Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам теориясы».қазақ филологиясы мамандығы,2 курс
Сөзжасам жүйесінің негізгі ұғымдары
Сөзжасамның жеке сала ретінде танылуының басты белгісі оның негізгі ұғымдарының болуы. Сөзжасам жүйесі атаудың қалыптасуын, мағыналық даму жолын, жасалу амал-тәсілдерін зерделейді. Осы тұрғыда оның өзіндік ішкі заңдылықтарын белгілейтін басты ұғымдары қалыптасқан. Сөздің немесе атаудың жасалу жолын белгілеу деген сөз жалпы алғанда тілдің қалыптасу жолын кешенді түрде айқындау. Сөзжасамның жүйелілігі оның кешенді бірліктерінің болуымен байланысты. Сөзжасамның кешенді бірліктері мыналар:
- сөзжасамдық тұлға
- сөзжасамдық ұя,
- сөзжасамдық мағына,
- сөзжасамдық үлгі,
- сөзжасамдық қалып,
- сөзжасамдық тізбек,
-сөзжасамдық жұп,
-сөзжасамдық саты,
- сөзжасамдық тарам( парадигма),
-сөзжасамдық байланыс.
Сөзжасамдық тұлға- сөзжасамның негізгі ұғымы. Сөз жасауға қатысатын бірліктер негіз түбір мен сөз тудырушы жұрнақтар сөзжасамдық тұлға деп аталады. Сөзжасамдық тұлғалардың өзіндік ішкі мағыналары бар екені белгілі. Түбірдің не негіздің , сөз тудырушы тұлғалардың өзіндік ерекше мағыналары болады. Ал жаңа сөз жасау барысында олардың барлық мағыналары түгел қатыспайды. Тек өзі туғызатын сөздің ұғымдық мәні мен мағынасына орайласа отырып, сөзжасамдық жаңа мағына туғызады. Сөзжасамдық тұлғалардың сөзжасамдық мағына жасаудағы маңызы зор. Сөзжасамдық тұлғалар түбір түрінде де, негіз түрінде кездесе алады. Түбір сипатындағы сөзжасамдық тұлғалар: ақ-ақ- шыл, ақ -тық, ақ- па, ат-ат-ты,ат-шы, ат-па, ат-шыл, ат-бегі, ас-ас-тық, ас-шы, ас-паз, ас-хана, ас-у.
Негіз сипатындағы сөзжасамдық тұлғалар: - ата- ата-л, ата-қ, ата-у, ата-лық, ата-баба, ата-мұра. Жол-жол-шы, жол-шы-бай, жол-жөне-кей, оқы-оқы-р-ман, оқы-у-шы, оқы-ғыш, оқы-ту, оқы-т-у-шы, оқы-у, жаз-жаз-у, жаз-ғыш, жаз-ба, жаз-ғы, жаз-а, жаз-ыл-у.
Сөз тудырушы тұлғалар мыналар:-лық,-лік, -тық, -тік,-шы,-ші, -шылық,-шілік,-шық,-шік,-ым,-ім,-ыш,-іш, және т.б. Сөзжасамдық тұлғалардың бір-бірімен әрүрлі тәсілдер негізінде бірігуі, қосарлануы, жалғануының өзіндік ішкі заңдылығы болады. Бұл заңдылық сөздердің синтагматикалық байланысу жүйесі негізінде іске асырылады.Мұндағы ең басты қағида сөз мағыналарының ішкі мәнінің сәйкес келуі. Сөзжасамдық тұлғалардың жаңа мағына жасауы күрделі де қисынды процесс. Ол тек адамның танымы қабылдаған ұғымдарды ғана негіздеп, негізделген, уәжделген мән арқылы мағына туғызады. Туынды сөздердің құрамындағы мағыналық реңді айқындау қажет болады. Ол үшін туынды сөздердің өзін денотаттық-заттық, сигнификаттық-ұғымдық, коннотациялық-бейнелік ұғымды білдіретін атаулар деп бөліп алған жөн. Денотаттық атаулардың туынды мағыналарын айқындау қиынға түсе қоймайды. Олай болуы оның заттық қасиетімен байланысты. Жаңадан пайда болған ұғым зат не құбылысқа қатысты болғандықтан, оның ерекшелігі таңбалық сипаты арқылы айқын көрінеді. Мысалы- Сары-арқа, Ұлы-тау, Жеті-су, ақ-бөкен, қой-шы, бас-тық, бас-қарма. Ал сигнификаттық мағына «түйсік арқылы қабылданып, жалпыланған субъективті бейнені білдіретіндіктен»,- профессор М.Оразов, туынды сөздің құрамында пайда болған екіншілік мағынаның белгісін анықтау оңайға түспейді,-деп есептейді. Кейбір сын-сапаны, қимыл-әрекетті, білдіретін туынды атаулардың мағыналық құрылымына тән. Сөзжасамдық тұлғалар-сөзжасамдық мағына жасауда бірдей деңгейде қатынасады. Сөзжасамдық мағына-күрделі әрі ерекше сема. Оның күрделілігі құрамындағы тұлғалардың семалық құрамымен байланысты. Сонымен, сөзжасамдық мағына-сөзжасамдық тұлғалардың семасы арқылы уәжделе келіп, өзіндік ерекше арнайы семаға ие болатын арнайы екіншілік жаңа мағына. СӨЗЖАСАМДЫҚ ҰЯ- сөзжасамдық процесс нәтижесінде жасалған атаулар сан алуан. Оларды жүйелеп, белгілі ізге салу үшін әртүрлі теориялық ұғымдар айқындалады. Осындай ғылыми-теориялық ұғымның бірі-сөзжасамдық ұя. Себепші негіздерден сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалып,атау қызметін атқаратын белгілі құрылымдағы түбірлес туынды сөздердің жиынтығы-сөзжасамдық ұя деп аталады. Яғни сөзжасамдық ұя болу үшін: 1. Бір негізден тарайтын түбірлес сөздердің жиынтығы болуы қажет. 2. түбірлес сөздердің әрқайсысының жеке номинативтік мағынасы болуы шарт. 3. түбірлес туынды сөздер әртүрлі тәсіл арқылы жасалуы ықтимал. 4. түбірлес туынды сөздердің мағыналық жакқындығы себепші негіз арқылы сақталып, бір семантикалық өрісте жатуы қажет. 5. Омонимдес тұлғалар сөзжасамдық ұяға ене алмайды. Сөзжасамдық ұяға енетін сөздер бір түбірден тараған тұлғалар болғандықтан, формалық жане мағыналық жағынан бір-біріне жақын келеді. Мысалы. Оқы, оқу, оқығыш, оқығыштық, оқырман, оқыған , оқығандық, оқымысты, оқымыстылық,оқыту, оқытушы, оқытушылық, оқулық,оқулықтай т.б.
Ой, ой-арман,ойдағыдай,ойлан,ойлағыш,ойлампаз,ойлап-пішу,ойластыру,ойлау,ойлы,ойсыз,ойлылық,т.б.
Көрсетілген мысалдардағы сөзжасамдық ұяға енетін сөздердің тұлғалық жақындығы олардың түбірінде оқы,ой сөздерінің болуы арқылы анықталса,мағыналық жақындығы барлық сөздердегі арнайы семаның оқу мен ой ұғымына қатыстылығы арқылы көрніс табады.Яғни сөзжасамдық ұядағы сөздер себепші негіз мағынасы арқылы уәжделіп тұрғанын аңғарамыз. «Сөзжасамдық ұя» термині қолданысының өзі оның ішкі мәнін ашады.Яғни қандай тәсіл арқылы жасалып, қандай тізбек құрамына енетін т.б. белгілеріне қарамастан,бір себепші негіз арқылы жасалған екіншілік мағыналы туынды сөздердің барлығы сөзжасамдық ұя құзырына ене алады.Сөзжасамдық ұядағы сөздердің сандық және сапалық сипаты әртүрлі бола алады.Сөзжасамдық ұяға кіретін сөздердің санының молдығы оларды негіздеп тұрған түбірдің немесе негіздің ішкі мағыналық құрылымымен байланысты.Егер түбір сөздің мағынасы ауқымды,кең болса,оған негізделетін сөздердің тобы да мол болады.Түбір мағынасының кеңдігі мен ауқымдылығы оның өзге туынды сөздерді негіздеп,екіншілік мағына жасай алуының кепілі.Бұл жөнінде түркологиядағы ғылыми зерттеулерде кеңінен айтылған (А.А. Юлдашев, А.Н.Кононов, Н.К.Дмитриев, Ф.Ганиев,Ә.Ибатов,Е.З.Қажыбеков,Б.Сағындықұлыт.б.).
Сөзжасамдық ұя-- өзіндік парадигмалық шеп құрай алады.Сөзжасамдық парадигмалық шеп дегеніміз-сөзжасамдық жаңа мағынасы бар туынды түбірлес сөздердің тарамдық қатары.Кез келген бір түбірден таралған түбірлес тұлға сөзжасамдық парадигмалық шепке ене алмайды.Парадигмалық шепке енудің негізгі шарттары : 1. сөздердің бір түбірден тарауы, 2. екіншілік мағына иеленуі. Осылайша сөзжасамдық ұяның парадигмасын танысақ ондағы сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық тізбектің сипатын да айқындауға болар еді.Сөзжасамдық ұяға енетін туынды сөздердің қай-қайсысы да олардың мағынасын негіздеуші түбір сөздің негізгі,өзек семасына тәуелді.Туынды сөздің семантикасын жеке атау ретінде зерттеу үшін,оның басқа түбірлес лексикалық бірліктермен терең жүйелі байланысы бар екенін айқындау қажет.Мұның өзі тілдің ішкі дамуымен байланысты жаңа мағыналық номинациялық атаудың пайда болуы мен өз құрамы дамуының жүйелілігі мен кешенділігі келіп шығады.Жаңа атаудың пайда болуы сөз жүйесіндегі өзге құрылымнан бөлек қарау мүмкін емес.Ал олардың мағыналық жүйелілігі мен мағыналық сабақтастығы ең алдымен, сөзжасамдық ұяның негізінде қалыптасады.Сөзжасамдық ұядағы сөздер себепші негіз мағынасына негізделеді.Сөзжасамдық ұяның құрамындағы сөздер іштей сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық жұпқа, сөзжасамдық сатыға жіктеледі.
Пысықтау сұрақтары:
Глоссарий:
Денотат (-лат.denotatum белгіленуші) – белгіленуші зат, заттың атауы.Ол мынадай мағынада қолданылады. 1.референт ұғымын, яғни сөйлеушінің түсінікқабілетіне байланысты санада қабылданған объект ұғымы. 2. Шындық өмірдегі көптеген объектілердің заттар, қатынастар, процестердің т.б. табиға немесе айырым белгілеріне қатыссыз бір сөз арқылы аталуын білдіреді. Бұл жерде лексикалық бірліктердің денотаты туралы болып отыр. Аталған мәселеде «денотат» термині дәстүрлі логикадағы «түсінік көлемі» дегенге сәйкес. Денотат сигнификат пен референтке қарама-қайшы. Мәселен, ғылым әлемі дүниесінде қияр, қарбыз сөздерінің денотаты «жидек» сөзінің денотатына, кит сөзінің денотаты- сүт коректілер д-ына жатқызылады. Кейбір зат атауларының денотаты тұрақты болады, олардың бір элементі Д-қа жатады. Ай, Жер, Күн, Шыңғысхан т.б.
Денотаттық мағына ( лат.denotatum белгілеу,көрсету ), орыс.денотативное значение-әр түрлі реңк тудыратын үстеме мағынадан тыс сөздің негізгі мағынасы. Мыс., азамат сөзінің кәмелетке жеткен ер адам деген негізгі мағынасы-денотаттық мағына.
Денотация- ( лат.denotare көрсету,белгілеу)-тіл бірлігінің семантика-стилистикалық реңктерден тыс,өзіне тән негізгі мағынаны білдіруі.
Сигнификаттық-(лат.significatum белгіленуші)-тілдік таңбаның ұғымдық мазмұны. С. Термині бір мағыналы емес.Гносеологиялық (философиялық ) таным теориясы тұрғыдан алғанда «С.» адам санасындағы қайсыбір денотат қасиеттердің белгісін білдіреді. Демек, «С.» термині екі мағынада қолданылады. 1.санада қалыптасқан құбылыс ретінде заттық ұғымға негізделген психикалық денотатқа қарама-қарсы қойылып қаралады. 2. тілдегі сөздердің номинанты( атауы) ретінде қабылданады. Осы тұрғыда тілдегі сөздер әр түрлі С-тармен денотативті теңдестікте болуы мүмкін. Мыс: С-ты сипаттағы «омыртқалар» бас сүйегі бар тірі жәндіктер сияқты сөздер бір ғана денотативті мағынаға ( сөйлеу үстіндегі нақты мағына)ие.
Сигнификативтік функция- орыс.сигнификативная функция –дыбыстардың мағына айырғыштық қызметі. Мыс: тал,жал, бал,қал,сал сөздерінің мағыналық ерекшеліктері бірінші дыбыстарына, ал, тал, тақ, тас, тар, тау сөздерінің мағыналық ерешеліктері соңғы дыбыстарына байланысты болып тұр.
Коннотация- (лат.connatatio,connatо қосымша мағынаға ие)-тіл бірлігінің эмоциялық, стилистикалық реңі. Кең мағынада «К.»тіл бірлігінің грамматикалық және заттық-ұғымдық(денотативті) мағынасын толықтыратын,оған экспрессивті рең беретін кез келген түрі. Тар мағынада К. тіл бірлігі мағынасының бір бөлігі, сол мағынаның ассоциативті-бейнелік ішкі тұлғасын түсінуден туындайтын қосымша мағына, яғни троп не сөйлеу фигурасына тән мағына. Мыс. « Азамат» сөзінің кәмелетке жеткен ер адам мағынасы денотативтік (негізгі) мағына болса , адамгершілік қасиеті жоғары, саналы адам деген мағынасы коннотативтік көтеріңкі мағынасы болып табылады.
Коннотаттық мағына- орыс.коннотативное значение – сөздің негізгі мағынасына үстемеленіп,әр түрлі семантикалық,стилистикалық реңк тудыратын қосымша мағына.
Сөзжасам-орыс. словообразование - 1.туынды не күрделі сөздердің тілдегі үлгілері бойынша бір түбірлі сөздер негізінде аффикстердің көмегімен және сөздерді біріктіру,конверсия арқылы жасалуы; 2. Туынды және күрделі сөздердің қызметін,құрылысын,топтастырылуын зерттейтін тіл білімінің саласы. С.атауыш сөздердің жасалу процесіне тікелей қатысып, тілдің сөздік құрамын толықтыратын жолдардың бірі ретінде қызмет етеді.
С.тек диахрониялық құбылыс емес, тілдің қазіргі синхрониялық даму жағдайында жаңа сөздердің қалай пайда болатынын және оларды тудыратын жағдайларды анықтауға С.теориясы мүмкіндік береді. С-да туынды және күрделі сөздер диахрониялық, синхрониялық тұрғыда динамикалық, статикалық сипатта зерттеледі.
С.жүйесі өте күрделі, оны мынадай жағдайлардан көруге болады: 1. Ол тілдің фонология, морфонология, синтаксис сияқты деңгейлерімен тығыз байланысты. 2.С.жүйесіндегі синхрония мен диахрониялфқ құбылыстарды жіктеп айыру қашанда қиындық тудырады. 3. С-ға қатысты тіл бірліктері ең кішкентай С-дық морфемадан –аффикстен бастап С-дық категорияларға дейінгінің бәрін де қамтиды және олар әртүрлі болып келеді. Соған байланысты С.жүйесін сипаттауда бәрқатар теориялық ұғымдар( сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық қатар,сөзжасамдық парадигма, сөзжасамдық тип, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық ереже т.б.) қалыптасқан; 4. С-ның қызметі әр түрлі және ол коммуникативтік тұрғыда өте маңызды.
С.формалары оны тудырушы тәсілдердің сипатына қарай бірнеше түрге бөлінуі мүмкін: аффикстердің көмегімен туған жаңа сөздер,кем дегенде екі тіл бірлігінің бірігуінен не қосарлануынан, болмаса тіркесуінен туған жаңа сөздер, сөздердің бір сөз табынан басқа сөз табына ауысуынан (конверсия) туған жаңа сөздер немесе сөздердің қысқаруынан туған жаңа сөздер.
Тілде жаңа сөздердің жасалуы деривация деп, ал оның нәтижесінде пайда болған туынды не күрделі сөздер дериванттар деп аталады.С. теориясының негізгі ұғымдарының бірі-мотивация ұғымы. Оның мәні мынада: туынды және күрделі сөздердің мағынасы мен олардың құрамындағы формалардың мағыналары өзара семантикалық байланыста болады. С.құрамындағы тіл бірліктерінің бір түрі мотивация тудырушы негіз болып саналса, енді біреулері соның мотивтенген нәтижесі ретінде көрінеді.
Жалпы тіл білімінде С.ертеден белгілі болғанына қарамастан,ол тек 20ғ.60жж. соңына қарай жеке сала ретінде қарала бастады.
Сөзжасам жүйесі-өзара қарым-қатынаста болып отыратын сөзжасамдық типтер мен сөзжасамдық ұялардың жиынтығы ( орыс. словообразовательная система).
Сөзжасам жүйелілігі-( үнемі қайталануы) орыс.словообразовательная регулярность –сөзжасамға қатысты сөздердің құрылымдық және мағыналық байланыстарының жүйелі түрде қайталап отыруы. Мыс., «жақсы» сөзінен -ар жұрнағының көмегімен «жақсару» сөзінің жасалу үлгісі , «жас» сөзінен -ар жұрнағы арқылы «жасару» жасалуында қайталап тұр.