежесі үлкен болғандықтан олар негізінен басты компрессорлық станцияларда немесе сығымдау компрессорлық станцияларында қолданылады. Поршендік компрессор және оның газбен жұмыс істейтін қозғалтқышы бір корпустың ішінде орналасса мұндай агрегат газомотокомпрессор деп аталады.

Негізгі жабдықты таңдау кезінде агрегаттардың артықшылықтары мен кемшіліктері салыстырылады және техника-экономикалық негіздеме жасалады.

Ортадан тепкіш компрессордың артықшылықтары мен кемшіліктері:

Артықшылықтары: өнімділігі жоғары; габариттік өлшемдері салыстырмалы түрде кіші; газдың берілісі бір қалыпты; қозғалатын бөлшектері динамикалық теңдестірілген; басқаруды толық автоматтандыру мүмкіндігі.

Кемшілігі: компрессор кірісіндегі помпаж құбылысының болуы.

Поршендік компрессорлардың артықшылықтары мен кемшіліктері.

Артықшылықтары: қызмет көрсету мерзімі салыстырмалы түрде үлкен; өнімділік пен қысымды үлкен диапазонда реттеу мүмкіндігі (айналу жиілігін өзгерту арқылы немесе өлі кеңістіктің көлемін өзгерту арқылы); мотордың газда жұмыс істеу мүмкіндігі.

Кемшіліктері: үлкен салмақ және үлкен габариттік өлшемдер; газдың берілісі бірқалыпсыз; қозғалатын болшектері динамикалық тендестірілмеген; компрессорлық цилиндрдегі клапандар құрылысының күрделілігі.

Магистралдық газқұбырөткізгіштеріне қолданылатын газ айдау агрегаттарына келесі талаптар қойылады:

- компрессордық станцияда сығымдау дәрежесін үлкен диапазонда өзгерту мүмкіндігі;

- агрегаттың жұмыс істеу орнықтылығы;

- газ айдау агрегатының автономдылығы;

- газ айдау агрегатының үнемділігі;

- жұмыс тәртібін жылдам өзгерту мүмкіндігі;

- газ айдау агрегатының экологиялық тазалығы.

 Магистралдық газ құбырында жетек ретінде газотурбиндік қондырғы, электрлік қозғалтқыш, булы турбина және іштен жану қозғалтқышы қолданылуы мүмкін.

Электрлік қозғалтқыштың артықшылықтары: ПӘК жоғары; габариттік өлшемдері кіші; экологиялық тұрғыдан таза; қоршаған орта температурасынан тәуелсіз жұмыс істеуі; жүктеменің өзгеруінен тәуелсіз жұмыс істеуі.

Кемшіліктері: айналу жиілігін өзгерту арқылы жұмыс тәртібін өзгерту кезінде жетек пен компрессор арасында электромагниттік немесе гидравликалық муфта қою қажет; автономды жұмыс істеу мүмкін емес.

Газотурбиндік қондырғының артықшылықтары: автономды жұмыс істеу мүмкіндігі; айналу жиілігін өзгерту арқылы жұмыс тәртібін үлкен диапазонда өзгерту мүмкіндігі; басқаруды автоматтандыру мүмкіндігі; іштен жану қозғалтқышымен салыстырғанда құрылысының қарапайымдылығы; габариттік өлшемдерінің кішілігі; қозғалатын бөлшектерінің динамикалық теңдестірілуі.

Кемшіліктері: ПӘК-ң төменділігі (26-30%); газ шығынының жоғарылығы; қоршаған орта температурасынан тәуелділігі; габариттік өлшемдерінің үлкен болуы; экологияға зиян келтіруі.

Іштен жану қозғалтқышының артықшылықтары: жұмыс тәртібін үлкен диапазонда өзгерту мүмкіндігі; салыстырмалы автономдылығы.

Кемшіліктері: динамикалық тендестірілмеуі; ПӘК-і төмен; құрылысының күрделілігі, габариттік өлшемдерінің үлкен болуы (осыған сәйкес пайдаланылуы қиын); экологиялық таза болмауы.

Бу турбиналары.

 Артықшылықтары: бу турбинасында жұмыс тәртібін үлкен диапазонда реттеу мүмкіндігі.

Кемшіліктері: ПӘК төмен; үлкен қазандықтарды және су дайындау қондырғыларын орнату қажеттілігі.

Компрессорға жетек таңдау кезінде станцияның орналасқан жері және жетектердің техника-экономикалық көрсеткіштері есепке алынады.

Егер станция өндірісі дамыған ауданда орналасса, онда жетек ретінде электрлік қозғалтқышты, ал ондай аудандардан алыс орналасса онда газотурбиндік қондырғыны немесе іштен жану қозғалтқышын орнатуға болады.

Компрессорлық агрегаттардың өзара принципиалдық жалғану үлгі-сызбалары.

Газ құбырының өнімділігі және құбырдағы қысым ауытқуы өзгерген кезде бір компрессорлық агрегаттың қуаты жетпейтіндіктен бірнеше компрессорлық агрегат қойылып, тізбекті, паралель немесе аралас жалғану үлгілері қолданылады.

Тізбекті жалғану кезінде қысым тізбекті жалғанып тұрған компессорлық агрегаттардың санына қарай жоғарылайды. Ал, беріліс бір агрегаттың берілісіне тең болып қалады.

Параллель жалғану кезінде беріліс параллель жалғанып тұрған компессорлық агрегаттардың санына қарай жоғарылайды. Ал, қысым бір агрегат тудыратын қысым мәніне тең болады.

Аралас жалғану кезінде өнімділік пен қысымды жоғарылатуға немесе төмендетуге болады.

25- суретте газ айдағыш агрегаттардың (ГАА) өзара жалғануларының шартты сызбалары келтірілген.

Поршенді компрессор соққымен жұмыс істейтіндіктен оларға тек паралель жалғану қолданылады.

Ортадан тепкіш компрессор тізбекті және аралас жалғануы мүмкін.

Сығымдау дәрежесі 1,1 жоғары ортадан тепкіш компрессорларды ортадан тепкіш айдағыштар деп атайды.

Ортадан тепкіш айдағыштың сығымдау дәрежесі 1,3-тен жоғары болса, олар толық арынды,ал 1, 3-тен төмен болса, толық арынсыз болып аталады.

Толық арынды ортадан тепкіш айдағыштар өзара тек паралель жалғанады. Себебі олардың сығымдау дәрежесі үлкен. Ал толық арынсыз айдағыштарды өзара тізбекті, паралель немесе аралас жалғауға болады.

25 сурет - ГАА-дың өзара жалғануы: а-суретінде ГАА-дың параллель жалғануы; б- суретінде ГАА-дың тізбекті жалғануы; в- суретінде ГАА-дың аралас жалғануы көрсетілген.

а- суретіне сәйкес компрессорлардың шығыс коллекторындағы өнімділік өседі.

б- суретіне сәйкес компрессорлардың шығыс коллекторындағы қысым өседі.

в- суретіне сәйкес алты компрессорды үш топқа бөлініп, әрбір топтағы екі компрессор өзара тізбектей, ал әрбір топ өзара паралель жалғанған.

Негізгі әдебиеттер: 1 (173-189 б.); 3 (92-104 б.).

Қосымша әдебиеттер: 3 (102-105 б.); 5 (135-143 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Компрессорлық станцияның негізгі жабдығына не жатады?

2. Магистралдық газқұбырөткізгіштеріне қолданылатын газ айдау агрегаттарына қандай талаптар қойылады?

3. Толық арынды және толық арынсыз айдағыштардың ерекшеліктері қандай?

4. Компрессорлық агрегаттардың өзара жалғану түрлері қандай?

11 ДӘРІС. Газ айдағыш агрегаттың көмекші жабдықтары және жүйелері

Компрессорлық станциядағы майлау жүйесі екіге бөлінеді:

1.  жалпы цехқа арналған;
2.  агрегатқа арналған.

Жалпы цехқа арналған майлау жүйесінің (26 - сурет) мақсаты- цехтың тарату ыдысына беру алдында майды қабылдап, сақтап және алдын-ала тазарту болып табылады. Жалпы цехтық майлау жүйесінің құрамына жанар-жағар май қоймасы (ЖЖҚ) және майды регенерациядан өткізу жабдығы кіреді. ЖЖҚ-ның құрамында таза май бактары, жұмыс істеген май бактары және аккумуляторлық май бактары орнатылады. Таза майға арналған ыдыс көлемі агрегаттардың жұмысын 3 айдан кем емес мерзімге қамтамасыз ететіндей алынады. ЖЖҚ-да ол ыдыстардан басқа регенерациядан өткен майға арналған ыдыстар, май тазалайтын қондырғы, майды тұтыну орындарына жеткізетін сораптар, арматуралары бар май құбырларының жүйесі орналсқан.

26 сурет  – Жалпы цехқа арналған майлау жүйесі: 1-жанар-жағар май қоймасы; 2-май ыдыстары; 3-майды регенерациялау орны; 4-газ айдағыш агрегаттар (ГАА); 5-ГАА-тың май багы; 6-май құбырлары; 7-авариялық ыдыс.

ЖЖҚ-да дайындалған майдың сапасы тексерілгеннен кейін ол тарату ыдысына түседі. Тарату ыдысының көлемі ГАА-тың майлау жүйесінің көлеміне тең етіп және қосымша жұмыс істеп тұрған агрегаттарды толтыратын 20 % ескеріліп алынады. Тарату ыдысы агрегаттарды маймен толтырып тұруға арналған.

Майды регенерациялау кезінде оның бастапқы сапалық қасиеттері қалпына келтіріледі.

Компрессорлық станцияда майды регенерациялау үшін барабандық машиналар қолданылады.

Барабандық машинаның жұмыс істеу принципі:

Жұмыс істеген май багынан шестернялық сорап көмегімен май алдымен ірі тесікті сүзгіден өткізіліп, одан кейін электрлік қыздырғыш орнатылған бактан өтеді, қыздырылған май барабандық машинаның ішіне түседі.

Айналып тұрған винттің әсерінен барабандарда ортадан тепкіш күш пайда болады. Винтте орнатылған табақтарға соқтығысқан май құрамындағы механикалық қоспалар және су тамшылары периферияға (қабырғаға) лақтырылады. Бөлінген су машинаның төменгі бөлігіне түседі, ал механикалық қоспалар қабырғасына шөгеді. Таза май әкету құбыры арқылы вакуумдық бакқа беріледі . Вакуумдық бакта қалдық газдардан тазартылған май сораптың көмегімен майда тесікті сүзгілерден өткізіліп, таза май багына жіберіледі.

27- суретте агрегаттық майлау жүйесі көрсетілген. Оның құрамына майлау жүйесі, басқару жүйесі және гидравликалық жүйе кіреді. Гидравликалық жүйенің атқаратын қызметі- отындық газдың стопорлық және реттеуші клапандарының, ТҚТ-ның бұрылатын қалақшаларын басқару торабының жетектеріне, сондай-ақ ортадан тепкіш айдағыштың нығыздау жүйесіне жоғары қысымды майды беру болып табылады.

27 сурет – Агрегаттық майлау жүйесі: 1-май багы; 2-май салқындатқыш; 3-ірі май сүзгілері; 4-майда май сүзгілері; 5-қысымды реттегіш; 6-май сораптары; 7-сақтандыру клапандары; 8-қыздырғыш; 9-май құбырлары.

ГАА-тың майлау жүйесіне үш май сорабы 6 (негізгі,көмекші,авариялық), арындық және төгу құбырөткізгіштері 9 бар май багы 1, сақтандыру клапаны 7, май салқындатқыш 2, екі негізгі сүзгі 3, электрлік қыздырғыш 8, қысым мен температура көрсеткіштері, май деңгейін көрсеткіштер кіреді.

Майлау жүйесінің жұмысы келесі тәртіппен жүреді:

Май багынан іске қосу сорабының көмегімен алынған май салқындатқыштан өтіп, әрі қарай ірі және ұсақ сүзгілерден өткізіледі. Қажет болған жағдайда қысымды реттеу клапанынан өткізіліп, негізгі май айдау тізбегіне түседі. Айдау тізбегінен газ айдау агрегатының подшипниктеріне, нығыздау бөліктеріне беріледі.

Майлаудан кейін май өз ағысымен май багына қайтып келеді.

Газды айдау кезінде өте аз саңылаулардың өзінен газдың ағындылары болуы мүмкін. Сол ағындыларды болдырмас үшін агрегаттың шеткі нығыздамаларында қосымша гидравликалық нығыздау қолданылады.

Ортадан тепкіш айдағыштың нығыздамаларын бекіту жүйесінің жұмысы гидравликалық бекітпені қолдану қағидасына негізделген. Майдың қысымы тұрақты түрде айдалатын газ қысымынан 0,1-0,3 МПа-ға жоғары болуы керек. Бұл газдың майға араласып кетуін болдырмайды.

Нығыздаманың винттік сораптарына май ГАА-тың майлау жүйесінен беріледі.

Айдағыштың нығыздамаларын бекіту жүйесінің құрамына (28 - сурет) қысым ауытқуын реттегіш 3 (май қысымының газ қысымынан жоғары болуын қамтамасыз етеді), аккумулятор 2 (электр энергиясының жоқтығынан сораптардың май беруі тоқтағанда майдың берілісін тоқтатпауға арналған), қалқымалы камералар 4 (нығыздамалардан өткен майды жинауға арналған), газ айырғыш 5 (майда еріген газды бөлуге арналған) кіреді.

28 сурет – Нығыздамаларды бекіту жүйесі: 1-ортадан тепкіш айдағыш; 2-аккумулятор; 3-қысым ауытқуын реттегіш; 4-қалқымалы камералар; 5- газ айырғыш ; 6-нығыздамалар; 7-май құбырөткізгіші; 8-сораптар.

ГАА жұмыс істеп тұрғанда сораптардан 8 жоғары қысыммен шыққан май құбырөткізгіш арқылы қысым ауытқуын реттегіштің 3 кірісіне түседі. Қысымы реттелген май аккумуляторға 2 барады да одан ары екі май құбырөткізгішімен 7 ортадан тепкіш айдағыштың 1 нығыздамаларына 6 түседі. Нығыздамалардан кейін май қалқымалы камераларға 4 барады да, олар толған сайын май газ айырғышқа 5 жіберіледі. Газ айырғышта майда еріген газдар атмосфераға бөлініп шығады.

Газдан тазартылған май негізгі май багына қайтып келеді, ал майдан бөлінген газ түтік арқылы атмосфераға жіберіледі.

Поршендік компрессорлардың негізгі жұмыс атқарушы элементтері маймен салқындатылады. Яғни, бұл компрессорлардың салқындату жүйесі майлау жүйесімен біріктірілген.

Жетегі газотурбиндік қондырғы болатын ГАА-дың алғашқы түрлері сумен салқындатылатын ашық түрдегі жүйелермен (ГАА-тың сумен май салқындатқыштары – жалпы станциялық градирня) жасалған. Қазіргі уақыттағы түрлерінде екі модификацияда жасалған ауамен салқындату жүйесі қолданылады: тікелей «май-ауа» немесе «май-су» және «антифриз-ауа» қойылған.

Электрлі жетекті ГАА-дың салқындату жүйесі екі жүйеден тұрады: майлау майын салқындату және қозғалтқыштың ауасын салқындату.

Майды салқындату жүйесі – айдағыштың, редуктордың және қозғалтқыштың подшипниктерінен жылуды әкетуге арналған.

Ауаны салқындату жүйесі – қозғалтқыштың статоры мен роторының жылу бөлетін элементтерін салқындатуға арналған.

Майды салқындату жүйесі жабық күйінде жасалады да, оның құрамына майды ауамен салқындату аппараттары түріндегі май салқындатқыштар кіреді.

Электрлік қозғалтқыштардағы ауаны салқындату үшін статордың бүйір беттерінде орналасқан (бір қозғалтқышқа екі ауамен салқындатқыш) ауа салқындатқыштары қолданылады. Олар қозғалтқышпен бірге заводтан әкелінуі керек. Ауа салқындатқыштары сырты қатпарланған алюминий қбықпен жабылған латун құбыршалардан, суды құятын және әкететін штуцерлері бар қақпақтардан, қаттылықты ұстайтын жиектерден және ауа құбырларынан тұрады. Ауаның циркуляциясы қозғалтқыштың роторында орнатылған ортадан тепкіш желдеткіштермен қамтамасыз етіледі. Салқындатқыштың құбыр аралық кеңістігінде салқындатушы су жүріп тұрады, сондықтан құбырлар латуннан жасалған.

Салқындату жүйесіндегі ауа келесі түрде қозғалады: қозғалтқышта қызған ауа салқындатқыштан өтіп торецтік қалқандар арасындағы кеңістікке түседі. Ол жерден желдеткіштердің төмен қысымды кірісіне бағытталады. Одан ары желдеткіштермен ауа жоғары қысымды аймаққа – статор орамасына айдалады. Жоғары қысымды аймақтан ауа екі ағысқа бөлінеді. Бірінші ағысы саңылаулардан және радиалды каналдардан өтіп статордың қаптамасына – ыстық ауа аймағына шығады. Екінші ағыс қайта жіберу каналдарымен статордың ортаңғы бөлігіне өтеді, ол жерден шеткі каналдар арқылы статор қаптамасының астына барады да бірінші ағыспен қосылады. Одан ары ауа статор қаптамасының бүйір терезелері арқылы қайтадан салқындатқышқа түседі. Ауаның бір бөлігі жоғары қысым аймағынан роторға бағытталады.

Электрлік қозғалтқыштардың статор орамасындағы температура 120 0С-ден, ал ротор орамасындағы температура 130 0С-ден аспауы керек.

Қозғалтқышқа түсетін ауаның номинал температурасы 40 0С болуы керек.

Ауа салқындатқышқа келетін судың температурасы 30 0С-ден аспауы керек. Қозғалтқышты салқындату жүйесінде суды қолданбау үшін «су-ауа» салқындатқышын «ауа-ауа» салқындатқышына ауыстырған тиімді. Бұл мақсатта пластина түріндегі салқындатқыштарды қолданған дұрыс. Олар құрылысы жағынан қарапайым, жинақы және салқындату беттері үлкен.

Негізгі әдебиеттер: 1 (283-289 б.); 3 (84-92 б.).

Қосымша әдебиеттер: 8 (217-222 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Компрессорлық станцияның майлау жүйесі қандай жүйелерден тұрады? Олардың мақсаты қандай?

2. Ортадан тепкіш айдағыштың нығыздамаларын бекіту жүйесінің мақсаты қандай? Онда жұмыстық агент ретінде не қолданылады?

3. Поршендік компрессорлардың негізгі жұмыс атқарушы элементтері қалай салқындатылады?

4. Электрлі жетекті ГАА-дың салқындату жүйесі жүйелерден тұрады? Олардың мақсаты қандай?

12 ДӘРІС. Компрессорлық станцияның көмекші жабдықтары және жүйелері

Компрессорлық станцияның көмекші жабдықтары ретінде импульстік, отындық және іске қосу газдарының жүйелерін айтуға болады.

Импульстік газ деп ашып-жабу арматурасы жетектерінің пневмогидравликалық жүйелеріне қолдану үшін КС-ның технологиялық құбырөткізгіштерінен алынатын газ айтылады. Пневмо жетекті крандар технологиялық, отындық және іске қосу газдарының құбырөткізгіштеріне, газды бақылау-өлшеу және реттеу құрал-аспаптарына беруде орнатылады. Кран жетегінің пневмогидравликалық жүйесінде ашып-жабу шарының торабы жылжыған сайын сығымдалған газдың потенциалдық энергиясы механикалық жұмысқа айналады.

Импульстік газдың принципиалдық үлгі-сызбасы 29 -суретте көрсетілген.

Импульстік газ КС-ның технологиялық құбырөткізгіштерінің үш нүктесінен алынады: №20-шы кранға дейін және одан кейін; КС-ның шығысында салқындату торабына дейін; КС-ның кірісінде тазалау торабынан кейін.

Одан ары импульстік газ құбырөткізгіші ортақ коллектормен біріктіріліп импульстік газды дайындау торабына түседі де онда тазаланып; құрғатылады.

Импульстік газды дайындау торабының құрамына сүзгі-сепараторлар, адсорберлер, жалындық қыздырғыш, газ рессивері, ашып-жабу арматурасы, бақылау-өлшеу құралдары, құбырөткізгіштер және иілгіш резина шлангілер кіреді.

Сүзгі-сепараторлар импульстік газды механикалық қоспалардан және ылғалдан тазалауға арналған. Адсорберлер газдағы суды сіңіру арқылы импульстік газды құрғатуға арналған. Ылғалды адсорбердің ішінде орналасқан адсорбент сорып алады. Адсорбент ретінде селикагель немесе циолит қолданылады. Импульстік газды тазарту және құрғату дәңгейі сыртқы ауа температурасы төмен болғанда орындаушы механизмдердің тістесуін және қатуын болдырмауы қажет.

29 сурет – Импульстік газ жүйесінің принципиалдық үлгі-сызбасы

Әдетте, екі адсорбер болса, оның біреуі ылғал сіңіру тәртібінде жұмыс істейді де екінші адсорбер адсорбентті қалпына келтіру тәртібінде тұрады. Адсорбентті қалпына келтіру үшін газдың бір бөлігі жалындық қыздырғышта 300оС-ге дейін қыздырылып адсорберге беріледі. Себебі шекті ылғалдылыққа жеткенде селикагельдің сіңіру қасиеті жоғалады да оның адсорбциондық қасиеттерін қалпына келтіру үшін ыстық жылу тасығышты өткізу қажет. Селикагельдің құрғатылуы 2-3 айда бір рет жасалады. Газды қыздыру үшін жалындық қыздырғыш қолданылады. Селикагельдің регенерациялану уақыты 4-6 сағат, ал суытылу уақыты 2-4 сағат.

Отындық және іске қосу газдарының жүйесі жану камерасына және іске қосу қондырғысына (турбодетандер) газды беру алдында тазалаудан, құрғатудан өткізу үшін және қажетті қысымды ұстап тұру үшін арналған.

Отындық және іске қосу газдары импульстік газға ұқсас үш нүктеден алынады: №20-шы кранға дейін және одан кейін; шаңұстағыштардың шығыс коллекторынан; компрессорлық цехтың шығыс шлейфінде ауамен салындату аппараттарының алдында.

Отындық және іске қосу газдарының жүйесі блок түрінде орындалады (30 -сурет). Ол келесі қондырғылардан тұрады: циклондық сепаратор, сүзгілі сепаратор, қыздырғыштар, іске қосу және отындық газдарының қысымын реттеу тораптары, құбырөткізгіштер, өлшеу құрылғылары, №9, 12, 14 және 15 крандары, сондай-ақ отындық жүйенің стопорлық, реттеу клапандары мен іске қосу қондырғысы немесе турбодетандер.

30 сурет – Отындық және іске қосу газы жүйесінің принципиалдық үлгі-сызбасы: ОГ-отындық газ; ІҚГ-іске қосу газы; ААК-ауа алу камерасы; ТД-турбодетандер; ОК-өстік компрессор; ЖК-жану камерасы; ЖҚТ-жоғары қысымды турбина; ТҚТ-төмен қысымды турбина; А-айдағыш; РЕГ-регенератор.

Жүйенің жұмысы келесі түрде өтеді: КС-ның технологиялық құбырөткізгіштерінен  алынған газ алдымен тазалау блогына немесе газ сепараторына 1 түседі. Тазалау блогында газ механикалық қоспалардан тазартылып, одан ары сүзгілі сепараторда 2 механикалық қоспалардың қалдығынан және тамшы түрдегі ылғалдан тереңдетіліп тазартылады. Одан ары газ ПТПГ-30 түріндегі қыздырғышқа 3 түсіп 45-50оС-ге дейін қыздырылады. Жалындық қыздырғыш диэтиленгликоль ерітіндісіне батырылған жоғары қысымды газ құбырларының желісінен тұратын жылу алмастырғыш болып табылады. Диэтиленгликоль осы құрылғының жану камерасын қолдану арқылы қыздырылады.

Газдың қыздырылуы қысымды реттеу торабында құрылғылардың қатып қалуын болдырмау үшін және газотурбиндік қондырғыны реттеу жүйесінің орнықты жұмысын қамтамасыз ету үшін жасалады.

Қыздырылған газ қысымды реттеу торабынан өтеді. Қысымды реттеу торабының алдында газ екі ағысқа бөлінеді: біреуі іске қосу газының қысымын реттеу торабына 5, ал екіншісі отындық газ қысымын реттеу торабына 4 жіберіледі.

Отындық газ қысымы 0,6-2,5 МПа-га дейін газотурбиндік қондырғының өстік компрессорынан кейінгі ауа қысымына сәйкес төмендетіледі.

Қысымды реттеу торабынан кейін газ сепараторға 6 түседі. Газ қысымы төмендеген кезде температураның төмендеуіне байланысты газда ылғал пайда болады. Сондықтан газ қосымша сепаратордан өткізіледі.

Ылғалдан тазартылған газ отындық  коллекторға түсіп, қысымды реттеу клапандары арқылы жану камерасына беріледі. Жану камерасына отындық газ №12-ші кран, стопорлық және реттеу клапандары арқылы түседі. №14-ші және 15-ші крандары агрегатты іске қосу кезінде тұтату және кезекші горелкаларына қолданылады.

Іске қосу газының қысымы қысымды реттеу торабында 1-1,5 МПа-ға дейін төмендетіліп, №11-ші және 13-ші крандар арқылы турбодетандердің кірісіне беріледі.

Турбодетандерде қысымы атмосфералық қысымға дейін ұлғайған газ өстік компрессор мен жоғары қысымды турбинаның біліктерін айналдыруға жұмсалатын пайдалы жұмыс жасайды.

Негізгі әдебиеттер: 1 (277-282 б.); 3 (79-85 б.).

Қосымша әдебиеттер: 4 (78-82 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Импульстік газ жүйесінің атқаратын қызметі және құрылыс құрамы қандай?

2. Отындық газ жүйесінің атқаратын қызметі және құрылыс құрамы қандай?

3. Іске қосу газы жүйесінің атқаратын қызметі және құрылыс құрамы қандай?

4. Отындық және іске қосу газының жүйесінде газды қыздыру қандай мақсатта жүргізіледі?

13 ДӘРІС. Компрессорлық станцияда газды тасымалдауға дайындау

Ұңғыдан шыққан газ құрамында механикалық қоспалар, су булары, ауыр көмірсутектер, күкіртсутегі, көмірқышқыл газ кездеседі. Мұнайқұбырөткізгішімен салыстырғанда газқұбырөткізгішіне механикалық қоспалар көбірек зиян келтіреді, себебі газдың жылдамдығы жоғары және газдың майлау қабілеті жоқ. Сондай-ақ, газ құрамындағы механикалық қоспалар ашып-жабу арматурасының, бақылау-өлшеу аспаптарының және құбырөткізгіштің төменгі нүктелерінде жиналып қалуы мүмкін.

Басты компрессорлық станцияларында, аралық компрессорлық станцияларында және газ үлестіру станцияларында міндетті түрде механикалық қоспадан тазартылу жасалады. Магистралдық газқұбырөткізгішіне жіберу алдында газдың құрамындағы механикалық қоспаның мөлшері 5мг/м3 –тан аспауы қажет.  

Компресорлық станцияда механикалық қоспадан тазарту үшін майлы шаң ұстағыштар, циклондық шаң ұстағыштар және сүзгі –сеператорлар қолданылады.

 Майлы  шаң ұстағыштың жұмыс істеу принципі:

Белгілі- бір жылдамдықпен келген газ төменгі келте құбыр арқылы шаң ұстағышқа кіреді. Алдындағы қалқаншаға соғылған газ бағытын өзгертіп шаң ұстағыштың төменгі бөлігіндегі май бетімен өтеді.

Майға соқтығысқан газдың құрамындағы механикалық қоспалар майға шөгіп қалады. Тазаланған газдың ағысы аралық түтікшелер арқылы шөгу секциясына өтеді. Шөгу секциясында газ жылдамдығының азаюы есебінен оның құрамында қалған механикалық қоспалар дренаждық түтікше арқылы төменгі секцияға түседі. Одан әрі лақтыру секциясына жеткен газ жалюзилерге соқтығысып жоғарғы келте құбыр арқылы шаң ұстағыштан шығып кетеді. Жалюзиге соқтығысу кезінде қалған механикалық қоспа және ілесіп кеткен май тамшылары ұсталып дренаждық түтікшемен төменгі секцияға түседі (31 сурет).

Циклондық шаң ұстағыштың жұмыс істеу принципі:

Төменгі келте құбыры арқылы шаң ұстағышқа кірген газ қалқаншалардың көмегі арқылы бағытын өзгертіп, шаң ұстағыштың ішінде жұлдызша ретінде орналасқан циклондарға кіреді.

Циклонның ішінде орналасқан түтікшенің сыртқы қабырғасымен айналымдық қозғалыс жасау кезінде газдың құрамындағы су түріндегі ылғал және механикалық қоспалар циклонның сыртқы құбырының перифириясына тебіледі.

Сыртқы құбырдың шетіне тебілген конденсат және механикалық қоспалар сыртқы құбырдың төменгі конустық бөлігі арқылы шаң ұстағыштың төменгі бөлігіне түседі (32 сурет ).

Тазаланған газ циклонның ішкі құбыры арқылы шаң ұстағыштың жоғарғы лақтыру секциясына өтіп, жоғарғы келте құбыры арқылы келесі технологиялық операцияларға өтеді. Бұл шаңұстағыштың тазалау деңгейі 92-95%.

Циклондық шаң ұстағыштың тазалау деңгейі жоғары болмағандықтан екінші тазалау сатысы ретінде сүзгілі сепаратор қойылады.

31 сурет– Тік майлы шаңұстағыш: 1- сепараторлық қондырғы; 2-шығыс келтеқұбыры; 3, 4, 5- байланыс және дренаждық түтікшелері; 6-қақпақ; 7-кіріс келтеқұбыры; 8- лақтыру қалқаншасы.

 

Күкіртсутегі атмосфералық ауада 0,2 %-ке жеткен кезде адамның есінен тандыруға апарады, одан аз концентрацияда улану тудырады. Өндірістік орындағы ауада күкіртсутегінің жіберілетін мөлшері 10 мг/м3-тен, тасымалданатын газдағы жіберілетін мөлшері 20 мг/м3-тен аспауы керек. Сондай-ақ, күкіртсутегі құбыр мен құрал-жабдықтың ішкі бетінің коррозиясын күшейтеді.

Көмірқышқыл газы бір жағынан улы, екінші жағынан табиғи газдың жану жылуын төмендетеді.

Сондықтан газ кәсіпшілктерінде немесе басты компрессорлық станцияларда күкіртсутегінен және көмірқышқыл газынан тазарту жасалады.

Егер табиғи газда тек көмірқышқыл газы болатын болса, онда газдан жоғары қысымды су ағысын өткізу арқылы тазартуға  болады. Себебі көмірқышқыл газы суда жақсы ериді.

Тасымалданатын газдың құрамындағы көмірқышқыл газының мөлшері 2%-н аспауы қажет.

Табиғи газды күкіртсутегінен және көмірқышқыл газынан кешенді түрде тазарту үшін этаноламиндердің судағы ерітінділері: моноэтаноламин (МЭА), диэтаноламин (ДЭА) және триэтаноламин (ТЭА) қолданылады.

Сурет 32 – Циклондық шаңұстағыш: 1-жоғарғы секция; 2-кіріс келтеқұбыры; 3-шығыс келтеқұбыры; 4-циклондар; 5-төменгі тор; 6-төменгі секция; 7-шығу қақпағы; 8-дренаждық штуцер; 9-бақылау аспаптарының штуцерлері; 10-конденсат төгу штуцері.

Табиғи газ күкіртсутегі мен көмірқышқыл газынан тазартылғаннан кейін иіссіз, түссіз затқа айналады.

Оның ағындыларын анықтау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін газға жағымсыз иіс беретін заттар – одоранттар қосылады. Одорант физиологиялық қауіпсіз болуы керек, яғни газ желісі мен аспаптарының металдары мен материалдарына агрессивті емес және газдың құрама бөліктеріне инертті болуы тиіс. Одоранттар әдетте күкірті бар қосылыстар. Құрамы бойынша одоранттар меркаптандық (каптан, колодорант, метилмеркаптан, этилмеркаптан) және сульфидтік (триэтилсульфид, диметилсульфид, диметилдисульфид, тетрагидротион) болып бөлінеді.

КС-да негізінен көп қолданылатыны – этилмркаптан (C2H5SH). Оның шығыны 1000 м3 газға 16 р C2H5SH құрайды. Этилмеркаптанды газ ағысына енгізудің екі әдісі қолданылады: тамшылық; барботаждық.

Компрессорлық станцияда газды сығымдау кезінде станция шығысында газдың температурасы жоғарылайды. Бұл температураның сандық мәні КС-ның кірісіндегі бастапқы мәнімен және газдың сығымдалу дәрежесімен анықталады.

Станция шығысында температураның шектен тыс жоғары болуы бір жағынан құбырөткізгіштің изоляциялық жабындысын бұзады, ал екінші жағынан технологиялық газдың берілісін төмендетеді және газды сығымдауға жұмсалатын энергия шығындары оның көлемдік шығынының жоғарылауына байланысты өседі.

КС-да ең көп қолданылатын ауамен салқындату аппараттарының (АСА) үлгі-сызбасы 33- суретте келтірілген. Бірақ атап өтетін бір жағдай – технологиялық газды салқындату тереңдігі сыртқы ауа температурасымен шектеледі, бұл әсіресе жазғы уақытта білінеді. Әрине, АСА-да салқындатылған газдың температурасы қоршаған сыртқы ауа температурасынан төмен болмайды.

Жылу алмастыру секцияларының және ауа айдайтын желдеткіштердің өзара орналасуы АСА-ның конструктивтік орындалуына тікелей әсер етеді. АСА-ның жылу алмастыру секциялары көлденең, тік, көлбеу және зигзаг түрінде орналасуы мүмкін, осы жағдай аппараттың жинастырылу түрін анықтайды.

АСА келесі түрде жұмыс істейді: тіректік металл конструкцияларда құбырлық жылу алмастыру секциялары бекітілген. Жылу алмастыру секцияларының құбырларымен тасымалданатын газ жіберіледі, ал жылу алмастыру секциясының құбыраралық кеңістігімен желдеткіштер арқылы сыртқы ауа айдалады. Желдеткіштер электрлік моторлардың көмегімен айналдырылады.

33 сурет – Газды ауамен салқындату аппараттарының өзара жалғануының үлгі-сызбасы: 1-газды ауамен салқындату аппараты; 2, 4, 6, 7-коллекторлар; 3-компенсаторлар; 5-түтіктер; 8-айналымдық тізбек.

Газ сығымдалып шыққаннан кейін оның температурасы жоғарылайтындықтан магистралдық газқұбырөткізгішіне жібермес бұрын газды салқындату қажет. Салқындатылғаннан кейін газдың құрамындағы бу түріндегі ылғал сұйыққа айналады. Егер газ осы ылғалмен магистралдық газқұбырөткізгішіне жіберілетін болса, онда желілік бөлікте кристаллогидраттар пайда болады (салқын мезгілде) немесе газқұбырөткізгішінің төменгі бөліктерінде конденсат жиналып қалады да (жылы мезгілде) құбырөткізгіштің өткізу қабілеті төмендейді. Сондай-ақ құбырөткізгіштің тоттануы күшейеді. Осы жағдайларды болдырмас үшін компрессорлық станцияда газ құрғатылады. Табиғи газды құрғату үшін негізінен екі әдіс қолданылады:

•  адсорбциялық;
•  абсорбциялық.

Адсорбциялық әдісте газды құрғату үшін қатты сіңіргіштер, ал абсорбциялық әдісте сұйық сіңіргіштер қолданылады. Сұйық сіңіргіштерді қолданудың қатты сіңіргіштерді қолдануға қарағанда артықшылықтары – жүйедегі қысымның ауытқулары төмен, қатты сорбенттерді ластайтын заттары бар газдарды құрғату мүмкіндігі, күрделі қаржылар мен пайдалану шығындары аз жұмсалады. Бірақ сұйық сіңіргішті қолданудағы құрғату деңгейі төмен және құрғатылатын газдың температурасы 313-323 К-нен аспауы қажет.

Адсорбция үш кезеңнен тұрады:

1.  Газды құрғату (12-20сағ);
2.  Адсорбентті регенерациялау (4-6сағ);
3.  Адсорбентті суыту (1-2сағ).

Қатты сіңіргіш ретінде алюмагель, силикагель, белсенді боксит, гранула түріндегі адсорбенттер түріндегі агенттерді қолдануға болады. Сұйық сіңіргіш ретінде глицерин немесе көп қолданылатын диэтиленгликоль және триэтиленгликоль сияқты заттарды қолдануға болады.

Негізгі әдебиеттер: 1 (46-53 б.); 3 (255-264 б.); 12 (7-15 б.).

Қосымша әдебиеттер: 3 (45-53 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Табиғи газды күкіртсутегі мен көмірқышқыл газынан тазарту қалай жүргізіледі?

2. Газды механикалық қоспалардан тазарту үшін қандай жабдықтар қолданылады?

3. Газды салқындату қандай әдіспен орындалады?

4. Газды құрғату үшін қандай әдістер қолданылады?

14 ДӘРІС. Компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін реттеу

Ортадан тепкіш компрессордың жұмыс тәртібін реттеу үшін келесі әдістер қолданылады:

1.  Компрессордың шығысындағы және кірісіндегі дроссельдеу;
2.  Айналымдық тізбекпен қайта жіберу (байпастау);
3.  Компрессордың айналу жиілігін өзгерту;
4.  Жұмыстық дөңгелекке кірістегі газ ағысының бағытын өзгерту.

Компрессордың шығысындағы немесе кірісіндегі  дроссельдеу әдісін іске асыру үшін компрессордың шығыс не кіріс құбырөткізгішінде орналасқан дроссельдік бөгет немесе ашып-жабу арматурасы қажетінше ашылады не болмаса жабылады (бірақ толықтай емес). Дроссельдің әртүрлі жағдайда тұруы компрессордың әртүрлі сипаттамаларын қамтамасыз етеді.

Бұл әдісті қолдану кезінде шығыстағы пайда болған үлкен кедергілерді жеңу үшін қуат көп жұмсалатындықтан шығыстағы дроссельдеу әдісі үнемсіз деп есептелінеді. Сондықтан басқа әдістермен біріктіріліп қолданылады.

Компрессордың кірісіндегі дроссельдеуді қолдану кезінде компрессордың кірісіндегі кедергінің өсуіне байланысты кірістегі қысым және газдың тығыздығы өзгереді. Осыған байланысты компрессордың шығысындағы қысым да өзгереді. Алдыңғы әдіспен салыстырғанда сорудағы дроссельдеу кезінде тұрақты жұмыс аймағы өседі (34 - сурет). Сондықтан соңғысы алдыңғы әдіске қарағанда көп қолданылады.

34 сурет- Компрессордың кірісіндегі дроссельдеу және байпастау әдістері: а- дроссельдің ашылуына байланысты компрессордың сипаттамасын тұрғызу; б- газды қайта жіберу (байпастау) кезіндегі қысым мен қуаттың өнімділіктен тәуелділігі.

Егер газ құбырөткізгішіне V1 көлемдегі өнімділік қажет болса, ал компрессор V2 көлемімен жұмыс істеп тұрса, онда газдың артық көлемі V айналымдық тізбек арқылы қайтадан компрессордың кірісіне әкелінеді. Яғни, V = V2 – V1 мәніне тең болатын газ көлемі байпастық құбырөткізгішпен айналып тұрады (34 - сурет). Әкетілетін газдың көлемі айналымдық тізбекте орнатылған байпастық клапанның көмегімен реттеледі.

Байпастау кезінде құбырөткізгіш қимасының тарылуына байланысты әрі сығымдалудан шыққандықтан газдың температурасы жоғарылайды. Сондықтан компрессордың кірісіндегі газ температурасына сәйкес келтіру және сығымдау дәрежесін көтеру үшін жылу алмастырғыш арқылы газдың температурасы төмендетіледі.

Байпастау кезінде компрессор V2 өнімділік беру үшін артық қуат N1 жұмсайды. Себебі бастапқыда қуат үлкен көлемдегі газды сығымдауға жұмсалады. Ал, N1 > N2 болғандықтан бұл әдістің үнемділігі төмен деп есептелінеді.

Айналу жиілігін өзгерту арқылы реттеу әдісі ең үнемді және тиімді әдісі деп есептелінеді. Сондықтан компрессорлық станцияларда көп қолданылады. Айналу жиілігін реттеу кезіндегі параметрлерін қайта есептеу үшін келесі теңдіктер қолданылады :

,                                 (2)

адиабаталық сығымдау кезінде:

,       (3)

изотермиялық сығымдау кезінде:

,              (4)

политроптық сығымдау кезінде:

,            (5),

мұндағы V және V1 - сәйкесінше бастапқы және соңғы өнімділік;

              n және n1 - сәйкесінше бастапқы және соңғы айналу жиілігі;

              k – адиабаталық көрсеткіш;

              n (дәрежедегі) – политроптық көрсеткіш;

              ε және ε1 - сәйкесінше бастапқы және соңғы сығымдалу дәрежесі.

Жұмыстық дөңгелектің кірісінде орналасқан бағыттауыш аппарат арқылы кірістегі газдың ағысын өзгерту арқылы компрессордың жұмыс тәртібін реттеуге болады. Ол үшін қалақшасы бар шестернялар бекітілген тісті дискіні жұмыстық дөңгелектің айналу бағытына бағыттас (оң айналдыру)айналдырсақ, онда газ қысымы төмендейді. Компрессордың тұрақты жұмыс аймағы төмен берілістер аймағына ауысады.

Егер жұмыстық дөңгелектің айналуына қарама-қарсы бағытта (теріс айналдыру) айнылдыратын болсақ, онда қысым жоғарылайды.

Егер шестерняға бекітілген қалақшалардың бұрылу бұрышы 90о-тан кіші болса, онда қысым жоғарлайды. Егер 90о-тан жоғары болса, онда қысым төмендейді.

Егер көп сатылы компрессор болса, онда әрбір сатының немесе сатылар тобының алдында кірістегі бағыттауыш аппараттары (КБА) қойылады.

Қысым мен берілісті бірге реттеу үшін біріктірілген реттеу әдісі көп  қолданылады. Бұл әдістің ең қарапайым үлгі-сызбасы 35 - суретте келтірілген.

Біріктірілген әдісте байпастау және  кірістегі бағыттауыш аппаратпен реттеу әдістері бірге қолданылады.

Егер жүйедегі өнімділік компрессордың 3 беретін өнімділігінен төмен болса, онда газдың артық көлемі байпастық құбырөткізгішпен 13 клапан 12 арқылы қайтадан компрессор  кірісіне келеді немесе атмосфераға шығарылады. Клапанның ашылуы реттегішпен 11 реттеледі.

Реттегіш  гидраликалық, электрлі пневматикалық немесе электрлі гидравликалық болуы мүмкін.

Реттегішке 11 сигналды күшейткішке 10 импульс беретін компрессордың кірісіндегі өлшеу шайбасы 9 әсер етеді. Өнімділік өзгерген кезде шығыстағы қысымды тұрақты ұстап тұру үшін кірістегі бағыттауыш аппарат 2 қолданады. Оны іске қосу үшін айдау құбырөткізгішінде орналасқан, ағыстық датчик 6 арқылы импульс реттегішке 7 беріледі. Реттегіш арқылы күштік цилиндрдің 8 көмегімен кірістегі бағыт аппарат газдың ағысын өзгерту арқылы қысымын реттейді.

Компрессор арқылы газдың кері ағысын болдырмау үшін айдау  құбырөткізгішінде кері жіберу клапаны 5 орнатылады.

35 сурет  – Біріктірілген реттеу үлгісі: 1-кіріс құбырөткізгіші; 2- кірістегі бағыттауыш аппарат ; 3-компрессор; 4-айдау  құбырөткізгіші; 5- кері жіберу клапаны; 6- ағыстық датчик; 7-импульс реттегіш; 8-күштік цилиндр; 9-өлшеу шайбасы; 10-сигналды күшейткіш; 11-реттегіш; 12- байпастық клапан; 13-байпастық құбырөткізгіш.

Помпаж немесе айдағыштың тұрақты емес жұмыс тәртібі деп – айдағыштың газқұбырөткізгіштер жүйесінде болатын қауіпті автотербелістік құбылысты айтамыз.

Бұл құбылыс айдағыштың ағыс бөлігіндегі тұтас ағыстың бұзылуына әкеледі.

Помпаж кезінде айдағыштың күшті вибрациясы, жеке тораптардың периодты соққылауы әсерінен жұмыстық дөңгелек қалақшаларының бұзылуы, тірек подшипнигінің лабиринтік нығыздамаларының және басқа ұсақ бөлшектердің бұзылуы мүмкін.

Айдағышта помпаждың пайда болуы газотурбиндік қондырғыда айналу жиілігінің және температураның ауытқуына әкеледі. Ол өстік компрессордың жұмыс орнықтылығын бұзады. Помпаждың  туындауына келесі себептер әсер етеді:

- газқұбырөткізгішіне байланысты:

а) құбырөткізгіштегі газ қысымның ауытқуы;

б) параллель қосылған бірақ арыны жоғары айдағыштардың әсер етуі;

в) айдағыштардың құбырөткізгіштеріндегі крандардың уақтылы емес және дұрыс ашылмауы.

- айдағыштың жұмыс тәртібінің өзгеруіне байланысты келесі себептер:

а) өнімділіктің  60%-ке дейін төмендеп кетуі;

б) айдағыштың айналу жиілігінің шектен тыс төмендеуі;

в) газотурбиндік қондырғының техникалық жағдайының нашарлауы;

г) айдағыштың сақтандырғыш торабына бөтен заттардың түсуі немесе мұз басуы.

Айдағыштың өнімділігі бойынша помпаж шекарасынан 10%-тік шектеу қажетті қор деп аталады.

Помпаж пайда болғанда байпастық құбырөткізгіштегі клапан ашылуы қажет. Ол клапанның ашылуын басқаратын автоматты помпажға қарсы жүйе қолданылады.  

Поршендік компрессордың жұмыс тәртібін реттеу кезінде компрессордың өнімділігі тұтынушының газ шығындауымен теңдестіріледі.

Поршендік компрессордың жұмыс тәртібін реттеу үшін келесі әдістер қолданылады:

- жетекке әсер ету;

-компрессор кірісіндегі және шығысындағы құбырөткізгіштер коммуникациясына әсер ету;

- клапандарға әсер ету;

- өлі  кеңістікке әсер ету;

- біріктірілген әсер ету.

Жетекке әсер ету: 1. Қуат N = 250 кВт болғанда қозғалтқышты периодты түрде тоқтату әдісінің артықшылықтары: агрегатты тоқтатқан кезде электр энергиясын қолдану тоқтайды;  тұрақтанған жұмыс кезінде ПӘК сақталады; кемшіліктері: тізбекті тоқ параметрлерінің күрт өзгеруі; компрессорлық агрегатты қосу және тоқтату операциясын жиі қайталау.

2. Компрессорды периодты түрде тоқтату (қозғалтқыш жұмыс істеп тұрғанда). Бұл әдісті қолдану үшін компрессор мен жетек арасында электромагниттік муфта орнатылады. Артықшылығы: тізбектегі ток параметрлерінің ауытқуы болмайды. Кемшілігі: үнемділігі төмен (себебі қозғалтқыш бос жүріспен жұмыс істейді).

3. Компрессордың айналу жиілігін өзгерту. Айналу жиілігін сатылы және үзіліссіз өзгертуге болады. Егер көп жылдамдықты электрлік қозғалтқыш қолданылса, (N <100 кВт болғанда), онда сатылы реттеу болады. Егер іштен жану қозғалтқышы қолданылса, онда үзіліссіз реттеу болады.

Компрессор кірісіндегі және шығысындағы құбырөткізгіштер коммуникациясына әсер ету әдісі:

1. Сору құбырөткізгішіндегі дроссельдеу. Бұл әдіс арқылы компрессордың өнімділігін номинал мәнінен нөлдік мәнге дейін бір қалыпты өзгертуге болады.

2. Кірістегі ысырманы периодты ашып-жабу. Бұл әдісті қолдану үшін көп сатылы коммуникацияның жұмыс тәртібін реттегенде сатылар арасындағы жұмыстың өзара алмасуы болады. Сондықтан компрессордың жұмыстық тораптарындағы шток, шатун, кривошип иенді біліктің жұмыс динамикасы және оларға әсер ететін күштер өзгереді. Күштердің өзгеруі кей жағдайда кері әсер етуі де мүмкін.

1.  Газды айналымдық тізбекпен жіберу – байпастау.   Бұл әдісті іске асыру үшін компрессордың шығыс келтеқұбыры оның кіріс келтеқұбырымен айналымдық тізбек арқылы жалғанады. Айналымдық тізбектегі байпастық клапан толықтай немесе шамалап ашық болады. Егер компрессор бос жүріспен жұмыс істесе қуат шығындары көп болады. Бұл әдістегі реттеу бірқалыпты өтеді.

Клапандарға әсер ету әдісі:

1. Сору клапандарын қысу (сығымдау).

Бұл жағдайда жұмыс істеп тұрған компрессор сатыларының сору клапандары арнайы автоматтандырылған жүйенің көмегімен ашылады, сондықтан цилиндрге берілетін ауа сығымдау және айдау жүрісінде сору кеңістігіне лақтырылады (сурет 36).Айдау тізбегіне газ бнрілмейді, яғни поршендік компрессордың бос жүрісі болады. Клапандарды жартылай сығымдау дроссельдеуге байланысты энергияны көп шығындайды. Ең үлкен кемшілігі – пластиналарға қосымша әсер ету олардың тез істен шығуына әкеледі.

2. Поршеннің жүріс бөлігінде сору клапандарын сығымдау.

Сору клапандары сығымдау және айдау жүрісінің бөліктерінде сығымдалады. Одан кейін газдың сығымдалуы тоқтатылып газдың қалған бөлігі (цилиндрдегі) сығымдалып тұтынушыға жіберіледі. Бұл әдіспен өнімділікті біртіндеп реттеуге болады.

3. Сығымдау жүрісінде қайта жіберу клапанын толық және жартылай ашу.

Бұл әдісте сору клапандарының пластиналарын сығымдаудың орнына цилиндрде арнайы қайта жіберу клапандары қолданылады.Осы клапандар компрессордың соруымен сығымдау жүрісінің бірінші жартысында жалғасады. Сығымдау жүрісінің екінші жартысында клапандар поршенмен жабылады. Клапандарды толық ашқанда – сатылы реттеу жасалады, алклапандарды жартылай ашқанда  - өнімділік біртіндеп өседі. Бұл әдісте сығымдау жүрісінде дроссельдік шығындар болады. Артықшылығы – іске асырылуы қарапайым.

36 сурет – Сору клапандарын сығымдау әсерінен көлемнің азаюы.

3. Сығымдау жүрісінде қайта жіберу клапанын толық және жартылай ашу.

Бұл әдісте сору клапандарының пластиналарын сығымдаудың орнына цилиндрде арнайы қайта жіберу клапандары қолданылады.Осы клапандар компрессордың соруымен сығымдау жүрісінің бірінші жартысында жалғасады. Сығымдау жүрісінің екінші жартысында клапандар поршенмен жабылады. Клапандарды толық ашқанда – сатылы реттеу жасалады, алклапандарды жартылай ашқанда  - өнімділік біртіндеп өседі. Бұл әдісте сығымдау жүрісінде дроссельдік шығындар болады. Артықшылығы – іске асырылуы қарапайым.

Өлі  кеңістікке әсер ету әдісі.

Компрессордың өлі көлеміне қосымша тұрақты немесе айнымалы көлемді кеңістік қосылады (компрессор жүрісіндегі цилиндр жүрісінде). Қосымша көлемдер цилиндрдің сыртында баллондарда орналасады. Бұл әдісте берілістің көлемдік коэффициенті, компрессордың көлемдік өнімділігі және сығымдау жұмысы азаяды, яғни өнімділіктің азаюымен меншікті жұмыс мәні азаяды. Кемшіліктері – поршендік нығыздамаларда үйкеліс шығыны көбейеді және майлау шарттары нашарлайды.

Біріктірілген әсер ету әдісін жүзеге асыру үшін жоғарыда аталған әдістер біріктіріліп қолданылады.

Негізгі әдебиеттер: 3 (222-232 б.); 11 (12-16).

Қосымша әдебиеттер: 8 (178-200 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. Ортадан тепкіш компрессордың жұмыс тәртібін реттеу үшін қандай әдістер қолданылады?

2. Поршендік компрессордың жұмыс тәртібін реттеу үшін қандай әдістер қолданылады?

3. Помпаж деген не? Оның туындау себептері қандай?

4. Жұмыстық дөңгелектің кірісінде орналасқан бағыттауыш аппарат арқылы компрессордың жұмыс тәртібін қалай реттеуге болады?

15 ДӘРІС. Компрессорлық станцияда негізгі және көмекші жабдықтарды монтаждау

ГАА-ты монтажтау бірнеше кезеңнен тұрады. Оның бірінші кезеңі құжаттармен танысу кезеңі. Құжаттар шартты түрде үш түрге бөлінеді.

Бірінші топқа жобалау институттарымен, бас жобалаушымен және оның көмекші жобалаушыларымен орындалатын құжаттар түседі. Оған құрылыстың негізгі нысандары түсірілген бас жоспар кіреді. КС жобасының технологияық бөлігіне – жалғану торабы, жалғану торабынан КС-ға дейінгі газқұбырөткізгіші, цехтар арасындағы технологиялық коммуникациялар, ГАА-тың және басқа барлық технологиялық жабдықтардың байланысуы кіреді. Сонымен қатар жоба құрамына келесі тараулар кіргізіледі:

•  құрылыстық;
•  КС-ны басқару және автоматтандыру;
•  КС-ны энергиямен, жылумен, сумен қамтамасыз ету және канализация жүйелері;
•  Байланыс және қоршаған ортаны қорғау.

Әрбір тарау бойынша сызбалардан басқа түсіндірме жазба жасалады, онда негізгі жобалық шешімдер, нормативтік құжаттарға сілтемелер беріледі.

Жобалық құжаттамада жүйелердің технологиялық үлгі-сызбалары, тораптар мен бөлшектердің нақты сызбалары, сондай-ақ биіктік белгілері, орнатылатын жабдықтан қашықтық көрсетілетін бекіту сызбалары болады.

Сонымен қатар жобалық құжаттамада тапсырыс беретін спецификация болады. Сол спецификацияға сәйкес жабдық алынады.

Техникалық құжаттаманың екінші тобына завод-дайындаушылардан жабдықпен бірге келген сипаттама, сызулар және паспорттар кіреді. Паспорт негізгі құжат болып табылады. Соған байланысты жабдықтың барлық жұмыстық көрсеткіштері, монтаждаудың , пайдаланудың және жөндеудің өзіндік ерекше жағдайлары анықталады.

ГАА-ты монтаждауға қажетті құжаттар қатары төмендегідей:

•  бақылау жинастыруының және заводтағы сынағының нәтижелерімен берілген жабдықтың (машиналардың, аппараттардың, арматураның, бақылау-өлшеу құралдарының) паспорттары;
•  жинақталу тізбелері;
•  жабдықты монтаждау және іске қосу бойынша техникалық жағдайлар немесе нұсқаулар;
•  завод-дайындаушы берген нақты жинастыру саңылауларының тізбелері;
•  негізгі және көмекші жабдықтардың астына қоятын фундамент сызбалары;
•  газотурбиналық қондырғының және айдағыштың фундаменттік жиектерінің бекітілу сызбалары;
•  агрегаттың монтаждық тораптарының сызбалары;
•  газотурбиналық қондырғының жылулық үлгі-сызбасы;
•  рекуператордың, ауа сору камерасының, түтін құбырларының, майды ауамен салқындату аппараттарының бекіту сызбалары;
•  отындық газ, іске қосу газы, майлау, нығыздау, реттеу және сақтандыру жүйелерінің принципиалдық үлгі-сызбалары;
•  құбырөткізгіштердің (технологиялық, отындық газдың, іске қосу газының, импульстік газының, ауаның, майлау, дренаждық және т.б.) бекіту сызбалары;
•  құбырөткізгіштердің бөлшектері мен тораптарының сызбалары, құбырөткізгіштер мен жабдықтың бөлшектері мен тораптарына спецификациялар, құбырөткізгіш тіректерінің сызбалары;
•  металл конструкциялардың, алаңдардың және сатылардың сызбалары;
•  ақпараттық хаттар жинағы.

Техникалық құжаттаманың үшінші тобын монтаждау ұйымы береді. Ол жұмыстарды жүргізу жобасы (ЖЖЖ) деп аталады. ЖЖЖ құрамына технологиялық карталар, үлгі-сызбалар,монтаждау жұмыстарын жүргізу тәртібін және әдістерін анықтайтын сипаттамалар кіреді. ЖЖЖ-да монтаждау алаңын жоспарлау, онда қажетті құрал-жабдықты орналастыру, оларға электр энергиясын, сығымдалған ауаны , суды әкелу көрсетіледі. Онда, сондай-ақ монтаж жасаушылар санын, материалдар мен құрал-аспап мөлшерін анықтау есебі беріледі.

37 сурет – ГАА жабдығын орнатуға арналған алаңды монтаждау үлгі-сызбасы: 1-ұршық; 2-дефектация столы; 3-стеллаж; 4-аспаптарға арналған шкаф; 5-стеллаж; 6-турбинаны көтеріп-тасымалдау құралы; 7- айдағышты көтеріп-тасымалдау құралы;  8-электрлік доғалы дәнекерлеу бекеті; 9- газбен дәнекерлеу бекеті; 10-ауалық комрессор; 11-айдағыштың гильзасын шығаратын құрал; 12- айдағыштың гильзасы; 13-ТҚТ және лақтыру келтеқұбырының қақпағы; 14-турбокомпрессор қақпағы; 15-ЖҚТ роторы; 16-ТҚТ роторы; 17-аралық білік.

ГАА-ты монтаждауға дайындаудың келесі кезеңі- монтаждау алаңдарын жабдықтау (37 сурет). ГАА-тың спецификациясын ескерсек монтаж алдындағы тексеру агрегат фундаментке орнатылғаннан кейін ғана жасалады, яғни бұл алаңдар ГАА-тың жанында немесе айналасында орналасады (33- сурет). Монтаждау алаңдарында майда жабдықты немесе орнату алдында тексеруді қажет ететін жабдықты қабылдайтын орындар жасалады. Бұл алаңдарда электрлік дәнекерлеу жабдықтарын орнату орны да болуы керек.

Алаңға жарық беру үшін және электрлік қондырғымен жұмыс істеу үшін 12 және 220 В кернеуге арналған арматурасы бар қалқан орнатылады. Монтаж жасаушылар мен құрылысшылар бірге жұмыс істеген кезде монтаж аймағы қоршалып, ескерту плакаттары ілінуі керек.

Монтаждау жұмыстарын бастау алдында келесі қондырғылар дайын болуы керек:

•  жабдықты қоймадан орнату орнына дейін апаратын жолдар мен механизмдер;
•  ішкі температураны +50С-ден төмендетпей ұстап тұратын, атмосфералық жауын-шашыннан қорғайтын ГАА-тың жабындысы;
•  негізгі және көмекші жабдықты орнатуға арналған фундаменттер;
•  жобаға сәйкес жабындылар, алаңдар, қоршаулар, сатылар;
•  турбина бөліміндегі және айдағыштар цехындағы қара еден;
•  жобаға сәйкес жабдықтар мен материалдар.

Айдағыш пен турбина блоктарын монтаждау жұмыстарын завод-дайындаушылардың берген нұсқауларына және жұмысты жүргізу жобасына сәйкес арнайы монтаждау ұйымдары жүргізеді.

Монтаждау жұмыстарын жүргізу алдында фундаменттік тартқыштарды (анкерлік болттарды) және гайкаларды майдан, топырақтан, тоттанудан тазартып, керосинде жуып, таза мақта-матамен сүрту керек.

Болттардың оймалары қисық, майысқан,терең кесілген болса, онда оларды ауыстыру керек. Бұрандасына гайканы бұраған кезде тістесудің жоқтығын тексеру керек. Анкерлік тартқыштардың бұрандаларын графиттік маймен майлау қажет.

Айдағыштың, турбиналардың және басқа жабдықтың жиектерін орнату алдында олардың төменгі тірек беттерін бояудан, консервациядан, тоттанудан тазалау керек.

ГАА-ты монтаждау кезінде алдымен фундаментке айдағышты, одан кейін турбинаны және басқа көмекші жабдықты орнатады.

Монтаждалатын жабдық алдымен ағаш тақтайларға орнатылып, одан кейін домкраттардың көмегімен тұрақты сына немесе жазық түріндегі алаңдарына орнатылады.

Соңғы уақытта сфера түріндегі алаңдар жиі қолданылады. Оларды қолдану кезінде дайындық жұмыстарының көлемі азаяды.

Айдағыштың монтаждалуы жүк көтергіштігі сәйкесінше болатын крандармен жасалады. Айдағыштың корпусы фундамент өсі бойынша сыналы төсемелерге орнатылады. Сыналы төсемелер әрбір фундаменттік болттың екі жағынан орнатылады. Сыналардың агрегат астындағы орнатылуы қалыңдығы 0,03 мм сырықпен, ал отырғызылу тығыздығы балғамен ұрып тексеріледі.

Одан ары жиек тесіктеріне фундаменттік тартқыштар орнатылады. Анкерлік болттар анкерлік құдықтардың қабырғаларына тимейтіндей болуы керек.

Айдағышты орнату кезінде қондырғы корпусының көлденең болуы өзара перпендикуляр екі бағытта тексеріледі. Көлденеңдіктен ауытқу 1 м-ге 0,1 мм-ден аспауы керек. Одан кейін сору және айдау келтеқұбырларының өстері фундамент өстерімен салыстырылып тексеріледі.

Жоғарыдағы тексерулерді орындағаннан кейін анкерлік болттарды құюға дайындайды. Бұл кезде құдықтардың таза болуына, температураның төмендемеуіне назар аудару керек.

Айдағышты орнатып болғаннан кейін турбиналар тобы монтаждалады. Турбоблоктың монтаждалуы айдағыштың монтаждалуына ұқсас жасалады.

Турбоблок жиектерін сыналарға орнатқаннан кейін айдағыш пен турбинаның өзара орталықтандырылуын тексеру керек, айдағыштан турбоблокқа дейінгі қашықтық сызбаларға сәйкес келетінін тексеру керек, айдағыш пен турбинаның еңістіктерін тексеру керек.

Орталықтандыру, биіктік белгілері, жабдық арасындағы қашықтық бойынша талаптарды қамтамасыз еткеннен кейін анкерлік болттар құйылады. Анкерлік болттардың берік орнатылуы идикатор арқылы тексеріледі.

Турбоблоктың көлденең кеңістіктегі нақты орналасуы гидростатикалық деңгеймен (38 -сурет) тексеріледі. Бұл өлшеулер газотурбиндік қондырғының құбырөткізгіштері жалғанбай тұрып жасалады. Биіктік белгілері гидродеңгейдің екі басының көмегімен өлшенеді: ол үшін оның бір басы реперге, ал екінші басы кезекпен жиектің өлшенетін реперлік алаңдарына орнатылады. Өлшеу нәтижелері завод берген паспортпен немесе формулярмен тексеріледі. Өлшеу   нәтижелері завод мәндерінен ±0,03 мм-ден артық ауытқымауы керек.

Барлық жағдайда агрегаттың орталықтандырылуы арнайы жабдықтың көмегімен жасалады. Егер ротор өстерінің өстен ауытқуы 0,1 мм-ден аспаса орталықтандыру қабылданады.

Орталықтандыру соңғы рет технологиялық құбырөткізгіштерді жалғағаннан кейін тексеріледі.

Орталықтандыру нәтижелері ГАА-тың жөндеу формулярына енгізіледі. Орталықтандыру біткеннен кейін күштік турбина мен айдағыш аралығына тісті муфта орнатылады.

38 сурет – Реперлік алаңдардың белгілерін гидростатикалық деңгеймен тексеру үлгісі: 1-турбоблок жиегі; 2-реперлік алаң; 3-гидростатикалық деңгей; 4-репер; 5-фундамент.

Негізгі әдебиеттер: 3 (339-378 б.).

Қосымша әдебиеттер: 8 (237-254 б.).

Бақылау сұрақтары:

1. ГАА-ты монтаждауға қажетті құжаттар қатарына не кіреді?

2. Монтаждау жұмыстарын бастау алдында қандай қондырғылар дайын болуы керек?

3. Турбоблоктың көлденең кеңістіктегі нақты орналасуы қалай тексеріледі?

4. Соңғы рет агрегаттың орталықтандырылуы қай кезде тексеріледі?

2.3 Тәжірибелік сабақтарының жоспары

1. Магистралдық құбырөткізгіштің механикалық есебі.

Тапсырмалар:

1. Құбырөткізгіш материалын таңдау.

2. Құбырөткізгіштің қабырға қалыңдығын анықтау. Әртүрлі жүктемелерге тексеру.

Әдістемелік ұсыныстар: Анықтамалық мәліметтерді дұрыс қолдану. Құбырөткізгіштің қабырға қалыңдығына әсер ететін жүктемелерді есте сақтау.

Негізгі әдебиеттер:  8 нег. [41-188].

Қосымша әдебиеттер: 5 көм. [42-105].

Бақылау сұрақтары:

1. Құбырөткізгіш материалын қандай фактоларға байланысты таңдайды?

2. Құбырөткізгіштің қабырға қалыңдығына қандай жүктемелер әсер етеді?

3. Магистралдық құбырөткізгіштер қандай категорияларға бөлінеді?

2. Мұнай құбырөткізгішінің технологиялық есебі. Алғашқы мәліметтерді өңдеу. Гидравликалық есеп.

Тапсырмалар:

1. Сорап маркасын таңдау.

2. Құбырөткізгіштегі толық арынның жоғалуын есептеу.

3. Сораптық станциялардың санын анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Сорап маркасын және олардың байланысын дұрыс таңдау қажет. Құбырөткізгіштің және сораптық станциялардың біріктірілген сипаттамасын тұрғызу.

Негізгі әдебиеттер:  8 нег. [171-288].

Қосымша әдебиеттер: 2 көм. [76-92].

Бақылау сұрақтары:

1. Құбырөткізгіштің гидравликалық ылдиы қалай анықталады?

2. Құбырөткізгіштегі турбуленттік ағыс аймақтарын атаңыз.

3. Қандай жағдайда сораптық станциялардың саны алкен жаққа, ал қандай жағдайда кіші жаққа дөңгелектенеді?

3. Ортадан тепкіш сораптардың негізгі көрсеткіштерін есептеу. Эмпирикалық коэффициенттерді анықтау.

1. Тапсырмалар:

1. Ортадан тепкіш сорап сипаттамасының аналитикалық теңдеулерін қолдану арқылы берілісті, арынды, пайдалы әсер коэффициентін анықтау.

2. Эмпирикалық коэффициенттерді есептеу.

Әдістемелік ұсыныстар: Анықтамалық мәліметтерді дұрыс қолдана білу. Ортадан тепкіш сорап сипаттамасының аналитикалық теңдеуінің мәнін түсіну.

Негізгі әдебиеттер:  8 нег. [71-88].

Қосымша әдебиеттер: 2 қос. [102-105].

Бақылау сұрақтары:

1. Ортадан тепкіш сорап сипаттамасының аналитикалық теңдеулері қандай жағдайларда қолданылады?

2. Ортадан тепкіш сораптың суға арналған эмпирикалық коэффициенттері қалай анықталған?

3. Ең тиімді беріліс қалай анықталады?

4. Сораптың құбырөткізгішке жұмысы. Ортадан тепкіш сораптың сипаттамасын қайта есептеу.

Тапсырмалар:

1. Магистралдық құбырөткізгішке сорап маркасын таңдау.

2. Сораптық агрегаттарды тізбектей және параллель жалғау арқылы сораптық станцияның қосынды сипаттамасын тұрғызу.

3. Сораптың қуатын анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Ортадан тепкіш сораптың техникалық сипаттамасында келтірілген тәуелділіктерге көңіл бөлу және осы тәуелділіктерді дұрыс қолдана білу. Сораптың массалық және көлемдік берілістері арасындағы байланысты ескеру.

Негізгі әдебиеттер:  2 нег. [32-45], 4 нег. [96-102], 8 нег. [87-141].

Қосымша әдебиеттер: 2 көм. [54-67]

Бақылау сұрақтары:

1. Ортадан тепкіш сораптың техникалық сипаттамасы деген не?

2. Ортадан тепкіш скрап қандай көрсеткіштер арқылы таңдалады?

3. Сораптың қуаты қалай анықталады?

5. Сораптың жұмыстық есептеулері. Негізгі көрсеткіштерді анықтау.

Тапсырмалар:

1. Пропорционалдық теңдеулерін қолданып сораптық станцияның негізгі техникалық көрсеткіштерін анықтаңыз.

2. Айдалатын сұйық тұтқырлығының сорап сипаттамасына әсер етуіне байланысты сорап сипаттамасын қайта есептеңіз.

3. Сораптың жібірілетін сору биіктігін анықтап, тегеуріндік сорап маркасын таңдау.

Әдістемелік ұсыныстар: Пропорционалдық теңдеулері қандай жағдайларда қолданылатынына мән беру. Айдалатын сұйық тұтқырлығын анықтау жолына көңіл бөлу керек. Тегеуріндік сораптар қандай мақсатта қолданылатынын еске түсіру қажет.

Негізгі әдебиеттер:  2 нег. [54-62], 8 нег. [152-168].

Қосымша әдебиеттер: 2 қос. [89-97]

Бақылау сұрақтары:

1. Пропорционалдық теңдеулері арқылы қандай шамаларды анықтауға болады?

2. Не себептен ортадан тепкіш сораптың сипаттамасы қайта есептелінеді?

3. Сораптың жібірілетін сору биіктігі қалай анықталады?

6. Ортадан тепкіш сораптың кавитациялық тұрақтылық есептері.

Тапсырмалар:

1. Сораптық станцияның резервуарларындағы жіберілетін ең төменгі деңгейді анықтау.

2. Сораптық станция резервуарларында технологиялық деңгейді анықтау.

3. Сораптың әкелуші құбырын кавитациялық орнықтылыққа тексеру. Тегеурінді сораптарды тереңдету есебі.

Әдістемелік ұсыныстар: Сораптардың және резервуарлардың технологиялық құбырөткізгіштермен байланысуына мән беру. Айдалатын мұнайдың физика-химиялық сипаттамаларымен танысу керек. Тегеуріндік сораптардың кірісінде кавитация болдырмас үшін қандай шаралар қолданылатынын еске түсіру.

Негізгі әдебиеттер:  2 нег. [56-59], 7 нег. [45-52], 8 нег. [171-175].

Қосымша әдебиеттер: 2 қос. [72-79].

Бақылау сұрақтары:

1. Резервуарларда жіберілетін ең төменгі деңгей деп қандай деңгейді айтады?

2. Сораптық станция резервуарларындағы технологиялық деңгей не үшін анықталады?

3. Тегеурінді сораптарды тереңдету есебінде негізгі қандай көрсеткіш ескеріледі?

7. Сораптық станцияның резервуарларындағы мұнайдың технологиялық қалдығын анықтау есебі.

Тапсырмалар:

1. Құбырөткізгіштегі ағыс тәртібін анықтау.

2. СС резервуарларындағы технологиялық қалдық деңгейін анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Мұнайдың физика-химиялық қасиеттерімен танысу қажет. Технологиялық құбырөткізгішті бөліктерге дұрыс бөлу.

Негізгі әдебиеттер:  2 нег. [78-159]

Қосымша әдебиеттер: 2 көм. [177-179].

Бақылау сұрақтары:

1. Резервуарлардағы технологиялық де? гей қандай мақсаттарда анықталады?

3. Технологиялық құбырөткізгіштердегі мұнайдың ағыс жылдамдығына қандай факторлар әсер етеді?

8. Газдың негізгі физикалық қасиеттерін анықтау 

Тапсырмалар:

1. Стандартты және қалыпты жағдайларда газдың тығыздығын анықтау.

2. Нақты газдаң негізгі көрсеткіштерін анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Газдың физика-химиялық қасиеттерімен танысу қажет. Идеал және нақты газдың қасиеттерін еске түсіру.

Негізгі әдебиеттер:  3 нег. [18-59]

Қосымша әдебиеттер: 1 көм. [17-72].

Бақылау сұрақтары:

1. Газдардың физикалық қасиеттері қандай факторлардан тәуелді болады?

2. Стандартты жағдай қалыпты жағдайдан қалай ерекшеленеді?

9. Газ құбырөткізгішінің гидравликалық және жылулық есебі.

Тапсырмалар:

1. Газ құбырөткізгішіндегі ағыс тәртібін анықтау.

2. Көп желілі газ құбырөткізгішінің қарапайым гидраликалық есебін жүргізу.

3. Жылулық есеп теңдеулеріне кіретін кейбір көрсеткіштерді анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Газдың қасиеттерін еске түсіру. Газ құбырөткізгішіндегі ағыс тәртібін дұрыс анықтау.

Негізгі әдебиеттер:  2 нег. [278-359]

Қосымша әдебиеттер: 2 көм. [275-379].

Бақылау сұрақтары:

1. Компрессорлық агрегат қалай анықталады?

3. Құбырөткізгіштегі газ жылдамдығына қандай факторлар әсер етеді?

10. Ортадан тепкіш айдағыштармен жабдықталған компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін реттеуді есептеу.

Тапсырмалар:

1. Негізгі көрсеткіштерді анықтау.

2. Жабдықтарды таңдау.

3. Ортадан тепкіш айдағыштармен жабдықталған компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Табиғи газдың физика-химиялық қасиеттерін анықтауды еске түсіру. Компрессорлық станцияның негізгі жабдығын дұрыс таңдау. Әртүрлі анықтамалық мәліметтерді дұрыс пайдалану.  

Негізгі әдебиеттер:  3 нег. [158-161], 11 нег. [5-17].

Қосымша әдебиеттер: 1 көм. [84-92], 3 [98-114].

Бақылау сұрақтары:

1. Ортадант епкіш айдағыштың негізгі техникалық көрсеткіштерін қалай анықтайды?

2. Компрессорлық агрегаттардың жалғануы қалай таңдалады?

3. Компрессорлық станцияның жұмыс тәртібіне қандай жағдайлар әсер етеді?

11. Ортадан тепкіш айдағыштарда помпаж аймағын анықтау Тапсырмалар:

1. Ортадан тепкіш компрессорларда помпаждың туындауын болдыратын факторларды анықтау.

2. Ортадан тепкіш айдағыштың помпажға қарсы қорын есептеу.

Әдістемелік ұсыныстар:

Компрессордың негізгі техникалық көрсеткіштері арасындағы байланыстарға көңіл бөлу. Ортадан тепкіш айдағыштың жұмысына помпаждың әсер етуіне ерекше көңіл бөлу.

Негізгі әдебиеттер:  3 нег. [148-157], 10 нег. [10-12].

Қосымша әдебиеттер: 1 көм. [75-82], 3[173-185].

Бақылау сұрақтары:

1. Помпаж құбылысы деген не?

2. Помпажды болдырмау үшін қандай шаралар қолданылады?

12. Поршендік компрессорлармен жабдықталған компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін реттеу есептеу.

Тапсырмалар:

1. Негізгі көрсеткіштерді анықтау.

2. Жабдықты таңдау.

3. поршендік компрессорлармен жабдықталған компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Газдың негізгі физика-химиялық қасиеттерін еске түсіру. Компрессорлық станцияның негізгі жабдығын дұрыс таңдау және байланыстыру.  

Негізгі әдебиеттер:  3 нег. [158-161], 11 нег. [35-57].

Қосымша әдебиеттер: 1 көм. [84-92], 3 [98-114].

Бақылау сұрақтары:

1. Поршендік компрессорлардың негізгі техникалық көрсеткіштері қалай анықталады?

2. Компрессорлық станцияның жұмыс тәртібіне қандай жағдайлар әсер етеді?

13. Компрессорлық станцияның жұмыс тәртібін жоспарлау кезінде ГТҚ-ның бар қуатын есептеу 

Тапсырмалар:

1. ГТҚ бар қуатын анықтау.

2. Сығымдалатын газдың көрсеткіштері бойынша айдағыштың кірісіндегі қуатты анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Газотурбиндік қондырғының жұмыс тәртібін еске түсіру. Негізгі техникалық көрсеткіштері арасындағы тәуелділіктерге көңіл бөлу.

Негізгі әдебиеттер:  3 нег. [148-157], 10 нег. [10-12].

Қосымша әдебиеттер: 1 көм. [75-82], 3[173-185].

Бақылау сұрақтары:

1. Газотурбиндік қондырғылар деген не?

2. Біліктегі бар қуат нақты қуаттан қалай ерекшеленеді?

14. ГТҚ үшін отындық газдың шығынын анықтау. Газтурбиндік цехтардың өзіндік қажеттеріне табиғи газдың шығынын нормалау.

Тапсырмалар:

1. ГТҚ қажетті отындық газдың шығынын есептеу.

2. Ортадан тепкіш айдағыштың және ГТҚ техникалық күй коэффициентін анықтау.

Әдістемелік ұсыныстар:

Газотурбиндік қондырғының жұмыс істеу принципін еске түсіру. КС өз қажеттеріне табиғи газдың жұмсалуын нормалауға әсер ететін факторларға көңіл бөлу.

Негізгі әдебиеттер:  3 нег. [248-307], 10 нег. [110-114].

Қосымша әдебиеттер: 1 көм. [275-306], 3[173-185].

Бақылау сұрақтары:

1. КС- да отындық газ қандай мақсаттарда қолданылады?

2. Ортадан тепкіш айдағыштың және ГТҚ техникалық күй коэффициентін анықтау үшін қандай әдістеме қолданылады?

15. Газды тасымалдауға дайындау есептері

Тапсырмалар:

1. Айдалатын газдың негізгі қасиеттерін анықтау.

2. Газды механикалық қоспалардан тазарту есебі және тазарту жабдықтарын таңдау.

3. Газды салқындату есебі.

Әдістемелік ұсыныстар: Табиғи газды тасымалдауға дайындау кезінде қандай операциялар атқарылатынына мән беру. Газдың көрсеткіштерін анықтау бойынша әртүрлі номограммаларды дұрыс қолдана білу.

Негізгі әдебиеттер:  3 нег. [56-87], 12 нег. [4-17].

Қосымша әдебиеттер: 1 қос. [45-52], 3 [38-46].

Бақылау сұрақтары:

1. Табиғи газдың критикалық температурасы мен қысымы қалай анықталады?

2. Газды механикалық қоспалардан тазарту есебінде негізгі ескерілетін көрсеткіш қандай?

3. Газды салқындату есебі қандай кезеңдерден тұрады?

2.4 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары (СОӨЖ)

№	Тапсырмалар	Өткізу түрі	Әдістемелік ұсыныс	Ұсынылатын әдебиетке сілтеме
I	II	III	IV	V
1	Сораптық және компрессорлық станциялардың технологиялық нысандары. Сораптық және компрессорлық станциялардың принципиалдық технологиялық үлгі-сызбалары	Презентация	Басты және аралық айдау станцияларының құрылыс құрамындағы ерекшеліктерге мән беріңіз.	7 нег.[46-48], 9 нег. [9-11].
2	Магистралдық құбырөткізгіш бойында орналасқан сораптарға қойылатын негізгі талаптар, НМ сериялы сораптардың қалыпты қатары және тегеуріндік сораптар. Агрегаттарды байланыстырудың принципиалдық үлгілері	Көрнекі құралдар қолдану, әртүрлі мысалдар қарастыру	НМ сериялы сораптардың қолданылатын аймақтарына мән беру, жалғану түрлеріне ерекше көңіл бөлу керек.	2 нег. [51-64], 7 нег.[61-65]
3	Сораптық агрегаттардың көмекші жабдықтары мен жүйелері	Презентация	Тікелей сораптық агрегатқа қатысты көмекші жүйелердің жұмысына көңіл бөлу.	1 нег. [89-102], 2 нег. [102-145].
4	Магистралдық құбырөткізгіштерге қолданылатын айдау жүйелері	Іскерлік және дидактика-лық ойын	Әрбір айдау жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктеріне қарап салыстырмалы сипаттама жасау.	7 нег. [52-56], 5 қос. [22-28].
5	Ортадан тепкіш сораптардың негізгі көрсеткіштерін есептеу. Эмпирикалық коэффициенттерді анықтау	Есеп шығару	Анықтамалық мәліметтерді дұрыс қолдана білу.	8 нег. [71-88], 2 қос. [102-105].
6	Мұнай және мұнай өнімдерін айдауда сораптың кірісіндегі қысымды анықтау	Есеп шығару	Ортадан тепкіш сораптың кірісінде болатын кавитация құбылысын еске түсіру.	8 нег. [96-101], 2 қос. [111-112]
7	Сораптық агрегаттардың және станцияның жұмыс тәртібін реттеу	Логикалық тапсырмалар	Әртүрлі жағдайларға жұмыстық тәртіпті реттеудің дұрыс әдісін таңдай білу.	6 нег.[145-178], 5 қос. [75-79].
8	Сораптық және компрессорлық агрегаттарды монтаждау	Презентация	Агрегаттардың дұрыс орталықтандырылуына мән беру.	1 нег. [141-158], 7 қос. [181-201].
9	Компрессорлық станцияның негізгі көрсеткіштері. Газ айдайтын агрегаттардың жұмыс істеу принциптері. Әртүрлі жетектердің салыстырмалы сипаттамасы. Агрегаттардың принципиалдық жалғану үлгілері	Тренинг	Агрегаттардың принципиалдық жалғану үлгілеріне ерекше көңіл бөлу.	1 нег. [160-192], 8 қос. [180-195].
10	Газ айдағыш агрегаттардың көмекші жабдықтары мен жүйелері	Тест	Көмекші жабдықтары мен жүйелерінің атқаратын қызметтеріне мән беру.	1 нег. [174-201], 3 нег. [96-145], 5 нег. [91-114].
11	Газ айдағыш агрегаттарды жинастыру. Олардың айналымдарында қолданылатын тіректер	Логикалық тапсырмалар	Тіректердің түрлеріне байланысты қолдану орнын білу.	3 нег. [123-156], 7 қос. [235-241],
12	Компрессорлық станцияны басқаруды автоматтандыру жағдайы	Сөз сайысы	Автоматтандыру жағдайының маңыздылығына мән беру.	1 нег. [256-264], 8 қос. [205-214].
13	Ортадан тепкіш және поршендік компрессорлардың жұмыс тәртібін реттеу әдістері	Логикалық тапсырмалар	Әртүрлі жағдайларға жұмыстық тәртіпті реттеудің дұрыс әдісін таңдай білу.	2 нег. [321-354], 8 қос. [178-200].
14	Компрессорлық станциядағы технологиялық құбырөткізгіштердің орнықтылығын есептеу	Есеп шығару	Технологиялық құбырөткізгіштердің дұрыс орналасуына көңіл бөлу.	3 нег.[368-374], 2 [117-124].
15	Компрессорлық станция құбырөткізгіштерінің кернелген-деформацияланған жағдайын есептеу	Есеп шығару	Технологиялық құбырөткізгіштердің деформациясына әсер ететін жағдайларды ескеру.	3 нег.[375-378], 2 [125-127].

 

2.5 Студенттердің өздік жұмыстары бойынша сабақ жоспары (СӨЖ)

№	Тапсырмалар	Әдістемелік ұсыныс	Ұсынылатын әдебиетке сілтеме
I	II	III	IV
1	Қазақстан территориясында төселген магистралдық құбырөткізгіштерге және олардың бойында орналасқан айдау станцияларына шолу	Құбырөткізгіштерді төсеудіңжәне айдау станцияларын тұрғызудың қазіргі заман технологиясына көңіл бөлу.	Интернет, мерзімдік басылымдар, 5 қос. [25-38].
2	Шетелдік және транзиттік магистралдық құбырөткізгіштерге шолу	Шетелдік және транзиттік магистралдық құбырөткізгіштерді отандық құбырөткізгіштермен салыстыру керек.	Интернет, мерзімдік басылымдар, 5 қос. [25-38].
3	Негізгі және тегеуріндік сораптар. Сораптар мен сораптық станцияның арындық сипаттамалары	Сораптардың жұмысындағы ерекшеліктерге, олардың арындық сипаттамаларының маңызына ерекше мән беру керек.	1 нег. [58-96], 2 нег. [46-78],7 нег. [43-61], 5 қос. [67-74].
4	Сораптық станциялардың санын анықтау	Есеппен алынған станция санын үлкен және кіші жаққа қарай дөңгелектеу ерекшеліктерін түсіну.	7 нег. [78-81], 8 нег. [104-115], 2 қос. [81-98], 5 қос. [107-115]
5	Лупинг пен орнатылымдары бар құбырөткізгіш трассасына сорап станцияларын орналастыру	Құбырөткізгіш трассасына сорап станцияларын орналастыру кезіндегі ерекшеліктерге мән беру.	7 нег. [78-81], 8 нег. [104-115], 2 қос. [81-98], 5 қос. [107-115]
6	Мұнай өнімдерін тізбектей айдайтын магистралдық құбырөткізгіштерде айдау станцияларын орнату	Мұнай өнімдерін тізбектей айдау технологиясының ерекшеліктерін түсіну.	7 нег. [78-81], 8 нег. [104-115], 2 қос. [81-98], 5 қос. [107-115]
7	Магистралдық құбырөткізгіште гидравликалық соққыларды болдырмау әдістері	Гидравликалық соққыларды болдырмаудың қазіргі заманғы әдістеріне жан-жақты шолу жасау.	6 нег. [118-127], 5 қос. [78-84]
8	Ортадан тепкіш сораптарда кавитация құбылысын болдырмаудың қазіргі заманғы әдістері	Кавитация құбылысының қауіптілігін түсіну.	2 нег. [113-127], 4 нег. [214-219], 5 нег. [223-245], 5 қос. [245-256]
9	Компрессорлық станцияларда жұмыс істеген газды утилизациялаудың қазіргі заманғы әдістері	Жұмыс істеген газды утилизациялаудың маңызын дұрыс түсіну керек.	1 нег. [245-257], 3 нег. [268-274], 3 қос. [113-145].
10	Сығымдалған газды магистралдық құбырөткізгішпен тасымалдаудың мәселелері	Сығымдалған газды магистралдық құбырөткізгішпен тасымалдаудың қиындықтарына мән беру.	3 нег. [289-297],4 қос. [204-216].
11	Табиғи газды жерасты сақтау қоймаларындағы компрессорлық станциялардың құрылыс құрамы мен жұмыс істеу принципі	Газды жерасты сақтау қоймаларының құрылыс құрамын жан-жақты қарастыру керек.	3 нег. [276-288],4 қос. [217-223].
12	Автомобильді газбен толтыру станцияларының құрылыс құрамы мен жұмыс істеу принципі	Автомобильді газбен толтыру станцияларының қазіргі замандағы актуалдығын түсіне білу.	3 нег. [290-295],4 қос. [224-228].
13	Компрессорлық станциядағы жарылысқа қауіпті аймақтар. Электрлік қондырғысын пайдаланудағы техника қауіпсіздігі. Найзағайдан сақтандыру шаралары	Компрессорлық станциялардағы қауіпсіздік шараларымен танысу.	1 нег. [301-312], 3 нег. [225-247], 3 қос. [214-217], 7 қос. [278-285].
14	Ортадан тепкіш компрессорда помпаж құбылысын болдырмаудың қазіргі заманғы әдістері	Помпаж құбылысының қауіптілігін түсіну.	1 нег. [333-345], 3 нег. [354-356].
15	Газды тасымалдауға дайындау операцияларына арналған қазіргі заманғы жабдықтар	Газды тасымалдауға дайындаудың жетілдірілген технологияларымен танысу.	1 нег. [245-289], 3 нег. [78-112], 3 қос. [45-68].

2.6 Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары

1. Төменде аталған көрсеткіштердің қайсысы ортадан тепкіш сораптың негізгі техникалық көрсеткішіне жатпайды?

A) беріліс

B) қысым

C) арын

D) жылдам жүру коэффициенті

E) сығымдалу дәрежесі

2. Ортадан тепкіш сораптың кірісінде кавитация неден туындайды?                           

A) сұйық пен будың қысымдарының айырмашылығы

B) қысым мен өнімділіктің сәйкес келмеуінен

C) сұйық буының қысымының төмендеуінен

D) манометр нолінің сорап өсінен жоғары болуынан

E) қозғалтқыш қуатының жеткіліксіз болуынан

3. Ортадан тепкіш сораптың сипаттамасында қандай тәуелділіктер беріледі?

A) N, H, η, Δh мәндерінің Q-дан тәуелділігі

B) Q, N, η, Δh мәндерінің  H-тан тәуелділігі

C) H, N, ε, n мәндерінің Q -дан тәуелділігі

D) P, N, n, H мәндерінің  Q-дан тәуелділігі

E) Δh, Q, η мәндерінің  H-тан тәуелділігі

4. М 2500-230 абревиатурасындағы әріптер мен сандар нені білдіреді?

A) Н – сорап, М – магистралдық, 2500 – беріліс, 230 - арын

B) Н – сорап, М – магистралдық, 2500 – арын, 230 - беріліс

C) Н – мұнай, М – магистралдық, 2500 – айналу жиілігі, 230 - беріліс

D) Н – мұнай, М – модельдік, 2500 – беріліс, 230 – сору биіктігі

E) Н – сорап, М – май, 2500 – беріліс, 230 – арын

5. 8 НД-8х6 абревиатурасындағы әріптер мен сандар нені білдіреді?

A) 8 – 25 есе азайытылған айдау келте құбырының диаметрі, Н – мұнай, Д – жұмыстық дөңгелекке сұйықтың кірісі екі жақты, 8 – он есе азайтылған жылдам жүру коэффициенті, 6 – сатылар саны

B) 8 – 25 есе азайытылған сору келте құбырының диаметрі, Н – мұнай, Д – жұмыстық дөңгелекке сұйықтың кірісі екі жақты, 8 – он есе азайтылған жылдам жүру коэффициенті, 6 – сатылар саны

C) 8 – 10 есе азайытылған сору келте құбырының диаметрі, Н – сорап, Д – жұмыстық дөңгелекке сұйықтың кірісі екі жақты, 8 – он есе азайтылған жылдам жүру коэффициенті, 6 – сатылар саны

D) 8 – 10 есе азайытылған айдау келте құбырының диаметрі, Н – сорап, Д – жұмыстық дөңгелекке сұйықтың кірісі екі жақты, 8 – жүз есе азайтылған жылдам жүру коэффициенті, 6 – сатылар саны

E) 8 – 25 есе азайытылған айдау келте құбырының диаметрі, Н – сорап, Д – жұмыстық дөңгелекке сұйықтың кірісі екі жақты, 8 – жылдам жүру коэффициенті, 6 – секциялар саны

 6. Қандай жағдайда сорап пен қозғалтқыш бір залда орнатылады?

A) қозғалтқыштың ішінде артық қысым ұсталып тұрғанда

B) сораптың ішінде артық қысым ұсталып тұрғанда

C) бір залда орнатуға болмайды

D) сорап пен қозғалтқыштың біліктерін тікелей жалғастырғанда

E) бөлменің температурасы теріс болғанда

 7. Ортадан тепкіш сораптарды параллель жалғағанда  соңғы беріліс пен арын қалай өзгереді?

A) беріліс өседі, арын тұрақты

B) беріліс тұрақты, арын өседі

C) жалғану әсер етпейді

D) беріліс төмендейді, арын өседі

E) арын төмендейді, арын тұрақты

8. Ортадан тепкіш сораптарды тізбекті жалғағанда  соңғы беріліс пен арын қалай өзгереді?

A) беріліс өседі, арын тұрақты

B) беріліс тұрақты, арын өседі

C) жалғану әсер етпейді

D) беріліс төмендейді, арын өседі

E) арын төмендейді, арын тұрақты

9. Магистралдық сорап үшін тегеуріндік сорапты таңдағанда қандай шарт орындалуы керек?

A) берілістері бірдей болуы керек

B) арындары бірдей болуы керек

C) екеуін тікелей жалғау мүмкіндігі

D) әрбір магистралдық сорапқа екі тегеуріндік сорап

Е) ПӘК-і бірдей болуы керек

 10. Басты айдау станциясындағы резервуарлардың сыйымдылығы келесі көлемде алынады?

A) (2-3) Qтәул

B) (4-5) Qтәул

C) (0,3-0,5) Qтәул

D) (1-1,5) Qтәул

E) (3-4) Qтәул

11. Эксплуатациялық бөліктің шек арасында орналасқан аралық айдау станциясындағы резервуарлардың сыйымдылығы келесі көлемде алынады

A) (2-3) Qтәул

B) (4-5) Qтәул

C) (0,3-0,5) Qтәул

D) (1-1,5) Qтәул

E) (3-4) Qтәул

12. Сораптық станциядағы байпастау дегеніміз не?

A) айналымдық тізбекпен сұйықты қайта жіберу

B) жұмыстық дөңгелекті егеумен реттеу

C) дроссельдік бөгетпен реттеу

D) айналу жиілігін өзгерту

E) кірістегі бағыттауыш аппаратпен реттеу

 

13. Тегеуріндік сораптар не үшін қажет?

A) берілісті үлкейту үшін

B) кірістегі берілісті жоғарлату үшін

C) магистралдық сораптың кірісіндегі кавитацияны болдырмау үшін

D) май сорабының кірісіндегі кавитацияны болдырмау үшін

E) магистралдық сораптың кірісінде арынды төмендету үшін

14. Ортадан тепкіш сораптың сипаттамасын қайта есептегенде не ескеріледі?

A) мұнайдың немесе мұнай өнімінің тұтқырлығы

B) тығыздық

C) ортадан тепкіш сораптың кірісіндегі қысым

D) мұнайдың жылу сыйымдылығы

E) мұнайдың жылу өткізгіштігі

15. Ортадан тепкіш сораптың арындық сипаттамасын аналитикалық түрде беруге болады ма, болса қандай түрде?

A) Q = a – bH2

B) аналитикалық түрде беруге болмайды

C) Q = a + bH2

D) Н = b + aQ2

E) Н = a - bQ2

 16. Төменде аталған бөліктердің қайсысы магистралдық құбыр өткізігіштегі гидравликалық соққыны тудыратын себептерге жатпайды?

A) сораптық агрегаттың (станцияның. істен шығуы

B) сораптық агрегатты (станцияны. іске қосу

C) ысырмалардың ашылу деңгейінің өзгеруі

D) бұрылыстарды қосу және өшіру

E) резервуарлық паркті тоқтату

 17. Томенде аталған теңдеулердің қайсысы гидравликалық ұқсастық теңдеуіне жатпайды?

A) Q/Q1 = n/n1

B) H/H1 = (n/n1)2

C) N/N1 = (n/n1)3

D) Δh/Δh1 = (n/n1)2

E) υ/υ1 = (n/n1)4

 18. 8НДвН сорабының маркасындағы әріптер мен сандар нені білдіреді?

A) 8 – 25 есе азайтылған арындық келте құбырының диаметрі, Н – сорап, Д – жұмыстық дөңгелектің екі жақты кірісі бар, в – жоғары арынды, Н - мұнай

B) 8 – 10 есе азайтылған арындық келте құбырының диаметрі, Н – мұнай, Д – жұмыстық дөңгелектің екі жақты кірісі бар, в – жоғары арынды, Н - сорап

C) 8 – 10 есе азайтылғанжылдам жүру коэффициенті, Н – сорап, Д – жұмыстық дөңгелектің екі жақты кірісі бар, в – жоғары арынды, Н - мұнай

D) 8 – 25 есе азайтылған сору келте құбырының диаметрі, Н – сорап, Д – жұмыстық дөңгелектің екі жақты кірісі бар, в – жоғары арынды, Н - мұнай

E) 8 – сатылар саны, Н – сорап, Д – жұмыстық дөңгелектің екі жақты кірісі бар, в – жоғары арынды, Н - мұнай

19. Толық арынды және толық арынсыз айдағыштар немен ерекшеленеді?

A) сығымдалу дәрежесімен

B) арынмен

C) қысым және берілісімен

D) өнімділігімен

E) айдау температурасымен

 20. Ортадан тепкіш айдағыштың сипаттамаларында қандай тәуелділіктер беріледі?

A) сығымдау дәрежесінің, келтірілген қуаттың, пайдалы әсер коэффициентінің және келтірілген айналу жиілігінің берілістен тәуелділігі

B) қысымның, арынның және қуаттын берілістен тәуелділігі

C) пайдалы әсер коэффициентінің, қуаттың, арынның берілістен тәуелдігі

D) жіберілетін кавитациондық қордың, қуаттың, арынның берілістен тәуелділігі

E) сығымдалу дәрежесінің, пайдалы әсер коэффициентінің және берілістің айналу жиілігінен тәуелділігі

21. Толық арынды айдағыштар үшін келесі жалғануды қолданады:

A) тізбекті

B) параллель

C) аралас

D) өзара жалғанбайды

E) перпендикуляр

 22. Поршендік компрессорлармен салыстырғанда ортадан тепкіш компрессорлардың келесі артықшылығы бар:

A) жоғары беріліс

B) жоғары арын

C) төмен беріліс

D) жоғары қысым

E) жоғары сығымдалу дәрежесі

23. Поршендік компрессорларға қандай жалғануды қолданбайды?

A) тізбекті

B) параллель

C) аралас

D) жалғану түріне шектеу жоқ

E) өзара жалғанбайды

 24. Компрессорларды параллель жалғағанда жоғарылайды:

A) беріліс

B) қысым

C) арын

D) қуат

E) ПӘК

 

25. Компрессорларды тізбекті жалғағанда жоғарылайды:

A) қысым

B) беріліс

C) ПӘК

D) қуат

E) өнімділік

 26. Ортадан тепкіш айдағыштарда помпаж қай кезде болады?

A) жеткіліксіз беріліс және жоғары қысым

B) қысым төмендегенде

C) беріліс жоғары және қысым төмен

D) арын жоғарылағанда

E) қуат жоғарылағанда

 27. Компрессордан кейін газ не үшін салқындатылады?

A) берілісті жоғарылату және құбырдың изоляциясын сақтандыру үшін

B) қысым мен арынды жоғарылату үшін

C) берілісті төмендету және құбырдың изоляциясын сақтандыру үшін

D) газды сұйылту үшін

E) гидравликалық кедергіні азайту үшін

 28. Компрессорлық станцияда газды қай кезде механикалық қоспалардан тазартады?

A) компрессорлар алдында

B) компрессорлардан кейін

C) сораптардың кірісінде

D) механикалық қоспалардан тазартылмайды

E) газды құрғатудан кейін

 29. Газды адсорбциондық құрғату ненің көмегімен жүргізіледі?

A) қатты сіңіргіштер көмегімен

B) сұйық сіңіргіштер көмегімен

C) газдың көмегімен

D) полимерлік сіңіргіштер көмегімен

E) судың көмегімен

30. Газды абсорбциондық құрғату ненің көмегімен жүргізіледі?

A) қатты сіңіргіштер көмегімен

B) сұйық сіңіргіштер көмегімен

C) газдың көмегімен

D) полимерлік сіңіргіштер көмегімен

E) судың көмегімен

31. Компрессорлық станциядағы жүргізілетін операциялардың дурыс  кезектілігін көрсетіңіз

A) механикалық қоспалардан тазарту, сығымдау, салқындату, құрғату, одоризациялау, есепке алу, магистралдық құбырға жіберу

B) сығымдау, салқындату, механикалық қоспалардан тазарту, құрғату, одоризациялау, есепке алу, магистралдық құбырға жіберу

C) салқындату, құрғату, одоризациялау, механикалық қоспалардан тазарту, сығымдау, есепке алу, магистралдық құбырға жіберу

D) есепке алу, сығымдау, салқындату, механикалық қоспалардан тазарту, құрғату, одоризациялау, магистралдық құбырға жіберу

E) есепке алу, сығымдау, одоризациялау, салқындату, механикалық қоспалардан тазарту, құрғату, магистралдық құбырға жіберу

32. Төменде аталған әдістердің қайсысы ортадан тепкіш компрессордың жұмыс тәртібін реттеуге қолданылмайды?

A) дроссельдеу

B) байпастау

C) кірістегі бағыттауыш аппарат реттеу

D) айналу жиілігін реттеу

E) өлі кеңістікке әсер ету

33. Компрессор кірісіндегі помпажды болдырмау үшін қандай реттеу әдісі қолданылады?

A) байпастау

B) дроссельдеу

C) айналу жиілігін өзгерту

D) кірістегі бағыттауыш аппаратпен реттеу

E) өлі кеңістікті өзгерту

34. Төменде аталған бөліктердің қайсысы поршенді компрессордың негізгі артықшылықтарына жатпайды?

A) динамикалық тепе-теңдік

B) қысымның үлкен диапазонында жұмыс істеу

C) ұзақ істеу жұмыс мерзімі

D) агрегаттың айналымдар санын өзгерту есебінен өнімділікті реттеу мүмкіндігі

E) қысымның берілістен тәуелсіздігі

 

35. Компрессорлық агрегаттың білігін нығыздау жүйесінің атқаратын қызметі қандай?

A) газдың ағындыларын болдырмау

B) майдың ағындыларын болдырмау

C) судың ағындыларын болдырмау

D) мұнайдың ағындыларын болдырмау

E) ауаның ағындыларын болдырмау

36. Компрессорлық станциядағы газдың одоризациясы не үшін жасалады?

A) газды құрғату үшін

B) газды күкіртсутегінен тазарту үшін

C) газды кµмірқышқыл газынан тазарту үшін

D) газға жағымсыз иіс беру үшін

E) газды есепке алу үшін

Сұрақтардың дұрыс жауаптарының варианттары

Сұрақ нөмірі	Дұрыс жауабы	Сұрақ нөмірі	Дұрыс жауабы	Сұрақ нөмірі	Дұрыс жауабы
1	Е	13	С	25	А
2	А	14	А	26	А
3	А	15	А	27	А
4	А	16	Е	28	А
5	В	17	Е	29	А
6	А	18	А	30	В
7	А	19	А	31	А
8	В	20	А	32	Е
9	А	21	В	33	А
10	А	22	А	34	А
11	С	23	А	35	А
12	А	24	А	36	D

2.7 Курс бойынша емтихан сұрақтары

1.  Айдау станцияларын жобалауға тапсырма. Айдау станцияларының алаңдарын іздестіруге инженерлік іздестірулер.
2.  Магистралдық құбырөткізгішке тегеуріндік сораптар таңдау. Тегеуріндік сораптардың арналуы, маркалары.
3.  Ортадан тепкіш сораптардың жіберілетін кавитациялық қоры нені анықтайды? Анықталу теңдеуін келтіріңіз.
4.  Ортадан тепкіш сораптардың техникалық сипаттамасы. Бұл сипаттаманы қандай мақсаттарда қолдануға болады?
5.  Ортадан тепкіш сораптардың жұмыс тәртібін реттеу әдістері. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
6.  Ортадан тепкіш сораптардың жіберілетін сору биіктігі нені көрсетеді? Анықталу теңдеуін келтіріңіз.
7.  Ортадан тепкіш сораптардың әмбебап сипаттамасы. Әмбебап сипаттаманы алу әдістері.
8.  Кавитация құбылысы. Кавитация құбылысын болдырмау әдістері.
9.  Негізгі магистралдық сораптар. НМ маркалы ортадан тепкіш сораптардың қалыпты қатары.
10.  Айдау жүйелерінің түрлері. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
11.  Ортадан тепкіш сораптардың H-Q сипаттамасының аналитикалық теңдеуі.
12.  Ортадан тепкіш сораптардың негізгі техникалық көрсеткіштері.
13.  Мұнай айдау станцияларының негізгі жабдығы. Таңдау жолы.
14.  Сораптық агрегатты майлау жүйесі. Арналуы, құрылыс құрамы. Май сапасына қойылатын талаптар.
15.  «Станциялық» айдау жүйесі. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
16.  Сораптық агрегатты айналымдық сумен қамтамасыз ету жүйесі. Арналуы, құрылыс құрамы. Су сапасына қойылатын талаптар.
17.  Ортадан тепкіш сораптардың сипаттамасын қайта есептеу. Негізгі анықтау теңдеулері.
18.  Құбырөткізгіш пен сораптық станциялардың біріктірілген сипаттамасы.
19.  Мұнай айдау станцияларындағы резервуарлардың жалғану варианттары. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
20.  Ортадан тепкіш сораптардың принципиалдық жалғану сызбалары.
21.  Магистралдық құбырөткізгіштерде гидравликалық соққының пайда болу себептері және оларды болдырмау жолдары.
22.  Магистралдық құбырөткізгіштердегі негізгі және тегеуріндік сораптар.
23.  Сораптық агрегаттардағы ағындыларды әкету жүйесі.
24.  Қандай жағдайларда сорап пен электрлік қозғалтқыш бір залда және қандай жағдайларда бөлек орнатылады?
25.  Мұнай айдау станцияларындағы электрлік қозғалтқыштардың желдету жүйелерінің түрлері.
26.  Айдау станциясының бас жоспарын және технологиялық үлгі-сызбасын дайындау кезінде қойылатын талаптар.
27.  Ортадан тепкіш сорап жетектерінің түрлері. Оларға қойылатын негізгі талаптар.
28.  Магистралдық құбырөткізгіштердегі пайдалану бөлігі деп нені айтады? Осы бөліктерде орналасқан станциялардың құрылыс құрамы қандай?
29.  Ортадан тепкіш және поршендік сораптардың салыстырмалы сипаттамасы.
30.  Басты мұнай айдау станциясының технологиялық үлгі-сызбасы.
31.  Аралық мұнай айдау станциясының технологиялық үлгі-сызбасы.
32.  Мұнай айдау станцияларының құрылыс құрамы.
33.  Помпаж құбылысы. Помпажды болдырмау жолдары.
34.  Поршендік компрессорлардың артықшылықтары мен кемшіліктері.
35.  Ортадан тепкіш компрессорлардың артықшылықтары мен кемшіліктері.
36.  Толық арынды және толық арынсыз айдағыштар.
37.  Компрессор жетектерінің салыстырмалы сипаттамасы. Жетекті таңдау жолы.
38.  Компрессорлық станциялардың классификациясы.
39.  Компрессорлық станциядағы импульстік газ жүйесі.
40.  Компрессорлық станциядағы іске қосу және отындық газ жүйесі.
41.  Компрессорлық станциядағы газды құрғату әдістері.
42.  Компрессорлық агрегаттардың нығыздамаларын бекіту жүйесі.
43.  Компрессорлық станцияларда жүргізілетін негізгі техникалық операциялар.
44.  Газды механикалық қоспалардан тазарту жабдықтары.
45.  Компрессорлық станцияда газды тасымалдауға дайындау.
46.  Ортадан тепкіш компрессорлардың жұмыс тәртібін реттеу әдістері.
47.  Ортадан тепкіш компрессорлардың жұмыс тәртібін реттеу әдістерінің салыстырмалы сипаттамасы.
48.  Ортадан тепкіш компрессорлардың принципиалдық жалғану үлгі сызбалары.
49.  Компрессорлық станцияның жалпы цехтық және агрегаттық маймен қамтамасыз ету жүйелері.
50.  Компрессорлық станцияда технологиялық газды көмірқышқыл газынан және күкіртсутегінен тазалау.
51.  Сығымдау компрессорлық станциялары, арналуы, құрылыс құрамы.
52.  Компрессорлық станцияларда газды салқындату.
53.  Компрессорлық станциялардың негізгі жабдығы, оларды таңдау әдістері.
54.  Поршеньдік компрессорлармен жабдықталған станцияның технологиялық үлгі сызбасы.
55.  Ортадан тепкіш компрессорлармен жабдықталған станцияның технологиялық үлгі сызбасы.
56.  Компрессорлық станциялардың технологиялық үлгі сызбаларын орындауда қойылатын талаптар.
57.  Ортадан тепкіш компрессорлардың негізгі техникалық көрсеткіштері.
58.  Поршеньдік компрессорлардың жұмыс тәртібін реттеу әдістері.
59.  Ортадан тепкіш компрессорлардың келтірілген сипаттамасы. Ол не үшін қолданылады?
60.  Компрессорлық стациялардың құрылыс құрамы.
61.  Компрессорлық станцияның автоматика және бақылау-өлшеу құралдарының жүйесі.
62.  Компрессорлық станцияларда газды одоризациялау.
63.  Компрессорлық станцияларда іске қосу газының атқаратын жұмысы.
64.  Компрессорлық станцияларда импульстік газының атқаратын жұмысы.
65.  Компрессорлық агрегат білігін нығыздау жүйесінің атқаратын қызметі.
66.  Компрессорлық агрегаттың іске қосу газы жүйесі неге арналған?
67.  Поршендік компрессорлардың негізгі артықшылықтарын атаңыз.
68.  Қандай реттеу әдісін қолдану арқылы компрессор кірісіндегі помпажды болдырмауға болады?
69.  Компрессордан кейін газды салқындату не үшін жүргізіледі?
70.  Толық арынды және толық арынсыз айдағыштар өзара қалай ерекшеленеді?
71.  Компрессорлық станцияның жалпы цехтық  және агрегаттық майлау жүйелерінің құрамына не кіреді?
72.  «Сораптан сорапқа» айдау жүйесі. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
73.  «Қосылған резервуар арқылы» айдау жүйесі. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
74.  «Бір резервуар арқылы» айдау жүйесі. Артықшылықтары мен кемшіліктері.
75.  Ортадан тепкіш сораптың сипаттамасын қайта есептеу қалай жүргізіледі?
76.  Тегеуріндік сорап қалай таңдалады? Тегеуріндік сорап маркаларын атаңыз.
77.  Резервуардағы мұнайдың технологиялық қалдығы қалай анықталады?
78.  Ортадан тепкіш айдағыштың келтірілген көлемдік шығыны қалай анықталады?
79.  Ортадан тепкіш айдағыштың келтірілген сипаттмасы не үшін қолданылады?
80.  Компрессорлық станцияларда этилмеркаптан не үшін қолданылады?
81.  Компрессорлық станцияларда диэтиленгликоль не үшін қолданылады?
82.  Компрессорлық станцияларда моноэтаноламин не үшін қолданылады?

 

Глоссарий.

1. Сорап – сұйық қысымын жоғарылатып айдайтын машина.

2. Сораптық агрегат – сорап пен жетектен тұратын жабдық.

3. Сораптық қондырғы – сораптың, жетектің және көмекші жабдықтың жинағы.

4. Сораптық станция – магистралдық құбырөткізгішпен мұнай және мұнай өнімдерінің қысымын жоғарылатып айдауға арналған құрылыстар мен жабдықтар кешені.

5. Магистралдық құбырөткізгіш – ұзындығы 50 км-ден жоғары болатын сұйық немесе газ тасымалдауға арналған құбырлар желісі.

6. Резервуар – мұнай және мұнай өнімдерін сақтайтын тік немесе көлденең ыдыс.

7. Кавитация – ортадан тепкіш сораптың кірісіндегі сұйықтың абсолюттік қысымы оның буының қысымынан төмен болған жағдайда туындайтын құбылыс.

8. Манифольд – ашып-жабу арматураларының топталып орналасқан алаңы.

9. Келте құбыр – ұзындығы диаметрінен кіші құбыр.

10. Лупинг – бұл құбырөткізгіштің өткізу қабілетін арттыру мақсатында оның белгілі-бір бөлігінде паралель салынған құбырөткізгіш.

11. Орнатылым – бұл құбырөткізгіштің өткізу қабілетін арттыру мақсатында оның белгілі-бір бөлігінде жасалған үлкен диаметрлі құбырөткізгіш.

12. Прувер – бақылау қызметін атқаратын есептегіш.

13. Компрессор – газ қысымын жоғарылатып айдайтын машина.

14. Компрессорлық агрегат – компрессор мен жетектен тұратын жабдық.

15. Компрессорлық қондырғы – компрессордың, жетектің және көмекші жабдықтың жинағы.

16. Поршендік компрессор – цилиндрде келімді-қайтымды қозғалыс жасайтын поршеннің әсерінен газды сығымдайтын машина.

17. Ортадан тепкіш компрессор – айналатын және айналмайтын бөліктерінің өзара әсерлесуі нәтижесінде газдың орталықтан периферияға тебілуінен газдың сығымдалуы болатын машина.

18. Ротор – біліктен және оған орнатылған жұмыстық дөңгелектерден тұратын айналмалы элемент.

19. Бағыттаушы аппарат – компрессордың қозғалмайтын қалақшалы элементі, онда жұмыстық дөңгелектен сығымдалып шыққан газдың кинетикалық энергиясы потенциалдық энергияға ауысады.

20. Компрессорлық станция - магистралдық газқұбырөткізгішінің бойында гидравликалық есеппен анықталған қашықтық сайын орнатылатын және газ қысымын көтеретін құрылыстар мен нысандар кешені.

21. Станциялық «сақина» - компрессорлық станция ішінде газды айналдыра айдайтын құбырөткізгіштер желісі.

22. Ысырма - құбырөткізгіштегі газ ағысын тоқтатып немесе ашатын құрылғы.

23. Газомотокомпрессор – бір корпустың ішінде орнатылған поршендік компрессордан және оның газбен жұмыс істейтін жетегінен тұратын машина.

24. Ортадан тепкіш айдағыш – сығымдау дәрежесі 1,1-ден жоғары болатын ортадан тепкіш компрессор.

25. Помпаж -  ортадан тепкіш айдағыштың кірісінде газ берілісінің жеткіліксіз болуынан туындайтын автотербелісті құбылыс.

26. Дроссельдеу - құбырөткізгіште орналасқан ашып-жабу құрылғыларының жағдайын өзгерту арқылы құбырөткізгіш қимасын өзгертіп ағысқа әсер ету әдісі.

27. Байпастау – айналымдық құбырөткізгішті қолдану арқылы компрессордың шығыс құбырөткізгішінен оның кіріс құбырөткізгішіне газдың бір бөлігін қайта әкелумен жүретін реттеу әдісі.

28. Кірістегі бағыттауыш аппарат – ортадан тепкі компрессордың дөңгелегіне кірісте орнатылатын тісті дөңгелектен және шестернялармен басқарылатын қалақшалардан тұратын газ ағысының бағытын өзгертуге арналған құрылғы.

29. Өлі кеңістік – поршендік компрессордың поршені мен клапандарының бір-біріне жанаспауын қамтамасыз ететін кеңістік.

30. Регенерациялау – кез-келген заттың сапасын бастапқы күйіне келтіруге арналған операция.

31. Газотурбиндік қондырғы - өстік компрессордан, жану камерасынан, жоғары және төмен қысымды турбиналардан тұратын машина.

32. Адсорбция – қатты сіңіргіштерді қолдану арқылы жүретін газды құрғату әдісі.

33. Абсорбция -  сұйық сіңіргіштерді қолдану арқылы жүретін газды құрғату әдісі.

34. Одоризация – тазаланған табиғи газға жағымсыз иіс беру операциясы.

М.С. Бөкенова

Газ-мұнай құбырларының және газ-мұнай қоймаларының сораптық және компрессорлық станциялары

Студенттің пәндік оқу-әдістемелік кешені

(5В072900-Құрылыс  мамандығы үшін)

Редактор

Техн. редактор

«Газ-мұнай құбырларын, газ-мұнай қоймаларын

жобалау, салу және пайдалану» кафедрасы

мәжілісінің хаттамасы      № __«___» ______ 20…г.

«Мұнай және газ» институтының оқу

әдістемелік кеңесі мәжілісінің хаттамасы   № __«___» ______ 20…г.

Басуға ____.200__ж. қол қойылды.

Таралымы __ дана. Пішімі 60х84 1/16. №1 кітап-журнал қағазы.

Көлемі __,__ес.-б.т. Тапсырыс №___. Бағасы келісім-шарт бойынша

Қ.И.Сәтбаев атындағы баспа типографиясында басылған

Алматы қаласы, Ладыгин көшесі, 32

 

1. Аналіз ефективності управління персоналом бази відпочинку Чорноморка
2. ПРАВОВИХ ДОСЛІДЖЕНЬ
3. ТЕМА - НАНОТЕХНОЛОГИЯ.
4. реферату- Товарознавча оцінка асортименту та якості вершкового маслаРозділ- Різне Товарознавча оцінка асо
5. Тематическое занятие Старшаяподготовительная группы Состав
6. Виды зрительных агнозий
7. Основные настройки BIOS
8. Трудовой кодекс Республики Казахстан принят- 15 мая 2007 г
9. Лабораторная работа 1 Тема- Расчет амортизации
10. Доклада об экологической ситуации в Псковской области за 20092010 годы
11. Тема 6 Сукупні видатки і ввп Модель сукупний попит сукупна пропозиція що її ми розглянули в темі 4 є баз
12. Петербургский национальный исследовательский университет информационных технологий механики и оптики Сп
13. Тема курсовой- регулирование доходов в современном обществе
14.  Формирование нравственности учащихся важнейшая задача школы
15. д может находиться в состоянии- работы ремонта резерва автоматического резерва под напряжением
16. 1618 Юлия 5 1315 1618 6 выходной
17. Энтомологии 1.html
18. nkty Глава 1
19. СПІВРОБІТНИЦТВО УКРАЇНИ З МІЖНАРОДНИМИ ВАЛЮТНО-КРЕДИТНИМИ ТА ФІНАНСОВИМИ ОРГАНІЗАЦІЯМИ.html
20. Олдос Хаксли. Писатели и читатели- Журнал

Материалы собраны группой SamZan и находятся в свободном доступе