Поможем написать учебную работу
Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
PAGE 153
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ
С.Ж. АСФЕНДИЯРОВ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ
Б.А. НЕМЕНКО, Д.Б. БЕККАЗИНОВА,
Г.А. АРЫНОВА, Г.Б. ЕЛҒОНДИНА
КОММУНАЛДЫҚ ГИГИЕНАДАН
ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚҚА
АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚ
Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау Министрлігі Республикалық оқу-әдістемелік орталығымен медициналық жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық ретінде ұсынылды
АЛМАТЫ 2012.
ББК
Н
Пікір білдіргендер:
Ү.И. Кенесариев медицина ғылымының докторы, профессор, ҚазҰМУ жалпы гигиена және экология кафедрасының меңгерушісі.
А.Ж. Шарбаков медицина ғылымының докторы, кафедра меңгерушісі.
А.А. Амереев медицина ғылымының докторы, эпидемиология кафедрасының меңгерушісі.
Н 50 Коммуналдық гигиенадан практикалық сабаққа арналған оқулық: Оқулық. Алматы, 2011. 431 б.
ISBN
Ұсынылған оқу құралында коммуналдық гигиенадан өткізілетін тәжірибелік сабақтың медициналық жоғарғы оқу орындарының бағдарламасына сай толық курсы берілген.Осы басылымда соңғы жылдары өзгерістер мен толықтырулар көрсетілген. Санитарлық дәрігерлер білуі тиіс қосымшалар , түзетулер оқулықтың негізгі мақсаты және мазмұны . Санитарлық эстертиза жобасында практикалық өзбетімен қызмет атқаратын қызметкерлер үшін . Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің Санитарлық заңнамаларындағы бірқатар өзгерістер мен толықтырулар ескеріліп қарастырылған. Оқулықта Қазақстан Республикасы аймағында күшіне енген Санитарлық ережелер мен нормаларға, сызба материалдарын оқып, түсіну, қауіп-қатерлік факторларды бағалау кезіндегі өзіндік жұмысына ерекше көңіл бөлінген.
Оқулық жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған .
ББК
Н 4105070000
ISBN
@ Неменко Б.А., Бекказинова Д.Б., Арынова Г.А., Елғондина Г.Б. 2011
А Л Ғ Ы СӨ З
2003 жылға дейін Қазақстанда медициналық жоғарғы оқу орындарының студенттеріне коммуналдық гигиена пәнін оқыту бұрынғы кеңес одағындағы қулықтар негізінде жүргізілді. Бірақ Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін, бұрынғы кеңес одағындағы бекітілген барлық нормативтік актілер бұл аймақта қолдану күшін жойды және осыған орай барлық санитарлық заңнамалар толығымен қайта қарастырылды. 2003 жылы Қазақстан Республикасында орыс тілінде жоғарғы оқу орындарына арналған алғашқы отандық «Коммунальная гигиена» оқулығы, 2004 жылы осы оқулық мемлекеттік тілде, сонымен қатар одан кейін медициналық колледждерге арналған оқулық 2 тілде де шығарылды.
Жоғарыда айтылғандарға орай, Мемлекеттік стандартқа және типтік бағдарламаға сәйкес отандық «Коммуналдық гигиена пәні бойынша практикалық сабағына арналған оқулық» шығару қажеттілігі туындады, соңғы коммуналдық гигиена пәні бойынша практикалық сабаққа арналған басшылық оқулығынан (Гончурук Е.И., 1990 ж.) айырмашылығы бұнда «жобаның графикалық материалдарын оқып түсіну» бөлімі бар және Қазақстан Республикасының барлық негізгі санитарлық заңнамалары бойынша нормативтік актілері берілген. Оқулықта Ленинградтық санитарлық-гигиеналық институттың кейбір мәліметтері қолданылды (проф. В.А. Рудейко), сонымен қатар академик Ю.А. Рахманиннің басшылығымен өңделген қауіптілік факторлар концепциясының принциптері қолданылды.
Бұл оқулықта коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің сумен қамтамасыз ету, жер беті және жер асты суларын және атмосфералық ауаны қорғау, тұрғын және қоғамдық ғимараттар құрылысын салу, көліктік шуды бағалау сияқты жобаларға сараптама жүргізу кезіндегі өзіндік жұмысына ерекше көңіл бөлінген. Ағымды санитарлық бақылау кезінде қоршаған орта нысандарынан сынама алу әдістеріне және қазіргі заманғы аналитикалық аспаптарға аса көңіл бөлінген. Коммуналдық гигиенаның бөлімдері бойынша санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізудің әдістемесі берілген және оларға нақты мысалдар келтірілген.
Қазақстан Республикасында алғаш рет ауадағы өлшенді заттарды гигиеналық бағалау әдістемесі атмосфералық ауаның ластануының интегралдық көрсеткіші ретінде қарастырылған. АҚШ қоршаған ортаны қорғау Агенттілігінің зерттеулерінде қолданылған атмосфералық ауа мен ауыз судың ластануы кезіндегі тұрғындар денсаулығы үшін қауіптілік факторын есептеуге арналған әдістемесі студенттерге қажетті болып табылады, өйткені ол санитарлық дәрігердің жұмысында қолданылады.
Қысқартылған сөздер
МЕСТ мемлекеттік стандарт
ӘН - әдістемелік ұсыныстар
ҚНмЕ құрылыс нормалары мен ережелері
ВҚН ведомствалық құрылыс нормалары
ТЖ техникалық жағдай
МСЭҚБ мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау басқармасы
ШРЕК шекті рұқсат етілген концентрация
ТЭН техника-экономикалық негіздеу
ТЭЕ - техника-экономикалық есептеу
СҚА санитарлық қорғау аймағы
СЕА суармалы егіс алқабы
БЖ - бас жоспар
СҚ - сәулеттік шешімдер
СҚ - сәулеттік-құрылыстық шешімдер
ТК - технологиялық коммуникация (құбырлар)
СК - ішкі су құбыры мен канализация
ССК - сыртқы сумен қамтамасыз ету және канализация
ЖЖ - жылыту, желдету және ауаны кондиционерлеу
АҚ - ауамен қамтамасыз ету
ЭЖ - электрлік жарықтандыру
ЭҚ - электрмен қамтамасыз ету
ГҚ - газбен қамтамасыз ету
ЖТ - жылулық тораптар
БС - байланыс және сигнализация
И - интерьерлер
ТБҚ - темір бетонды құрылым
МҚ - металдық құрылым
АҚ - ағашты құрылым
ПАФ популяциялық атрибутивтік фракция
ШРЕҚ шекті рұқсат етілген құю
КША коммуналдық шаруашылық академиясы
ЖМС жалпы микроб саны
I БӨЛІМ
КОММУНАЛДЫҚ ГИГИЕНА БОЙЫНША САНИТАРЛЫҚ ДӘРІГЕР ЖҰМЫСЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН БАҚЫЛАУ НЫСАНДАРЫ
Аурудың алдын алу денсаулық сақтау жүйесінің басты мәселесі ретінде қарастырылады және бұл мәселе Егеменді Қазақстан Республикасы үшін негізгі мәселенің бірі. Сондықтан емдеу-профилактикалық және санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің профилактикалық міндеттерін нақты бөлудің маңызы ерекше.
Емдеу-профилактикалық мекемелерінің профилактикалық, алдын алу міндеттеріне ерте диагноз қою арқылы аурудың әрі қарай дамуын болдыртпау жатса, ал санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің алдын-алу міндеттеріне (жұмыстарына) дені сау адамдардың денсаулығын сақтау жатады. Емдеу профилактикалық мекемелерінің профилактикалық жұмыстарына, жеке профилактикалық шараларына, яғни алдын ала қарап, тексеру кезінде адам организмінде пайда болған патологияның алғашқы сатыларында анықтау, тұрғындарды диспансерлеу, егу, жеке медициналық ілімге тәрбиелеу және т.б. жатады.
Негізінен, санитариялық-эпидемиологиялық қызмет, қоғамдық алдын алу шаралары (тұрғындардың салауаттылығын бұзатын еңбек, тұрмыс, тағам, қоршаған орта) мәселелерін шешеді. XX ғасырдың соңғы 2-ші жартысында «біріншілік профилактика» туралы түсінік пайда болды, 1978 жылы Алматыда өткен біріншілік медициналық-санитариялық көмекке байланысты дүниежүзілік конференцияда осы мәселе қозғалды.
Біріншілік және екіншілік профилактика туралы түсінікке О.А. Александров (1983) нақты анықтама беріп, профилактиканың 4 негізгі бағытын бөліп көрсетті, оларға жататындар:
Алғашқы үш бағыт біріншілік профилактикаға жатады (гигиеналық), ал соңғысы екіншілікке (шартты түрде медициналық) жатады. Біріншілік профилактиканың міндеттерін шешуде емдеу-профилактикалық мекемелерінің іс-әрекеті белгілі-бір орын алатындығы даусыз, яғни тұрғындардың денсаулық жағдайын бақылау, салауатты өмір салтын қалыптастыруда ұсыныстар (жеке түрде ғана) жасау, ауруға қарсы тұру қабілеттілігін жоғарылату және т.б.
Бірақ шынайы профилактикаға аурудың ерте сатыда өршуінің алдын алу үшін, қолданылатын екіншілік қорғаныс профилактиканы жатқызуға болмайды. Негізінен ескертетін жағдай, тұрғындардың салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін, сауықтыру шараларын жүргізу арқылы тіпті патология алды жағдайдың пайда болуын ескертетін біріншілік «бастапқы профилактиканы» дамытқан жөн (грекше prophylaktikos ескертетін). Бұл көп сатылы үрдісте басты міндет санитариялық-эпидемиологиялық қызметке жүктеледі (О.М. Хромченко, Г.И. Куценко, 1990 жыл).
Тұрғындардың денсаулығын сақтау және оны жақсарту үшін қалыпты жағдай параметрлерін қалыптастыратын және әр түрлі қауіптілік факторларының әсерін зерттейтін гигиеналық ғылыми салауатты өмір салтын қалыптастыру, негізінде маңызды орын алады. Бірінші кезекте, санитариялық-эпидемияға қарсы шараларды енгізіп, оның орындалуына бақылау жүргізеді.
Қазақстан Республикасының Кодексі «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы » №193-IV 18 қыркүйек 2009 жылғы заңымен қабылданған , бұл кодексте Қазақстан Республикасы халқының санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қалыптастыру үшін қажетті әлеуметтік, экономикалық, құқықтық міндеттерді анықтайды.
Кодекстің 1-бабында коммуналдық гигиенаға тікелей қатысты келесі негізгі түсініктер келтірілген:
- адамның мекендеу ортасы (бұдан әрі мекендеу ортасы)
адамның тыныс-тіршілігі жағдайын айқындайтын табиғи,
антропогендік және әлеуметтік факторлардың, ортаның
(табиғи және жасанды) жиынтығы;
әлеуетті қауіпті химиялық және биологиялық заттар белгілі бір жағдайларда және белгілі бір шоғырлануы кезінде адамның немесе болашақ ұрпақтың денсаулығына зиянды әсер етуі мүмкін, қолданылуы мен пайдаланылуы халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы нормативтік құқықтық актілермен және гигиеналық нормативтермен регламенттелетін заттар;
санитариялық-қорғаныш аймағы арнаулы мақсаттағы
аймақтарды, сондай-ақ елді мекендегі өнеркәсіп ұйымдары
мен басқа да өн¬дірістік, коммуналдық және қоймалық
объектілерді жақын маңдағы қоныстану аумақтарынан,
тұрғын үй-азаматтық мақсаттағы жайлар мен
ғимараттардан оларға қолайсыз факторлардың әсер
етуін әлсірету мақсатында бөліп тұратын аумақ;
санитариялық-эпидемиологиялық жағдай белгілі бір
аумақтағы халықтың денсаулығы мен мекендеу
ортасының белгілі бір уақыттағы жай-күйі;
санитариялық-эпидемияға қарсы (профилактикалық) іс-
шаралар мекендеу ортасы факторларының адамға
зиянды әсерін жоюға немесе азайтуға, инфекциялық және
паразиттік аурулардың пайда болуы мен таралуының,
жаппай уланудың алдын алуға және оларды жоюға
бағытталған шаралар;
халықтың санитариялық-эпидемиологиялық
салауаттылығы мекендеу ортасы факторларының адамға зиянды әсері болмайтын және оның тыныс-тіршілігіне қолайлы жағдайлар қамтамасыз етілетін кездегі халық денсаулығының жай-күйі;
халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы қызмет мемлекеттік санитариялық-эпидемиологиялық қызмет органдары мен ұйымдарының азаматтардың денсаулығын сақтауға бағытталған, мемлекеттік санитариялық-эпидемиологиялық қадағалауды, гигиеналық оқытуды, санитариялық-карантиндік бақылауды, радиациялық бақылауды, санитариялық-эпидемиологиялық нормалауды, тәуекелді бағалауды, санитариялық-эпидемиологиялық мониторингті, санитариялық-эпидемиологиялық сараптаманы қамтитын қызметі;
Қазақстан Респубикасының санитарлық-эпидемиологиялық қызмет жүйесі (Кодекстің 143-бабы), бірыңғай жүйеcіне ;
1) халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік орган;
2) халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы қызметті жүзеге асыратын өзге де мемлекеттік органдардың құрылымдық бөлімшелері;
3) халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік ұйымдар кіреді.
Санитариялық қағидалар, гигиеналық нормативтер:
1) өндірістік, қоғамдық, тұрғын үй және басқа да үй-жайларды, ғимараттарды, құрылыстарды, жабдықтарды, көлік құралдарын күтіп-ұстау мен пайдалануға;
2) құрылыс салуға жер учаскесін таңдауға;
3) объектілерді жобалауға, салуға, реконструкциялауға, жөндеуге және пайдалануға беруге әрі күтіп-ұстауға;
4) өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерге;
5) шаруашылық-тұрмыстық және гигиеналық мақсаттағы тауарларға және оларды өндіру технологияларына;
6) тамақ өнімдері мен тағамдық азық-түлікке, оларды өндірудің, өлшеп-ораудың, тасымалдаудың, сақтаудың, өткізудің, кәдеге жаратудың және жоюдың шарттарына;
7) Қазақстан Республикасының аумағына әкелінетін өнімдерге, онда генетикалық түрлендірілген объектілердің болуына бақылауды ұйымдастыруға және оның жүйесіне;
8) халықтың арнаулы, емдеу-профилактикалық, балалар тамағын, диеталық және қоғамдық тамақтануын ұйымдастыруға;
9) химиялық заттарды, уларды, биологиялық заттар мен материалдарды қолдануға;
10) су көздеріне (шаруашылық-ауыз су үшін су жинау орындарына), шаруашылық-ауыз сумен жабдықтауға әрі мәдени-тұрмыстық су пайдалану орындарына және су объектілерінің қауіпсіздігіне;
11) қалалық және ауылдық елді мекендердегі, өнеркәсіп ұйымдары аумақтарындағы атмосфералық ауаға, өндірістік, тұрғын үй мен басқа да үй-жайлардың ауасына, микроклиматына;
12) топыраққа және оның қауіпсіздігіне, қалалық және ауылдық елді мекендердің, өнер¬кәсіп, құрылыс алаңдарының аумақтарын күтіп-ұстауға;
13) өндіріс пен тұтыну қалдықтарын жинауға, пайдалануға, қолдануға, залалсыздандыруға, тасымалдауға, сақтауға және көмуге;
14) еңбек, тұрмыстық қызмет көрсету, медициналық қамтамасыз ету, арнайы және емдеу-профилактикалық тамақтану жағдайларына;
15) биологиялық және химиялық заттармен, улармен, биологиялық және микробиологиялық организмдермен және олардың токсиндерімен жұмыс істеу жағдайларына;
16) адамға әсер ететін физикалық факторлардың көздерімен жұмыс істеу жағдайларына;
17) халықтың әртүрлі топтарын тәрбиелеу, оқыту, олардың өмір сүруі және өндірістік практика жағдайларына;
18) халықты гигиеналық тәрбиелеуге және оқытуға;
19) радиациялық, химиялық, микробиологиялық, токсикологиялық, паразитологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге;
20) жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді ұйымдастыруға, шикізаттың жаңа түрлеріне, технологиялық жабдықтар мен процестерге, құрал-саймандарға, азық-түлік шикізаты мен тамақ өнімдеріне, құрылыс материалдарына, иондаушы сәулелену көздеріне, ыдысқа, химиялық, биологиялық және дәрілік заттарға, буып-түйетін және полимерлік материалдарға, парфюмерлік-косметикалық, полиграфиялық өнім мен кең тұтынылатын басқа да тауарларға әзірленетін нормативтік-техникалық құжаттамаға (стандарттарға, ұйымдардың стандарттарына, нормативтік құжаттарға, рецептерге);
21) дезинфекциялау, дератизациялау және дезинсекциялау құралдарын, жабдықтарын, материалдарын әзірлеуді, сынауды, дайындауды, өндіруді, сақтауды, тасымалдауды, өткізуді, қолдануды, дезинфекция қызметі объектілерін күтіп-ұстау мен пайдалануды, сондай-ақ жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің тиімділігі мен қауіпсіздігін бақылауды қамтитын жұмыстар мен көрсетілетін;
22) медициналық мақсаттағы бұйымдарды стерилизациялау мен дезинфекциялауды жүргізу шарттарына;
23) дәрілік заттардың өнеркәсіптік өндірісінің жағдайларына;
24) тағамдық ас тұзын йодтауға және тамақ өнімдерін байытуға қызметтерді ұйымдастыруға және жүзеге асыруға (фортификациялауға);
25) әлеуетті қауіпті химиялық және биологиялық заттарды қолдану мен пайдалануға және олардың рұқсат етілетін шекті шоғырлануын айқындауға;
26) санитариялық-эпидемияға қарсы (профилактикалық), оның ішінде Қазақстан Республикасының аумағын санитариялық қор¬ғауды жүзеге асыру, шектеу іс-шараларын, оның ішінде карантинді енгізу жөніндегі, инфекциялық және паразиттік аурулармен ауыратын науқастарға қатысты, халықты медициналық тексеріп-қарауды, профилактикалық егуді жүргізу жөніндегі іс-шараларды ұйымдастыруға және жүргізуге;
27) шикізатты сақтау мен қайта өңдеуге;
28) объектілерді сумен жабдықтауға, кәріздеуге, жарықтандыруға және желдетуге;
29) жүктерді, улы заттарды тасымалдау мен сақтау шарттарына;
30) жолаушыларды тасымалдау шарттарына;
31) объектілерді жоюға, консервациялауға, қайта бейіндеуге;
32) өндірістік бақылауды жүзеге асыруға;
33) тағамға биологиялық активті қоспаларды қолдануға және пайдалануға қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптарды белгілейді.
Санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің мамандарын медициналық жоғарғы оқу орындарының санитарлық-гигиеналық (қазір медициналық-профилактикалық) факультеттері дайындайды. Бұндай факультеттер Қазақ Ұлттық Медициналық университеті, Қарағанды және Ақтөбе медициналық академиясында бар. Бұл факультеттің кәсіптік кафедраларында студенттер негізгі гигиеналық пәндерді меңгереді.
Бұл пәндердің арасында ерекше орынды коммуналдық гигиена пәні алады, өйткені тұрғын және қоғамдық ғимараттар, сондай-ақ басқа да әр түрлі нысандар (балалар мекемесі, өндірістік мекемелер, қоғамдық тамақтану мекемелері) құрылысы үшін жер учаскесін таңдау және бөлуге қойылатын талаптарды анықтайды, олардағы қалыпты санитарлық жайластыру сұрақтарын шешеді (сумен қамтамасыз ету, іркінді суларды ағызу, санитарлық тазарту, жылумен қамтамасыз ету, жылыту және желдету жүйесі); атмосфералық ауаның, суаттардың, топырақтың ластануын болдырмау үшін қолданылатын шараларды негіздеуді; санитарлық күзету және санитарлық қорғау аймақтарының қажетті мөлшерін бекітеді. Әрі қарай бұл талаптар басқа гигиеналық пәндерде (еңбек гигиенасы, тағамтану гигиенасы, балалар мен жасөспірімдер гигиенасы) қолданылады.
Студенттер VI курсты аяқтау кезінде, барлық кәсіптік пәндер бойынша 2 сатыдан тұратын емтихан тапсырады: тест сұрақтары бойынша компьютерлік тест тапсыру және практикалық дағдылар. 2-саты бұрынғы жылдары жағдайлық есептерді, яғни ауызша және жазбаша түрде әр түрлі санитарлық-эпидемиологиялық жағдайларды шешу болатын, қазір бұл саты қайта қарастырылды.
Мамандардың пән бойынша кәсіптік мінездемесінде теориялық білімдерімен бірге, қажетті практикалық дағдыларды меңгеруге қажетті нақты талаптар берілген. Негізінен коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер ауыз судың сапасына, атмосфералық ауаның, топырақтың ластануын, тұрғын және қоғамдық ғимараттардың ықшамклиматын, елді мекен жағдайындағы физикалық факторларды (шу, вибрация, электромагниттік өріс, жарықтану және инсоляция) тәжірибелік-аспаптық бақылауды ұйымдастыра білуі қажет.
Коммуналдық гигиена елді мекен жағдайында адам организміне әр түрлі факторлардың әсерін зерттейтін пән. Осы негізде адам өміріне қолайлы жағдайды қалыптастыру үшін санитарлық талаптар мен ережелер, сондай-ақ гигиеналық шаралар өңделеді. Коммуналдық гигиена келесі бөлімдерден тұрады:
Коммуналық гигиена елді мекен жағдайында табиғи және антропогендік факторлардың адам организміне қолайсыз әсерін анықтайды, қалыпты өмір сүру жағдайын қалыптастыру үшін қолайсыз әсерлерді анықтайды, осыған сәйкес гигиеналық нормативтер мен шараларды өңдейді. Сонымен қатар су, ауа гигиенасы мен тұрғын және қоғамдық ғимараттардағы физикалық факторларды зерттейді.
Коммуналдық гигиенаның негізгі және едәуір қиын сұрақтарының біріне адам денсаулығы мен интенсивтілігі аз факторлардың арасындағы себеп-салдарлық байланысты бекіту болып табылады. Бұл мәселені шешуге байланысты ғылыми негіздер өткен ғасырдың аяғында қалыптаса бастады, бүгінгі күнде бұл мәселеде белгілі-бір қалдықтар бар. Бірақ осы мәселелерді шешу қолайсыз факторлардың маңыздылығын бекіту үшін, сонадай-ақ сауықтыру шараларының тиімділігін бағалау үшін қажет.
1973 жылы ССРО Министарлер Кеңесі «ССРО мемлекеттік санитарлық бақылау туралы» қаулысын қабылдады, еліміздің санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің құрылымын ССРО денсаулық сақтау министрлігінің орынбасары Бас санитарлық дәрігер басқарады. Бұл қаулының негізгі принциптері қазіргі уақытта Қазақстан территориясында да өз күшінде, оның негізгі міндеттері сақтық және күнделікті санитарлық бақылауды жүргізу болып табылады. Санитарлық бақылау дегеніміз атмосфералық ауаның, су нысандарының, топырақтың елді мекен аумағының ластануын болдырмау және жою, тұрмыс, еңбек, тәрбиелеу, оқыту, тұрғындардың демалу жағдайын сауықтыру, аурушаңдықты болдырмау және оны төмендетуге бағытталған санитарлық-гигиеналық, санитарлық эпидемияға қарсы шаралардың орындалуын бақылау.
Сақтық санитарлық бақылау дегеніміз қандай-да бір нысанның немесе шаралардың практикаға енгізуге дейінгі гигиеналық нормалар мен ережелердің сақталуына сақтық баға беру. Коммуналдық гигиена бойынша санэпидстанция дәрігерінің жұмысында ол келесі негізгі міндеттерден тұрады:
Күнделікті санитарлық бақылау дегеніміз жобалар мен техникалық жағдайлардың сақтық санитарлық бақылау кезеңінде бекітілген талаптарына сәйкестігін тексеру. Ол келесі міндеттерден тұрады:
Сонымен сақтық санитарлық бақылау кезінде елді мекенді жоспарлау, ғимараттар құрылысы, су құбыры, канализация және басқа да нысандардың жобасы бойынша санитарлық қорытынды беру болса, ал күнделікті санитарлық бақылау кезінде олардың санитарлық жағдайын, судың ауаның, сапасын тексереді. Санитарлық бақылаудың құқықтық негізіне санитарлық заңдылықтар жатады, оған кіретіндер: мемлекеттік стандарттар (МЕСТ); санитарлық ережелер мен нормалар; салалық ұйымдастыру-әдістемелік құжаттар; әдістемелік нұсқаулар (ӘН); әдістемелік ұсыныстар; құрылыс нормалары мен ережелері (ҚНмЕ); ведомствалық құрылыс нормалаы (ВҚН); техникалық жағдайлар (ТЖ); Денсалық сақтау министрлігінің бұйрықтары мен қаулылары; салалық стандарттар және т.б.
«Коммуналдық гигиена бөлімі бойынша санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау басқармасының жұмысы туралы» нұсқауға сәйкес, мемлекеттік санитарлық бақылауға жатады:
Соңғы жылдарға дейін, яғни Қазақстан егемендігін алғанға дейін барлық ССРО аймағында Одақтық бас ұйыммен бекітілген нормативтік құжаттар күшінде болды. Жеке сипаттағы және нақты бақылау нысандарына қатысты сұрақтар бойынша жергілікті Денсаулық сақтау басқару органдары тек бұйрық және қаулы шығарды.
Бірақ Қазақстан Ата Заңында, 1997 жылдан бастап республика аумағында бұрынғы ССРО-ның барлық санитарлық заңдылықтардың нормативтік актілері күшін жойды. Бүгінгі таңда барлық заңдылықтар қайта қарастырылып, кей жағдайда аумақтық тән ерекшеліктеріне байланысты өзгерістер енгізіліп, толықтырылды. Сонымен қатар, Қазақстан және Ресей арасында қажетті жағдайда өз аймағында екі елдің заңдылық актілері өз-ара қабылданатындығы туралы келісім-шарт бар.
1995 жылдың 25-сәуірінде Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті №547 «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызметі туралы жағдайларды бекіту бойынша» қаулысы қабылданды. Ол құжатта бұл қызмет өзінің іс-әрекетінде Ата Заң, Қазақстан Республикасы заңдылықтарын, Республика Президентінің бұйрықтарын, Министрлер Кабинетінің қаулыларын және басқа да нормативтік актілерді басшылыққа алады.
Санитарлық қызмет құрылымына мыналар: Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау Министрлігінің Бас санитарлық-эпидемиологиялық басқармасы, облыстық, қалалық, аудандық Қазақ Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық станция, теміржол, әуе транспорты, ішкі істер минитрлігі бойынша сәйкес компания, концерн, корпорация, сондай-ақ аса қауіпті карантиндік жұқпалы аурулар бойынша эпидемияға қарсы шараларды ұйымдастыру және жүргізуді қамтамасыз ететін органдар мен мекемелер кіреді.
Санитарлық қызметті ғылыми негіздеу эпидемия, микробиология және жұқпалы аурулар Қазақ ҒЗИ, Гигиена және кәсіптік аурулар, Қазақ ҒЗИ және обаға қарсы Қазақ ғылыми зерттеу институты. Соңғы жылдары санитарлық қызметтің құрылымы аздап өзгерді.
Қазақстанда санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің негізгі іс-әрекеті 1997 ж. 19 майда бекітілген «Қазақстан Республикасы халқының денсаулығын сақтау туралы» ҚР заңы мен 2002 ж. 6-желтоқсанда қабылданған «Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Денсаулық сақтау Министрлігі құқығын орындайтын тексеру-бақылау қызметтерін атқаратын, сондай-ақ халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ететін, сала аралық координациясын атқаратын мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау Комитеті ұйымдастырылған. Комитет өз қызметін Ата заңға, ҚР Заңдарына, Президент пен Үкіметтің актілерін, сондай-ақ нормативтік құқықтық актілерді, санитарлық заңдылықтарды негізге ала отырып жұмыс істейді.
Санитарлық бақылауды ұйымдастыратын негізгі мекемеге санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау басқармасы (республикалық, облыстық, қалалық және аудандық МСЭҚБ ) жатады. Сонымен қатар, комитетте көлікте санитарлық-эпидемиологиялық бақылауды жүргізетін аумақтық органдар бар: темір жол көлігінде санитарлық-эпидемиологиялық бақылаудың аймақтық басқармасы және әуе көлігінде санитарлық-эпидемиологиялық бақылау басқармасы; темір жол көлігінде санитарлық-эпидемиологиялық бақылаудың бөлімдік басқармасы; обаға қарсы станциялар бар.
Сонымен қатар, Комитетте «Гигиена және эпидемиологиялық Ғылыми орталығы» және «М. Айкимбаев атындағы карантиндік және зооноздық жұқпалы аурулардың Ғылыми орталығы» бар. Комитеттің негізі міндеттеріне халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз етуде және санитарлық-эпидемиологиялық жағдайды зерттеуде бірыңғай мемлекеттік саясатты жүргізу, сондай-ақ халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз етудегі шараларды ұйымдастыру және оның орындалуын бақылау жатады.
2002 жылдың 10-қаңтарында №21 бұйрықпен қабылданған ҚР Үкіметінің қаулысына сәйкес, Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау комитеті келесі қызметтерді атқарады: мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылауды жүргізеді; жұқпалы және паразиттік аурулардың пайда болуы мен олардың ҚР аумағында таралуынан санитарлық қорғау бойынша шаралар жүргізеді; халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ету үшін ұсыныстарды мемлекеттік мекемелерде қарастыруды ұсынады; халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ету бойынша бағдарламаларды өңдеуге қатысады; гигиеналық талаптарды оқытуды ұйымдастырады және салауатты өмір салтын қалыптастыруға қатысады; ғылыми-зерттеу институттары мен гигиеналық және эпидемиологиялық мамандықтағы орталықтардың жұмыстарының ұйымдастырылуында санитарлық заңдылықтарға сәйкестігін үйлестіреді (координациялайды).
Комитеттің келесідей құқықтары бар: өз құқығы бар сұрақтарға байланысты нормативтік құқытық актілерді шығаруға; комитеттің құқығына кіретін мәселелерге байланысты симпозиумдар, конференциялар, семинарлар, мәжілістер жүргізеді; мемлекеттік органдардан және ұйымдардан халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ететін сұрақтар бойынша ақпараттарды сұрауға; өндірістік нысандарды, жеке жұмыс түрлерін, технологиялық үрдістерді, қондырғыларды, гидротехникалық және басқа да қондырғыларды, қоғамдық тамақтану, сумен қамтамасыз ету, кәсіпорындар, мектеп, балалар мекемелері, емдеу-профилактикалық мекемелер, мәдени-тұрмыстық және басқа да мекемелерді пайдалануға беру кезіндегі санитарлық заңдылықтардың бұзылыстары болғанда қолдануға тыйым салу немесе салынуын тоқтату; шаруашылық-ауыз су мақсатындағы суды, өндірістік өнімдер мен тағамдарды қолдануға жарамсыз деп есептегенде оларды тұтынуға қатаң тыйым салу; өндірісте жаңадан шикізатты, үрдісті, өндірістік заттарды, құрылыс материалдарын адам денсаулығына қауіпті деп тапқан кезде оны қолдануға тыйым салады; ҚР заңдылықтарына сәйкес басқа да құқықтарға ие.
Комитеттің қарамағына Республикалық барлық санитарлықэпидемиологиялық қадағалау департаменттері, басқармалары , сондай-ақ сәйкес мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар кіреді. 2009 жылдың 21-қазанда бекітілген «халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Қазахстан Республикасының» кодексі
«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Қазахстан Республикасының» кодексіне іске асуы мақсатында №126 03.02. 2003 жылы бектілген ҚР Үкіметінің қаулысына сәйкес санитарлық-эпидемиологиялық қызмет мекемелері (бұрынғы санитарлық-эпидемиологиялық станция) бөлінеді: атқарушы мекемелер облыстық, қалалық, аудандық және мемлекеттік мекемелер, санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізетін облыстық, қалалық, аудандық санитарлық-эпидемиологиялық сараптама орталықтары. Атқарушы мекемелер (басқармалар) бағынушылық принципі бойынша сәйкес аумақтың орталықтарының іс-әрекетін байланыстырады (координациялайды). Бірақ бұл оқулықта материалдарды оңай қабылдау үшін бұл мекемелердің бұрынғы атауы қоланылды, яғни СЭС.
Коммуналдық гигиенада келесі зерттеу әдістері қолданылады:
Санитарлық дәрігер күнделікті жұмысында өзінің іс-әрекетін тіркеу формаларын қолданады, олардың негізгілері 1.1-1.2 кестеде берілген.
Кесте 1.1.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің іс-әрекетін тіркеу формалары
(Қазастан Республикасы Денсаулық сақтау Министрі бұйрығымен бекітілген №932 («30» желтоқсан 2003 жылы қабылданған)
№/№ реті |
Форманың аты |
Форма-ның нөмірі |
Формат |
Құжат-тың түрі |
Сақталу мерзімі |
1. |
Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау нысандарының тізімінің жорналы |
300/т |
А4 |
Жорнал, 96 бет |
10 жыл |
2. |
Тексеруді белгілеу туралы акті |
301/т |
А5 |
Бланкі |
3 жыл |
3. |
Санитарлық-эпидемиологиялық тексеруді жүргізуге арналған жоспар-тапсырма. |
302ту |
А5 |
Бланкі |
3 жыл |
4. |
Нысанға санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізудің санитарлық-эпидемиологиялық қорытындысы. |
303/т |
А5 |
Бланкі |
5 жыл |
5. |
Санитарлық-эпидемиологиялық тексеру актісін тіркеу жорналы. |
304/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
3 жыл |
6. |
Қазақстан Республикасы заңдылықтарының талаптарын бұзу туралы хаттаманы тіркеу жорналы. |
305/т |
А4 |
Жорнал, 96 бет |
3 жыл |
7. |
Алдын алу және эпидемияға қарсы шараларды жүргізу туралы мемлекеттік бас санитарлық дәрігердің қаулыларын тіркеу жорналы. |
307/т |
А4 |
Жорнал, 48 бет. |
3 жыл |
8. |
Шаруашылық іс-әрекетін тоқтату туралы қаулыны тіркеу жорналы. |
309/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
3 жыл |
9. |
Қазақстан Респубикасы заңдылықтарын бұзушылықты жою туралы жарлықты тіркеу жорналы. |
310/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
3 жыл |
11. |
Санитарлық-эпидемиологиялық шараларды жүргізу туралы жарлықты тіркеу жорналы. |
311/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
3 жыл |
12. |
Әкімшіліктік жауапқа тарту туралы қаулыны тіркеу жорналы. |
312/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
3 жыл |
13. |
Тексеруді белгілеу туралы актілерді тіркеу жорналы. |
313/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
3 жыл |
14. |
Санитарлық-эпидемиологиялық қорытындыны тіркеу жорналы. |
314/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
3 жыл |
15. |
Халықтың шағымдарын және арыздарын тіркеу жорналы. |
315/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
3 жыл |
16. |
Иондаушы сәулелену көздерінің санитарлық төлқұжаттарын тіркеу жорналы. |
323/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
17. |
Иондаушы сәулелену және радиоактивті заттарды қолданатын шаруашылық субъектілерін тіркеу жорналы. |
325/т |
А4 |
Жорнал 48 бет |
5 жыл |
18. |
Рентген кабинеттерін санитарлық-эпидемиологиялық тексеру актілері. |
327/т |
А5 |
Бланкі |
5 жыл |
|
Суаттардың төлқұжаты. |
348/т |
А4 |
Бланкі |
5 жыл |
20. |
Су сынамасын алу актілері. |
350/т |
А6 |
Бланкі |
5 жыл |
21. |
Полимерлік және басқа да материалдардан жасалған заттардан (ыдыс, ойыншық, киім және т.б.) сынама алу актілері. |
351/т |
А4 |
Бланкі |
2 жыл |
22. |
Топырақтан сынама алу актісі. |
352/т |
А6 |
Бланкі |
5 жыл |
23. |
Тыңайтқыштардың қалдық мөлшерін анықтау үшін ауыл-шаруашылық өнімдерінен және тағамдардан, шаруашылық ауыз су мақсатындағы сулардан, жұмыс зонасының ауа сынамасын алу актісі. |
353/т |
А4 |
Бланкі |
2 жыл |
24. |
Жер беті суаттарынан, жағадағы теңіз суынан, ағынды сулардың суын зеррттеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
359/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
10 жыл |
25. |
Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз етудегі ауыз суды зерттеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
360/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
10 жыл |
26. |
Топырақ сынамаларын алу және оны зерттеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
361/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
10 жыл |
27. |
Атмосфералық ауаны зерттеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
363/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
10 жыл |
28. |
Елді мекен ауасын зерттеу хаттамалары. |
367/т |
А4 |
Бланкі |
5 жыл |
29. |
Жабық бөлмелердің ауа сынамасын алу және оны зерттеу хаттамалары. |
368/т |
А4 |
Бланкі |
5 жыл |
30. |
Ауыз суды зерттеу хаттамалары. |
369/т |
А4 |
Бланкі |
5 жыл |
31. |
Жер беті суаттарынан, жағадағы теңіз суынан, ағынды сулардың суын зерттеу хаттамалары. |
371/т |
А4 |
Бланкі |
5 жыл |
32. |
Топырақ сынамаларын зерттеу хаттамалары. |
373/т |
А4 |
Бланкі |
5 жыл |
33. |
Полимерлік және басқа да материалдардан жасалған заттардан (ыдыс, ойыншық, киім және т.б.) алынған сынамаларды, зерттеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
375/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
34. |
Полимерлік және басқа да материалдардан жасалған заттарды зерттеу хаттамалары. |
376/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
35. |
Құрамындағы нитраттарды анықтау үшін өсімдік өнімдерінен сынама алу және оның зерттеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
377/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
36. |
Тыңайтқыштардың қалдық өнімдерін анықтау үшін топырақ сынамасын алу және оның зерттеу нәтижесін тіркеу жорналы. |
379/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
37. |
Тыңайтқыштардың қалдық өнімдерін анықтау үшін су сынамасын алу және оның зерттеу нәтижесін тіркеу жорналы. |
380/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
38. |
Тыңайтқыштардың қалдық өнімдерін анықтау үшін ауа сынамасын зерттеу жорналы. |
381/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
39. |
Жарықтандырудың өлшеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
384/т |
А4 |
Жорнал |
5 жыл |
40. |
Метеорологиялық факторлардың өлшемдерін тіркеу жорналы. |
385/т |
А4 |
Жорнал |
5 жыл |
41. |
Шу мен вибрацияның деңгейін өлшеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
386/т |
А4 |
Жорнал |
5 жыл |
42. |
Жарықтандыру өлшемдерінің хаттамасы. |
387/т |
А5 |
Бланкі |
5 жыл |
43. |
Электромагниттік өріс қуаттылығын өлшеу хаттамасы. |
388/т |
А5 |
Бланкі |
5 жыл |
44. |
Шу мен вибрацияны өлшеу хаттамасы. |
389/т |
А5 |
Бланкі |
5 жыл |
45. |
Метеорологиялық факторларды өлшеу хаттамасы. |
390/т |
А5 |
Бланкі |
5 жыл |
46. |
Қоршаған ортадан алынған материалдардың сынамаларын және зерттеу нәтижелерін тіркеу жорналы. |
457/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
3 жыл |
47. |
Санитарлық ережелер мен нормалар бойынша суды микробиологиялық зерттеу жорналы. |
467/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
48. |
Судың патогендік микрофлорасын анықтау бойынша микробиологиялық зерттеу жорналы. |
468/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
49. |
Топырақты микробиологиялық зерттеу жорналы. |
469/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
50. |
Ауаны микробиологиялық зерттеу жорналы. |
471/т |
А4 |
Жорнал 96 бет |
5 жыл |
Кесте 1.2.
Нысанға санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізудің санитарлық- эпидемиологиялық қорытындысы, ф. 303/т.
Формат А4
Нысанның БҚСЖ бойынша коды Код формы по ОКУД____________________ КҰЖЖ бойынша ұйым коды Код организации по ОКПО _______________ |
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Министерство здравоохранения Республики Казахстан |
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 20_____жылғы «___»_________ № ____ бұйрығымен бекітілген № 303/е нысанды медициналық құжаттама |
|
Санитариялық-эпидемиологиялық қызметтің мемлекеттік органының атауы Наименование органа государственного санитарно-эпидемиологического надзора |
Медицинская документация Форма 303/ у Утверждена приказом Министра здравоохранения Республики Казахстан «____»__________20 года №_______ |
Санитариялық-эпидемиологиялық қорытынды
Санитарно-эпидемиологическое заключение
№ __________
«_______»___________________20 ж. ( г.)
1.Санитариялық-эпидемиологиялық сараптау (Санитарно-эпидемиологическая экспертиза)_________________
_____________________________________________________________________________________________
пайдалануға берілетін немесе қайта жаңартылған нысандардың, жобалық құжаттардың, тіршілік ортасы факторларының, шаруашылық және басқа жұмыстардың, өнімнің, қызметтердің атауы
_____________________________________________________________________________________________
(наименование объекта реконструкции или вводимого в эксплуатацию, проектной документации, факторов среды обитания, хозяйственной и иной деятельности,работ, продукции, услуг)
Жүргізілді (Проведена)_________________________________________________________________________
өтініші, ұйғарым, қаулы бойынша, жоспарлы түрде және басқалай (күні, нөмірі)
_____________________________________________________________________________________________
по заявлению, предписанию, постановлению, плановая и другие (дата, номер)
2.Тапсырыс (өтініш) беруші (Заказчик (заявитель))_________________________________________________
толық атауы, мекен-жайы, телефоны, жетекшісінің Т.А.Ә.
_____________________________________________________________________________________________
(полное наименование, адрес, телефон, Ф.И.О. руководителя)
3.Санитариялық-эпидемиологиялық сараптау жүргізілетін нысанның қолданылу аумағы (Область применения объекта санитарно-эпидемиологической экспертизы)________________________________________________
сала, қайраткерлік ортасы, орналасқан орны, мекен-жайы
(отрасль, сфера деятельности, место нахождения, адрес)
4.Жобалар, материалдар дайындалды (Проекты, материалы разработаны (подготовлены))________________
_____________________________________________________________________________________________
5.Ұсынылган құжаттар (Представленные документы)_______________________________________________
_____________________________________________________________________________________________
атаулары мен олардың ұсынылған уақыты (наименование и дата их представления)
_______________________________________________________________________________________________
6.Өнімнің үлгілері ұсынылды (Представлены образцы продукции)____________________________________
_____________________________________________________________________________________________
7.Басқа ұйымдардың сараптау ұйғарымы (егер болса) (Экспертное заключение других организации (если имеются))____________________________________________________________________________________
ұйғарымды берген ұйымның атауы (наименование организации выдавшей заключение)
______________________________________________________________________________________________
8.Сараптама жүргізілетін нысанның толық санитариялық-гигиеналық сипаттамасы мен оған берілетін баға (қызметке, үрдіске, жағдайға, технологияға, өндіріске, өнімге) (Полная санитарно-гигиеническая характеристика и оценка объекта экспертизы (услуг, процессов, условий, технологий, производств, продукции))_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
9.Құрылыс салуға бөлінген жер учаскесінің, қайта жаңартылатын нысанның сипаттамасы (өлшемдері, алаңы, топырағының түрі, учаскенің бұрын пайдаланылуы, жерасты суларының тұру биіктігі, батпақтанудың болуы, желдің басымды бағыттары, санитариялық-қорғау аумағының өлшемдері, сумен, канализациямен, жылумен қамтамасыз ету мүмкіндігі және қоршаған орта мен халық денсаулығына тигізер әсері, дүние тараптары бойынша бағыты)
(Характеристика земельного участка под строительство, объекта реконструкции (размеры, площади, вид грунта, использование участка в прошлом, высота стояния грунтовых вод, наличие заболоченности, господствующие направления ветров, размеры санитарно-защитной зоны, возможность водоснабжения, канализования, теплоснабжения и влияния на окружающую среду и здоровью населения, ориентация по сторонам света))_______________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
10.Зертханалық және зертханалық-аспаптық зерттеулер мен сынақтардың хаттамалары, сонымен қатар бас жоспардың, сызбалардың, суреттердің көшірмелері (Протоколы лабораторных и лабораторно-инструментальных исследований и испытаний, а также выкопировки из генеральных планов, чертежей, фото)________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Санитариялық-эпидемиологиялық қорытынды
Санитарно-эпидемиологическое заключение
_____________________________________________________________________________________________
пайдалануға берілетін немесе қайта жаңартылған нысандардың, жобалық құжаттардың, тіршілік ортасы факторларының, шаруашылық және басқа жұмыстардың, өнімнің, қызметтердің атауы
_____________________________________________________________________________________________
(наименование объекта реконструкции или вводимого в эксплуатацию, проектной документации, факторов среды обитания, хозяйственной и иной деятельности, работ, продукции, услуг)
_________________________________________________санитариялық-эпидемиологиялық сараптама негізінде
на основании санитарно-эпидемиологической экспертизы)
_____________________________________________________________________________________________
санитариялық-гигиеналық ережелер мен нормативтерге (санитарно-гигиеническим правилам и нормативам)
сай немесе сай еместігін көрсетіңіз (указать соответствует или не соответствует)
_____________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________
атауы, күні мен нөмірі (наименование, дата и номер)
Ұсыныстар (Предложения):
«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Кодекстың негізінде осы санитариялық-эпидемиологиялық ұйғарымның міндетті түрдегі күші бар
На основании Кодекса Республики Казахстан «О здоровье населения и системе здравоохранения» настоящее санитарно-эпидемиологическое заключение имеет обязательную силу
Мөр орны Мемлекеттік санитариялық-эпидемиологиялық
Место печати қадагалау органының жетекшісі
Руководитель органа государственного _____________________________________
санитарно-эпидемиологического надзора тегі, аты, әкесінің аты, колы
(фамилия, имя, отчество, под
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің жауапты міндеттерінің біріне елді мекенді, тұрғын және қоғамдық ғимараттарды, коммуналдық нысандарды, сауда мекемелерін, тұрмыстық қызмет, мәдениет, денсаулық сақтау мекемелерін жобалау және құрылысын салуға сақтық санитарлық бақылау жүргізу, сондай-ақ оларды пайдалануға бергеннен кейін күнделікті саниитарлық бақылау жүргізу жұмыстары жатады. Бұл жұмыстарға жататындар:
• елді мекеннің бас жоспарын, дәйекті жоспарлау және салу жобасын дайындау және келісу жұмыстарына қатысу;
• елді мекенді салу жұмыстары кезінде сақтық санитарлық бақылау жүргізу;
• тұрғын және қоғамдық ғимараттар, мәдениет, денсаулық сақтау мекемелерін және т.б. жобалау кезіндегі сұрақтар бойынша жобалаушы ұйыммен жұмыс істеу;
• коммуналдық нысандар мен емдеу-профилактикалық мекемелерінің құрылысына жер учаскесін таңдау кезінде қатысу;
• жобалау-жобаға сараптама жүргізу сапасына сақтық санитарлық бақылау жүргізу;
• нысан құрысын салу кезінде сақтық санитарлық бақылау жүргізу;
• нысанды пайдалануға беру кезіндегі комиссияға қатысу;
• нысан құрылысын салу және оны пайдалануға қабылдау кезінде аспаптық бақылау жүргізу;
• коммуналдық нысандарға (монша, кір жуатын орындар, жатақхана және т.б.) және денсаулық сақтау мекемелеріне күнделікті санитарлық бақылау жүргізу.
Коммуналдық гигиена маманының маңызды қызметтерінің біріне қоршаған ортаға байланысты аурушаңдықтың дамуының алдын алу жұмыстары жатады. Негізінен, бұл мәселе кезінде халық өмір сүретін қоршаған ортаның химиялық (су, ауа, топырақ) және физикалық (шудың жоғары болуы) ластануға тұрақты түрде гигиеналық бақылау жүргізу болып табылады, осыған байланысты бірнеше міндеттерді қарастырады:
1. Елді мекенді шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етуде гигиенлық бақылау жүргізу:
3. Атмосфералық ауаның жағдайын гигиеналық бақылау:
атмосфералық ауаның ластану деңгейін талдау және оны санитарлық қорғау бойынша шараларды өңдеуге қатысу;
өндірістік нысандардағы тазарту қондырғыларының құрылысына сақтық санитарлық бақылау жүргізу;
өндіріс нысандарындағы жұмыс істеп тұрған тазарту қондырғыларына күнделікті санитарлық бақылау жүргізу;
қалалық кәсіпорындардың санитарлық қорғаныс аймағының мөлшерінің сақталуына және оның жайластырылуына сақтық және күнделікті санитарлық бақылау;
атмосфераның ластануын төмендету бойынша автокөліктер нысандарына күнделікті санитарлық бақылау жүргізу;
атмосфераның ластану деңгейі бойынша елді мекен аумағын маңызына қарай жайластыру;
қаланың әр түрлі аймақтарында ауаның ластануына байланысты халықтың соматикалық ластануын зерттеу;
атмосфералық ауаның ластану деңгейін зертханалық зерттеу.
4. Елді мекенді санитарлық тазартылуын гигиеналық бақылау.
қатты және сұйық қалдықтарды зарарсыздандыру бойынша елді мекенде канализация және тазарту қондырғылары құрылысын салуға сақтық санитарлық бақылау;
сұйық қалдықтар мен қатты тұрмыстық қалдықтарды жинайтын орынға күнделікті санитарлық бақылау жүргізу;
ұйымдастырылмаған тұрмыстық қалдықтарды жинайтын орындарды жою үшін күнделікті санитарлық бақылауды ұйымдастыру;
қала көшелерінің тиімді тазартылуына күнделікті санитарлық бақылау жүргізу;
қалдықтарды шығаруға жауапты ұйымдар мен мекемелердің іс-әрекетін санитарлық бақылау;
арнайы автокөліктер паркінің (қалдық жинағыштар, контейнер тасығыштар саны, контейнерлердің жеткіліктілігі) жұмысын бақылау;
елді мекеннің санитарлық тазарту тиімділігін жоғарылату үшін, шараларды өңдеуге қатысу.
5. Шу көздерін гигиеналық бақылау.
тұрғын және қоғамдық ғимараттар мен имараттар құрылысын салуға арналған жер учаскесін бөлу кезіндегі сақтық санитарлық бақылау;
шу деңгейі жоғары болатын нысандар құрылысын салуда, жобаға сараптама жүргізу кезіндегі сақтық санитарлық бақылау;
көліктік шу көздеріне күнделікті санитарлық бақылау;
шуды аспаптық өлшеу кезінде күнделікті санитарлық бақылау жүргізу;
елді мекенде шу деңгейін төмендету бойынша шараларды өңдеуге қатысу.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер бұл қызметтерді орындау үшін:
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің едәуір жиі іс-әрекетінің біріне санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жатады. Санитарлық дәрігер өз жұмысында №841 14.11 2003 ж. Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігі бұйрығымен бекітілген «Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізудің ерекшеліктері» құжатын басшылыққа алады.
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама бұл «халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Қазахстан Республикасының» кодексімен , мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық ережелермен, нормалармен қарастырылған, шаруашылық және басқа да кәсіптегі өнімдер нысандардың жобалық және басқа да құжаттарға сәйкестігін (сәйкес еместігін) бекітуге байланысты іс әрекет. Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің қызметтік міндеттеріне тікелей қатысы бар сараптаушының жеке іс-әрекетінің сараптамасына кіреді:
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізу, түбегейлі, мұқият тексеру, тексеру, зерттеу, сынау, баға беру неіздері бас мемлекеттік санитарлық дәрігер немесе оның орынбасарының қаулысына сәйкес, сондай-ақ азаматтардан, жеке кәсіпкерлерден, заңды тұлғалардан түскен арыздарға сәйкес жүргізіледі.
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптаманың негізгі принциптері:
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптаманың негізгі міндеттері:
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама:
Санитарлық-эпидемиологиялық жағдай мен адам денсаулығына әсерін бағалау сараптаманың міндетті бір бөлімі болып табылады, жұмыс істеп тұрған ұйым үшін бақылаушы, орындаушы ұйымдардың, ұйымның әсер ету аймағында тұратын азаматтардың қоғамдық бірлестігі, сот пен прокуратура ұйымдары, сол шаруашылық субъектің, Комитеттің шешімі бойынша, сәйкес аймаққа байланысты санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің мемлекеттік ұйымдарының шешімі бойынша жүргізіледі. Санитарлық-эпидемиологиялық жағдайға, қоршаған орта мен тұрғындардың денсаулығына әсерін бағалаудың барлық сатысында орындалады:
Бағалау қажеттілігі:
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама кезінде:
Санитарлық-эпидемиологиялық қорытындыны санитарлық-эпидемиологиялық қызметің лауазымды адамдары тексеру нәтижесі негізінде және санитарлық-эпидемиологиялық сараптаманы келесі іс-әрекеттер, құжаттар, материалдарға жасау кезінде береді:
Санитарлық-эпидемиологиялық қорытындының жарамдылық мерзімі: өнімдерге бес жыл; өнімнің тәжірибелік партиясы бір жылға дейін; қызмет көрсету, жұмыс түріне уақытша және мерзімдік жұмыстардан басқа жұмыстар үшін шексіз; жобалық құжаттарға шексіз.
Өнімдерге санитарлық-эпидемиологиялық қортындыны (гигиеналық сертификат) толтыру үшін қажетті құжаттар тізімі:
Жоғарыда көрсетілген барлық сараптама түрлерін жүргізуде коммуналдық гигиена бойынша дәрігерге, санитарлық-эпидемиологиялық сараптама Орталықтарына үлкен күш түседі, сондықтан:
Көрсетілген іс-әрекеттерді орындай отырып, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің Мемлекеттік ұйымдары және санитарлық-эпидемиологиялық сараптама Орталықтарының міндеті:
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізуге байланысты санитарлық-эпидемиологиялық қызмет ұйымы мен органының іс-әрекетіне мемлекеттік органдар, заңды және жеке тұлғалардың араласуына рұқсат берілмейді.
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізудің ұзақтығы үш айдан аспауы керек, бірақ көлемі мен қарастырылатын құжаттың күрделілігіне байланысты ұзартуға болады, бірақ алты айдан аспауы керек. Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізудің мерзімін алты айдан ұзарту тек тапсырыс берушінің өтініші арқылы ғана жүргізіледі. Шешімге келіспеушілік танытқан жағдайда сотқа жүгінуге болады.
Коммуналдық нысан құрылысы жобасына, қарастырылатын негізгі сұрақтар тізіміне санитарлық-эпидемиолгиялық сараптама жүргізу бойынша есеп беру формалары төменде келтірілді.
Жобаның мемлекеттік санитарлық-эпидемиолгиялық
ережелер мен нормативтерге сәйкестігіне байланысты
сараптама жүргізу туралы есеп беруі
№ күні ______________
1. Жобаны қарастыру хаттамасы.
1. Жобаның аты:
2. Өнеркәсіптің аты:
3. Құрылыс салу орны:
4. Жоба өңделді:
(жоба жасайтын ұйымның аты, заңды менкен-жайы, нөмірі және жоба жұмсытарына лицензия беру құқұғының мерзімі)
5. Жоба ұсынылды:
(жобаны келісуге ұсынған ұйым, оның заңды мекен-жайы)
6. Ұсынылған құжаттар:
7. Құжаттар қабылданды: қабылданған нөмірі №
(кіріс құжаттарын тіркеу журналы бойынша жолдама хаттың кіріс нөмірі, қабылданған уақыты)
8. Сараптама жүргізетін маманның аты-жөні, қызметі:
9. Сараптама жүргізуге қажетті нормативтік құжаттар тізімі:
Жобаны қарастыру кезінде бекітілді::
• жобаны өңдеу негізі
(жобаны өңдеу негізі болып табылатын құжат көрсетіледі;
• нысанды орналастыру жағдайы:
(қоршаған кәсіпорныдар мен ғимараттар қатынасы бойынша нысанның орналасуы);
• бас жоспар:
(негізгі имараттар, подъездік жолдар, құрылыс тығыздығы, аулалық алаңдармен, парктермен қамтамасыз етілуі, алаңдар мен терезелер арасындағы қашықтықтың сақталуы, көгалдандыру, жайластыру);
• инсоляция нормаларының сақталуы:
• бөлме алаңдарының жинағы;
• технологиясын сиапттау;
• сумен қамтамсыз ету:
(су көзі, судың сапасы, торап иесінің техникалық жағдайларды сақтауы, су тұтыну, ішкі және сыртқы тораптар, құбыр материалдары);
• канализация:
(өндірістік, тұрмыстық, ағынды суды ағызатын орындар, мөлшері, тазартылуы, ағынды суды жеке ағызудың болуы, сыртқы тораптар, ішкі торыптар).
• жылымен қамтамасыз ету, жылыту жүйесі:
(жылумен қамтамасыз ету көзі, жылыту параметрелі, аспаптар түрлері, сыртқы және ішкі бөлмелердегі ауаның есептік параметрлері);
• желдету жүйесі:
(желдету жүйесінің түрі, ауаны алу және лас ауаны шығару орны, ауа алмасу жиілігі, ықшамклимат параметрлері);
• табиғи жарықтандыру:
(терезелердің түрлері, қиын желдетілетін құрылыс жағдайында табиғи жарықтандыру коэффициентін есептеу):
• жасанды жарықтандыру:
(жарықтандыру түрлері, шамдар, жұмыс орнындағы және бөлмелердегі жарықтандыру деңгейі);
• құрылыс материалдары:
(қабырғалар материалы, жылыту материалдары, қабырға, еден, төбелерді әрлеу үшін қолданылатын материалдар);
Табиғи қоршаған ортаны қорғау:
• атмосфералық ауа тастамалары:
(фондық концентарция, тастамалар, мөлшері, заттардың қауіптілік класы, ШРЕК (ӘЕБРЕД), әсер ету аймағы, СҚЗ шекарасында жер бетілік концентарциясы, зертханалық бақылау)
• ағынды суларды канализацияға және суаттарға ағызу:
(ластанған ағынды сулардың түрлері, тазарту тәсілі, ағынды судың сапасы, ағызу орны);
• өндірістік және тұрмыстық қалдықтар:
(қалдықтар түрлері, зияндылық класы, есептік мөлшері, ағызу жүйесі, уақытқа сақтау, утилизация түрлері);
• физикалық факторлар:
(шу, вибрация, электромагниттік сәулелену, күтілетін деңгейді есептеу, есептеу және қорғау шаралары);
• құрылысты ұйымдастыру:
(құрылыс учаскесін дайындау, жүретін жолдарды қатты жабынмен жабу, түнгі ақытта шуға байланысты жұмыстарды шектеу, құрылысшылар үшін санитарлық-тұрмыстық бөлмелердің болуы, ауыз сумен қамтамасыз ету, жұмыс тәртібі, канализацияға қосылған әжетхананың болуы немесе автономды химиялық туалет, құрылыс қалдықтарын жою жүйесі);
• топырақты санациялау бойынша шаралар және радон қауіптіліктің алдын алу:
(санэпидбақылау ұйымының топырақтың сапасы және учаскенің радон қауіптілігі туралы қорытындының болуы)
• еңбекті қорғау және жұмысшылардың техникалық қауіпсіздігі:
сол өндіріске қатысты өндірістік ортаның және еңбек үрдісінің факторалары; өндірістік ортаның және еңбек үрдісінің фактораларын өндірістік зертханалық бақылау жүргізу және ұйымдастыру; өндірістік ортаның және еңбек үрдісінің фактораларының әсер етуінен жұмысшыларды қорғау бойынша шаралар; жұмысшыларды жеке қорғаныс заттарымен, арнайы киімдермен, арнайы аяқ киімдермен, қамтамасыз ету, жұмысшылардың санитарлық-тұрмыстық бөлмелермен қамтамасыз етілуі.
Ескерту
Сараптама жүргізген маманның қорытындысы:
II Қорытынды: … жоба
(жоба құжатының аты көрсетіледі)
Санитарлық ережелерге, нормаларға, гигиеналық талаптарға сәйкес келеді (сәйкес келмейді):
(жоба құжатының аты көрсетіледі, санитарлық ережелер, нормалар, гигиеналық нормативтер)
Сараптама бөлімінің меңгерушісі
Коммуналдық гигиена бойынша дәрігер
Дәрігер
«Коммуналдық гигиена» бойынша маман дәрігер теориялық дайындықтан басқа, келесі практикалық іс-әрекет түрлерін меңгеріп, оның негізінде сәйкес, кәсіптік міндеттерді шешуі қажет:
«Халықтың денсаулық жағдайы мен оны анықтайтын факторларды бағалау» бөлімі бойынша дәрігер өз бетінше меңгеруі тиіс:
«Тұрғындардың денсаулық жағдайы мен қоршаған ортаны бағалау үшін мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау жүргізу» бөлімі бойынша дәрігер өз бетінше мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау нысандарында зертханалық әдістерді қолдана отырып, ақпараттар жинап, санитарлық тексеруді ұйымдастыруы қажет:
Сонымен қатар, санитарлық дәрігер меңгеруі керек:
• санитарлық-эпидемиологиялық бақылау жүргізу:
• санитарлық бақылау:
• санитарлық жағдайына санитарлық-эпидемиологиялық бақылау жүргізу:
• санитарлық-гигиеналық, микробиологиялық және басқа да зерттеулер үшін материалдар дайындау және жинау;
• ортаны зерттеу үшін зертханалық-аспаптық тексеру әдістерімен жүргізілген нәтижелер бойынша қорытынды беру;
• қоршаған ортаның қауіптілігіне немесе ластануына және халықтың денсаулық жағадайы мен тіршілік жағдайының нашарлауына, қауіп-қатер кезеңінде (табиғи, техногендік апат, басқа да апаттар және т.б.) шаралардың орындалуына бақылау жүргізу.
«Санитарлық-эпидемиологиялық салауаттандыру және тұрғындардың денсаулығын қорғау кезінде басқармалық іс-әрекетті енгізу» бөлімінде «коммуналдық гигиена» бойынша санитарлық дәрігер білуі қажет:
• басқармалық мақсаттарды негіздеу және шешу, мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылық сұрақтарын, кәсіптік, жұқпалы, жұқпалы емес аурулардың алдын алу бойынша мәселелерді шешу;
• халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ету және денсаулығын қорғауға бағыттылған мақсаттық бағдарламаларды өңдеу және реализациялау;
• тұрғындардың денсаулық жағдайын нашарлататын себебін анықтайтын гигиеналық және эпидемиологиялық зерттеулерді жүргізу, осыған сәйкес денсаулыққа зиянын тигізетін себептерін анықтауды шешу үшін сәйкес шараларды қолдану;
• халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз ететін шаралардың орындалуын жоспарлау және ұйымдастыру, басқармалық шешімдер қабылдау;
• әлеуметтік-гигиеналық мониторинг шараларын өңдеу және орындалуына қатысу;
• ретроспективті және оперативті талдау негізінде алдын алу шараларының міндетін анықтау және ауру топтары бойынша халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын бағалау;
• ауданның, елді мекеннің әлеуметтік-экономикалық жоспарын және ұсыныстарын өңдеу;
• мекеме, өндіріс, ықшам аудан, елдімекен масштабында сауықтыру бағдарламалары деңгейінде әлеуметтік және медициналық шараларды негіздеу;
• санитарлық дәрігердің және оның көмекшісі жұмысының мәселелік тақырыптық жоспары;
• біріншілік құжаттарды құрастыру: нысанды тексеру актісі, санитарлық төл-құжат, қаулы, зертханалық және аспаптық зерттеулер хаттамасы, жедел хабарлама, тіркеу журналы, қорытынды және басқалар;
• бұйрықтар шешімдер жобасын, басқа да әкімшіліктік актілер, халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылық сұрақтары бойынша анықтама құрастырады;
• зертхана жұмысын жоспарлауға қатысу;
• мемлекеттік және салалық есеп беру құжаттарын толтыру үшін материалдарын дайындау, көрсеткіштерді бағалауды меңгеру;
• денсаулықты жақсартумен айналысатын мемлекеттік басқарма мекемелері, емдеу-профилактикалық және басқа да мекемелермен бірге өз-ара кәсіптік міндеттерді шешу кезінде қатысу;
• «коммунальная гигиена» мамандығы бойынша дәрігердің құқұғына кіретін барлық іс-әрекет түрлеріне байланысты кеңестік жұмыстарды жүргізу;
• «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Қазахстан Республикасының халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Қазахстан Республикасының» кодексімен қарастырылған ережелеріне сәйкес бұлтартпау шараларын қолдану;
• ұйымдар мен азаматтардың жеке меншігіндегі кәсіпорындарда өз күшіндегі санитарлық нормалар мен ережелердің сақталуын бақылау;
«Тәрбиелік, педагогикалық және ғылыми-практикалық жұмыстарды жүргізу» бөлімі бойынша дәрігер өзбетінше және ұжыммен бірге келесі жұмыстарды атқарады:
• тұрғындарды гигиеналық талаптар бойынша тәрбиелеу, салауатты өмір салтын насихаттау (дәрістер оқу, әңгімелесулер жүргізу, радио және теледидар бойынша сөйлеу және т.б.) бойынша жұмыстар жүргізу;
• мемлекеттік санитарлы-эпидемиологиялық бақылау, аурудың алдые алу бойынша мәселелерді шешуде орта медициналық қызметкерлерді оқыту кезінде педагогикалық іс-әрекет жүргізу;
• санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылық сұрақтары бойынша әр түрлі мамандықтағы дәрігерлерді оқытуды ұйымдастыру;
• нысанның санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын бағалау бойынша, гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралардың тиімділігін бағалау және мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау жүргізу бойынша ғылыми-пракатикалық жұмыстарды жүргізу.
2007 жылдан бастап, практикалық дағдыларды тексеру үшін, ҚазҰМУ медициналық-профилакатикалық факультеттің 6 курс студенттеріне арналған Мемлекеттік емтихан негізінде «коммуналдық гигиена» пәні бойынша объективтік құрылымдық практикалық емтихан бағдарламасы енгізілді (1.3 кесте).
1.3 кесте
Коммуналдық гигиенадан объективті құрылымдық практикалық емтихан түрінде мемлекеттік біліктілік емтиханды жүргізу бойынша санитарлық гигиеналық дағдылар тізімі
Сатылар № |
Студенттерге арналған тапсырмалар |
Макс. Балл |
Уақыт мин. |
1. |
Іс-әрекеттеріңізді түсіндіре отырып, бактериологиялық зерттеуге су құбыры суының сынамасын алыңыз. |
6 |
6 |
2. |
Мигуновтың электроаспираторымен қатты аэрозольды ластаушыларға ауа сынамасын алыңыз. |
6 |
6 |
3. |
Санитарлық қорғаныс аймағының нормативті мөлшерін анықтаңыз және оның «желдік коррекциясын» жүргізіңіз. |
15 |
15 |
4. |
Топырақтың механикалық құрамын зерттеудегі тәжірибелік дағдыларыңызды көрсетіңіз. Зерттеу нәтижелерін тіркеңіз. |
5 |
5 |
5. |
Транспорттық шу деңгейіне аспапты және есептеу әдісімен бағалау жүргізіңіз. |
15 |
15 |
6. |
Тұрғын және қоғамдық ғимараттардың жасанды жарықтандырылуын бағалай білетіндіктеріңізді көрсетіңіз. Іс-әрекеттеріңізді түсіндіріңіз. Зерттеу нәтижелерін тіркеңіз. |
8 |
8 |
7. |
Ықшамклиматты бағалаудағы аспаптық зерттеулердегі тәжірибелік дағдыларыңызды көрсетіңіз. Іс-әрекеттеріңізді түсіндіріңіз. Зерттеу нәтижелерін тіркеңіз. |
15 |
15 |
8. |
Тұрғын және қоғамдық ғимараттардың табиғи жарықтандырылуын бағалай білетіндіктеріңізді көрсетіңіз. Іс-әрекеттеріңізді түсіндіріңіз. Зерттеу нәтижелерін тіркеңіз. |
10 |
10 |
9. |
Ендік және меридиан бойынша орналасқан ғимараттардағы инсоляция деңгейін анықтаңыз. Іс-әрекеттеріңізді түсіндіріңіз. |
10 |
10 |
Барлығы: |
90 |
90 |
Жүргізілетін зерттеулердің кеңдігіне байланысты, коммуналдық гигиена пәні бірқатар медициналық, биологиялық және басқа да патологиялық физиология, терапия, эпидемиология, жұқпалы аурулар, математика пәндерімен тығыз байланысты. Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер өзінің қызметін жетік орындау үшін, жеке сәулет және құрылыс сызбаларының жағдайларын, гидрология, гидрогеология, гидробиология, санитарлық техникалық, топырақтану, химия, климатаология және т.б. пәндерді де білуі қажет (1.1 сурет).
1.1 сурет. Коммуналдық гигиенаның басқа пәндермен байланысы,
Е.И. Гончарук, 2006.
Сонымен болашақ санитарлық дәрігер үшін міндетті медициналық пәндер курсын меңгеру кезінде микробиология, жұқпалы аурулар және эпидемиология пәндерінің сұрақтарына ерекше көңіл бөлу қажет. Бұл қоршаған орта көбіне сумен топырақтың нысандарының микробтық ластануының адам денсаулығы үшін қауіптілік деңгейін бағалау үшін қажет коммуналдық гигиена бойынша дәрігердің жұмысы басқа да гигиеналық пәндермен тығыз байланысты (олардың барлығы алдын алу мәселелерімен айналысады).
Санитарлық дәрігерге құрылыс сызбалары туралы білім деңгейі жобаға сараптама жасау кезінде жобадағы сызба материалдарын оқу үшін қажет, гидрология және гидрогеология негіздерінде су көздернің қауіпсіздік деңгейін бағалау жатады; топырақтану мәселелерін меңгеру сұйық және қатты қалдықтарды табиғи зарарсыздандыру үшін, имарататтарды дұрыс таңдау; физика және климатология негізінде ғимаратта желдетудің, жылыту жүйесінің қолайлы түрін таңдау, сондай-ақ атмосфералық ластаушы заттардың таралуына есептеу жүргізу және т.б. санитарлық статистика тәсілін меңгеру және қазіргі заманғы компьютерлік бағдарламамен гигиеналық болжауды есептеу әдісінигеру саниарлық дәрігерге сақтық сауықтыру шаралрын енгізу үшін қажет.
Жоғарыда келтірілген мәселелерді жетік білу коммуналдық гигиена бойынша санимтарлық дәрігер маманының біліктілігін жоғарылатады. Санитарлық дәрігер Мемлекеттік санитарлық бақылау кезінде Қазақстан Республикасының санитарлық заңнамаларын, ресми құжаттарын басшылыққа алуы қажет.
II БӨЛІМ
Жобаның сызба материалдарын оқу
Санитарлық дәрігердің практикалық іс-әрекеті кезінде әр түрлі жобаларды сараптау кезінде, сирек ағымды санитарлық бақылау кезінде жобалық сызбаларды қарастырады. Жоба ескертпелі санитарлық бақылаудың негізгі құжаты және қандай-бір нысанның (елді мекен, тұрғын үй, қоғамдық ғимараттар, имараттар) құрылысын немесе қайта қарастырылуын анықтайтын материалдар кешені болып табылады. Жобаның мәтіндік бөлімі (түсініктеме қағаз) және сызба (әр түрлі сызбалар жиынтығы) бөлімі болады. Түсініктеме қағазда жобаның мақсаты және оның құрамы (сәулеттік-жоспарлы шешімдер, негізгі техника-экономикалық және құрылыс көрсеткіштері) туралы негізгі мәліметтер болады. Сондықтан жобаны сараптау кезінде санитарлық дәрігер бірінші түсініктеме қағазбен танысып, содан кейін барып, сызбаларды оқуға кіріседі. Бұл бөлімдегі материалдарды жеңіл түсіну үшін, жобалау ретіне тоқталу керек.
Кез-келген нысанның құрылысын арнайы жоба ұйымдары жобалау-сметалық құжаттамаларын, құрамы мен мазмұнын ҚР ҚНжЕ 1.02-01-2001 «Кәсіпорындар, ғимараттар мен имараттар құрылысының жобалау-сметалық құжаттамаларын әзірлеу, келісу, бекіту тәртібі мен құрамы туралы нұсқау» құжаты негізінде қарастырады.
Жобаға тапсырыс беруші (құрылыс салушы) жобалау ұйымымен, яғни бас жобалаушымен жобалау-сметалық құжаттамаларын дайындауға келісім шартқа отырады, жобалауға тапсырма беріледі және қажетті құжаттар мен материалдар ұсынылады. Жобалау-сметалық құжаттамалар өңдеу техника-экономикалық негіздеу (ТЭН) немесе техника-экономикалық есептеу арқылы жүргізіледі:
Нысанның құрылысының мақсаттылығын негіздейтін жоба және оның құндылығын есепке ала отырып (жобалаудың бірінші стадиясы), бекітілген техника-экономикалық негіздеу негізінде және де басқа да құрылысқа арналған алаңды таңдау кезіндегі материалдар, соған сәйкес жобалауға арналған тапсырмаға сәйкес жүргізіледі. Жұмысшы құжаттама жобалаудың екінші кезеңінде бекітілген жоба негізінде құрастырылады.
Жұмысшы жоба бекітілген ТЭН және ТЭЕ негізінде жобалауға берілген тапсырмаға сәйкес өңделеді. Жұмысшы құжаттамасы бар жұмыс жобасы сараптама үшін және өндіріс құрылысын әрі қарай салу үшін қолданылады. Азаматтық, өндірістік, ауыл-шаруашылық ғимараттарын жобалау кезінде типтік жобаларды қолдану керек. Типтік жобалар көп рет пайдалануға арналған, ал жеке жобалар арнайы тапсырыс бойынша жасалып, көбіне бір-ақ рет қолдануға арналған.
Тұрғын-азаматтық құрылыс келесі бөлімдерден тұрады:
Жобаның жұмысшы сызбаларының әрбір жинағының аты бар, негізгі жинақтың маркісі және сызбаның белгіленуі көрсетіледі:
1. Бас жоспар БЖ.
2. Сәулеттік шешімдер СШ.
3. Сәулеттік-құрылыстық шешімдер СҚ.
4. Технологиялық коммуникация (құбырлар) ТК.
5. Ішкі су құбыры мен канализация СК.
6. Сыртқы сумен қамтамасыз ету және канализация ССК.
7. Жылыту, желдету және ауаны кондиционерлеу ЖЖ.
8. Ауамен қамтамасыз ету АҚ.
9. Электрлік жарықтандыру ЭЖ.
10. Электрмен қамтамасыз ету ЭҚ.
11. Газбен қамтамасыз ету ГҚ.
12. Жылулық тораптар ЖТ.
13. Байланыс және сигнализация БС.
14. Интерьерлер И.
15. Темір бетонды құрылым ТБҚ.
16. Металдық құрылым МҚ.
17. Ағашты құрылым АҚ.
Тұрғын және қоғамдық ғимараттар сызбалық бейнесі сәулеттік-құрылыстық сызбалар деп аталады. Жобаның сызба құрамына кейде жиҺаздарды орнастыру бейнесі, жылыту, желдету сумен қамтамасыз ету, канализация жүйесінің дұрыстығы да көрсетіледі. Сызбаларды сызу кезінде жалпы қабылданған шартты әр түрлі нысандардың, ғимарат элементтерінің, санитарлық-техникалық қондырғылардың сызбалық белгіленуі бойынша көрсетеді. Сондықтан санитарлық дәрігер топографиялық карта мен жағдайлық жоспарда, құрылыс материалдарының, қабырға, баспалдақ, терезе, санитарлық техника, жылыту жүйесі, желдету және т.б. жүйелердің шартты белгілену түрлерін білу қажет.
Жобаға сараптама жасау кезінде санитарлық дәрігерге қажетті сызбаның парақ маркасін дұрыс даңдауы қажет, яғни осы маркінің тек элементі бейнеленеді, ал басқалары схема түрінде беріледі. Сонымен жобаның барлық сызбаларының ішінде бірінші кезекте топографиялық (жобалау нысанына байланысты), жағдайлық және бас жоспарлар, содан кейін жылыту, желдету, сумен қамтамасыз ету, канализация сызбалары қарастырылады. Сәулеттік-құрылыстық маркілі сызбалардың ішінен ғимараттың фасады, жоспары, кесіндісі таңдап алынады.
Сызбалардағы өлшемдер өлшемдік сандармен берілген, яғни миллиметрмен көрсетілген, ал өлшем бірлігі көрсетілмейді. Егер сызбада өлшемдерді басқа өлшем бірлікпен (сантиметр, метр) көрсету қажет болса, онда сәйкес өлшемдік сандардың өлшем бірлігі (см, м) көрсетіліп жазылады немесе ол техникалық талаптарда жазылады. Құрылыс сызбаларында өлшем бірлігі басқа сәйкес құжаттарда көрсетілген болса, бұл жағдайда олар көрсетілмейді. Өлшемдік сандар негізінен сызбаның масштабына байланыссыз сол имараттың тура мөлшерін көрсетуі қажет.
Бейнелену дегеніміз сол заттың қажетті геометриялық қасиетін анықтайтын белгілі-бір масштабтағы заттың сызбамен көрсетілген кескіні. Сызбалы геометриядан айырмашылығы, сызбада затты әр түрлі жағдайда көрсетілген бейнесі кескінделеді:
Фронтальді кеңістікте бейнеленуі сызбалардың ішінде бастысы болып табылады.
Санитарлық дәрігер жергілікті жоспарларды аудандық жоспарлау жобасы мен сызбасын санитарлық бағалау кезінде, өндірістік нысандардың санитарлық қорғаныс аймағының жобасына, елді мекенді шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз ету жобасына, оның бас жоспарына сараптама жасау кезінде, су құбырын санитарлық күзету жобасына, әр түрлі коммуналдық нысандардың құрылысы үшін жер учаскесін бөлу кезінде сараптама жүргізуде қарастырады. Санитарлық дәрігер үнемі ірі масштабты карталармен (1:10 000, 1:25 000) жұмыс істейді. Жергілікті жердің картасында (топографиялық және жағдайлық жоспарлар) әр түрлі нысандар шартты белгілермен бейнеленеді: контурлы түрде ормандар, алқаптар, батпақты жерлер, өзендер белгіленеді және олар масштабта көрсетіледі, масштабсыз белгілер жеке ғимараттар және ағаштар үшін.
Топографиялық картада (2.1 сурет) елді мекен нүктелері мен жеке нысандар үшін жергілікті жер бедері (рельеф) бейнеленеді, кейбір сәулеттік және санитарлық сұрақтарды шешу үшін маңызды болып табылады, мысалы су құбыры, канализация, тазарту қондырғылары, ғимараттың тік жапсырмасының құрылысын салу үшін қажет.
2.1 сурет. Жергілікті топографиялық жоспар.
Топографиялық жоспарда жергілікті рельеф горизонтальдар, яғни олар жергілікті нүктелер биіктігі бойынша бірдей қосылатын қисық сызықтар. Бұл арқылы жер бедерінің жалпы келбетін, теңіз деңгейінен абсолютті биіктігін және бағытын анықтауға болады. Бұл үшін жоспарда бергштрихтарды, яғни бос ұштары жергілікті жердің төмендеген жағына қарай қараған сызықтар.
Горизонтальдар бір-біріне неғұрлым жақын орналасса жергілікті еңістік соғұрлым тік болады. Топографиялық картада жеке нүктелердің биіктік белгілері бейнеленеді, ол арқылы жергілікті еңістіктің бағытын көруге болады. Жер бедерінің формасын көлденең орналасқан сандық белгілер арқылы анықтауға болады, бұл сандардың жоғарғы бөлігі үнемі еңістіктің жоғарылау жағына қарай қараған. Кей жағдайда қандай-да бір нүктеде сандық белгісі көрсетілмесе, онда оның биіктігі жақын көлденеңде болады.
Топографиялық картадан жергілікті жердің географиялық ендігін анықтауға болады. Мысалы Франков поселкесінде (2.1 сурет) 54° I2ٰ 30" (ендік бойынша) және 7° 09' (бойлық бойынша) координаттық сызықтарының қиылысқан жерінде орналасқан.
Карта бойынша жобаға сараптама жасау кезінде сандық масштабты қолдана отырып, санитарлық дәрігер поселке арасындағы қашықтықты, санитарлық-қорғаныс зонасының мөлшерін, аурухананың қызмет көрсету радиусын анықтауға болады.
Тұрғын және қоғамдық ғимараттар жобасында негізінде сызба материалдары міндетті түрде болуы қажет:
Жағдайлық жоспар (2.2-сурет) болашақ нысан құрылысы салынатын учаскенің және оны қоршаған жергілікті мекен бейнеленген карта. Санитарлық дәрігер үшін бұл жоспар сол нысанға қатысты басқа құрылыстардың арасындығы қашықтықты сақтау үшін қажет. Жағдайлық жоспардан өндірістік кәсіпорындардың, көліктік магистралдардың, парктер мен скверлердің орналастырылуын көруге болады. Сондай-ақ онда су алу орнын және іркінді суларды ағызу орны, су тарату тораптары мен канализация құбырының жолдары да көрсетіледі.
Топографиялық карта мен жағдайлық жоспарда «жел раушаны» көрсетіледі, осының көмегімен басым соғатын жел бағытының қайталану жиілігін, осыған байланысты атмосфералық ластаушылардың таралу мүмкіндігін қарастыруға болады. «Жел раушаны» графигінің сәйкес румбасында желдің қайталану жылдамдығына сәйкес ұзындығы бойынша пайызбен берілген кесінділер көрсетіледі. Жел жақта жел қай жақтан соғатындығы, ық жақта жел қай жаққа бағытталғандығы (жел үнемі «жел раушаны» графигінің орталығына соғады) көрсетіледі. Жағдайлық жоспарда (2.2-сурет) көрсетілгендей, желдің қайталап соғу бағыты солтүстік және шығыс-оңтүстік-шығыс бағыттарда төменірек, ал батыс жақта жоғарырақ, сондықтан қоныстық аумақты өндірістік аймақтың батыс немесе оңтүстік жағына қарай орналастыру керек.
Топографиялық және жағдайлық жоспарларды есепке ала отырып, қаланың немесе жеке салынатын нысандардың бас жоспарын құрастырады. Бас жоспар жобаланатын нысанның жер учаскесінің жоспары, онда шекарасы, салынатын ғимарат, көк-жасыл желектер, жолдар, басқа да имараттар бейнеленеді. Елді мекеннің бас жоспары 20 жыл мерзімге өңделеді және сараптауға қажетті барлық материалдар қарастырылады.
2.2-сурет. Жергілікті елді мекеннің жағдайлық жоспары.
Бас жоспар жобасының жалпы сипаттамасы түсініктеме қағазда беріледі, яғни қала құрушы база бойынша мәліметтер, халық санының өсімі, қызметтік пайдалануды аймақтау және т.б. мәліметтер беріледі. Сондай-ақ түсініктеме қағазда сызбалық құжаттар, мысалы бас жоспардың эскизі беріледі, онда сақталған және жобаланатын аумақ, жолдардың барлық тораптары, көк-жасыл желектер, инженерлік қондырғылардың имараттары беріледі.
Бас жоспардың сызбалары экспликациядан тұрады (спецификация), онда бас жоспарда белгіленген барлық нысандар болады, сызбадан оларды шартты белгілер арқылы табуға болады. Сызбаны қарастыру кезінде бірінші кезекте нысанның атын, жобалаушы мекемені, оны дайындағын уақытын анықтайды. Сызбаның масштабын анықтайды, горизонттың белгілену жағын, «жел раушанын» тауып, экспликациямен танысады.
Масштаб бойынша учаскенің мөлшерін, салынатын құрылыс территориясын анықтайды, ғимараттың бағытталуын және олардың арасындағы қашықтықты бағалайды. Ғимараттың бағытталуы дегеніміз сызбада 4 немесе 8 румбамен көрсетілген жарық жаққа қарай ғимарат осінің ұзына бойына орналасуы. Ол учаскенің географиялық ендікке байланысты орналасуына және құрылыс нысанының қызметтік пайдалану мақсатына байланысты.
Жергілікті жердің еңістігі, құрылыс ауданының, көк-жасыл желектердің пайыздық мөлшері есептеледі. Құрылыс ауданы дегеніміз салынған құрылыс ауданының сол аумақтың барлық жер учаскесінің ауданына пайызбен алғандағы қатынасы.
Мысалы.
Екі тұрғын ғимараттың алатын ауданы 2000 + 2000 = 4000 м2 , ал барлық учаскенің ауданы 20 000 м2; осыған байланысты құрылыс пайызы тең:
Х = = 20 %.
Жер учаскесінің көгалдандырылу ауданы да осыған ұқсас әдіспен есептеледі. Салынатын құрылыс пен қызыл сызық арасындағы қашықтық ғимараттың фасады және бүйір жақтары бойынша анықталады, ол қашықтық қабаттылығына байланысты, бұл инсоляция ұзақтығына, сондай-ақ атмосфералық ластаушылардың, шудың таралуына әсерін тигізеді.
Ғимарттың құрылыс сызбаларын белгілі-бір кезектілікпен қарастырады:
Санитарлық дәрігерге құрылыс сызбаларын оқып-танысу жеңілдеу болу үшін, кейбір күрделі емес жағдайларды меңгеру қажет. Негізінен жоба мәліметтерінде барлық сызбалық бейнелену жобаны қарастыруды үйрену негізінде құрастырылған. Құрылыс сызбаларында негізінен проекциялаудың (бір заттың түрін, пішінін жазық нәрсеге салу, түсіру) үш түрі кездеседі:
2.3-сурет. Орталық (а) және параллельді (б) проекциялау схемасы.
1 көзі; 2 жарықтық сәулелер; 3 зат; 4 проекция.
Егер біз парақ бетіне қандай-да бір затты қойып, оның шекарасын карандашпен жүргіземіз, сонда сол заттың көзбен көрінетін орталық проекциясын көруге болады. Осындағы проекциялаудың орталығы біздің көзіміз, ал заттың контурын көрсететін белгілейтін жарықтық сәулелер (2.3 сурет, а) орталықтан әр түрлі бұрыштармен шығатын әр түрлі ұзындықтағы проекция сәулелерінің (қысқасы проекция орталығына, ұзыны оның шетіне қарай) қызметін атқарады.
Орталық проекциядағы бізден қашықтағы парллельді сызықтар бізге ұқсас сияқты көрінеді, ал қашық жатқан заттар өзінің шынайы мөлшерінен әлдеқайда төмен көрінеді, мысалы ұзын көшенің соңындағы үй, станциядан қашықтап бара жатқан пойыз және т.б. Сондықтан орталық проекциядан бейнеленген нысанның шынайы мөлшерін анықтау және оны салу мүмкін емес, сәулеттік құрылыста проекцияның бұл түрі тек көзбен көруге ғана арналған.
Егер проекция сәулелері орталықтан параллельді кететін болса, онда қашықта орналасқан заттардың шынайы мөлшері сақталады (2.3-сурет, б). Егер бұл сәулелер нысанның жазықтығына перпендикулярлы болса, біз онда параллельді тік бұрышты проекцияны аламыз, егер сәулелер нысанның жазықтығына бұрышпен түсетін болса, онда біз аксонометрлік проекцияны аламыз. Бұл соңғы проекциядан нысанның бейнесі көлемді бейнеленеді, сонымен қатар оның бөліктерінің өз-ара орналасуын көрсетуге болады, бұл сызбаны оқуды жеңілдетеді.
2.4-сурет. Ғимарат фрагментінің 2.5-сурет. Аурухана ғимаратының аксонометрлік проекциясы. аксонометрлік кескіні.
Аксонометрия барлық нысандар үшін (2.8-сурет) қолданылады, оның жеке фрагменттері (2.4-сурет) үшін, жобалау кезінде перспективті бейнеленуін (2.5-сурет) толтыру үшін және басқа да мақсаттар үшін қолданылады. Негізінен аксонометрлік түрде ішкі санитарлық-техникалық тораптар беріледі: су құбыры, канализация, газ, жылыту және жылумен қамтамасыз ету (2.6-сурет), желдету жүйелері және т.б. Негізінен аксонометрлік түрде ғимараттың жеке кесінділері де беріледі, мысалы оның жеке элементтері (2.4-сурет) немесе санитарлық-техникалық қондырғылар.
2.6-сурет. Жылыту және жылумен 2.7-сурет. Санитарлық- қамтамасыз ету жүйесінің түйіні. техникалық қондырғының
аксонометрлік проекциясы.
Параллельді тік бұрышты проекцияда орындалған бейнелену сызба деп аталады, ол кез-келген жобаның негізгі құрамдық бөлігі болып табылады. Аксонометриядан айырмашылығы сызбада көрнекілік жоқ, оны оқу үшін арнайы білім қажет, оның проекциясын, көптеген шартты белгілерін түсіну қажет.
Бейнеленген нысанға байланысты сызбалар келесі түрге бөлінеді: сәулеттік-құрылыстық (тұрғын және қоғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кәсіпорындар, басқа да азаматтық имараттар); инженерлік-құрылыстық (көпірлер, платиналар, жолдар, электростанциялар және т.б.); топографиялық (карталар, топографиялық және жағдайлық жоспарлар); санитарлық-техникалық (су құбырлары, канализация, желдету және т.б.); машина-құрылыстық (машиналар, станоктар, аппараттар, аспаптар).
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер іс-әрекеті бойынша сәулеттік-құрылыстық және санитарлық-техникалық сызбалармен, сондай-ақ топографиялық, жағдайлық, бас жоспармен жұмыс істейді. Сызбаның әрбір түрінің өзіндік арнайы ерекшеліктері бар, бірақ барлық сызбада шартты белгімен масштаб көрсетіледі, ол арқылы сызбада көрсетілген нысанның шынайы мөлшерін анықтауға болады. Топографиялық карта мен жағдайлық жоспарда студенттерге мектеп қабырғасынан белгілі сызықтық масштаб кездеседі.
Ғимараттың басым бөлігі типтік жоба бойынша салынады, жергілікті жерге байланысты өзгертулерге байланысты санитарлық және құрылыстық нормалар мен ережелердің сәйкестігін бақылау үшін санитарлық сараптама жүргізіледі. Бұл талаптар ҚР ҚНжЕ 3.02-43-2007 «Тұрғын ғимараттар» және 3.02-02-2009 «Қоғамдық ғимараттар және имараттар» нормативтік құжатында, сондай-ақ басқа да құжаттарда берілген. Санитарлық қызмет жоба бойынша сараптамалық қорытынды бергеннен кейін барып, құрылысты жүргізуге рұқсат беріледі.
Тұрғын үйлер әр түрлі типте болуы мүмкін: пәтерлік жанұялар тұру үшін, қонақ үйлік жанұясы аз, жалғыз басты және келіп-кетушілерге арналған; жатақхана оқушыларға, жұмысшыларға ұзақ уақыт тұруға арналған. Пәтерлік типтегі үйлердің негізгі құрамдық бөлігіне бір баспалдақтық тордағы пәтерлерден тұратын тұрғын секция жатады, тұрғын секцияның негізгі элементі - пәтер болып табылады.
Ғимараттың негізгі элементіне фундамент, қоршаушы құрылымдар (қабырғалар), аралықтар (ішкі қабырғалар), жабындар, шатырлар, терезе, есік, баспалдақтар (2.8-сурет) кіреді. Фундамент дегеніміз ғимараттың жер асты бөлігі, қабырғалардың негізі, оларға беріктік береді, ғимараттың грунтқа деген жүктемесін ұстап тұрады (2.9-сурет). Фундамент таспалық (а), ғимараттың барлық сыртқы қабырғаларының астында тұрады, бағаналық (б) - жеке түрған бағаналар түрінде, сондай-ақ тұтас (в) және тіреулі (жерге қазып орнатылған бағаналы құрылыс) (г) түрлері болады. Ғимарат астына жиі жеңіл құрылысты бағаналық фундаментті қолданады. Ленталық фундаментті салу кезінде грунтты қазғаннан кейін жер астылық бөлмелер (подвал) жасайды.
Фундаменттің табаны, яғни төменгі бөлігі грунт суы деңгейінен 0,5 м жоғарыда орналасу керек. Бұдан басқа жер асты бөлмелерінің едені майлы сазбен және асфальтпен гидроизоляция жасалады. Фундамент және жер асты бөлмелерінің үстіндегі жабындар және ылғалды бөлмелердің (ванна, душ, әжетхана) астындағы жабындарды гидроизоляциялау қажет, ол үшін толь (смолаланған су өтпейтін қалың қатты қағаз, картон), қара қағаз, битумды мастика (жапсырма).
2.8-сурет. Тұрғын үйдің аксонометрлік проекциясы.
1 фундамент; 2 қабат аралық жабындар; 3 аралық;
4 ішкі капиталдық қабырға; 5 есік салатын ойық; 6 сыртқы капиталдық қабырға; 7 терезе ойығы; 8 маңдайша; 9 баспалдақ сатысы; 10 баспалдақ алаңшасы;
12 аралық қабырға; 13 көпірше (отмостка); 14 цоколь.
2.10-суретте фундаменттің горизонтальді изоляциясы берілген, грунт суының деңгейі жоғары болған жағдайда тігінен күшейтілген гидроизоляция жасалады. Жобаның санитарлық сараптамасы фундаментте гидроизоляцияның бар-жоқтығын және оның беріктігін анықтауға мүмкіндік береді. Сапасыз гидроизоляция қоршаушы құрылымдарға ылғалдың өтуіне алып келеді және тұрғын бөлмелерде ылғалдылықтың жоғарылауын тудырады, әрине бұл тұрғындар денсаулығына, әсіресе балаларға кері әсерін тигізеді.
Көпірше (2.8-сурет, 13) ғимарат қабырғаларынан атмосфералық жауын-шашынның ағып кетуіне жағдай жасайды, оны бетоннан жасайды және бетіне асфальт құяды. Оның еңістігі 1-3 %, ал ені 50 см-ден кем болмауы керек. Фундаменттің үстіндегі төменгі қабырғадан бірінші қабаттың еден деңгейіне дейінгі аралық цоколь деп аталады, ол негізінен қабырғаларды механикалық мүжілуден және атмосфералық ылғалдылықтан сақтайды. Ғимараттың бұл элементтерінің барлығын жобаның сәулеттік-құрылыстық сызбаларынан тауып, бағалауға болады.
2.9-сурет. Фундаменттің түрлері. 2.10-сурет. Фундаменттің гидроизоляциясы
Қабырғалар бөлмені сыртқы темпетурадан, желден, жауын-шашыннан сақтайды. Жабын салынатын қабырғалар негізгі деп аталады, егер олар ғимараттың басқа элементтерінен жүктеме алатын болса, капиталды, ал басқа қабырғалар өзіндік негізгі деп аталады. Сыртқы қабырғалардың дыбыс изоляциялық және жылу изоляциялық қасиеті болуы қажет. Негізінен жылу изоляциялық қасиеті материалдардың жылу өткізгіштігіне, яғни жылулық сыйымы (бір нәрсені 1 градус жылыту үшін керекті жылулық сыйымы) жылуды жұтып, оны бойында ұстап тұру қасиетіне байланысты. Қабырғалардың жылулық сыйымы жоғары болған кезде ақырын жылиды, қабырға материалында ауа неғұрлым жоғары болса (кеуектілігі), олардың жылу қабылдағыштығы төмен болады. Ылғалды қабырғаларда саңылаулар ылғалға толы болады, керісінше жылу шығаруы жоғары болады.
Жылу изоляциялық қасиеті қоршаушы құрылымдардың қалыңдығы неғұрлым жоғарылаған сайын ұлғаяды. Мысалы кірпіш қабырғалардың жылу өткізгіштігі басқаларына қарағанда жоғары, сондықтан оларды қалыңдату керек. Жылу өткізгіштікті төмендету үшін, ішкі бөлмелерді қоршайтын бос денелі немесе силикатты кірпіштер, торлы бетондардан жасалған панельдер немесе көп қабатты панельдер қолданылады (2.11-сурет). Құрылыс материалдарының жылу техникалық көрсеткіштері ҚР ҚНжЕ 2.04-03-2002 «Құрылыс жылу техникасы», құжатында берілген, бұл мәліметті санитарлық дәрігер жобаны сараптау кезінде ғимараттың жылыту жүйесне баға берген кезде қарастырады.
Аралық қабырғалар үшін (ішкі қабырғалар) дыбыс изоляциялық қасиеттерінің маңыздылығы зор, қабырғалар тегіс, саңылаусыз, бұдырсыз болуы қажет. Осы мақсат үшін қабырғаларды әрлеу үшін, жапсырма қағазды (обой) қолданбай, оның орнына әктеу қажет немесе ашық түсті су эмульсиялық бояумен сырлау қажет.
Ғимараттың маңызды элементтерінің біріне қабаттарды биіктігі бойынша бөліп тұратын (қабат аралық) немесе жоғарғы қабатты шатырдан бөліп тұратын (шатырлық) жабын аралықтар жатады. Жабын аралықтар негізінен темір-бетоннан тұрады, олардың жылу және дыбыс изоляциялық қасиеттері жоғары болуы қажет.
Жоғарғы қабаттарға ауа температурасының жоғары түсуінен үйдің төбесі мен төбелік жабын аралықтар арасындағы кеңістік шатыр қорғайды. Соңғы он жылдықта тұрғын-ғимараттық құрылыста үйдің төбесімен біріккен (үйдің төбесі жоқ) шатырсыз ғимараттар қолданылады. Бірақ үй төбесінің бұндай түрі сапасыз жасалған кезде, едәуір қиындықтар (жоғарғы қабаттар төбесінен су ағу, мұздап қалу, қатты ысып кету, атмоосфералық жауын-шашындардың жиналып қалуы ) тудырады. Санитарлық дәрігер тұрғын ғимараттар жобасына сараптама жасау кезінде бөлмелерді қолайсыз әсерлерден қорғау мүмкіндігін бағалауға болады.
2.11-сурет. Ғимараттың жеке элементтерінің аксонометриясы .
1 фриздік (фризовая) панель; 2 қатарлы панель; 3 цокольді панель;
4,5 панель аралық жапсар; 6 өтетін тесік (лаз); 7 ішкі суағар (жыйналған суды ағызып жіберетін құбыр); 8 ішкі су ағармен ағызу; 9 парапет; 10 дефлектор.
Имараттарды толық түрде көру үшін, оның қуаттылығын, есіктердің, терезелердің, лоджиялардың, балкондардың саны мен орналасуын және сыртқы қабырғаларды толық көру үшін оның фасадының сызбасын, яғни ғимараттың сыртқы жағының параллельді проекциясы жасалады. Фасадттар басты көшеге немесе алаңға қараған беті, артқы (аулалық) және бүйірлік түрлері болады. Негізінен жобада фасадтар ғимараттың барлық жағынан көрсетіліп беріледі.
2.12-сурет. Ғимараттың үйлесімді координация осі
дөңгелектегі әріптер бойлай қабырғалар осі;
дөңгелектегі сандар көлденең қабырғалар осі.
Фасад сызбасында көрсетіледі: айрықша орындардан өтетін ғимараттың координациялық үйлесімдік осі, жер деңгейінің, қабырғаның жоғарғы деңгейінің, ойықтардың төменгі және жоғарғы деңгейінің белгілері. Сызбада жоспардың контурынан тыс әріппен немесе санман белгіленген дөңгелектер берілген. Орыс алфавитімен берілген бас әріптер бойлай қабырғалардың координациялық осін білдіреді, ал дөңгелектегі сандар көлденең қабырғалардың осін білдіреді (2.12-сурет). Фасадтың масштабы төмен болуы қажет, бірақ ойықтар жеткілікті көрініп тұрған дұрыс (2.13-сурет).
2.13-сурет. Тұрғын үйдің артқы фасады.
Ғимараттың жеке қабаттарының жоспары көлденең кеңістігіндегі оның кесіндісі болып табылады, шамамен алғанда 1,5 м деңгейде, одан бөлменің ауданы туралы, терезенің, есіктің санитарлық-техникалық қондырғылардың, сондай-ақ басқа да маңызды бөлшектер (2.14-сурет) орналасуы туралы білуге болады. Кейбір бөлмелердің қызметтік мақсаты экспликация жобасының парағында немесе сызбаның өзінде жазылады. Көп қабатты тұрғын ғимараттың жобасында қайталанытын қабаттар үшін тек бір типтік қабат бейнеленеді, бірінші қабаттың ерекшеліктері сол жобада бөлек көрсетіледі.
Ғимараттың өзі және оның бөлмелері көрнекілік үшін аксонометриямен көрсетіледі (2.8, 2.11-суреттер) қабаттардың жоспарында ғимараттың координациялық осі, олардың арасындағы және шеткі осы арасындағы қашықтық, барлық ойындылар, тесіктер, қабырғадағы қуыстар мен ұяшықтар және аралықтардың мөлшері (жоспарда есік ойындысының мөлшері берілмейді) көрсетіледі. Жоспарда бір жарым қалыңдықтағы сызық кесінділер жазықтығының бағытталуы белгіленеді (2.14-сурет кесінді I-I).
Кесінді дегеніміз терезе және есік ойындылары кіретін вертикальді жазықтықтағы шартты кесіндісі болып табылатын ғимарат сызбасы. Ғимарат кесіндісі бұл оның бойлай немесе көлденең тік кесіндісі (көлденең кесінді жоспарымен шатастырмау қажет). Бойлай кесінді кезінде ғимараттың парллельді бүйірлік проекциясы келтіріледі, көлденең кесінді кезінде алдыңғы фасадқа параллельді кесіндіде ғимарттың координациялық осі, өз-ара және шеткі осьтер арасындағы қашықтық, жер деңгейінің, еденнің, қабаттар мен алаңдар деңгейінің белгіленуі (2.15-сурет)
2.14 - сурет. Тұрғын үй қабаттарының жоспары
Қабат жоспары сызықтары жазықтық кесіндісінің соңында әріптік немесе сандық белгілер болады (А-А, Б-Б, I-I және т.б.). Кесінді сызбасында сол әріптермен немесе сандармен белгіленді. Кесінді бойынша ғимараттың барлық биіктігін, оның бөліктерін, оның құрылымдық формасын анықтауға болады.
Кесіндіде ғимарат биіктігі метрмен өлшенеді, біріші қабаттың еден деңгейінен немесе жер бетінен бастап өлшенеді. Бұл нолдік белгілеу жоба сызбасында ±0,00 деп белгіленеді. Ғимарат элементтерінің түсу тереңдігі нөлдік белгіден төмен орналасса минус белгісімен беріледі. Егер сызбада 0,9 саны тұрса, көрсетілген ғимарат элементі нолдік нүктеден 90 см төмен орналсқан.
Осы тараудың (глава) 1-қосымшасында едәуір түсініктірек берілген, бір парақта ауыл клубының фасады, жоспары, кесіндісі бөлмелерімен, оның құрылымымен бірге берілген.
2.15-сурет. Тұрғын үйдің кесіндісі (1 1 бойынша)
Жеке ғимарат сызбасын оқу кезінде санитарлық дәрігер жиі ғимараттың фасадын, жоспарын, кесіндісін қарастырады. Ғимарттың фасады, оның жоспары мен кесіндісі кешенді сызба элементтері болып табылады, бірақ көбіне олар жеке парақтарда, кейде әр түрлі масштабта беріледі. Оларды бір-бірімен ойша біріктіре білу санитарлық дәрігер үшін сәулеттік-құрылыстық жобаға сараптама жасау кезінде маңызды болып табылады. Бұл кезде ғимарат фасады мен қабат жоспарын біріктіру қиынға соқпайды, ал кесінді мен жоспарды біріктіру қиындық тудырады.
2.16-сурет. Ғимарат қабаттары жоспарында вертикальді кесіндінің бағыты (стрелкамен берілген)
Жоспарда кесінділер жазықтықтарының бағытталуы алшақ орналасқан сызықтармен рим сандары немесе бас әріпптермен көрсетіледі (11, АА), кесінді қандай координациялық осьте жүргізілгеніне байланысты сандық немесе әріптік. Бұл белгілер кесінді сызбасында көрсетіледі, бұл жоспар мен кесіндіні біріктіруде жеңілдік тудырады. Қарапайым кесіндінің бір жазықтығы болады, ал күрделі кесіндіде бірнеше болуы мүмкін, алшақ орналасқан сызықтардағы стрелкалар кесінді сызбасын оқудың бағыты болып табылады (2.16-сурет). Қабат аралық баспалдақтар жоспарда және кесіндіде беріледі, оны 2.14, 2.15-суреттерден көруге болады.
Ғимарттың фасады, кесіндісі, кейде жоспар сызбасында шартты биіктік деңгейлері көрсетіледі, яғни бірінші қабаттың еден деңгейінің ғимараттың әр түрлі элемент беткейіне дейінгі биіктігі бойынша қашықтығын көрсетеді. Бұл жағдайда таза еден деңгейі есептік нүкте шартты «нолдік» белгі болып табылады. Фасад пен кесіндіде белгілер шығарып көрсетілген сызықтарда (2.17-сурет) беріледі, олар таяқшасы бар стрелкамен берілген. Белгілер түсініктеме жазумен берілуі мүмкін (мысалы «т.е. деңгейі», - таза еден деңгейі, «ж. деңгейі» жер деңгейі).
2.17-сурет. Ғимарат элементтерінің биіктік деңгей белгілері.
Құрылыс сызбаларында деңгей белгілері метрмен үш ондық белгімен беріледі. Шартты нолдік белгі 0,000 деп белгіленеді. Элемент деңгейі нолдік белгіден төмен болса, минус «-» белгісі қойылады (мысалы 0,150), ал жоғары белгілер плюс «+» белгісімен беріледі. Бұл жағдайда плюс «+» белгісін қоймауға да болады. Жоспарда белгілер тік бұрышта көрсетіледі, контуры жаппай сызықпен жүргізілген немесе шығарып көрсетілген сызықтар қатарында болады, бұл жағдайда мөлшерлік санның алдында міндетті түрде «+» және «-» белгілері беріледі.
Тұрғын және қоғамдық ғимараттар жобасына сараптама жүргізу кезінде санитарлық дәрілер бірінші кесекте ұсынылған мәліметтердің Қазақстан Республикасы санитарлық заңдылықтарына сәйкестігін бақылау қажет. Негізгі гигиеналық талаптар сақталмаған жағдайда, тұрғын және қоғамдық бөлмелерде санитарлық талаптар сақталмаса, адам денсаулығы нашарлап, аурулардың дамуы мүмкін. Бұл көбіне тұрғындар тұрып жатқан пәтерлерде тұрғын аудан нормасының сақталмауымен көрінеді. Барлық елді мекен үшін біріңғай норма жоқ және ол жергілікті әкімшілікпен бекітіледі (негізінен адам басына шаққанда 9-12 м2).
Бөлмелерде қолайлы жағдай қалыптастыру үшін бірнеше факторлар әсер етеді, яғни обаны санитарлық сараптау кезінде бағалауға болады. Бұған тұрғын және қоғамдық ғимарттардың ықшам климаты жатады, ол қоршаушы құрылымдар мен инженерлік қондырғылардың көмегімен реттеліп отырады. Қоршаушы құрылымдардың қорғаныс қызметі материалдардың жылу изоляциялық деңгейіне, осы құрылымның қалыңдығына байланысты.
Бұл көрсеткіш жылу беруге көрсететін қарсы қарсылық деп аталады және оны нормалау климаттық жағдайларға байланысты. Әртүрлі климаттық аудандар үшін қоршаушы құрылымдардың жылу беруге көрсететін қарсы қарсылығы сәйкес нормаланады, ол ҚР ҚНмЕ 2.04-03-2002 «Құрылыс жылу техникасы» құжатында сәйкес берілген. Бұл құжаттың №3 қосымшасында құрылыс материалдары мен құрылымдарының техникалық көрсеткіштері берілген.
ХХ ғасырдың екінші жартысында тұрғын және қоғамдық ғимарттар құрылысы үшін жеңіл және едәуір арзан материалдар, көбіне саңылаулы бетондар кеңінен қоланыла бастады. Олардың саңылаулары көп, салмағы жеңіл, жоғары термиялық жылуға төзімді, жылу қабылдағыштығы төмен және дыбыстық изоляциялық қабілеті жоғары. Бірақ ғимарат құрылысы салынғанан кейінгі алғашқы екі жылда саңылаулы бетоннан қабырғалардан және жабындардан «ылғалдылықтың көп бөлінуі» қабілеті жоғары болады, бұл термиялық қарсылығын және беткі температурасын төмендетеді. Бұндай үйлерде қолайсыз микроклиматтық жағдай қалыптасады.
Жарық ойындыларының шыныланған терезе мен балкондардың мөлшерінің маңызы ерекше. Жоспар мен кесіндіде терезе ойындыларының шартты белгіленуі бірдей (2.18 сурет). Қабырғаға қарағанда терезе шыныларының термиялық қарсылығы едәуір төмен, яғни бөлменің жылу жоғалтуы бірден жоғарылайды. Қыста терезе арқылы жылу жоғалту бөлменің жалпы жылу жоғалтуының 80 пайызын құрайды, ал қабырға арқылы қабырға және блоктардың жалғасқан жерлері арқылы 16 пайызға дейін жылу жоғалтады. ҚР ҚНжЕ 2.04-03-2002 «Құрылыс жылу техникасы» құжатының 6 қосымшасында терезе шынысының сапасына, қапталуына және жарық ағымдарының толтырылған тығыздығына байланысты терезе, балкон есіктері және фонарлар арқылы жылу жоғалту параметрлері келтірілген.
2.18 сурет. Сызба түрінде берілген терезе мен есіктің шартты түрде берілген белгілері.
1 бір қабатты қапталған терезе ойындысының төрттен бір бөлігі (а- жоспар, б-кесінді);
2 екі қабатты қапталған терезе ойындысының төрттен бір бөлігі (а- жоспар, б-кесінді);
3 екі қабатты толық жабылған терезе (а- жоспар, б-кесінді); 4 бір қабатты ашылтын терезе жабыны: а- сыртқа, б-ішке; 5 екі жақа толық ашылатын есік саңылауы, жоспарда; 6 бір жақтан оңға ашылатын есік;, жоспарда; 7 бір жақа тербеліп ашылатын есік, жоспарда; 8 пандус, жоспарда.
Клиамты суық аудандарда ғимарат құрылыстарында шыныдан және бетоннан салу экономикалық жағынан тиімсіз. Қабырғалардағы үлкен жарық ойындылары экономикалық және гигиеналық көзқарас бойынша да тиімсіз, ҚР ҚНжЕ 3.02-01-2001 «Тұрғын ғимараттар» құжатында жарық ойындыларының ауданы еден ауданына қарағандағы деңгейі 1,0 : 5,5 және 1,0 : 8,0 аралығында болуы қажет. Бұл параметрлерді сақтау тұрғын және қоғамдық ғимараттар жобасында графикалық материалдарға сараптама жасау кезінде жеңіл болады.
Мансарты қабаттар үшін 1,0 : 10,0 рұқсат етіледі. Көрсетілген параметрлер бөлменің жарықтануының нормасын қамтамасыз ету үшін және минималды жылу жоғалтуды қамтамасыз ету үшін қажет (пәтер немесе жатақхана бөлмелерінде ауаның есептелген температурасы қыс мезгілдерінде 180 С деңгейінде болуы қажет. Бірақ бөлменің ықшам климатына инженерлік имараттар біршама әсерін тигізеді, бұл туралы басшылықтың сәйкес бөлімдерінде айтылады.
Пәтерді жоспарлау кезінде бөлменің инсоляциясына көңіл бөлінуі қажет (тікелей күн сәулесінің әсері). Ендікті бағытта солтүстікке қаралған пәтер терезесінен күн сәулесі мүлдем түспейді. Пәтерлерді меридионалдық бағытта орналастыру тиімді, тіпті бір бөлмелі пәтерде терезе шығысқа немесе батысқа бағытталса да күн сәулесі тәуліктің бірінші немесе екініші жартысында түседі.
2.19 сурет. Санитарлық-техникалық сызбасындағы шартты белгілер.
2.20 сурет. Графикалық санитарлық-техникалық
сызбасындағы шартты белгілер.
(а жоспарда; б кесініді мен сызбада)
1 унитаз; 2 қабырғалық писсуар; 3 сопақшалы писсуар; 4 ас дайындайтын бөлмедегі ыдыс жуғыш;
5 қолжуғыш; 6 ванна; 7 ауыз суға арналған су бұрқақша; 8 трап напольный;
9 металды ауа сорғыш; 10 метал емес ауа сорғыш; 11 орталықтан берілетін желдеткіш; 12 радиатор; 13 газды су жылытатын колонка; 14 жылытатын пеш; 15 газбен жыылтатын котел; 16 плита; 17 электрлі титан; 18 электрлі тоңазытқыш; 19 газды таган; 20 душытық тор;
Барлық терезелері солтүстікке бағытталған пәтерлердің жоспарлануында инсоляция болмайды және жоспарлануға тиым салынады. Терезелері батысқа бағытталған жағдайда күннің екінші жартысында бөлменің қатты ысып кетуі болады, сондықтан күннен қорғанатын құрылымдар қажет. Бөлменің инсоляция деңгейін санитарлық дәрігер инсоляциялық сызғыштың көмегімен графикалық материал жобасында тексереді.
Санитарлық дәрігер инженерлік және санитарлық-техникалық сызбасын қарастыру кезінде жоспарда және кесіндіде әртүрлі белгіленетін шартты белгілердің белгіленуін білуі қажет (2.19-2.20 сурет).
Бас жоспар сызбаларын оқу.
Бас жоспар негізгі құжат болып табылады, ол арқылы құрылысқа бөлінген учаскеде құрылыс жұмыстар жүргізіледі. Бас жоспарда горизонтальді түрде жердің рельефі көрсетіліп беріледі және топографиялық негіздегі геодезиялық түсірілімі қоса беріледі. Бас жоспар бұл - жобаланатын, бұрыннан бар, қайта жөнделетін, бұзылуға кететін барлық ғимараттар мен имараттар көрсетілеін аймақтың сызбасы. Қай салынатын ғимараттар қызметтік мәніне және санитарлық нормаларына байланысты орнастырылады. Бұл бойынша ғимараттың, су қамтамасыз ету көздернің және басқа да нысандардың арасындағы минималды қашықтығы анықталады.
Сонымен қатар бас жоспарда салынатын нысан учаскесінің шекарасы, көмекші құрылыстар, көк жасыл желектер, әр түрлі алаңдар, өткелдер, жолдар да ( жақықтандыру, телефон, телеграф, су құбыры, канализация, жылу беру тораптары да көрсетілуі мүкін) көрсетіледі. Қажетті имараттары және оларды жобаланатын нысанға жеткізу құрылымы көрсетілген санитарлық-техникалық жолдардың сызбалары инженерлік құрылымдардың құрама жоспарына жеке бөліп жазылуы мүмкін.
2.21-сурет. Бас жоспардағы «жел раушыны»
Бас жоспардың әр түрлі сызбаларын орындау үшін, 1:500, 1:10 000 масштабтары қолданылады. Бас жоспар сызбасына жататыны:
• бөлу жоспары (ғимараттар мен имараттарды орналастыру жоспары);
• жер рельефі құрылымының жоспары (тігінен жоспарлау);
• жер бейнесінің жоспары;
• инженерлік тораптың құрама жоспары;
• аймақты жайластырудың жоспары.
Бағытталу бағытын, яғни «оңтүстік-солтүстік» сызықтары бас жоспарда кез-келген жағдайда парақтың сол жақ жоғарғы бетінде стрелка арқылы беріледі. Негізінен бас жоспар сызбасында жыл бойындағы мәліметтердің пайызбен алғандағы жел бағытын көрсететін «жел раушаны» диаграммасы (2.21-сурет) беріледі. Жел туралы мәліметтер орталық нүктеден желдің соғатын бағытына қарай көрсетілетін масштабта (2.21-сурет) беріледі. Желдің бағытын анықтайтын барлық бөліктер және әр түрлі бағыттағы желді күндердің саны 100 пайыз деп есептеледі.
Бас жоспардағы ғимараттар мен имараттар ғимарат контурының оң жақ төменгі бұрышында араб сандарымен белгіленеді. Парақтың сол жақ төменгі бөлігінде сәйкес түсініктемелері бар шартты бейнеленулер болады. Парақтың ортасында бас жоспар сызбасы болады, ал оң жағында кесте (ғимарттар мен имараттардың экспликациясы, тұрғын және қоғамдық ғимараттардың ведомості және т.б.), сондай-ақ мәтіндік нұсқау (ескерту) беріледі. Бас жоспардың мысалы 2.22-суретте көрсетілген, бірақ парақта сызба материалдарының орналасуы әр түрлі болады.
2.22-сурет. Бас жоспар.
Бөлінді жоспар немесе ғимараттар мен имараттарды орналастыру жоспары жобаланатын ғимаратар мен имараттардың барлық орналасу жағдайын анықтайды. Сонымен қатар бөлінді жоспардан жергілікті жердің рельефін және жағдайын көруге болады. Ғимараттарды бір-біріне жалғастыру үшін қолданатын құрылыс геодезиялық тор барлық бөлінді жоспарды қамтуы қажет және ол сызбада шаршы түрінде белгіленеді. Координаттың басы парақтың сол жақ бұрышынан басталады. Геодезиялық тордың осі араб сандарымен белгіленеді, координат басынан жүз метр санына сәйкес және орысша алфавит бас әріптерімен белгіленеді: А көлденеңнен, Б тігінен. Осылай ОА координат басы. 1А, 2А, ЗА көлденең осі, ОБ координат басы, 1Б, 2Б, ЗБ тік осі.
1:500 масштабта орындалатын сызбалар үшін аралық осі 50 м сайын болуы қажет. Мысалы, ОА+50, 1А, 1А+50. жекелеген ғимаратарды бөлінді базисқа (шартты сызық) байланыстыру кезінде қызыл сызық немесе сол ғимаратқа геодезиялық тордың қажеті жоқ. Бөлінді жоспарда ғимараттың контуры бейнеленеді, көпірше және кіретін падус, сыртқы баспалдақ және кіретін алаң көрсетіледі. Контурдың ішінде төменгі оң жақ бұрышында ғимараттың нөмірі белгіленеді, ал сол жақта қабаттардың саны белгіленеді, контурдың екі қарама-қарсы бұрышында ғимараттың координациялық бұрышын кесіп өтетін нүктелер үшін құрылыс координаты белгіленеді. Конфигурациясы күрделі ғимараттар үшін немес осьтері паралельді емес жағдайда орналасқанда құрылыс геодезиялық торы барлық бұрыштарда болады.
2.23 сурет. Ғимараттың бөлінді жоспарынан фрагмент.
Орталық имараттар үш орталық координаты көрсетіледі және бір сипатты нүктеде, ал сызықты түрінде координат осьте немесе координат басында немесе жеке учаске аяғында болады. Ғимараттың контур ішінде стрелка түрінде деңгей белгілену белгісі беріледі, ал сызық-выноска полкасында абсолюттік белгілену (0.00), яғни ғимараттың таза еден деңгейі белгіленеді.
Бөлінді жоспарда ғимарат контурында қақпа және есік ойындылары сызба масштабында беріледі. Координациялық нүктелерде координациялық ось белгіленеді және маркіленеді.
Бұдан басқа бөлінді жоспарда көрсетіледі:
Бөлінді жоспарда келесілер болуы мүмкін:
2.23-суретте ғимаратты бөлу жоспарының фрагменті келтірілген. Жоспарланатын ғимарат екі қабатты (ғимарат контурының төменгі сол жақ бұрышында екі нүкте). Бас жоспар бойынша бұл ғимараттың реттік нөмірі үшінші (контурдың төменгі оң жақ бұрышында үш саны берілген). Ғимарат жоспарында белгіленген +110,50 белгісі бұл бас жоспардың барлық сызбасында шартты түрде қабылданған 0,000 белгісі ретінде берілген. Сонымен қатар, шарбақтың координат осі және жолдың бойлай осі көрсетілген.
Тігінен жоспарлау. Негізінен құрылыс аумағы теп-тегіс болуы мүмкін емес және бұл жағдайда оның жер деңгейін төмендету және жоғарылату қажеттілігі туады. Бұл шара тік жоспарлау немесе рельефті ұйымдастыру деп аталады. Ғимарат құрылысы кезінде жер рельефін ұйымдастыру жоспары жер қазу жұмыстарының минималды көлемі бойынша қрастырады. Жоспарда рельеф белгісі көрсетіледі (шынайы түрде қара, және жоспарланған қызыл).
2.24 сурет. Тігінен жоспарлау жоспары жер бедерін ұйымдастыру.
Рельеф белгісі сызбасында ғимараттың бұрышында сызықша түрінде көрсетіледі: жобаланатын (қызыл) тақ түрінде, шынайы (қара) жұп түрінде. Рельефті ұйымдастыру жоспары, көлденең жоспарлауда жүргізіледі (2.24 сурет), рельефтің белгіленуі жоғарыдан бастап көрсетіледі. Рельеф жобасындағы еңістіктің бағыты стрелкамен көрсетіледі.
Аймақты жайластыру. Аймақты жайластыру жоспары бөлінді жоспар негізінде орындалады. Онда ғимараттың координациялық осі, координаттар, байламдар мөлшері, абсолюттік белгілер және «оңтүстік-солтүстік» стрелкасы көрсетілмейді. Аймақты жайластырудың көлемінің үлкендігі және әртүрлігі бойынша жеке сызбалар орындалады, яғни «Көгалдандыру жоспар», «Кіші қалыптағы сәулеттік орналасу жоспары», «жол, өткелдер, тратуар, шағын жолдар және алаңдардың жоспары мен құрылымдары».
2.25 сурет. Аймақты жайластыру жоспары.
Жайластырудың элементтері ғимараттың сыртқы қабырғасының (2.25 сурет) жанына жақын жазылады, «қызыл» сызық, көліктік жолдар және темір жолдар. Кіші қалыптағы сәулеттік элементтер араб сандарымен маркіленеді. Көгалдандыру жоспарының сызбасын қарастырамыз. Көгалдандыру жоспарында ағаш ортығызу-дендрологиялық сызбалар өсімдіктерді отырғызу орны, олардың түрлері және саны көрсетіледі. Ағаштар, бұтақтар және газондар сызбада шартты графикалық түрде бейнеленеді (2.26 сурет).
Құрылыстың бас жоспары бұл ғимарат салынатын құралыс алаңының жоспары (2.27 сурет). Онда құрылыс нысаны бұрынғы бар ғимарат, сақталатын және бұзылуға қажетті ғимарат, құрылыс материалдарына арналған алаң, сондай-ақ құрылысшылар уақытша болатын бөлмелер (әкімшіліктік, тұрмыстық, шаруашылық).
Ғимараттың санитарлық-техникалық құрылымдарға іші суық және ыстық сумен қамтамасыз ету жүйелері, канализация, суды ағызу, жылыту және желдету жүйелері жатады.
2.26 сурет. Көгалдандыру элементтерінің шартты белгілері.
2.27 сурет. Құрылыстың бас жоспарының сызбасы.
Сумен қамтамасыз ету және канализация жүйесінің графикалық материалдарына кіреді:
• участкенің бас жоспары, 1 : 500 или 1 : 100 масштабында;
• квартал ішілік канализациялық тораптың профил, участкенің бас жоспарында 1 : 500 или 1 : 1000 (көлденең) және 1 : 100 (тік) масштабында;
• су құбыры, канализация, ағында суда ағызу және санитарлық техникалық тоаптары келтірілген ғимарат жоспар (типтік қабат, жер төре), 1 : 100 немесе 1 : 200 ( 31 сурет);
• В1 ішкі су құбырының аксонометрлік сызбасы, 1 : 100 (2.28 сурет) масштабында. Схемада жеке участкенің белгілеудің, арматураның, су құбырының, суару крандарының диаметрі көрсетіледі;
• К1 аксонометрлік сызбасы немесе канализациялық торап кесіндісі (2.29 сурет).
2.28 сурет. Шаруашылық ауыз су схемасы. 2.29 сурет. Канализациялық торап схемасы.
Санитарлық-техникалық жүйе (2.1- кесте) құбыр өткізгіштерден, арматурадан, қондырғылардан тұрады. Арматура дегеніміз құбыр өткізгіштерді жауып тұру үшін қолданылатын құрылым: ысырма, су алу крандары және тағы да басқалары. Тасымалдаушы ортаның парметрлерін өлшеу үшін бақылау-өлшеуіш аспаптары (манометр, термометр) қолданылады. Қондырғыларға су ысытқыштар, калориферлер және басқа санитарлық-техникалық аспаптар қолданылады. Сумен қамтамасыз ету мен жылытудың құрылымдық жүйелері магистралдардан көлденең құбыр өткізгіштен, яғни ғимараттың ауданы бойынша тасымалдайтын жүйе, тік құбыр өткішгіштер яғни қабат бойынша тасымалдайтын бағандар. Канализация жүйесі санитарлық аспаптардан, яғни ағынды суларды қабалдағыштардан, гидравликалық қақпақтан, ағызып әкететін құбыр өткізгіштен, бағандардан, ғимараттан шығаратан құбырлардан тұрады. Ғимараттан шыққан ағындар көшелік коллекторға аула ішілік канализация тораптарымен барады. Канализация құбырларындағы сұйықтық тартылыс күші арқылы жылжиды, қозғалыс жылдамдығы құбырдың еңістігіне байланысты.
2.1 - кесте
Әр түрлі санитарлық-техникалық жүйедегі құбыр өткізгіштердің жобада белгіленуі
Су құбыры
Жалпы белгілері ........................ ВО
Шарушылық-ауыз су ........................ В1
Өртке қарсы …………..... В2
Өндірістік .............................. ВЗ
Қайтарымды су:
Су берілетін торап ……………......... В4
қатарымды …………...................... В5
Канализация
Жалпы белгілері ……………......... КО
Тұрсытық (фекалді) ........................... К1
Жауын-шашынды ............................ К2
Өндірістік:
Жалпы белгілері ………. ...... . КЗ
механикалық ластанған су .…... К4
химиялық заттармен ластанған су ...К7
сілтілі су ............................. К9
Ыстық сумен қамтамасыз ету
Берілетін торап .......................................... ТЗ
Айналмалы торап ........................... Т4
Бір типті жоспарлы қабаттар үшін және бір типті санитарлық-техникалық қондырғылар үшін жобада типтік қабаттардың жоспары және осыған сәйкес барлық берілген қабаттары көрсетіледі. Барлық қабаттар бойынша оның участкесінің жоспары беріледі, онда негізгі жоспар түйін жүйелерінен орналастыру ерекшеленеді.
Жоспарда берілген құбыр өткізгіштер белгіленеді (бағандар, Бғ деп белгіленеді), олардың элементтері маркіленеді, бекітілулі және реттелетін арматуралар, су бөлу орны, жылытушы және басқа да санитарлық-техникалық аспаптар және олардың сипаттамасы да (мысалы жылытылу ауданы, секциялар саны және т.б.) белгіленеді, сондай-ақ габаритті бөлмелерге байламдық мөлшері көрсетіледі. 2.30 суретте типтік қабаттардың жоспарында шаруашылық ауыз су құбырлардың белгіленуі (Бғ С1), өртке қарсы (Бғ С2) және ыстық сумен қамтамасыз ету (Бғ Ы3), тұрмыстық канализация (Бғ К1) белгіленеді.
Жұмысшы сызбасында жүйелердің барлық элементтердің барлық мөлшері көрсетіледі, ғимараттың құрылымына олардың бекітілуі, олардың сыртқы су құбыры мен канализацияға жалғастырылуы да көрсетіледі. Ол сызбада жобаны негізгі мәліметтер бар қағаз, құрылыс шекарасы қызыл сызықпен көрсетілген участкенің бас жоспары, сумен қамтамасыз ету, канализацияның сыртқа тораптары және ішкі санитарлық-техникалық жүйелерге қосылатын жер асты шаруашылық басқа да құбыр тораптары, ғимарат ішіне кіргізетін, сыртқа шығаратын және бақылау құдықтары да көрсетіледі.
2.30 сурет. Типтік қабаттың жоспары (СК сызбасы).
Тұрғын ғимараттар үшін жергілікті жағдайлық жоспардан жеке жоспар бөлініп алынады; ғимараттың қабаттық жоспарлары (2.30 сурет); санитарлық-техникалық аспаптар, құбыр өткізгіштер, барлық санитарлық-техникалық жүйелердің басқа элементтері мен қондырғылары көрсетілген жер төле жоспары; су құбыры торабының аксонометрлік схемасы (2.28 сурет), барлық арматуралары, олардың диаметрі және құбыр өткізгіштің еңістіктері көрсетілген канализация схемасы (2.29 сурет); жер деңгейі белгіленген жер асты тораптарының, құдық астаушаларының профилі (өздігінен ағатын жүйе үшін), басқа тораптармен, коммунаникациялармен қиылысатын жерлердің белгіленуі, құбырлардың диаметрі, грунттық сулардың деңгейінің белгіленуі; жеке түйіндердің, элементтердің сызбалары; жүйелердің сипаттамасы мен есептеулері берілген түсініктеме қағазы; арнайы қондырғылар мен қаржыландырылуы.
2.31 сурет. Орталық жылыту жүйесінің Аксонометриялануы.
Жұмысшы сызбасы барлық мемлекеттік бақылау органдары және ұйымдарымен, сыртқы тораптарға жауапты ұйымдармен, яғни жобалаушы жүйелерге қатысты органдармен келісім жасалады. Жұмысшы жобасы жұмысшы сызбаларымен біріктіліген техникалық жоба болып табылады. Бір сатылы өңдеу үрдісі кезінде ең жақсы және өте тиімді түрін таңдау кезінде салыстырмалы варианттар өңделеді.
Жоғарыда берілген материалдардан көріп отырғандай, санитарлық-техникалық жүйенің аксонометрлік схемасынан жеке құбыр өткізгіштердің, арматура түйіндерінің өз-ара орналасуы туралы мәлімет алуға болады. Бұл сумен қамтамасыз ету және канализацияның аксонометрлік жүйесі мысалында жақсы көрсетіледі. Жылыту және желдету жүйесінде де аксонометрлік схема жиі қолданылады (2.31-сурет), бірақ жоспар мен кесіндіде бұдан басқа көрнекілігі жоғары болу үшін, басқа жүйелермен бірге аксонометрлік кеңістіктік схемасы, яғни қабырғаны қашау деп аталатын схема қолданылады, онда бір жазықтықтағы санитарлық-техникалық қондырғылары көрсетілген барық қабырғалар бейнеленеді (232-сурет).
2.32-сурет. Қашау (а), жоспар (б) және орталықтан жылыту элементтер аксонометриясы (в), Г.Х. Шахбазян, 1975.
1 тарату құбыры; 2 вентиль; 3 алып келу бағаны; 4 алып кету бағаны;
5 радиатор; 6 қайтарымды магистраль; 7 оң жақ қабырға.
Жылыту және желдету сызбалары ЖЖ маркісінің жұмысшы сызбаларының негізгі кешеніне жатады. Жылыту-желдету жүйелері және оалрдың элементтері сызбада сәйкес маркімен белгіленеді:
Механикалық қоздырғышы бар:
Сорып алатын жүйе, жүйенің құрылымы ........... СА
Сорып шығаратын жүйе, жүйенің құрылымы......... СШ
Ауалы шымылдық........................................................ У
Жылыту агрегаттары ……………………….... А
Табиғи қоздырғышы бар:
Сорып алатын жүйе....................................................... САТ
Сорып шығаратын жүйе................................................ СШТ
Жылыту жүйесінің бағаны............................................ Бғ
Жылыту жүйесіні басты бағаны ………………… ББғ
Компенсатор ……………………………….......... К
Көлденең тарам ………………….……......... КТ
Бұл маркінің сызбалары келесі бейнеленулерден тұрады:
Жүйе қондырғыларын орналастырудың жоспар-схемасы (2.33-сурет). Жүйе қондырғыларының жоспар-сызбасында 1-2 мм диаметрде нүктелермен бейнеленеді, сыртқа шығарылған сызықтар қатарында қондырғылао бейнеленеді, ал қатар астында сызба бейнеленген парақтың нөмірі көрсетіледі;
2. 33-сурет. Қондырғыны орналастырудың жоспар-схемасы.
Жоспар мен кесінді келесі масштаб бойынша орындалады:
Жылыту желдету қондырғылары
Жоспар-сызбаны орналастыру ……………...1:400, 1:800
Жоспар мен кесінді ........................................1:50, 1:100
Жылыту және желдету жүйелері
Жоспар мен кесінді …………....................1:100, 1:200
Жоспар мен кесіндінің фрагменттері……1:50, 1:100
Сызбалар ………………….. ……….........1:100, 1:200
Түйіндер ........................................................1:20, 1:50
Дәйекті түрде
бейнелену …………. ………...........1:2, 1:5, 1:10
Типтік емес құрылымдар мен
Стандартқа жатпайтын қондырғылардың
Жалпы түрлері........................... ……….......1:5, 1:10,
1:20, 1:50
Негізінен жылыту жүйесінде жоспар мен кесінділер жобада желдету және ауа баптау жүйесінің жоспары мен кесіндісімен бірігіп беріледі. Қондығылардан басқа жылыту жүйесінің элементтері жоспар мен кесіндіде жүйе шартты белгілермен көсретіледі, желдету мен ауа баптау жүйесінің элементтері, сондай-ақ жылыту жүйесінің қондырғылары қарапайым графикалық бейнелеу түрінде көрсетіледі.
Жүйелердің жоспары мен кесіндісінде: ғимараттың координациялық осі мен олардың арасындағы қашықты, қабаттардағы еден деңгейінің белгіленуі, ауа өткізгіш және құбыр өткізгіштердің диаметрі, радиатор секцияларының саны, бұдырлы құбырлардың саны, сондай-ақ басқа да қажетті мәліметтер көрсетіледі.
Сыртқы ауаның әр түрлі есептеу температурасы үшін және екі және одан жоғары қабаттардағы секциялардың саны мен құбыр өткізгіштердің диаметрі негізінен 2.34 2.35-суреттердегідей белгіленеді. Жұмысшы жобада жылыту жүйесінің сәйкес параметрлерін жобалаушылармен таңдағанннан кейін бұл белгіленулер болмайды. Жобаның аталуы келесі түрде беріледі: «Жоспар белгіленуі 3,000», «Жоспар 3 7 қабаттар».
2.34-сурет. Сыртқы ауа температурасының әр түрлілігі кесіндегі радиаторлар секцияларның саны.
2.35-сурет. Әр түрлі сыртқы ауа температурасы кезінде құбыр өткізгіштердің диаметрі.
Желдету жүйесінің аксонометрлік сызбасында міндетті түрде көрсетіледі:
• ауа өткізгіштер, олардан ауа өтетін құбырдың диаметрі мен саны (2.36-сурет, а);
• ауа өткізгіш құбырды тазалайтын және ауа параметрін өлшейтін есікшелер , сондай-ақ есікшелердің маркерленуі (2.36сурет, б).
Желдету жүйесінің сызбалық белгілену мысалы 2.37-суретте берілген. Алып кететін және алып келетін желдету жүйесінде ПВХ, Р, РР желдету торларының түрлері және қозғалмайтын жалюзийлі торлар қолданылады. ПВХ түрлері пластмассадан дайындалады және реттелмейтін түріне жатады, реттелетін саңылаулы торлар (Р) бір-бірден немесе топпен орналастырылады. РР торлары алып келетін жүйенің ауа ағынын реттеу үшін арналған. Қозғалмайтын жалюзий тәрізді торлар ауа қабылдайтын тесіктерде орналастырылады.
а б
2.36-сурет. Ауа өткішгіште белгіленуі.
а диаметрі және ауа көлемі; б өлшеуге арналған лючки.
2.37-сурет. Желдету жүйесінің аксонометриясы.
Желдету жүйесінің ауа өткізгіші негізінен, жанбайтын материалдан айнала дөңгеленіп жасалады (тік төртбұрышты ауа өткізш қондырғылары да рүқсат етіледі). Емдеу мекемелерінің ғимараттарында алып келетін және алып кететін ауа өткізгіш құбырлары көлденең коллекторда топтастырылады. Бұндай жүйе норманы бұзбайды, бірақ көлденең коллекторлар әрбір бес қабат үшін бір ауа өткізгішпен біріктіріледі.
Сызба материалдары бар жобаға сараптама жүргізу кезінде санитарлық дәрігерде келесі құжаттар болуы қажет:
Құрылыс, қайта салу және техникалық жабдықтау жобалары үшін:
• жалпы түсініктеме қағаз (жобаның барлық бөлімдері бойынша, инженерлік қондырғылармен қамтамасыз ету, бас жоспар, жайластыру және көгалдандыру бойынша, т.б.);
• сәулеттік-құрылыстық бөлімі;
• технологиялық бөлім;
• бөлімдер: желдету және жылыту, сумен қамтамасыз ету және канализация, электрмен қамтамасыз ету және электрмен жарықтандыру (инсоляция және ТЖК-ін есептеу), қоршаған ортаны қорғау (атмосфералық ауаны, суаттарды, топырақты қорғау, қалдықтар, санитарлық қорғаныс зонасы (СҚЗ);
• құрылысты ұйымдастыру жобасы және еңбек қауірсіздігі;
• жағдайлық жоспар (1:2000 масштабтағы СҚЗ-ы көрсетілген сызба);
• бас жоспар (масштаб 1:500).
Жобалау стадиясы мен жұмысшы жобасында барлық бөлімдер сызбалар мен есептеулермен көрсетіледі.
Санитарлық-қорғаныс зонасы бойынша жеке жобалар үшін:
• өндіріс және технологиялық үрдістер сипаттамасы берілген жалпы түсініктеме қағаз (нысанның айналысатын кәсібі, қуаттылығы, сағатпен көрсетілген жұмыс тәртібі, көолік саны, кіретін жолдар, жылыту көзі (егер қазандық болса, оның қуаттылығы, түтін құбырының биіктігі және т.б.)), жақын жатқан қоныстық аумақтың сипаттамасы;
• бөлімдер: қоршаған ортаны қорғау: шығырыс көздернің сипаттамасы; ластаушы заттардың таралуын есептеу; шу көздерінің сипаттамасы және акустикалық есептеу;
• атмосфералық ауаны тәжірибелік зерттеу және қоныстықі құрылыстағы шуды өлшеу хаттамасы;
• кәсіпорыннның шекарасы, СҚЗ нормаланған, СҚЗ берілген, бұрынннан бар және салынатын нысандардың орналасуы көрсетілген жағдайлық жоспар (масштаб 1:2000;
• СҚЗ-ын жайластыру және көгалдандыру (пайызбен берілген);
• қорынды және бағалу.
Радиотехникалық хабарды таратанын нысандар үшін:
• антеннаны орналастыратын орны көрсетілген, жақын жатқан елді мекен және ғимарттардың қабаттылығы көрсетілген жағдайлық жоспар (масштаб 1:2000; 1:500);
• жобалық материалдар құрамында:
хабар таратушылар саны, оалрдың қуаттылығы, әрбір таратушы бойынша жұмыс диапазоны бойынша жиілігі, модуляция түрі, әрбір антенна бойынша мәлімет (түрі, жер беті бойынша қондырғы биіктіг, максималды сәулелену бұрышы және азимуты, көлденең және тік жазықтықтағы бағытталу диаграммасы, күшейткіш коэффициенті);
санитарлық қорғаныс аймағын анықтау үшін және нысаннан басқа құрылыс салуды шектеу аймағы үшін күтілетін электеромагниттік өріс деңгейін есептеу.
Бұл тарауда санитарлық дәрігердің өз бетінше санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізу үшін көмектесетін жоба құжаттарында сызба белгіленулерінің негізі берілген.
1 қосымша
А
Б
В
2.38-сурет. 300 орындық залы бар ауыл клубы: А басты фасад;
Б 1-қабаттың жоспары; В кесінді 1-1
1 кіре беріс; 2 - киім шешетін жер; 3 буфеті бар фойе; 4 көру залы; 5 эстрада;
6 әртістік бөлмесі; 7 әжетхана; 8 буфеттің қоймасы; 9 шаруашылық қоймасы; 10 әкімшілік бөлмесі; 11 щиттік бөлім; 12 желдету камерасы; 13 бутафория қоймасы; 14 оқитын зал; 15 үйірме бөлмелері; 16 кинопроекциялық бөлім; 17 қоймалық бөлме; 18 дәліз.
III Б Ө Л І М
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ҚАУІПТІЛІК ФАКТОРЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАР ДЕНСАУЛЫҒЫНА ӘСЕРІН ЗЕРТТЕУ
В.П. Казначеевтің (1980) пікірі бойынша адам денсаулығы дегеніміз - оның биологиялық, физиологиялық, психикалық қызметінің, белсенді және барынша өмір ұзақтығы кезінде қалыпты жұмыс қабілетінің және әлеуметтік белсенділігінің динамикалық жағдайы. Адам денсаулығының негізгі белгісіне демографиялық көрсеткіштерді, аурушаңдықты және дене бітімінің дамуын жатқызуға болады.
Тұрғындардың денсаулық жағдайын зерттеу әдістемесі.
1981 1995 жылдары дүние жүзінің барлық елдерінде аурудың Халық аралық жіктелуінің (АХЖ) 9-қайта қарастыруы іс жүзінде болды. Дүние жүзі денсаулық сақтау ұйымының 43-Халықаралық конференциясында АХЖ-нің 10-қайта қарастыруы қабылданып, бекітілді (3.1-кесте).
3.1-кесте
Класы Аты Коды
I Жұқпалы және паразитарлы аурулар А00 А99
В00 В99
II Жаңадан түзілістер (ісіктер) С00- С97
D00- D48
III Қан, қан жасаушы органдардың аурулары, иммундық жүйенің жеке
бұзылыстары D50- D89
IV Эндокриндік аурулар, тамақтанудың бұзылыстары,
Зат алмасудың бұзылыстары E00- E90
V Психикалық бұзылыстар F00-F99
VI Нерв жүйесінің бұзылыстары G00-G99
VII Көз аурулары Н00-Н59
VIII Құлақ аурулары, емшектік өскін Н60-Н95
IX Қан айналысы жүйесінің аурулары I00-I99
X Тыныс алу жүйесінің аурулары J00-J99
XI Ас қорыту органдарының аурулары K00-K93
XII Тері және тері асты торшаларының аурулары L00-L99
XIII Сүйек, буын жүйелерінің, бұлшық ет және дәнекер
тіндердің аурулары M00-M99
XIV Зәр шығару, жыныс жүйелерінің аурулары N00-N99
XV Жүктілік, босану, босанғаннан кейінгі кезең O00-O99
XVI Перенатальді кезеңде туындайтын жеке жағдайлар P00-P96
XVII Туа біткен ақаулықтың дамуы, деформациялар,
хромосомдық ақаулар Q00- Q99
XVIII Зертхана кезінде немесе басқа зерттеулерде
анықталған, басқа бөлімде жіктелмейтін топ
симптомдар, белгілер, нормадан ауытқулар R00-R99
XIX Сыртқы сабептердің әсерінің салдарынан
туындайтын жарақаттар, уланулар
және басқа да салдарлар S00-S99
XX Аурушаңдықтың және өлімнің сыртқы белгілері V01-V98
XXI Денсаулық жағдайына әсер ететін факторлар және
медициналық көмекке жүгінушілік Z00-Z99
Әр түрлі қолайсыз факторларға балалар едәуір сезімтал болып табылады, оларды «қауіптілік тобына» жатқызады. Сондықтан санитарлық-эпидемиологиялық қызметі енгізген сауықтыру шараларының тиімділігін бағалау үшін, денсаулық көрсеткіштерінің ақпаратты және жеткілікті көрсеткішін таңдау қажет, ол үшін ресми статистикалық түрлері қолданылады.
Көбіне денсаулық индикаторын анықтау үшін балалр аурушаңдығының көрсеткіштері таңдалады, бірақ соңғы жылдары түзету енгізу қажеттігі туындауда. Басқа жағдайда алынған мәліметтерді талдау кезінде шынайы көрініс көрсетпеуі мүмкін, бұл жағдай өсіп кележатқан жеткіншектің денсаулыған қадағалуға мүмкіндік бермейді.
Соңғы жылдары балалар мен жасөспірімдердің аурушаңдығы туралы ақпарат көздері біршама шектеулі, яғни ұйымдастырылған балалардың аурушаңдығы туралы (№ 85-К есеп беру) негізгі көзде аурушаңдық бөлімі алынып тасталынған. Басқа есеп беру формаларында балаларды ұйымдастырылған және ұйымдастаралмаған топтарға бөлу жүргізілмейді. Жалпы алғанда аурушаңдықтың ресми көрсеткіштерінде медициналық көмекті қажет ететін балалардың шынайы саны көрсетілмейді. Сондықтан қызмет көрсететін аумақтағы санитарлық-эпидемиологиялық жағдайды бағалау кезінде денсаулықтың басқа да көрсеткіштерін есепке алу қажет.
Бұндай бағалау балалар денсаулығы мен қоршаған орта факторларының арасындағы себеп-салдар байланысын бекіту кезінде маңызды. «Қоршаған орта факторларының әсеріне байланысты тұрғындардың денсаулық жағдайын бағалау бойынша санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің іс-әрекетінің реті» құжатында (М. 1989) тұрғындардың денсаулығын бағалау кезінде аурушаңдықтан басқа, медициналық-демографиялық көрсеткіштерді, дене бітімінің дамуын, денсаулық топтарын, мүгедектікті ескеру қажет.
Сонымен бірге, бұл құжатта адам денсаулығына қоршаған ортаның әсерін бағалауда «қысқартылған әдісті» қолданбауды ұсынады. Тұрғындардың денсаулығын бағалауда, әсіресе балардың денсаулығын бағалуда кешенді түрде жүргізу қажет. Сонымен қатар, санитарлық-эпидемиологиялық қызмет жұқпалы және кәсіптік аурушаңдықтан басқа жұқпалы емес аурушаңдықты да талдау қажет. Бұл кезде тұрғындардың белгілі-бір жас топтарына тән статистикалық есеп беру материалдарын талдау қажет.
Аурушаңдық. Тұрғындардың аурушаңдығын зерттеу, негізінен медициналық көмек көрсетуге жүгіну мәліметтері бойынша, медициналық қарау мәліметтері бойынша жүргізіледі. Екінші жағдайда алынған материалдар тұрғындардың денсаулық жағдайы туралы толық мәлімет алуға болады. Бірақ қандай-да бір кезеңдегі денсаулық деңгейін бағалау кезінде аурушаңдық мәліметтері медициналық көмекке жүгіну мәліметтері бойынша жүргізіледі. Бұл кезде біріншілік аурушаңдық (жаңадан аурудың пайда болу саны) және жалпы аурушаңдық (аурудың таралуы) деп бөлінеді.
Келесі көрсеткіштер есептеледі:
бір жылдағы тіркелген
барлық аурулар саны
Жалпы аурушаңдық = --------------------------------------------- х1000;
тұрғындардың орташа саны
бір жылдағы бірінші рет тіркелген
ауралар саны
Алғашқы аурушаңдық = ------------------------------------------- х 1000;
Тұрғындардың орташа саны
пайызбен көрсетілген барлық
аурулар арасындағы бір аурудың тыныс алу органдарының аурулары
немесе басқа да жеке жеке аурулар
меншікті салмағы, немесе
аурушаңдықтың құрылымы = --------------------------------------- х100;
аурулығы барлық аурулар саны
Жоғарыдағы көрсеткіштерді есептеу үшін зерттелетін нысандағы тұрғындардың санын (мектепке дейінгі мекемелер, жалпы білім беретін мектеп, аудан, қала) және медициналық көмеккке жүгінгендер санын білу қажет. Тұрғындардың толық саны туралы мәлімет болмаған жағдайда, жылдың басындағы немесе жылдың аяғындағы (қаңтар, желтоқсан) жартылай көрсеткіші алынады. Созылмалы аурулар көмекке жүгіну санына қарамастан жылына бір рет тіркеледі, ал жедел аурулар көмекке жүгіну санына қарай тіркеледі.
Аурушаңдық туралы мәліметтер арнайы тіркеу-есеп беру формаларына жазылады, содан кейін қаланың, республика облыстарының статистикалық бөліміндегі шығарған арнайы статистикалық анықтамалармен салыстырылады. Есеп беру формаларында берілген жасқа байланысты топқа бөлу, жаңа туған нәресте мен 14 жасқа дейінгі балалрды біріктіреді, одан кейін барып, ересек тұрғындардың аурушаңдығымен қосып есептеледі.
Балалардың ауршаңдығын зерттеу үшін қолданылатын тіркеу формаларына:
• емханалық баланың (науқастың) статистикалық картасы (форма № 025 /т);
• баланың даму тарихы (форма № 112/т);
• денсаулық төлқұжаты;
• баланың медициналық картасы (форма № 026/т);
• стационардан шыққан баланың статистикалық картасы;
• студенттің, кәсіптік техникалық училищенің оқушысының жұмысқа жарамсыздығы туралы ақтама қағазы, мектепке дейінгі мекемеге баратын баланың ауруы туралы және оның көрінісі (форма № 095 ж/т) жатады.
Емдеу-профилакатикалық мекемелерінде (емхана, стационар) және ұйымдастырылған балалр ұжымында жоғарыда келтірілген есептік формаларын зерттеу және өңдеу қандай-да бір аурудың жиілігін және оның ұзақтығын да анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен № 025 /т и № 026/т формалары арқылы аудандық емханаларда аудандағы шағымдануға байланысты аурушаңдықты зерттеуге мүмкіндік береді, № 112/т, № 026/т формалары мектепке дейінгі мекемелер мен жалпы білім беретін мектептерде аурушаңдықты зерттеуге мүмкіндік береді.
форма № 14 «Стационардың іс-әрекеті туралы есеп беруі» формасы ауруханада емделген аурушаңдықты (стационарда емделгендер саны туралы есеп) есептеуге мүмкіндік береді;
форма № 30 «Емдеу-профилактикалық емекемелердің есеп беруі» формасының 2-бөлімінде 14 жасқа дейінгі балалардың емханаға қаралу саны және науқастануға байлансыты дәрігердің үйге бару саны, орта оқу орындарында, мектептерде және жұмыс істейтін жасөспірімдерге сол мекеме жүргізген барлық жасөспірімдердің профилакатикалық тексеруден өту саны. Диспансерлік есепте тұрған жасөспірімдердің ауруханада емделуін, балалар спорттық мектептерде оқитын балаларды диспансерлік бақылауға алынуын талдауға мүмкіндік береді.
форма № 30/1 «Жасөспірімдерді, студенттерді, орта оқу орындарында оқитын оқушыларды диспансеризациялау туралы есеп беру» формасы диспансерлік есепте тұрған жасөспірімдер аурушаңдығын талдауға мүмкіндік береді;
форма № 12 «Емдеу мекемелері қызмет көрсететін ауданда тұратын науқастарда тіркелген аурулардың саны туралы есеп беру» формасы сол мекемеде жылдың аяғына дейін дипансерлік бақылауда тұрған 14 жасқа дейінгі балалардағы аурушаңдықты есептеуге мүмкіндік береді;
форма № 039/т «Емханаға қаралу есебінің ведомості» формасы 14 жасқа дейінгі балалар мен жасөспірімдердің науқастары бойынша емханаға қаралу саны;
форма № 31 «Балаларға медициналық көмек беру туралы есебі» формасы жасқа байланысты (сол жылы қанша бала қайтыс болды, жылдың аяғында қаншасы қалды) сол мекемеде есепте тұрған балалардың жылдық санын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл формадан бір жасқа дейінгі және 5 жасқа дейінгі балалардың аурушаңдығын анықтауға, 14 жасқа дейінгі балалардың, мектепке дейінгі балалардың, 1-8 сыныпта оқитын балалардың, яғни жасөспірімдер кабинетіне берілгенге дейінгі профилактикалық тексерудің нәтижелерін анықтауға мүмкіндік береді.
Жұқпалы аурушаңдық келіп қаралу бойынша тіркеледі және жедел түрде (12 сағат ішінде) мемлееттік санитарлық-эпидемиологиялық мекемелер мен ұйымдарға және практикалық денсаулық сақтау ұйымдарына хабарлама береді. Әрбір ауруға немесе ауруға күдік туған кезде «Жұқпалы ауруға, тағамнан, жедел кәсіптік уланудан және егуге басқаша реакция көрсеткен жағдайда жедел хабарлама» толтырылады (форма № 058/т). Хабарламаны міндетті түрде мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық органдар мен мекемелерде және ауру анықталған жердегі емдеу-профилакатикалық мекемелерде «Жұқпалы ауруларды тіркеу журналына» тіркейді (форма № 060/ т біріңғай).
Бұндай форма (058/т) белсенді туберкүлез, жыныс аурулары (венерологиялық), трихофития, микроспория аурулары кезінде де толтырады. Маңызды жұқпалы емес аурулар үшін, жұқпалы аурулар үшін, ісік аурулары, қышыма, трахома аурулары үшін «Белсенді туберкүлез, жыныс аурулары, трихофития, фавус, қышыма арулары өмірінде бірінші рет анықталған науқас туралы» (форма № 089/т). Бұл форманы ауруды анықтаған дәрігер толтырады және 3 күннің ішінде сәйкес диспансерге жіберіледі.
Санитарлық дәрігер тіркеу және есеп беру формаларын пайдалана отырып, мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің қарасты ауданындағы жұқпалы және жұқпалы емес аурулардың деңгейі мен құрылымын келесі формулалар арқылы есептей алады:
1 жылдағы жұқпалы аурумен
Тұрғындардың жұқпалы аурулар ауырғандар саны
бойынша аурушаңдығы = ------------------------------------------- х 1000;
тұрғындардың жылдық орташа саны
1 жылдағы жеке жұқпалы
Жеке жұқпалы аурулар аурулармен ауырғандар саны
бойынша аурушаңдық = ------------------------------------------ х 10 000;
тұрғындардың орташа
жылдық саны
1 жылдағы жеке жұпалы аурумен
Жеке жұқпалы аурулардың ауырғандар саны
меншікті салмағы (в%) = ------------------------------------------ х 100
бір жылдағыжұқпалы аурумен
жалпы аурғандар саны
Уақытша жұмысқа жарамсыздық аурулары. Бұл аурушаңдықты зерттеу түріне мектепке дейінгі ұйымға, жалпы білім беретін орта мектептерге, кәсіптік орта оқу орындарына бара алмауға байланысты барлық аурулар жатады. Аурушаңдықты тіркеу бірлігіне жұмысқа жарамсыздық жағдайлары жатады, ол № 095/т формасымен тіркеледі. Мектепке дейінгі және жалпы білім беретін мектептегі балалалар үшін анықтама қағаз диспансерлік бақылауда (форма № 030/т)баланың медициналық картасында (форма № 026/т) тіркеледі.
Барлық уақытша жұмысқа жарамсыздық аурулары сәйкес халықаралық жіктелуіне байланысты нозологиялық белгілері бойынша топтастырылады, бұл арқылы жедел аурушаңдықтың негізгі көрсеткіштер жиілігін анықтауға болады:
есеп беру кезеңіндегі
100 жұмысшыға шаққандағы ауру жағдайының саны
Жұмысқа жарамсыздық жағдайы = ----------------------------------------------- х 100;
есеп беру кезеңіндегі
балалардың орташа саны
есеп беру кезеңіндегі ауырған
100 жұмысшыға шаққандағы күндердің абсолюттік саны
жұмысқа жарамсыздық күндері = ------------------------------------------- х 100;
есеп беру кезеңіндегі
балалардың орташа саны
1 жыл ішінде бір рет те ауырмаған балалар саны
Денсаулық кезеңі = ------------------------------------------------------------------- х 100;
1 жылдағы балалардың орташа саны
жыл бойы жиі және ұзақ ауыратын
Жиі және ұзақ уақыт ауыратын балалардың саны
балалардың көрсеткштері (ұзақ 30 = --------------------------------------------- х100
күн және одан жоғары, жиі ауыратын 1 жылдағы балалрдың орташа саны
4 және одан жоғары)
Медициналық тексеру мәліметтері бойынша аурушаңдық. Бұл әдіс арқылы бұрын анықталмаған созылмалы ауруларды, аурудың алғашқы басталуын, сондай-ақ мезгілдік жедел ауруларды анықтауға болады. Әдіс тұрғындардың патологиялық зақымдануын сипаттауға мүмкіндік береді: туа біткен даму ақаулары, дене бітімі дамуының ауытқулары, көру, есу бұзылыстары, жүйке жүйесінің аурулары. Барлық анықталған аурулар үшін диспансерлік есеп беру картасы (форма № 030/т) толтырылады. Медициналық тексеру мәліметтері бойынша келесі статистикалық көрсеткіштерді есептейді:
Тексерудің тексеруден өткендер саны
толық қамтылуы (%) = ----------------------------------- х100;
тексеруден өтуі қажет балалар саны
денсаулық тобы
Денсаулық тобына анықталғандар саны
байланысты бөлу = ---------------------------------- х100;
жалпы тексеруден өткендер саны
Тұрғындардың аурушаңдығын терең медициналық тексеру жүргізу кезінде органдар мен жүйелердің қызметтік жағдайындағы нозологияға дейінгі арнайы ауытқуларды анықтау үшін қызметтік сынамалар мен биохимялық анализдерді жүргізу қажет. Мектепке дейінгі және мектептің балалар дәрігері жүргізген кешенді медициналық тексеру нәтижесін балалар емханаларының мектепке дейінгі және мектептік бөлімдеріне өткізеді.
Демографиялық көрсеткіштер. Балалардың денсаулығын бағалау кезінде медициналық-демографиялық көрсеткіштерден көбіне туу және өлім көрсеткіштері (нәрестелік, жасқа байланысты, жеке себептер бойынша, перинаталдық, неонаталдық) қолданылады. Бірақ туу көрсеткіші басқарушы үрдіс болып табылады, сондықтан басқа көрсеткіштермен бірігіп көрсетілуі қажет:
1 жылдағы тірі туылған балалар саны
Туу көрсеткіші = -------------------------------------------------- х1000;
тұрғындардың орташа саны
1 жылдағы өлгендер саны
Өлім көрсеткіші = ------------------------------------------------- х 100 000;
тұрғындардың орташа саны
1 жылдағы 1 жасқа дейінгі өлген балалар саны
Нәрестелік өлім = ------------------------------------------------------------------------ х 1000;
сол жылдағы тілрі туылғандардың 2/3 +
өткен жылдағы тірі туылғандардың 1/3
1 жылдағы 14 эжасқа дейінгі өлген балалар саны
Жасқа байланысты = --------------------------------------------------------------------------- х 1000;
өлім көрсеткші ерте жастағы балалардың орташа жылдық саны
1 жылдағы өлі туылған балалар саны + 7 күнге
Перинаталдық дейін өлген балалар саны (168 с.)
өлім = -------------------------------------------------------------- х 1000;
1 жылдағы тірі және өлі туылаған балалардың жалпы саны
1 жылдағы 28 күнге дейінгі
Неонталдық өлген балалар саны
өлім = ------------------------------------------------------- х 1000
1 жылдағы тірі туылған балалар саны
Өлім көрсеткіші тұрғындар денсаулығына қоршаған ортаның қолайсыз факторларының әсерін болжамды түрде бағалау үшін қажет және аумақтың санитарлық салауаттылығының критерийі болып табылады. Көбіне бұл мақсат үшін жалпы, нәрестелік, перинаталдық, неонаталдық көрсеткіштер қолданылады.
Баланың алғашқы айында өлім көрсеткішінің болуы көп жағдайда ұрық ішілік кезең кезінде ана организмі арқылы ұрыққа әсер ететін антенаталдық факторлардың әсеріне байланысты. Бірақ туылғаннан кейінгі 11 ай ішінде қоршаған орта факторлары басты роль атқаруы мүмкін. Нәрестелік өлім көрсеткіші жүктілік кезіндегі және баланың туылғаннан кейінгі уақыттағы өмір жағдайының өзгеріс әсерін көрсетеді.
Өлім көрсеткішінің негізгі себебі белгілі-бір аумақтың гигиеналық жағдайына, басты қолайсыз факторға байланысты аурудың негізгі кластары мен нозологиялық формалары болуы мүмкін. Сонымен бірге, балалардың бірінші жылындағы өлім көрсеткішінің себебі тыныс алу ұйымдарынң, асқазан-ішек жолдарының аурулары мен туа біткен ауытқулар болып табылады.
Барлық өлім көрсеткіштері аумақтық деңгейде есептеледі және санитарлық дәрігерлер үшін тұрғындардың жеке аумақтарының денсаулығын салыстырмалы түрде бағалу үшін қажет. Зерттелетін құбылыстың жиілігіне байланысты көрсеткіштер 1000, 10 000, 100 000 тұрғындар санына шағып есептеледі.
Біріншілік басқару деңгейінің мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау мекемелері мен органдары жеке аумақтағы емханаларды өз-ара салыстырып, тұрғындардың денсаулық сипаттамасы бойынша ең нашарын анықтайды. Сондықтан өлім көрсеткішін анықтағанда вариациялық статистикалық әдіс бойынша өңделген барлық денсаулық көрсеткіштерін ескеру қажет.
Салыстырмалы талдау үшін жеке қалалық аудандар, барлық елді мекен орындары алынады. Шынайы нәтиже алу үшін динамикасы байқау үшін 3-5 жыл аралығындағы мәліметтерді салыстыру қажет. Әрбір қарастырылатын аумақтың санитарлық жағдайына байланысты, балалардың денсаулығы мен қоршаған ортаның ластану мүмкіндігіне байланыстылығын анықтауға болады. Бұл сатыда атмосфералық ауаның ластануын және ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайына гигиеналық баға беруді шектеуге болады. Бұл мәліметтер зертханалық-аспаптық бақылау мәліметтері негізінде болуы қажет.
«Қоршаған орта - тұрғындар денсаулығы» мәселесінің математикалық үлгісін құрастыру әдістемесі. ХХ ғасырдың ортасынан бастап, коммуналдық гигиена дәрігерінің негізгі міндетіне тұрғындар денсаулығы мен қоршаған ортаның ластану деңгейінің арасында сандық байланысын бекіту болатын. Негізінен экологиялық қауіптілік факторы мен адамның денсаулық жағдайының арасындағы себеп-салдарлық байлансын бекіту күрделі міндеттің біріне жатады. Бірақ бұндай байланысты анықтаған санитарлық қызметтің үлкен болашағы бар, яғни алдын алу мақсатында негізделген басқармалық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік алады.
Қоршаған орта денсаулық жүйесінде себеп-салдарлық байлансыты анықтау ұзақ уақыттық кезеңде тіпті бір факторды зерттеу кезінде де кең зерттеулерді қажет етеді. Бірнеше заттардың біріккен әсерін анықтау кезінде міндет күрделенеді, яғни көп зерттеулерді қажет етеді.
Қолайсыз экологиялық факторлардың үстем бөлігі (атмосфераның, судың, топырақтың ластануы) интенсивтілігі аз факторларға жатады және сирек жағдайда ғана патологияның пайда болуына алып келуі мүмкін. Жиі жағдайда оның әсері жанама сипатта болады, бірінші нозологияға дейінгі деңгейде пайда болады.
Интенсивтілігі аз факторларға организмнің жауаптық реакциясы, мысалы атмосфераның ластануының табиғи факторға байланысты, оның мөлшері мен экспозициясына байланысты белгілі-бір шегі бар. ДДҰ сарапшыларының материалдарында, көптеген мақалаларда атмосфералық ауаның ластануына адам организмінің биологиялық жауабының спектрі берілген, оның 5 деңгейі бар (3.1-сурет).
3.1-сурет. Атмосфераның ластану әсеріне биологиялық жауаптар.
1 - өлім; 2 - аурушаңдық; 3 аурудың физиологиялық белгілері; 4 белгісіз мәннің өзгеруі;
5 мүшелер мен тіндерде ластанудыің жиналуы.
Суретте көріп тұрғандай, спектр организмнің барлық өзгерісін қамтиды, яғни нозологияға дейінгі кезеңнен летальді жағдайға дейінгі кезеңді қамтиды, негізінен организмнің жауаптық реакциясы неғұрлым айқын болған сайын, тұрғындардың аз бөлігі ғаан онымен зақымданған болады. Тұрғындардың денсаулығын қорғау патологиялық үрдістің ең алғашқы формаларынан сақтануға бағытталады. Бұл сұрақты атмосфераның ластану мысалы ретінде қарастыратын болсақ, онда мүшелер мен тіндерге химиялық заттардың жиналуының төмендеуін айтуға болады. Бұл үрдісті толық жою мүмкін емес, яғни адам пайда болғанға дейін ақ, қоршаған ортаның ластану жағдайын жою мүмкін емес.
Биологиялық жауаптың пайда болуы үшін ұзақ уақыт қажет екендігін де ескерген жөн. Уақыттың ұзақ өтуі кезінде организмнің қорғаныс күшінің төмендеуінен көп жағдайда арнайы емес белгілі-бір нозологиялық форманың пайда болуы мүмкін. Негізінен жоғарғы тыныс жолдарының патологиясы көптеген себептерден, мысалы организмнің қатты тоңуы, инфекция нәтижесінен болуы мүмкін. Осы себепке байланысты қоршаған ортаның химиялық ластануы мен ауру арасындағы тікелей байланыстың болмағандығын байқаймыз.
Адам организміне орта әсерінің көп факторлылығының (химиялық, физикалық, биологиялық) және көп компоненттілігінің маңызы зор. Тіпті бір қоршаған ортаның химиялық ластануының, оның нысандарының (ауа, топырақ, су, тағамдық өнімдер) кең спектрлі биологиялық әсерлері бар мыңдаған қосылыстары бар, тіпті қазіргі таңда олардың көбі толық зерттелмеген.
Химиялық заттардың трансформациясы, яғни олар қоршаған орта мен тірі организмге түскеннен кейін жаңа токсиканттардың мөлшері ұлғайып, адам организміне де қауіптілігі жоғарылайды. Бұл жағдайда біз бұл заттардың түскені туралы да хабардар болмаймыз, қазіргі уақытта өнімдердің трансформациясына бақылау жүргізілмейді және қоршаған ортадағы көптеген химиялық заттардың мөлшері ескерілмейді.
Қоршаған ортадағы қауіптілік факторының әр түрлілігіне байланысты, адам оргнизмінің жауаптық реациясы да көп факторлы. Химиялық заттар организмге кешенді және біріккен түрде әсер етуі мүмкін, олар әр түрлі әсер көрсетеді, яғни табиғаты басқа факторлады да ескеру қажет, мысалы физикалық фактор. Көп жағдайда, бірнеше фактордың әсері кезінде биологиялық әсердің қосылуы да қарапайым болмайды, яғни едәуір күшті жауаптық реакция болды, мысалы, әк тас + темекі шегу, алкоголь + ауа температурасы және т.б.
Сондықтан, көп жағдайда, организмнің жауаптық рекциясы сызықтық емес түрде көрініс береді, яғни себеп-салдарлық байланысын да анықтау қиынға түседі. Биологиялық әсер қауіптілік факторы әсер еткеннен кейін бірден әсер етпейді, белгілі-бір уақыт өткеннен кейін кейде ұзақ уақыт өткенен кейін ғана пайда болады. Сондықтан кейбір зерттеушілер «кешігу әсерін» ескеруді ұсынады, бұл әсіресе кейінгі салдарын анықтау кезінде маңызы зор.
Организмге тікелей әсер етудің жеке ерекшелігі бар, бір әсер мен бір фактор әсер еткеннен кейін сезімталдағы мен әсері әр түрлі болды. Бүндай байқауды «қауіптілік тобына» жататын, адаптациялық мүмкіндігі төмен адамдарға жүргізген дұрыс. Көбіне балалардың тыныс алу органдарының патологиясы мен ауаның химиялық ластануы арасындағы байланыстың үлгісін құрастыру бойынша жұмыстар жүргізіледі. Бұл жағдайда ол едәуір талапқа сай назология, бірақ арнайы әдістерді қолданған дұрыс.
Қазіргі қалалардың атмосферасында трансформация үрдісін айтпағанның өзінде жүздеген өзгерген қосылыстардың бар екендігі белгілі. Зерттеуші зерттеу негізі ретінде бірнеше затты ғана таңдап алады, тіпті басымдылығына да қарамайды. Сонымен бірге, химиялық заттар адам организміне ингаляциялық жолмен, сумен және тағаммен түседі (3.2-сурет). Мысалы 95%-ға дейін ауыр металдар адам организміне тағамдық өнімдерден түседі. Негізінен, адам денсаулығын қалаптастыруда бірінші кезекте әлеуметтік факторлар (қоршаған орта факторлары емес) әсер етеді.
3.2-сурет. Адам организміне химиялық заттардың әсер ету жолдары.
Тұрғындар денсаулығы мен атмосфераның ластануы арасындағы байланысты бекіту үшін санитарлық дәрігер келесі ережелерді білуі қажет. Өңдеу үшін ДДҰ сарапшылары ұсынған басымдылық көрсететін (приоритетті) химиялық заттарды таңдап алу қажет. Елді мекен мәліметтері бойынша полютантардың артықшылығы туралы мәліметтер болуы қажет. Сонымен ғылыми зерттеушілерге кейбір қалалардың атмосферасындағы индикаторлық химиялық ластаушыларды бекіту жүргізілді, ал тұрғындарда индикаторлық нозологиялық формаларын қалыптастыру қажет. Біріншісіне бензол, формальдегид, өлшенді заттар, күкірт пен азоттың қос тотықтары жатады, ал екіншісіне тыныс алу жолдарының аурулары, аллергиялық патология жатады.
Қазіргі заманғы зерттеушілер жалпы маркерлі, атмосфералық ауаның басымдылық көрсететін анықтады, ол көптеген елді мекенге тән: көміртегі тотығы, азоттың қос тотығы, өлшенді заттар, формальдегид, аммиак, фенол, күкірт сутегі, күкірттің қос тотығы, қорғасын, сутегі хлориді, ксилол, бензол, 3,4-бенз(а)пирен, толуол, метилмеркаптан, сонадй-ақ тағыда басқалар. Ауыз судың артықшылық көрстететін қорғасын, кадмий, никель тотығы, ДДТ, 1,2-дибромтрихлорпропан, хлороформ, бериллий, мышьяк, алты валентті хром, сынап, бор және т.б. (Щербо А.П., Киселев А.В., 2004).
Байланысты бекітудің міндетті жағдайына ауа бассейнінің ластану деңгейі бойынша қала аумағын бөлу (әлсіз, орташа, күшті) жатады және барлық параметр бойынша әрбір аймақ жеке бағаланады. Кейбір зерттеушілер ірі қалалар үшін арнайы электрондық карта өңдеуді ұсынады, тұрғындар денсаулығына қауіптілікті бағалау үшін, аумақты «қалпына келтіруге» байланысты бөліктерге аймақтау мақсатында барлық медициналық-экологиялық параметрлерді енгізу қажет (Цунина Н.М., 2003). Атмосфераның ластану көрсеткіштеріне заттардың іс жүзіндегі концентрациясын емес, оның кешенді көрсеткіштерін (оқулықтың сәйкес тарауларында есептеу әдістемесі берілген) алу қажет.
Бұл мақтатқа жетудің негізгі шешімдеріне шынайы химиялық жүктемені қолдану жатады, ол әрбір табиғи ортаның химиялық поллютанттарының организмге әсерін едәуір толық анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл жағдайда организмге жүктеменің сандық және сапалық мөлшерін салыстыруға мүмікіндік береді, ал одан кейін нақты қорытындылауға негіз бар. Бұл бақылауларда ресми статистика мәліметтері қосымша роль атқаруы мүмкін.
Репрезентативті зерттеулер үшін, таңдамалы жинақталу көлемінің үлкен маңызы бар, бірақ зерттелетін нысандағы (қала, ауыл) тұрғындарды жаппай таңдау жүргізу шынайы шешім табады. Бұндай әдісті шағын елді мекендерде қолдануға болады, ал басқа жағдайларда таңдамалы әдіс қолданылады. Негізінен тұрғындарды жыныс, жасқа байланысты бөлу қажет, бұл белгілерден бас тартса, алынған мәлімет шынайы болмауы мүмкін. Көп жағдайда көрсеткіштерді стандарттау жүргізіледі.
Адам денсаулығының экологиялық қолайсыздыққа шынайы байланыстылығын бекіту үшін, әлеуметтік және тұқым қуалаушылық белгілерін алып тастау қажет, бірақ бұл мәселені шешудің күрделі сұрағының бірі болып табылады. Сонымен бірге, тұрғындардың, әсіресе балалардың аурушаңдығын зерттеу кезінде әлеуметтік және биологиялық факторларды ескермеу негізделмеген қорытындылар мен шаралардың себебі болуы мүмкін.
Сонымен, Алматы қаласындағы мекетепке дейінгі балалардың денсаулығын зерттеу кезінде «лас» аймақта орналасқан мектеп жасына дейінгі балалар мекемесінде балалардың аурушаңдығы бірнеше жылдар бойын төмен көрсеткішті көрсетіп келген. Негізінен, бұл бала бақша, басқа бала бақшаға қарағанда үлгілі, жағдайы жоғары, балалардың әлеуметтік жағдайы да жақсы ведомствалық мекеме болған.
Әлеуметтік және тұқым қуалаушылық факторларының ролін қажет етпейтін тепе-теңдік тобы («копи-пара» әдісі) тәсілі қолданылады, бұл әдіс елді мекен ауданындағы атмосфераның ластану деңгейі бойынша орналасқан жалпы қалалық мектепке дейінгі мекемелер ұйымдастырылған ұжымдағы балалардың денсаулығын зерттеу үшін қолданылады. Әдіс тәжірибе тобының (ластанған аудан) әрбір бақылау бірлігі арналған, ал бақылау ауданында (таза аудан) көрсетілген бірлік белгілері бойынша бірдей (тепе-теңдік) болады. Егер осындай әдісте бақылау топтарында (3.3-сурет) балалар аурушаңдығында айырмашылықтар анықталады, оларды қаланың экологиялық қолайсыз ауа бассейнінің әсеріне жатқызуға болады.
3.3-сурет. «Копи-пара» әдісін қолдану кезінде тұрғындарды таңдау.
а тәжірибе тобы; б бақылау тобы.
Қара дөңгелектер ұқсас белгілер; ақ сәйкес келмейтін белгілер.
Қазақстанда соңғы жылдары қала тұрғындарының пайызы жоғарылауда, зейнеткер жастағылар саны көбеюде, еркектер мен әйелдердің орташа өмір ұзақтығы арасындағы алшақтық сақталуда. Әрбір жас тобының өзіне тән нозологиялық формасы бар, аурушаңдық деңгейі: балалар үшін тыныс алу мүшелерінің аурулары, ересектер үшін жүрек-қан тамыр жүйесінің аурулары. Бұл кезде қауіптілік факторында жас-жыныс ерекшеліктерінің ролі зор, яғни себеп-салдар байланысын анықтауда міндетті түрде ескерілуі қажет.
Әр түрлі экологиялық жүктемесі бар аймақтарда аурушаңдықтың жас-жыныс коффициентін дұрыс есептеудің маңызы зор, олардың шекаралары елді мекеннің әкімшіліктік аудандарымен сәйкес келмейді. Тұрғындардың белгілі тобының саны туралы мәліметтерді жаппай санақ кезінде немесе қаланың жеке учаскелеріне жетекшілік ететін емдеу-профилактикалық мекемелерінен алуға болады, бірақ екінші варианттың дәлділігі төменірек.
Қоршаған орта адам тұрғындар денсаулығы тізбегі жолында шынайы заңдылық пен нақты математикалық үлгіні құрастыру қиындататын себептер бар. Негізінен бұл үлгілер экологиялық-гигиеналық болжам жүргізу үшін, өз уақытында басқармалық шешімдерді қабылдау үшін қажет.
Айтылған талаптардың едәуір бөлігі аз таңдау кезінде, яғни бақылау саны аз болған жағдайда басты роль атқарады. Сондықтан көптік регрессияның нақты үлгісін алу үшін міндетті жағдайға бақылау санының көптігі жатады, сондай-ақ қоршаған орта нысандары үшін интегральді көрсеткіштер қолданылады.
Әр түрлі химиялық заттар әр түрлі қауіптілік класын жатады, олардың қоршаған ортадағы шынайы концентарциясы әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан есептеу де қиынға түседі. Қосарлы көрсеткіштерді есептеу кезінде қоршаған ортаның сапасында бұл айырмашылықтар бүркемеленеді. Математикалық үлгінің құрамдық бөлігін бірыңғайлау мақсатында денсаулық көрсеткіштерін шартты бірлікпен көрсетуге болады.
В.В. Косарев және басқа да авторлар (2002) көптік регрессияның үлгісін өңдеді, ол атмосферадағы химиялық заттардың тастамалар массасы (жылына/ мың т) арасындағы байланысты тұрғындардың бронхы өкпе патологиясының жиілігін бекітеді:
у = 130,63 + 412,16 х1 + 25,19 х2 + 16,32 х3,
ондағы, у пневмония аурушаңдығы; х1 көмірсутек шығырысы;
х2 күкірт қос тотығының тастамасы; х3 күйе шығырысы.
Мысалдан жаппай шығырыстың ішінен жеке химиялық ластаушылардың себеп-салдарлық байланысының үлгісін алуға болады. Әрбір жеке жағдайда санитарлық дәрігер сенімділігін тексере отырып, математикалық үлгісін құрастыру үшін көрсеткіштерді қатаң түрде таңдау қажет.
З.Ф. Сабирова (1999) балалардың аллергиялық аурушаңдығын есептеудің күрделі теңдеуін өңдеді, онда атмосфераның ластану көрсеткіштерімен қоса балалардың жасы да ескерілді, әрине бұл балалар мен жасөспірімдер гигиенасы бойынша дүрыс болып табылады:
у = 0,79 + 0,37 х1 + 0,65 х2 + 38,58 lgх3,
ондағы, у аллергиялық патологияның жиілігі; х1 атмосфера ластануының қосарлы көрсеткші; х2 ауаның көмірсутегімен ластану көрсеткіші; х3 баланың жасқа байланысты тобы.
Себеп-салдарлық байланыс теңдеуін есептеу үшін қолданбалы статистиканың компьютерлік бағдарламалары қолданылады мысалы, Statistica, Stateks, Statgraf және т.б. Есептеулерді аяқтау кезінде бағдарламаға сол теңделермен қоса, сол теңдеулердің дұрыстығын бағалайтын бірқатар көрсеткштер қолданылады: кері қайту (регрессия) коэффициенті, өзара байланыстылығын (корреляция), анықтағыш (детерминация), серпімділігі (эластикалығы), құбылу (вариация) және т.б. Санитарлық дәрігер математикалық үлгіні құрастыру үшін статистикалық есептеулердің негізгі жағдайларын меңгеруі қажет.
Себеп-салдарлық байланысты зерттеудің статистикалық әдісі кезінде нәтижелік (қызметтік) және факторлық (аргумент) белгілерін теңдеу түрінде көрсетуге болады:
у = f (х1, х2, х3 ….хn),
мұндағы у нәтижелік белгі, мысалы, адам денсаулығы;
х1, х2, х3 факторлық белгі, мысалы, химиялық заттар; f қызметтік байланыстылық белгісі.
Әр түрлі факторлар мен нәтижелік көрсеткіштер арасындағы байланысты регрессия теңдеуімен көрсетуге болады:
у = а + b1х1 + b2х2 + b3х3 ….. + bnхn,
мұндағы, а ескерілмеген фактор әсерінің орташа көрсеткші;
b1, b2 b3 … bn факторлық белгілердің регрессия коэффициенті.
Едәуір қарапайым, сызықтық байланыс теңдеуі берілді, бірақ оның нақтылығын анықтау үшін, берілген коэффициенттен төмен бағаланады. Сонымен, регрессия коэффициенті факторлық белгі х-тің бір бірлікке өзгерісі кезінде, нәтижелік көрсеткіш у-дың қанша бірлікке өзгергендігін көрсетеді
Корреляция коэффициенті х және у мәндерінің арасындағы байланыс күшін көрсетеді және 0-ден 1-ге дейінгі аралықта өзгереді. 1-ге жақын коэффициентті көрсетсе, күшті байланыстың бар екендігін көрсетеді, ал 0-ге жақын болса, онда байланыстың жоқ екендігін көрсетеді. Бірақ корреляцияның жоғары коэффициенті байланыстың бар екендігін толық айта алмайды, тек оның бар екендігін болжам жасауға мүмкіндік береді. Бұл жағдай туралы ХХ-ғасырдың басында Ф.Ф. Эрисман айтқан болатын, яғни корреляцияның жоғары коэффициенті кездейсоқ математикалық шешім болуы мүмкін деген.
Вариация коэффициенті ортақ квадраттық ауытқу ортақ деңгейдің қандай бөлігін (%) алатындығын көрсететін мән. Егер коффициент мөлшері 30 %-дан аспаса, мәліметтерді тұрақты деп есептеуге болады. Егер себеп-салдарлық байланыс теңдеуінің вариациялық коэффициенті 30%-дан асса болжамдық мөлшердің сенімділігі жоқ деп есептеледі.
Серпімділік коэффициенті х факторы 1 %-ға өзгергенде, нәтижелік у көрсеткішінің қанша пайызға өзгергендігін көрсетеді. Бұл коэффициент өте ақпартты және себеп-салдарлық байланысты бекітуде гигиенистер жиі қолданады. Детерминация коэффициентінің маңызы зор, ол ауыспалы факторлардың вариациялық қатарынан нәтижелік көрсеткіш қанша пайыз байланысты екендігін көрсететін мән. Бұл коэффициент нәтиже мөлшеріне факторлық белгілердің қосатын мөлшерін анықтайтын мән. Егер бұл коэффициент 95%-пайыздан жоғары болса, бұндай жоғары мән жасанды сипат көрсетеді. Регрессиялық теңдеулер байланысы барлық парметрлерлер сенімділігі бойынша жүргізілуі қажет.
Математикалық үлгінің нақты емес мысалына төменде келтірілген көптік регрессияны жатқызуға болады, онда антропогендік және балалардағы жедел респираторлы аурулардың жиілігімен климаттық факторлар арасындағы байланысты көрсеткен:
у = 103,2 37,6х1 62,6 х2 + 119,4 х3 7,2 х4 + 310,8 х5 108,6 х6
1,26 х7 + 1,4 х8 0,27 х9,
ондағы, х1-х6 шаңның орташа айлық концентрациясы, SO2, NO2, H2S, HF,
формальдегид, мг/м3; х7-х9 климаттық параметрлер.
Бүл теңдеу үшін көптік корреляцияның коэффициенті 0,75 мәнін құрайды, бірақ сызықтық регрессияның берілген үлгісі биологиялық құбылысы бойынша нақты емес болып табылады. Теңдеуден көріп отырғандай, жедел респираторлық ауруға теріс әсерді келесі аргументтер көрсетеді: шаң, күкіртті ангидрид, күкірт сутегі, формальдегид. Үлгілеу кезінде теріс мән көрсетпеген белгілі-бір аргументтер коэффициенттерінің (қауіптілік факторы) теріс белгісін математикалық талдау кезінде, сандық мәні жоғарылаған кезде, қызметтік мәні (нәтижелік белгі) төмендейді. Басқаша айтқанда, ауадағы шаңның, күкіртті ангидридтің, күкірт сутегінің концентрациясы ұлғайған сайын, балалардың жедел респираторлық орташа айлық аурушаңдығы төмендейді, әрине бұл әдебиеттік мәліметтерге, шынайылыққа да қайшы келеді.
Химиялық заттардың әсеріне организмнің биологиялық жауабы оның тек концентрациясына ғана байланысты болмайды, яғни жоғарыда айтылып кеткен сәйкес факторларға да байланысты. Әр түрлі жағдайдағы (елді мекен) химиялық заттың бір деңгейі әр түрлі әсер көрсетуі мүмкін. Себеп-салдарлық байланыстың ұқсастығы тек тәжірибе жағдайында ғана болуы мүмкін, қауіптілік факторының стандарттық мөлшері болмайды.
Сондықтан, Қарағанды қаласында өңделген себеп-салдарлық байланыстың математикалық үлгісі тек сол елді мекен үшін ғана қолданылады, ол барлық әр түрлі медико-экологиялық ерекшеліктер ескертілген жергілікті мәліметтерден құрастырылған, бұл теңдеулер басқа елді мекенге тек болжамды көрсеткіш ретінде ғана қолданылады. Денсаулық көрсеткіштерінің жергілікті стандарттары, мысалы балалар мен жасөспірімдердің дене бітімінің дамуын алу, барлық ел үшін балаларға арналған стандарттардан нақтырақ болып есептеледі.
Экологиялық қолайсыздық пен адамның ауруы арасындағы байланысты бекіту күрделі зерттеулерді және болған фактілерді ашып көрсетуді қажет етеді. Бірақ бұл мәліметтер қоршаған орта жағдайында адам денсаулығына қауіптілік мүмкіндігін бағалу үшін және болатын құбылысты болжау үшін қажет. Ұқсас байланыстыр бұрын болған, өндірістік гигиена мен профилактикалық патологияда бекітілген.
Айырмашылық, әсер ету интенсивтілігіне байланысты: өндірісте жоғарғы концентарция және мөлшер, коммуналдық гигиенада қоршаған ортаның интенсивтілігі аз факторлары. Қазіргі таңда біз қоршаған орта жағдайында интенсивтілігі аз көптеген фактормен қатынастамыз. Айқын көрінетін патологияның себеп-салдарлық байланысын қолайсыз факторлардың максималды көрінісі жағдайында оңай табуға болады.
Қоршаған ортаның гигиеналық шектеуші мөлшерін сақтау адам және оның ұрпақтары үшін экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда адам денсаулығының көрсеткіштері қоршаған ортадағы поллютанттар концентрациясының аздаған өзгерісіне байланысты болмауы қажет. Организмге жоғарғы химиялық жүктеме регрессия түрінде көрсететін, сәйкес патологиялық жауап көрсетер еді.
Бірақ шынайы өмірде тіпті бақылау аймағында қоршаған ортаның аздаған ластануы тұрғындар арасында тәжірибелік зонаға қарғанда аздаған деңгейде болса да, патологиялық көріністер көрсетуі мүмкін. Осы сенімділік айырмашылығын анықтау себеп-салдарлық байланысты табудың негізі болып табылады.
ДДҰ сарапшыларынң мәліметтері бойынша, «белгілі-бір әсер ету жағдайында кез-келген химиялық зат улы болуы мүмкін». Улылығы жоғары заттар организмге аздаған мөлшерде болса да зиянын тигізеді, ал улылығы төмен заттар оның сіңу мөлшері жоғарылағанша әсер көрсетпейді. Әрбір химиялық зат үшін, әсер ету жағдайы бар, ол жағдайсыз адам денсаулығына зиянын тигізбейді. Биологиялық өзгерістердің сандық мәні адам оргаизміне химиялық зат әсер еткенде (мөлшер-жауап) гигиеналық нормалаудың негізі болып табылады.
Тәжірибелік жануарлардың түрін таңдаудың және адамға тәжірибе мәліметтерін экстраполяциялау әдісін таңдау маңызды болып табылады. Түрлік айырмашылығын төмендету үшін тәжірибеге едәуір сезімтал жануарды таңдайды, улы заттардың жоғары концентрациясымен әсер еткенде тіршілік ету мерзімінің азаятынын есепке алу қажет. Бірақ шынайы өмірде адамға аз мөлшерде әсер етеді, ал аз мөлшердің әсері жоғары болады, оны математикалық үлгімен есептеуге болады. Сондықтан жануар мәліметтерін адамға экстраполяциялау кезінде, қор коэффициенті енгізіледі, яғни тәжірибеде есептелген заттың әсер ету табалдырығы мөлшерінің жиілігін төмендету, қажеттігі туындайды.
Негізінен адам мен тәжірибелік жануарлар қоршаған ортаға сезімталдығы басқаша, әр түрлі биологиялық түрге жатады және организмде химиялық заттардың метоболизмі де бір-бірінен басқаша. Сондықтан, адамға тәжірибе мәліметтерін эктраполяциялаудың дұрыстығы көптеген ғалымдарда күмән туғызуда. Сондықтан соңғы жылдары шетел ғалымдары қауіптілік коффициентін HQ өңдеді, ол туралы төменде айтылады.
Экологиялық қолайсыздықтың адам денсаулығының қызметтік өзгерістері арасындағы байланысты бекітуге болады, яғни организмнің биологиялық жауабы едәуір ерте және сезімтал. Бұндай әдіс нозологияға дейінгі диагностиканың принципіне сәйкес келеді және қазіргі кезде жиі қолдануда. Ол арқылы біріншілік профилактиканы өз уақытында жүргізуге мүмкіндік бар.
Бұндай билогиялық маркерлерге инвазиялық емес иммундық жүйе, биохимиялық және кейбір денсаулық көрсеткіштері, олармен экологиялық қолайсыздықтың себеп-салдарлық байланысын бекіту оңайға соғады. Сонымен, қос регрессияның қарапайым теңдеуі едәуір нақты сипат көрсетеді.
Сонымен, Алматы қаласында атмосфералық ауа ауыр металдармен ластанады, қорғасынның, кадмийдің, мырыштың никельдің мектеп жасына дейінгі балалар организміне түсетін аэрогендік тәуліктік жүктемесі есептелді. Ауада металдың болуы мен олардың балалар шашында жиналуы арасындағы анық тікелей байланыстылық бекітілді:
у = 4,14 + 21,66 х1;
у = 1,71 + 9,16 х2;
у = 65,74 + 0,46 х3,
онадғы, у шаштағы металдың мөлшері, мкг/г; х1, х2, х3 ауадағы қорғасынның, кадмийдің, мырыштың концентрациясы, мкг/м3
Орташа күштің кері байланысы (R = 0,41) қорғасынның аэрогендік тәуліктік жүктемесі мен балалар сілекейіндегі иммуноглобулина А-ның және лизоцим белсенділігінің арасындағы байланыстылық анықталды:
Pb қорғасынның аэрогендік жүктемесі, мкг/тәулік
Pb қорғасынның аэрогендік жүктемесі, мкг/тәулік
Адам денсаулығы мен су сапасының арасындағы себеп-салдарлық байланыс үлгілері ұқсас принцип бойынша құрастырылады. Судың микробтық ластануы мен жұқпалы аурулар жиілігі арасындағы байланысты бекіту оңай, ал судың химиялық құрамының жұқпалы емес патология арасындағы байланысты бекіту едәуір қиын. Адамның суды тәуліктік тұтынуы орташа алғанда 2,5 литрді құрайды, сондықтан организмге улы заттардың осы жол арқылы түсуінің маңызы жоғары емес.
3.4-сурет. Адам денсаулығына топырақтың әсер ету жолдары,
В.Т. Мазаев, 2005.
Е.И. Гончарук зерттеулерінде (1986) адам денсаулығына химиялық ластанудың әсері дәлелденген. Бірақ бұның әсері жанама сипатты ғана береді, әсері аз ған. 3.4-суреттен көріп отырғандай, топырақ пен адам арасында аралық орта бар (тағамдар, ауыз су, ауа), олар тікелей әсер ету мүмкіндігін едәуір төмендетеді. Көп жағдайда организмнің биологиялық жауабына топырақтың қосатын үлесі аз. Сондықтан бұл бағыттағы (топырақ адам организмі) себеп-салдарлық байланысын анықтауды ерекше жағдайда ғана жүргізу қажет.
Қоршаған орта мен адам организмі арасындағы себеп-салдарлық байланысын анықтау әдістемесін таңдау белгілі-бір ережелерді сақтауға негізделген:
1. Адамның қоршаған ортасының химиялық және биологиялық ластануының байланысын зерттеу кезінде бақылау нысаны ретінде атмосфермалық ауа мен ауыз суды таңдау қажет.
Басымдылық көрсететін заттардың негізгі критерийіне келесілер жатады:
• ластаушы көзіне байланысты зерттелетін аймақта кең таралған затқа немесе қоспаға жататындығы;
• бөлме ішінде және қоршаған ортада ол заттың тұрғындарға әсері жоғары ма?
• бұрынғы бақылауларда адам денсаулығына ол заттың зияндығы туралы мәліметтер бар ма?
• зерттелетін заттың деңгейіне мониторинг жүргізу мүмкін бе;
• әдеби мәліметтер бойынша зерттелетін заттың экологияылық улы салдарының бар екендігі туралы мәліметтер бар ма?
Биологиялық тиімділікті болжау себеп-салдарлық байланысты бекітудің соңғы мақсаты мәселені шешу маңызды міндет болып табылады. Гигиеналық болжау арқылы «мөлшер-тиімділік» заңдылығын анықтау мақсатында сауықтыру шараларын ұйымдасытруға болады.
Көп жағдайда себеп-салдарлық байланыстың математикалық үлгісі қоршаған ортаның ластануында атмосферадағы бір немесе бірнеше поллютанттар және қандай-да бір патология арасында жүреді. Алынған регрессия теңдеуінің негізінде санитарлық дәрігер үлгі коэффициентін бағалайды, болжамдық қорытындылар жасайды, бірінші кезектегі профилкатикалық шараларды ұсынады.
Қоршаған ортаның қауіптілік фаторын бағалу әдістемесі. Қазіргі уақытта көптеген алдыңғы қатарлы елдерде қауіптілікті бағалу концепциясы қоршаған ортаның ластануы және тұрғындар денсаулығын қорғауда басқармалық шешімдерді негіздеудің едәуір артықшылығы бар әдіс болып табылады.
Қауіптілік концепциясы ғылыми нұсқауларда, халықаралық ұйымның құжатарында (ДДҰ, Экономикалық бірлестік және даму Ұйымы бойынша, қоршаған орта бойынша БҰҰ бағдарламасы, Еуропалық бірлестік комиссиясы) берілген. Қазіргі уақытта Қазақстанда 28.12.07 ж. ҚР Бас санитарлық дәрігер бекіткен орыс тілінде шыққан «Қоршаған ортаның химиялық факторларының тұрғындар денсаулығына қауіптілігін бағалау» бойынша әдістемелік нұсқау.
3.5-сурет. Ластаушы көз бен адамға дейінгі қауіптілік тізбесі, Новиков С.М., 2002.
АҚШ (EPA US), қоршаған ортаны қорғау Агенттігі өңдеген қоршаған ортаның зиянды факторларының әсері кезінде адам денсаулығына қауіптілігі әдістемесі кең қолданыла бастады. 3.5 3.6-суреттерде қауіптіліктің негізгі тізбесі және ластаушы көзден адамға дейінгі жолы туралы сызба берілген.
Тұрғындардың денсаулығына қауіптілігін талдау әдістемесіне кіретіндер: қауіптілікті бағалау, қауіптілкті басқару, қауіптілік туралы ақпарат. Негізгі міндетіне, адам денсаулығына және өмір сүру ортасына қоршаған ортаның зиянды факторларның мүмкіндігі туралы ақпарат алу, әрине бұл экспозиция және қауіптілік деңгейін гигиеналық негіздеу үшін қажет. Бұл әр түрлі экспозиция жағдайында тұрғындардың нақты бір тобына қоршаған ортаның әсері нәтижесіндегі қолайсыз әсерлердің сандық сипаттамасы.
Қауіптілікті бағалау әдістемесін Мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық қызмет мекемелері мен ұйымдары әлеуметтік-гигиеналық мониторинг, гигиеналық сараптама және қоршаған орта гигиенасы бойынша артықшылық шараларды енгізу кезінде қолдануы тиіс. Ғылыми жағдайда қауіптілікті бағалау адам денсаулығына зерттелетін фактордың әсер етуінің рұқсат етілген деңгейін негіздеуде қажет, ал ғылыми-практикалық жағдайда қауіптілік деңгейін төмендету бойынша шынайы басқармалық шешімдерді қабылдау болып табылады.
3.6-сурет. Заттың әсер ету жолы, Новиков С.М., 2002.
Тиімді басқармалық шешімдерді негіздеу үшін, қауіптілікті бағалау әдістемесін қолдануға мүмкіндік беретіндер:
Қауіптілік көрсеткіштерінің түрлері. Жиі қолданылатын көрсеткіштердің біріне салыстырмалы қауіптілік (relative risk) (СҚ), ол келесі формуламен көрсетіледі:
СҚ = факторға тәуелді аурушаңдық саны, ұшыраған факторға тәуелсіз аурушаңдық саны
Салыстырмалы қауіптілік негізінен ұқсас адамдар тобы (когортты) бақылауларында қолданылады, ал кездейсоқ-бақылау тиімділік көрсеткіштерінде мүмкіндік қатынас (odds ratio) СҚш көрсеткіштері қолданылады. Бұл көрсеткіштер қауіптілік факторымен шақырылатын тиімділік мөлшерін, зерттелетін аурудың басылуын бағалайды және қауіптілік факторы мен патология арасындағы байланыс күшін өлшейді. СҚш келесі формула бойынша есептеледі:
ОРш= a:b/c:d=ad/(bc),
Мұндағы a экспонирленген аурулар; b экспонирленбеген аурулар;
c экспонирленген дені сау адамдар ; d экспонирленбеген дені сау адамдар
Көбіне салыстырмалы қауіптілік екі топ арасында есептеледі, біреуі әсер етуге алып келетін, екіншісі әсер етуге алып келмейтін бақылау ролін атқарады (референттік топ). Осылай әр түрлі әсер ету тиімділігін бағалауға болады, мысалы өкпе ісігінің даму қауіптілігі тәулігіне тартатын темекінің мөлшеріне байланысты немесе атмосфераның ластану әсерінің ұзақтығына байланысты. Референтті топ ретінде әсер ету зерттеуіне қатысы жоқ адамдар (текекінің әсерін зерттегенде, темекі тартпайтындар) немесе бірнеше топты салыстырғанда, әсер ету деңгейі төмен адамдар таңдалады.
Бірнеше әсер факторларымен (деңгеймен) байланысты салыстырмалы қауіптілікті есептеу кезінде әр топтағы патология көрсеткішінің жиілігі бақылау болып табылатын топтағы көрсеткіштерге бөлінеді. Егер аурушаңдық көрсеткіштерін біріншілік әсер ететін (атмосфераның ластануы) топқа белгілесек р1, екінші деңгейді (өте ластанған атмосфералық ауа) р2 және референтті топтың (таза ауа) аурушаңдық көрсеткішін белгілесек, - р0, онда біріншілк әсер ету деңгейі үшін, салыстырмалы қауіптілік ОР1 = р1/ р0, ал екінші деңгей үшін, ОР2 = р2/р0 мәндерін көрстеді.
Әсер ету деңгейінің айырмашылығын өлшеу арқылы тәжірибелік топтағы әсер ету интенсивтілігінен шақырылатын қауіптілікті жоғарылауын бақылайды. Қауіптілік арсындағы айырмашылық абсолюттік қауіптілк немесе ерекше бір қауіптілік деп аталады, зерттелетін фактор мен адамға әсерлі және оның әсері жоқ аурушаңдық көрсеткіштері арасындағы абсолюттік айырмашылық:
АР = р1 - р0.
Мысалы: таза атмосфералық ауданда тұратын балалар арасында тыныс алау органдарының патологиялық көрсеткіштері 30%-ды құрайды, олардың ішінде ластанған ауданда тұрғандар 75%-ды құрады, онда тәжірибе тобындағы абсолюттік қауіптілік 45%-ды құрайды (75% 30%). Егер де себеп-салдарлық байланысын болжайтын болсақ, онда зерттелетін топ арасында тыныс алу органдарының патологиялық жағдайы 45% болуы мүмкін деп қорытынды жасауға болады. Абсолюттік қауіптілк пайызбен көрсетілсе, оны атрибутивтік немесе этиологиялық фракция деп те атайды, келесі формуламен есептеледі:
АР% = (р1 - р0)/ р1;
Келтірілген жағдайда АР% = (75 30)/ 75 = 60%
Бірақ әсерді өлшеуде барлық тұрғындардың көрсеткіштері ескерілмейді, тек тәжірибелік топқа ғана жүргізіледі. Жоғарыда көрсетілген салыстырмалы көрсеткіштер қауіптілік факторы мен ауру арасындағы байланыс күшін бағалайды, біарқ бұл фактордың барлық тұрғындар арасындағы аурушаңдыққа әсерінің қауіптілігі бағалауға жарамайды.
Келтірілген көрсеткіштерден басқаша, кері әсерді өлшеу көрсеткіші таралу деңгейіне байланысты, зерттелетін фактордың әсерінен сол популяцияға қосымша қауіптілігін бағалайды. Бұндай бағалау қауіптілк факторының зерттелетін тұрғындарға оны жою нәтижесінде немесе таралуы өзгергенде теріс әсерінің деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Ол қауіптілк факторы мен тәжірибе тобындағы ауру арасындағы себеп-салдарлық байланысты бекітуге негізделген және ол осы байланыстың күшін ескереді.
Басты біріктіруге қауіптілк факторының теріс әсерін бағалау үшін, екі көрсеткіш қолданылады: популяциялық ерекше бір қауіптілік және популяциялық ерекше бір фракция. Популяциялық ерекше бір қауіптілік бұл барлық популяция және тұрғындардың тәжірибе тобындағы аурушаңдық көрсеткіштері арасындағы абсолюттік айырмашылық. Аурушаңдық көрсеткіші сол популяцияда қауіптілік факторының таралу деңгейіне байланысты, популяциялық ерекше бір қауіптілік популяцияда қауіптілік факторлары таралуының құбылуы:
ПАҚ = р р0 , мұндағы
р барлық популяциядағы аурушаңдық көрсеткіші;
р0 тәжірибе жүргізілмеген топтағы көрсеткіш.
Популяцичлық ерекше бір фракция (ПЕБФ) немесе этиологиялық фракция бұл зерттелетін популяцияда барлық ауру жағдайының мөлшері:
ПЕБФ = ПЕБҚ/р; немесе ПЕБФ = (р р0)/р
Қауіптілікті бағалау сатылары. Қауіптілікті бағалау, ол - белгілі-бір затқа тұрғындардың экспозициясын бекіту үшін, барлық мүмкіндікті ақпараттарды жинау және адам денсаулығына қолайсыз әсерін анықтау. Қауіптілікті бағалау жүйесі 4 сатыдан тұрады:
1-саты қауіптілікті ажырату (идентификациялау);
2-саты бастапқы әсерді (экспозицияны) бағалау;
3-саты «мөлшер-жауап» байланыстылығын бағалау;
4-саты қауіптілік сипаттамасы.
Қауіптілікті ажырату. Бұл сатының мақсаты қолайсыз әсерлерді шақыратын потенциалдық қабілеті бар арнайы химиялық заттарды анықтау. Сондықтан, бірінші кезекте адам денсаулығына жоғары қауіптілік көрсететін арнайы химиялық заттар таңдалады. Бұл сатыда қоршаған орта жағдайы туралы келесі мәліметтер жиналады:
соңғы 5 жыл бойынша елді мекен бойынша, сонадай-ақ қаланың жеке ауданы бойынша атмосфераға түсетін жеке ластаушы заттар бойынша шығырыс мөлшері;
автокөліктерден атмосфераға түсетін ластаушы заттар шығырыстары;
ластаушы заттар бойынша қаланың стационарлық бақылау орындарының мәліметтері (максималды, орташа жылдық концентрация, бақылау саны);
басты өнеркәсіптік кәсіпорынның сипаттамасы және қала картасында оның орналасуы, шығырыста қандай заттар бар, қандай мөлшерде;
су көздерінің саны және қаладағы шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз ету жүйесі;
қаладағы жеке аудан бойынша топырақтың ластануы, ластаушы заттар, орташа және максималды концентрациясы;
тұрғындардың тұтыну құрылымында жергілікті тағамдық өнімдердің алатын орнын, негізгі тағамдардың пайдаланатын мөлшерін бағалау.
Жиналған материалдар негізінде күтілетін болжамды жасау:
Экспозицияны (бастапқы әсерді) бағалау бұл қала тұрғындары топтарының (3.3-кесте) қандай шынайы химиялық жүктеме көрсететіндігі туралы ақпараттар алу. Ол үшін қажетті:
қандай жолмен, қандай ортамен, қандай мөлшерде қандай әсер етудің бастапқы кезіндегі күтілетін жүктеме;
заттардың әсер ету жолын анықтау: ластаушы көз қабылдайтын орта тасымалдаушы орта - әсер етуші орта жанасу нүктесі түсу жолы тұрғындардың тәжірибелік тобы (3,5-3,6-сурет);
адамға әсер ететін барлық негізгі жолдарды (ингаляциялық, ауыз-жұтқыншақ) есепке ала отырып, әр түрлі ортаның көп факторлық ластануын бағалау;
алынған мөлшер мен концентрацияны бағалау, бұл бастапқы әсерге тәуелді адамдар саны;
бастапқы әсердің барлық жолдары үшін, қосынды мөлшерін есептеу, түсу жолдары, әсер етуші орта, жеке сезімтал топты есепке ала отырып, қосынды жүктемеге сипаттама беру.
Қоныс-жайлық аумақ жағдайында бастапұы әсерді бағалау үшін, тұрғындар арасынан 7 жасқа дейінгі балалар, 7-14 жас, 14-18 жас, 18 жастан жоғары, зейнеткерлер жатады. Әсер көрсету көзіне ЖЭС, от жағатын орын, коммуналдық-тұрмыстық кәсіпорын, автокөлік, өндірістік кәсіпорын, балалар мекемелері, тағам өнеркәсіптері жатады. Әсер ету факторына атмосфералық ауада, ауыз суда, суат суында, тағамдарда болатын химиялық заттар жатады. Максималды күндізгі экспозицияға 24 сағат жатады. Өнеркәсіп жағдайында экспозицияны бағалау үшін, еңбекке қабілеті бар тұрғындар, ал әсер ету көзіне өнеркәсіп кәсіпорны жатады. Максималды күндізгі экспозицияға 8 сағатты алады.
Тұрғындардың бүкіл өмірінде организміне түсетін химиялық заттардың орташа тәуліктік мөлшері келесі формуламен есептеледі:
LADD=(C∙CR∙ED∙EF)/(BW∙AT∙365), мұндағы:
LADD- орташа тәуліктік мөлшер немесе түсуі (мг/(кг ∙ тәулік); C затардың концентрациясы (мг/м3, мг/л); CR түсу жылдамдығы (м3/сут, л/сут.); ED әсер ету ұзақтығы (жыл); EF әсер ету жиілігі (365 күн); BW адамның дене салмағы (кг); AT экспозицияның ортаңғы кезеңі (70 жыл); 365 жылдағы күн саны
Экспозиция деңгейімен қатар, уақыт факторы да бағаланады (3.3-кесте), адам қабылдайтын мөлшері туралы болжауға болады. Кәсіптік емес қауіптілікті бағалау мөлшері 70 жастық кезеңде есептеледі. Тәжірибеге алынатын популяцияның саны қоршау шараларының артықшылығы туралы сұрақты шешу үшін маңызды болып табылады.
«Мөлшер-жауап» байланыстылығын бағалау бұл тұрғындардың заттардың мөлшерін қабылдау мен тәжірибелік популяцияда зияндылық әсерінің арасындағы сандық заңдылықты іздеу. Бірақ бұл заңдылық жануарларға токсикологиялық тәжірибе жасау кезінде анықталады, бұны адамға экстраполяциялау өте қиын. Сондықтан эпидемиологиялық мәліметтер бойынша анықталған «мөлшер-жауап» байланыстылық сенімді болып табылады. Профилактикалық медицина практикасында жиі қолданылатын мөлшер-жауап байланыстылық сипаттамасы ШРЕК жүйесі және ЕПА (АҚШ) әдістемесі.
ШРЕК жүйесі. Бұл жүйе негізінде келесі жағдайлар құрастырылады:
• табалдырық принципі қолайсыз әсер етудің барлық тиімділігіне тарайды;
• нормативті сақтау (ШРЕК және т.б.) адам организміне қолайсыз әсерлердің болдырмауын қамтамасыз етеді;
• нормативтің жоғарылауы адам денсаулығы үшін, қолайсыз әсерлерді шақыруы мүмкін.
Бұл жүйені қолданудың мысалы ретінде атмосфералық ауаның ластануын бағалауды айтуға болады. Өндірісте қолдануға рұқсат берілген және атмосфералық ауаға шығырыс ретінде шығарылатын затқа ШРЕК бекітілген (ескертпелі санитарлық бақылау кезінде - әсер етудің болжамды рұқсат етілген деңгейі, ӘЕБРЕД). Егер зиянды заттардың кездесуі нормативтен жоғарыламаса, онда тұрғындар денсаулығына қолайсыз қауіптіліктің әсері жоқ деп есептеуге болады.
ЕРА (АҚШ) қауіптілігін бағалау әдісі. ЕПА әдістемесінде «мөлшер-жауап» байланыстылығын бағалаудың канцерогендер мен канцерогендік емес заттар үшін айырмашылығы бар:
канцерогендік заттардың зиянды әсері генетикалық өзгерістерге алып келеді, олардың зиянды әсері кез-келген мөлшерде шақырылуы мүмкін;
канцерогендік емес заттардың табалдырық деңгейі бар, табалдырық деңгейінен төмен болғанда, оладың зиянды әсері болмайды.
Бұл әдістің негізгі прициптеріне жататындар:
· канцерогендік емес заттардың барлық түрлерінің таралу табалдырығы мен қоршаған ортаның сапасын нормалау келесі нрмативтерге сәйкес жүргізіледі:
REL Cal / EPA Reference Exposure Levels (ұсынылған әсер деңгейі);
RfCc Chronic Inhalation Reference Concentration (ингаляция кезінде созылмалы әсер көрсететін концентрация);
RfCs Subchronic Inhalation Reference Concentration (ингаляция кезінде өте созылмалы әсер көрсететін концентрация);
RfDco Chronic Oral Reference Dose (асқазанға енгізгенде созылмалы әсер көрсететен концентрация);
RfDso Subchronic Oral Reference Dose (асқазанға енгізгенде өте созылмалы әсер көрсететен концентрация);
· канцерогендік әсер табалдырықсыз принципі бойынша бағаланады, бағаланатын заттар әсер етуі кезінде ісік ауруының болуының өзі қауіптілік болып табылады. Бұл қауіптілікті есептеу үшін келесі өлшемдер қолданылады:
Sfi Inhalation cancer Slope factor (ингаляция кезінде канцерогендіктің иілу бұрышы);
Sfo Oral cancer Slope factor (асқазан арқылы ену кезінде канцерогендіктің иілу бұрышы);
Sfse External exposure Slope factor to radio nuclides in sole (топырақтағы радиоизотоптардың бастапқы сыртқы иілу бұрышы);
URFi Unit Risk factor inhalation (ингаляция кезінде қауіптіліктің бір факторы);
· кешенді және қабаттастырылған әсердің қауіптілігін бағалау мүмкіндігі.
ЕРА әдістемесі бойынша канцерогендік емес әсердің даму қауіптілігінің сипаттамасына минималды қауіптілік деңгейі, яғни химиялық заттардың референттік мөлшері (RfD) мен референттік концентрациясы (RfC) қолданылады. Әсер ететін мөлшер референттік мөлшерден жоғары болса, зиянды жауаптың пайда болуының сенімділігі жоғары. Экспозицияны бағалаудың қорытынды көрсеткішіне референттік мөлшер мен концентрация негізінде қауіптілік коэффициенті(HQ) деп аталады.
Қауіптіліктің сипаттамасы бұл аяқталатын қорытынды саты, қауіптілікті бағалаудың жоғарыда келтірілген сатыларын бірыңғайлайтын және ақырғы қортындыны қалыптастыратын саты (3.2-кесте). Бұл талдау сатысында жеке орталардың химиялық ластануының (атмосфералық ауаның ластануының ингаляциялық әсері немесе химиялық заттардың ауыз су арқылы асқазанға түсуі) қауіптілігін бағалау есептеледі. Адам организміне түсетін заттардың барлық мүмкіндік жолдары арқылы (ингаляция, ауыз арқылы, тері арқылы) енуінің қауіптілік мәнін (3.3-кесте) есептейді. әрбір орта мен әрбір түсу жолдарының қауіптілік мәні қосылып, әрбір зат үшін химиялық жүктеменің қорытынды қосынды мөлшері есептеледі. Қауіптілік есептеулері кацерогендік және канцерогендік емес әсерлер үшін жеке есептеледі.
Канцерогендік қауіптілікті есептеу:
• жеке канцерогендік қауіптілік (ICR) бұл тәжіриблік адамның барлық өміріндегі канцерогендік әсер кезінде даму сенімділігін бағалау;
• популяциялық канцерогендік қауіптілік (PCR) бұл канцерогендік әсер қаупі бар барлық тұрғындар арасында күтілетін жиілік (жылдық экспозиция үшін бекітіледі).
Өмірлік канцерогендік қауіптіліктің мөлшерді есептеу (ICR) тәуліктік мөлшерді (немесе тәуліктік түсу мөлшерін) бүкіл өміріндегі (CDI) мөлшерге SF (канцерогендік потенциала факторы, 3.4-кесте) көбейту арқылы есептеледі:
ICR = CDI × SF
PCR = ICR × популяция саны
Бірнеше канцерогендер әсер еткенде бір түсу жолы үшін канцерогендік қауіптілк қосындысы есептеледі:
CRи = ∑CRi, где
CRи - ингаляциялық түсуде жалпы канцерогендік қауіптілік
∑CRi -басқа да канцерогендік заттар үшін канцерогендік қауіптілік.
3.2-кесте.
Қауіптілік деңгейінің жіктелуі
Қауіптілік деңгейі |
ИКР |
Шаралар |
Өте қауіпті |
>10-1 |
Шұғыл сауықтыру шаралары |
Жоғары |
>10-3 |
Жоспарлы сауықтыру шаралары |
Орташа |
10-3-10-4 |
Қабылдағыш кәсіптік деңгейде, қабылдамайтын тұрғындар үшін |
Төмен |
10-4-10-6 |
Шетел нормативтерінде бекітілген |
Рұқсат етілетін |
<10-6 |
Шараларды қажет етпейді |
Таблица 3.3.
ДДҰ ұсынған экспозиция факторлары
Ұстанымдық факторлары |
Мөлшері |
Дене салмағы, кг |
|
Ересектер (орташа мөлшері) |
60 |
- ересек ер адам |
70 |
- ересек әйел |
58 |
- орташа мөлшері |
64 |
- БДҰ-мен ұсынған |
60 |
Дене бетінің ауданы, см2 |
|
- ересек ер адам |
18 000 |
- ересек әйел |
16 000 |
Сұйықтықты тұтыну (сүт, ауыз су жәе басқа да сусындар), мл/день |
|
Қалыпты жағдай: - ер адам |
1000-2400 (2000) |
- ересек ер адам |
1950 |
- ересек әйел |
1400 |
- балалар (10 жасқа дейін) |
1400 |
Жоғары температураның (32 o C) |
|
-ересектер |
2840-3410 |
Орташа белсенділік |
|
- ересектер |
3700 |
Тәуліктік ингаляция, м3 (8 сағат демалыс, 16 сағат жеңіл немесе өндірістік емес іс-әрекет) |
|
- ересек ер адам |
23 |
- ересек әйел |
21 |
- бала (10 жас) |
15 |
- Ересектер (орташа мөлшері) |
22 |
3.4-кесте.
Приоритетті ластаушыларға референтті концентрация, мөлшер және концерогендік потенциал факторы
Заттар |
Ингаляциялық әсер ету кезіндегі референтті концентрация RFCi мг/м3 |
Ауыз, асқазан арқылы түсу кезіндегі референтті мөлшер RFD мг/кг |
Ингаляциялық әсер ету кезінде кацерогендік потенциал факторы Sfi |
Ауыз, асқазан арқылы түсу кезіндегі концерогендік фактор потенциалы Sfo |
2,5 мкм мөлшерден кем өлшенді бөлшектер |
0,015 |
- |
- |
- |
10 мкм мөлшерден кем өлшенді бөлшектер |
0,05 |
- |
- |
- |
көміртегі тотығы |
23 |
- |
- |
- |
азот тотығы |
0,72 |
- |
- |
- |
азоттың қос тотығы |
0,04 |
- |
- |
- |
қорғасын және оның қосылыстары |
0,00015 |
0,0035 |
0,042 |
0,0085 |
кадмий |
2,00E-05 |
0,0005 |
6,3 |
- |
никель жәнеоның қосылыстары |
0,0001 |
0,02 |
0,91 |
- |
мырыш |
0,0009 |
- |
- |
- |
мышьяк |
0,00003 |
0,0003 |
15 |
1,5 |
формальдегид |
0,003 |
0,2 |
0,046 |
- |
күйе |
0,05 |
- |
3,1 |
- |
бенз(а)пирен |
1,00E-06 |
- |
3,1 |
- |
ванадий |
7,00E-05 |
0,007 |
- |
- |
алты валентті хром |
0,0001 |
0,003 |
42 |
0,42 |
бензол |
0,03 |
0,003 |
0,027 |
0,055 |
фенол |
0,006 |
0,6 |
- |
- |
марганец және оның қосылыстары |
5,00E-05 |
0,14 |
- |
- |
күкіртсутегі |
0,001 |
0,003 |
- |
- |
хлор |
0,0002 |
- |
- |
- |
нитриттер |
- |
0,1 |
- |
- |
нитраттар |
- |
1,6 |
- |
- |
магний |
0,1 |
11 |
- |
- |
Канцерогендік емес қауіптілікті есептеу. Қазіргі ШРЕК-тің кейбір салстырмаллығына қарап, адам денсаулығы үшін химиялық заттардың қауіптілігін бағалау үшін, ЕРА әдістемесінде референтті (қауіпсіз) мөлшер мен концентрацияны қолданады. Канцерогендік емес даму қауіптілігінің сипаттамасы қауіптілік коэффициентін есептеу негізінде жүргізіледі (hazard quotient) HQ:
HQ=, где
С заттың ауадағы шынайы концентрациясы;
RfC референтті концентрациясы ( 3.4-суретке қараңыз)
HQ мәні 1,0-ге тең немесе одан аз болғанда, зиянды әсер қауіптілігі аз деп есептеледі, HQ мәні жоғары болғанда, зиянды әсер дамуының айқындылығы жоғарылайды. HQ >1,0 мәні денсаулықтың потенциалды қауіптілігін көрстеді. Кешенді түсу жолдары үшін (әр түрлі ортадан) қауіптілік индексі (HI) төмендегі формуламен есептеледі:
HI = ∑HQ, мұндағы
∑HQ жеке түсу жолдары үшін немесе жеке әсер ету жолдары үшін қауіптілік индексінің қосындысы.
Қазақстан Республикасының санитарлық заңдылықтарында референттік мөлшер мен концентрация жоқ, оның басқа елдердегі мөлшері отандық ШРЕК-тен айырмашылығы бар. Сондықтан қауіптілік коэффициентін есептеу үшін, ЕРА әдістемесінде берілген референтті концентрация мөлшерін немесе «Руководстве по оценке риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду», Р. 2.1.10.1920-04, М., 2004 (3.4-кесте) құжатына сүйенуге болады.
3.5-кесте.
Қауіптілік факторын топтастыру, Ю.П. Лисицынбойынша, 1987.
Салалар |
Денсаулық мәні, меншікті салмағы, % |
Факторлар тобы |
Өмір салты Адам генетикасы, биологиясы Сыртқы орта, табиғи-климаттық жағдай Денсаулық сақтау |
49-53 18-22 17-20 8-10 |
Шылым шегу, темекі қолдану. Тепе-теңдік сақталмаған. Дұрыс тамақтанбау. Алкоголь ішу Зиянды еңбек жағдайы Стрестік жағдай, күйзелістік Адинамия, гиподинамия Нашар материалдық-тұрмыстық жағдай Нашақорлық, дәрі-дәрмекті шамадан тыс қолдану Отбасының тұрақсыздығы, жалғыздық Білімінің және мәдени деңгейінің төмендігі Урбанизация деңгейінің өте жоғары деңгейі Тұқымқуалаушылық ауруларға бейімділігі Дегенеративті ауруларға бейімдігі Ауаның концерогендермен ластануы Ауаның басқа да ластануы Судың басқа да ластануы Топырақтың ластануы Атмосфералық құбылыстардың бірден ауысуы Гелиокосмостық, магниттік және басқа да сәулелену Профилактикалық шаралардың тиімсіздігі Медициналық көмектің төмендігі Медициналық көмектің дер уақытында көрсетілмеуі |
Бірақ қоршаған орта адам денсаулығы үшін басты фактор болып табылмайды, бұл отандық және шетелдік зерттеушілермен дәлелденген. 1987 ж. Ю.П. Лисицын тұрғындар денсаулығына маңызы бойынша қауіптілік факторына топтастыру (3.5-кесте) жүргізді. Кестеде берілгендей, денсаулықты сақтау кезінде қоршаған ортаның алатын орны 20%-дан аспайды, негізгі үлесті әлеуметтік фактор құрайды.
Бірақ Ю.П. Лисицинның мәліметтері 30 жыл бұрын жиналған мәліметтерге негізделген, онда барлық тұрғындар тұтас алынады, қала мен ауылға бөлінбейді, «қауіпті нүктелерде тұратын» қауіптілік факторы есепке алынбайды. Москва (2004) қаласында өткен «Қоршаған орта факторларның әсерінен Ресей тұрғындары денсаулығына қауіптілік мәселелері» тақырыбындағы Бүкіл Ресейлік ғылыми-практикалық конференция өтті, бірқатар жағдайда қоршаған ортаның ластануы адам денсаулығын қалыптастыруда приоритетті орын алады делінген.
Бұл мәселеге қазіргі таңда ерекше көңіл бөлінуде, өйткені соңғы он жылдықта көптеген елдерде экологиялық қолайсыздық қалыптасуда, Сондықтан алдыңғы қатарлы елдерде қоршаған ортаның, химиялық заттардың тұрғындар денсаулығына қауіптілігін бағалу әдістемесі практикада қолданысы туралы зерттеулер көптеп жүргізілуде.
IV БӨЛІМ
СУ ЖӘНЕ ЕЛДІ МЕКЕНДІ СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ГИГИЕНАСЫ
Ағымды санитарлық бақылау
Шарушылық-ауыз сумен қамтамасыз ету гигиенасы бойынша санитарлық дәрігердің іс-әрекетіне кіретіндер:
• шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз ету көздерін кезеңді түрде тексеру және оның санитарлық жағдайын бақылау;
• су құбыры жүйесін кезеңді түрде санитарлық тексеру;
• су алу орнының санитарлық күзету аймағының белдеулер аумағында санитарлық тәртіптің сақталуын бақылау;
• тазарту имараттарын кезеңді түрде санитырлық тексеру, ауыз су сапасына өндірістік бақылау жүргізуді қадағалау;
• су құбыры торабындағы ауыз су сапасына жүйеслі түрде зертханалық бақылау;
• су арқылы жұғатын жұқпалы аурушаңдықтың болу жағдайлаын анықтау;
• ауыз судың химиялық құрамын байланысты тұрғындар арсында жұқпалы емес аурушаңдықтың таралу жағдайын анықтау (кариес, флюороз, эндемиялық зоб және т.б.);
• шарушылық-ауыз сумен қамтамасыз етуді жақсарту бойынша шараларды енгізу;
• жергілікті сумен қамтамасыз ету көздерін тіркеу, төлқұжаттау және кезеңді түрде санитарлық тексеру;
• жергілікті сумен қамтамасыз ету имараттарын кезеңді түрде дезинфекциялау және суды залалсыздандыру тиімділігін санитарлық бақылау.
Шаруашылық-ауыз сумен қамтамасз ету көздерін тексеру
Су көздерін санитарлық тексеру бағдарламасына кіретіндер:
• санитарлық-топографиялық тексеру су көзін жергілікті қарау;
• санитарлық-техникалық тексеру;
• санитарлық-эпидемиологиялық тексеру.
Санитарлық-топографиялық тексеру. Тексеру кезінде санитарлық дәрігер ластаушы көзді және ластану мүмкіндігі бар көздердің болуына көңіл аудару қажет. Орталықтандырылған ауыз сумен қамтамасыз ету көздерін таңдау ГОСТ 2761-84 «Источники централизованного хозяйственно-питьевого водоснабжения» құжатының талаптарына сәйкес жүргізіледі.
Су мөлшері мен сапасына қойылатын талаптар бірдей бірнеше су көздерінде анықталған кезде таңдау, судың санитарлық үміттілігіне байланысты жүргізіледі:
жердің қатты қабаттары арасындағы қысымды жер асты суы;
жердің қатты қабаттары арасындағы қысымсыз жер асты суы;
жасанды толтырылған жер асты суы және арна арлық жерасты суы;
жер беті су нысандарының сулары (өзендер, су қоймасы, көлдер, каналдар).
Орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету көзі ретінде санитарлық күзету аймағын бекіту мүмкін болмаған жағдайда, су нысаны ретінде қолдануға рұқсат етілмейді.
Жер асты су көзімен қамтамасыз етуді таңдау төмендегілерді есепке ала отырып, жүргізіледі:
• жер асты су нысанының пайда болу және толу жағдайы;
• жер асты суының жату тереңдігі, оның ағу бағыты, су қысымды қабаттың қуаттылығы, бұрыннан бар және жобаланатын су алу орнымен, жер беті су нысанымен байланысу мүмкіндігі, қоректену аймағы мен жергілікті су алу орны арасындағы байланысы туралы гидрогеологиялық зерттеулер;
• сулы горизонтты ластайтын бұрыннан бар және потенциалды ластаушы көздер, олардың су алу орнына дейінгі қашықтығы, ластаушы көз бен су алу орны арасындағы гидравликалық байланыстың болуы;
• су алу имараттарының орналасқан жерінің және оған жақын жатқан аймақтың санитарлық жағдайы туралы мәліметтер және мүмкін болатын суды ластайтын микробтық немесе химиялық ластаушы көздер туралы санитарлыө-эпидемиологиялық тексеру нәтижелері;
• су көзі суының сапасына мезгілдік және климаттық факторлардың әсері;
• жер асты су қамтамасыз ету көзінің жағдайы туралы ұзақ мерзімдік болжамдар.
Ауыз сумен қамтамасыз етудің жер беті су көзін таңдау келесі талдау жолы арқылы жүргізіледі:
• су нысанының және оның бассейнінің тұрмыстық, өнеркәсіптік және ауыл-шаруашылық ластану мүмкіндігінің болуы туралы мәліметтер;
• химиялық және бактериологиялық ластанудың түсу көзінің тұрғындар үшін санитарлық және эпидемиологиялық қауіптілігі;
• зертханалық және аспаптық зерттеулер негізінде судың температурасын, мөлдірлігін, түстілігін, исін, тұнбаның, еріген оттегінің, рН-тың болуының, химиялық құрамының анықталуы бойынша судың сапасы туралы мәліметтер;
• гидрологиялық, гидрохимиялық, топографиялық және басқа да зерттеулер;
• су алу имараттарының орналасу орны және ағысы бойынша су алу орнынан төмен және жоғары жатқан аймақ туралы мәліметтер;
• су көзі сапасына мезгілдік және климатттық факторлардың әсері;
• су көзі жағдайына ұзақ мерзімдік болжам.
Санитарлық-топографиялық тексеру бағдарламасына су көзінің дебитін (белгілі мөлшерін) анықтау кіреді.
Ашық су нысандарындағы су шығыны суаттың ұзындығын, енін, орташы тереңдігін еселей көбейту арқылы есептеледі. Орташы тереңдік бөліктерге бөлінген арқан көмегімен, ал ұзындығы мен ені өлшегіш лента (таспа) көмегімен анықталады.
Су ағынының шығыны суат енін максималды тереңдік пен судың ағыс жылдамдығына көбейтіндісін алынған 2 нәтижесіне бөлгенге тең:
,
мұндағы s өзен ені, м; v ағыс жылдамдығы, м/с,
h өзен тереңдігі, м.
Өзеннің ағыс жылдамдығы келесі түрде анықтауға болды: жартысына дейін су толтырылған және тығынмен жабылған бөтелкені өзенге лақтырып, белгілеп алады, белгіленген қашықтықты қанша уақытта жүретіндігін есептейді. Өлшеу бірнеше жерден өлшенеді, алынған нәтижелердің орташа арифметикалық мәнін табады, м/с.
Су көзін санитарлық-техникалық тексеруге сумен қамтамасыз ету имараттарының эксплуатациясын және құрылымын зерттеу және олардың гигиеналық талаптар мен ережелерге сәйкестігін тексеру жатады.
Су алу имараттарын ластанбаған жер учаскесіне, грунт суларынң ағыны бойынша қазылған әжетханалар мен шұңқырлардан, тыңайтқыштар мен агрохимикаттар сақтайтын жерлерден, өндірістік және ауыл шаруашылық нысандарынан, канализациялық имарттардан және бұрыннан бар немесе болу мүмкіндігі бар ластаушы көздерден кем дегенде 50 м қашықтықта болу қажет. Су алу имарттарын жауын-шашын сулары шайып кететін жер учакелеріне, батпақты жерлерге, су тасқыны болу қаупі бар жерлерге, сондай-ақ көліктер жиі жүретін автокөлік және темір жолдардан 30 метрден төмен қашықтықта орналастыруға болмайды.
Санитарлық- эпидемиологиялық тексеру. Тексеру кезінде тұрғындар арасындағы аурушаңдық және су көзі орналасқан аудандағы кейбір жануарлар арасындағы аурушаңдықты анықтайды. Су арқылы жұғатын жұқпалы аурулардан зардап шегетіндер және бактерия тасымалдаушы болып табылатын адамдарды анықтау қажет. Ауруды анықтау кезінде бұрқ етпенің сипатын, ауырғандар санын, аумақтық орналасуын, суды түтынумен оның байланыстылығын анықтайды.
Аурудың пайда болу мүмкіндік себептерін анықтайды (апаттық жағдайлар, су тасу, су құбырын жөндеу, сулы горизонтқа немесе жер беті су көзіне атмосфералық жауын-шашынның, еріген қар суының ағынды сулардың өтуі). Сол жергілікті жердегі жануарлар арасындағы эпизотийдің болуына (әсіресе туляремия мен лептоспироздың) ерекше көңіл бөлінеді.
Су көзі ауданындағы тұрғындардың аурушаңдығы туралы жиналған мәліметтерді статистикалық өңдеу мен талдаудан өткізу қажет. Аурушаңдықтың болуының өзі, су факторы арқылы берілді деген байланысқа негіз болмайды. Негізінен ішек инфекцияларының су арқылы берілуі кезінде белгілі-бір су көзінен су тұтынуға байланысты аурушаңдықтың жаппай бұрқ етпелердің көрінуімен байқалады және су көзінде жүргізілген шараларға байланысты аурушаңдықтың азаюымен көрінеді. Тіс кариесі мен флюорозының байланысын су талдауларын гигиеналық нормативпен салыстыру негізінде, сондай-ақ ретроспективті эпидемиологиялық бақылаулар нәтижесінде бекітеді. Эпидемиологиялық зерттеулердің барлық жағдайларында судың санитарлық-бактериологиялық зерттеу нәтижелеріне ретроспективті талдау жүргізеді.
Сумен қамтамасыз ету кезінде су көзінің сапасына су нысанының жарамдылығы туралы санитарлық эпидемиологиялық қорытындының құрамына келесі мәліметтер кіреді: пайдаланатын су көзінің санитарлық сипаттамасы, су сапасы және пайдаланатын мерзімге орай оның жағдайы туралы болжамдық мәліметтер; санитарлық күзету зонасын ұйымдастыру шаралары және су сапасан нормативке дейін келтіру мақсатындағы дайындық жұмыстары. Санитарлық-эпидемиологиялық бақылаудың қорытындысы үш жылға дейін жарамды.
Зерттеу үшін су сынамасын алу әдістемесі. Санитарлық-гигиеналық зерттеу үшін су сынамасын алу маңызды саты болып табылады, бұл сатыдан нәтижелерді келесідей дұрыс бағалау байланысты: Санитарлық дәрігер су көзін бірінші рет тексеру кезінде жылдың барлық мезгілінде су сынама алады. Осылай ауа-райы мен климаттық жағдайға байланысты, су сапасының ауытқуын бағалайды. Негізінен су сынамасын судың ластану мүмкіндігіне байланысты әр түрлі қашықтықта орналасқан бірнеше орындардан алады.
Ашық суаттың жалпы санитарлық жағдайын бағалау үшін су сынамасы жағадан 10м қашықтықтан, 0,5-1 м тереңдіктен су тұтыну ауданының су ағысы бойынша жоғарғы және төменгі шекарасынан алынады. Құдықтардан су сынамасын алу алдын-ала 5-10 минут суды ағызып тастағаннан кейін барып алынады.
Суды химиялық талдау үшін, талдау түріне байланысты (толық, қысқартылған) 2-4 л мөлшерде алады, оны алдын-ала дистилденген, содан кейін зерттелетін сумен шайып барып таза бөтелкеге құяды. Салмақты жүк байланған бөтелкені белгілі-бір тереңдікке түсіріп, жіптің көмегімен тығынын ашады. Бұл мақсат үшін сондай-ақ сынама алатын қондырғы батометрді қолданады, ол белгілі-бір тереңдікте тығынын ашу мүмкіндігі бар, бөтелкені толық қамтитын қысқыштан тұрады.
1 2 3
4 5
4.1-сурет. Бактериологиялық талдау үшін су сынамасын алу.
(әдістің сатылары санмен көрсетілген)
Бактериологиялық талдау үшін стерильді жағдайды сақтай отырып, су бетінен 15-25 см тереңдікте 300-500 мл мөлшерде стерильді ыдысқа сынама алады. Су құбыры кранынан немесе колонкадан сынама алу кезінде тұрып қалған суды біраз ағыза отырып, кранның жиегін отпен жалындатып, содан кейін барып, суды алу керек. Ішкі су таратушылардан бактериологиялық талдау жүргізу үшін, сынама алу әдістемесі 4.1-суретте көрсетілген және келесі бес сатыдан тұпрады:
• 1-саты таза дәкемен кран бетінің ластану мүмкіндігін және су ағатын саңылауын сүртеді;
• 2-саты кранды барынша 1 2 минут ашып қояды;
• 3-саты спиртке малынған мақталы тығынды жаққан жалынмен немесе газды жаққышпен бір бойын кранды стерильдейді;
• 4-саты сынама алмастан бұрын кранды 1-2 минут ашып қояды;
• 5-саты краннан стерильді бөтелкеге толтырмай (ауа қалатындай) су алып, стерильді тығынмен жабады.
Бөтелкеге сынама алғаннан кейін оны нөмірлейді, су көзі орналасқан жерді (сынама лаған үйдің мекен-жайы) көрсете отырып, қосымша құжатын толтырады, яғни сынама алынған тереңдігі, суды алу құралы, су температурасы, ауа-райы жағдайы, қоршаған аймақтың санитарлық жағдайы, су сынамасын алудың мақсаты (жоспарлы тексеру, су көзін жөндеуден өткізгеннен кейінгі бақылау, судың органолептикалық қасиетіне тұрғындардың шағымына байланысты, ішек инфекциясының бұрқ етпесіне байланысты тексеру және т.б.), қажетті зерттеу көлемі (қысқаша немесе толық талдау, патогенді мкрофлораны анықтау және т.б.), сынама алынған күн және уақыты, сынаны км алды және оның қолы.
Судың физикалық қасиетін анықтау су көзі орнында жүргізілген дұрыс. Бактериологиялық талдау үшін сынаманы тез арада (1-3 сағат ішінде), патогенді микрофлораны дұрыс сақтау үшін және сапрофиттердің дамуын тоқтату үшін төменгі 1-50С температурада зертханаға жеткізу қажет. Химиялық талдау үшін сынаманы 24-48 сағат ішінде тексерген дұрыс, өйткені су тұрған сайын, әсіресе жазғы уақытта физика-химиялық үрдістерге және бактериялардың тіршілк әрекетіне байланысты құрамы тез өзгереді.
Егер су сынамасына талдау 2-4 сағаттан кейін жүргізілсе, онда судың тотыққыштығы мен аммиакты анықтауға арналған болса, 25% күкірт қышқылымен консервациялайды (сақтауға бейімдейді) (1л суға 2 мл), құрғақ қалдықты, хлоридтерді, азот және азотты қышқыл тұздары хлороформмен сақтауға бейімдеу тәсілін жүргізеді (1 л суға 2 мл). Қосымша құжатқа сақтауға бейімдеу тәсілі беріледі. Бақылау үшін консерванты (сақтауышы) жоқ су сынамасын да зерханаға жібереді.
Ауыз сумен қамтамасыз ету көзінің су сапасына бақылау соңғы 3-5 жыл бойы ай сайынғы су сынамасының талдау нәтижесі негізінде жүргізіледі. Сумен қамтамасыз ету көзінің су сапасы ауыз суына байланысты санитарлық талаптарға сәйкес болуы қажет. Санитарлық 2761-84 «Источники централизованного хозяйственно-питьевого водоснабжения. Гигиенические, технические требования и правила выбора» құжатын басшылыққа алады, бұл құжаттың 3-4 қосымшасында берілген тексеру хаттамалары міндетті хаттамалар болып табылады.
СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ЖЕР АСТЫ СУ КӨЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ХАТТАМАСЫ
Сумен қаматамасыз етукөзінің аты...........…………………………………………………
Сынама алынған орын……………сулы горизонттың аты...........................……………..
Сынаманы кім алды (аты, әкесінің аты, қызметі, мекеме)………………………………
Сынама алған уақыт (күні , сағаты) ……………………………сынаманы зертханаға жеткізген уақыт..........................………………………………………………………………….
Талдау жүргізген уақыт: басталуы…………………..аяқталуы........…………………………
Зертхананың мекен-жайы мен аты......…………………………………………………………
Сынама алған уақыттағы температура °С
20 °С темпереатурадғы исі, балмен өлшенген ГОСТ 335174
60 °С темпереатурадғы исі, балмен өлшенген ГОСТ 335174
20 °С темпереатурадғы дәмділігі, балмен өлшенген ГОСТ 335174
Түстілігі, градуспен өлшенген ГОСТ 335174
Лайлылығы, мг/дм3 ГОСТ 335174
2. Судың химиялық құрамының көрсеткіштері:
Сутектік көрсеткіш (рН) 0,1 рН-тан аспайтын өлшегіші бар шыны
электродтты кез-келген үлгідегі
рН- метрмен өлшенеді.
Бериллий (Ве), мг/дм3 ГОСТ 1829481
Бор (В), мг/дм3
Темір (Fе), мг/дм3 ГОСТ 401172
Марганец (Мп), мг/дм3 ГОСТ 497472
Мыс (Сu), мг/дм3 ГОСТ 438872
Молибден (Мо), мг/дм3 ГОСТ 1830872
Мышьяк (Аs), мг/дм' ГОСТ 415281
Нитраттар (NО3), мг/дм3 ГОСТ 1882673
Жалпы кермектілігі, мг-экв/дм3 ГОСТ 415172
Перманганатты тотықққыштығы, мгО/дм3
Қорғасын (Рb), мг/дм3 ГОСТ 1829372
Селен (5е), мг/дм3 ГОСТ 1941381
Күкіртсутегі (Н2 S), мг/дм3
Стронций (Sг), мг/дм3 ГОСТ 2395080
Сульфаттар (S04-), мг/дм3 ГОСТ 438972
Құрғақ қалдық, мг/дм3 ГОСТ 1816472
Бос қөмір қышқылы (СО2), мг/дм3
Фтор (F), мг/дм3 ГОСТ 438681
Хлоридтер (С1), мг/дм3 ГОСТ 424572
Мырыш (Zn). мг/дм3 ГОСТ 1829372
Өнеркәсіптік, ауылшаруашылық және тұрмыстық ластанулар1
3. Судың микробиологиялық көрсеткіштері: ГОСТ 1896373
1 см3-тағы сапрофитті бактериялардың саны
1 см3-тағы ішек таяқшалар тобының бактериялар саны (ІТТБ)
Талдау жүргізілді:
Қорытынды (негізгі)------------------------------------------------------------------------------
Күні -----------------------:--------айы ----------------------------------жылы -----------------
СЭС-тің бас дәрігері немесе коммуналдық гигиенның бөлім басшысы……………………………….
1 дм3-тағы ішек инфекцияларының қоздырғыштары (сальмонелла, шигелла, энтеровирустар) МУ № 2285812
1 дм3-тағы Е. соli саны МУ № 228581
1 дм3-тағы колифагтар саны МУ № 228581
1 дм3-тағы энтерококктар саны МУ № 228581
Тұзды аммоний (NН3), мг/дм3 ГОСТ 419282
Нитриттар (NO2-), мг/дм3 ГОСТ 419282
Талдау жүргізілді……………………………………………………………………………..
Қосымша зерттеулер бойынша қорытынды..........…………………………………………
Жалпы қорытынды…………………………………………………………..............................
Күні ………………………..айы................. ................... жылы......…………………………..
СЭС-тің бас дәрігері немесе коммуналдық гигиенның бөлім басшысы _________________________________________________
1 Өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық ластаушылар жергілікті санитарлық жағдайға байланысты санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің келісімі бойынша бекітіледі; осыған орай химиялық және радиоактивті зат екендігі анықталады.
2 МУ № 228581«Методические указания по санитарно-микробиологическому анализу воды поверхностных водоемов», құжаты бойынша, ССРО денсаулық сақтау министрлігі бекіткен.
СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ЖЕР БЕТІ СУ КӨЗДЕРІН ЗЕРТТЕУ ХАТТАМАСЫ
Сумен қаматамасыз ету көзінің аты...........…………………………………………………
Сынама алынған орын……………...................................................................……………..
Сынаманы кім алды (аты, әкесінің аты, қызметі, мекеме)………………………………
Сынама алған уақыт (күні , сағаты) ……………………………сынаманы зертханаға жеткізген уақыт..........................………………………………………………………………….
Талдау жүргізген уақыт: басталуы…………………..аяқталуы........…………………………
Зертхананың мекен-жайы мен аты......…………………………………………………………
1. Су сапасының органолептикалық көрсеткіштері:
Сынама алған уақыттағы температура °С
20 °С темпереатурадғы исі, балмен өлшенген ГОСТ 335174
60 °С темпереатурадғы исі, балмен өлшенген ГОСТ 335174
20 °С темпереатурадғы дәмділігі, балмен өлшенген ГОСТ 335174
Түстілігі, градуспен өлшенген ГОСТ 335174
Лайлылығы, мг/дм3 ГОСТ 335174
2. Судың химиялық құрамының көрсеткіштері:
Сутектік көрсеткіш (рН) 0,1 рН-тан аспайтын өлшегіші бар шыны
электродьтты кез-келген үлгідегі
рН- етрмен өлшенеді.
Өлшенді заттар, мг/дм3
Темір (Fе), мг/дм3 ГОСТ 401172
Марганец (Мп), мг/дм3 ГОСТ 497472
Жалпы кермектілігі, мг-экв/дм3 ГОСТ 415172
Сульфаттар (S04-), мг/дм3 ГОСТ 438972
Құрғақ қалдық, мг/дм3 ГОСТ 1816472
Бос қөмір қышқылы (СО2), мг/дм3
Фтор (F), мг/дм3 ГОСТ 438681
Хлоридтер (С1), мг/дм3 ГОСТ 424572
Сілтілігі, мг-экв/дм3 ГОСТ 1829372
Өнеркәсіптік, ауылшаруашылық және тұрмыстық ластанулар1
3. Су сапасының санитарлық көрсеткіштері:
Анионактивті (қосарлы) беткейлік-белсенді заттар (ББЗ), мг/дм3
Оттегінің биохимиялық қажеттілігі (ОБҚтолық), мгО2/дм3
Перманганатты тотыққыштық, мг О/дм3
Тұзды аммоний (NH3), мг/дм3 ГОСТ 419282
Нитриттар (NO2-), мг/дм3 ГОСТ 419282
Нитраттар (NO3-), мг/дм3 ГОСТ 1882073
4. Судың биологиялық көрсеткіштері:
Сапрофитті бактериялар саны, 1 см3-тағы ГОСТ 1896373
Лактоза оң ішек таяқшалары, 1 дм3-тағы МУ № 2285812
Ішек инфекцияларының қоздырғыштары (сальмонелла,
шигелла, энтеровирустар) 1 дм3-тағы МУ № 228581
Колифагтар саны, 1 дм3-тағы МУ № 228581
Энтерококктар саны, I дм3-тағы МУ № 228581
Фитопланктон, мг/дм3
Фитопланктон, кл/см3
Қорытынды:-------------------------------------------------------------------------------------------
Күні....................................айы..........................................жылы.....................................
СЭС-тің бас дәрігері немесе коммуналдық гигиенның бөлім басшысы _________________________________________________
1 Өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық ластаушылар жергілікті санитарлық жағдайға байланысты санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің келісімі бойынша бекітіледі; осыған орай химиялық және радиоактивті зат екендігі анықталады.
2 «Методические указания по санитарно-микробиологическому анализу воды поверхностных водоемов». № 228581, М., 1981 құжаты.
ГОСТ 2761-84 құжатының 2-қосымшасында сумен қамтамасыз ету көздерінің зерттеу бағдарламасы берілген, осыған сәйкес су көзін таңдаудың қажетті зерттеулері жүргізіледі. Санитарлық дәрігер барлық материалдармен танысқаннан кейін, яғни су көзінің санитарлық сипатамасымен, сумен қамтамасыз ету нысанының жағдайымен танысып, өз жұмысын жоспарлайды.
Жер асты су көздерін зерттеу кезінде сулы горизонттың түрін анықтау қажет: пласт аралық (қысымды, қысымсыз) грунтты, жабыны бетінің жату тереңдігін, горизонттың су толуын (эксплуатациялық қорын) қоректені аймағын, сондай-ақ сумен қамтамасыз етуе сулы горизонттың бұрынан және келешекте қолдану туралы мәліметтер және басқа да мақсаттар анықталады. Бұл мәліметтердің барлығы санитарлық қызметтің шаруашылық ауыз-сумен қамтамасыз ету үшін су көзінің жарамдылығы туралы қорытындыда келтіріледі.
Дәрігер су көзінің қоректену аймағының санитарлық жағдайы туралы және су сынамамасы талдауының нәтижелерінің динамикасына ерекше көңіл бөлу қажет. Сонымен қатар жергілікті жердің санитарлық сипаттамасына, әсіресе су алу орнына жақын жатқан жерге санитарлық баға беру қажет; су алу орны мен ластану мүмкіндігі бар ластаушы көзге дейінгі қашықтық пен орналасуына баға беру қажет: пайдаланусыз қалған ұңғы, құдықтар, тастап кеткен, жерге көмген тау жыныстары және т.б.
Егер жер беті суымен қамтамасыз ету кезінде жалпы гидрологиялық мәліметтермен танысу қажет: су алу орнының қоректену бассейнінің ауданы, жер беті ағынды суларының ағу тәртібі, максималды, орташа, минималды су шығыны, су алу орнындағы су ағысының жылдамдығы.
Санитарлық дәрігер су нысанының санитарлық сипаттамасын, елді мекен санын, өнеркәсіп орындарын (олардың санын, мөлшерін, өндіріс сипатын) есепке алуы қажет; суат суының сапасын төмендететін ластаушы көздер, олардың себебі, ауданнан қатты және сұйық қалдықтарды алып кету орны, тұрмыстық, өндірістік ағындардың болуы, суаттарға құйылатын ағынды сулардың мөлшері, оларды тазартатын имараттар мен олардың орналасатын орны, су алу орнынан ағындарды ағызу орнына дейінгі қашықтық.
Су көзінде санитарлық күзету аймағын ұйымдастыру мүмкіндігін тексеру, сондай-ақ жеке белдеулердің шекарасын анықтау маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Су көзі суының қажетті су дайындау деңгейін анықтау қажет (мөлдірлендіру, темірсіздендіру, фторлау, заласыздандыру және т.б.). Күнделікті санитарлық бақылау кезінде су алу орнына санитарлық сипаттама (су қабылдағыш, ұңғы, құдық, каптаж) береді, су көзіне ластаушы заттардың түсуін болдырмайтын қорғаныс деңгейі, тұрғындарды сумен қамтамасыз ету деңгейіне байланысты су алу орнының сәйкес құрылымын таңдау қажет.
Зертханалық талдау нәтижесі бойынша судың сапасын бағалау әдістемесі.
Санитарлық дәрігер су сапасын дұрыс бағалағаннан кейін су арқылы жұғатын аурулардың алдын алу бойынша шараларды өз уақытында ұсына алады. Бұл үшін ол су талдауына дұрыс сараптама жұргізіп, оның сапасы туралы қорытынды беруі қажет. Су сапасын бағалау әдістемесі бес негізгі сатыдан тұрады:
I саты біріншіден су түріне байланысты қажетті нормативтік құжаттарды дайындап алу қажет:
• сумен қамтамасыз ету көздері (жер асты және жер беті), бұл үшін ГОСТ 2761-84 «Источники централизованного хозяйственно-питьевого водоснабжения. Гигиенические, технические требования и правила выбора» құжатын және СанЕмН ҚР 3.02.003.04 «Жер беті суларын ластанудан қорғау үшін қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжаты қолданылады;
• орталықтандырылған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етудегі ауыз су сапасы СанЕмН ҚР 3.02.002.04 «Орталықтандырылған ауыз сумен жабдықтау жүйесінің сапасына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжаты қолданылады;
• орталықтандырылмаған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етуде су сапасы СанЕмН ҚР «Орталықтандырылмаған шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау жүйесінің сапасына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар», 2005 құжатымен реттеледі;
• ыстық сумен қамтамасыз ету жүйесінің суын СанЕмН ҚР «Орталықтандырылған ыстық сумен жабдықтау жүйесін ұстау мен пайдалануға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар», 2004.
II саты санитарлық дәрігер үшін нозологияға дейінгі сараптаманың негізгі міндеті сәйкес мақсат үшін зерттелетін судың жарамдылығы туралы қорытынды беру болып табылады:
• сумен қамтамасыз етудегі су көздері орталықтандырылған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету үші;
• орталықтандырылған шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз ету ауыз су мақсаты үшін;
• орталықтандырылмаған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету ауыз су мақсаты үшін;
• ыстық сумен қамтамасыз ету жүйесі тұрмыстық мақсат үшін.
III саты сараптамалық қорытынды беру үшін ұсынылған материалдардың толықтығын бағалу:
• су сынамасын алудың дұрыстығы, оның мөлшері, сынама алғаннан кейін талдау жүргізу уақыты;
• егер су сынамасы су көзінен немесе шахталы құдықтан, сыртқы су тарату орнынан алынатын болса, санитарлық-топографиялық және санитарлық-техникалық тексеру қорытындылары қажет;
• жүргізілген талдаудың көлемі: органолептикалық (исі, дәмі, дәмділігі, түстілігі, лайлылығы); санитарлық-химиялық (перманганатты тотыққыштығы, нитриттер, аммиак, нитраттық азот, микроэлементтер); санитарлық-микробиологиялық және паразитологиялық (жалпы микроб саны, колиформды бактериялар, ыстыққа төзімді колиформды бактериялар, коли-фагтар және т.б.).
IV саты санитарлық тексеру көрсеткіштерін талдау:
• санитарлық-топографиялық тексеру арқылы топырақты ластайтын нысандарды анықтайды, ағынды суларды құятын орындарға гигиеналық баға береді, потенциалды ластаушы көзден қашықтықты анықтайды;
• санитарлық-техникалық тексеру кезінде су алу орны қондырғыларының дұрыстығына және ұңғылардың, құдықтардың, су таратқыш колонкалардың пайдалануының дұрыстығына көңіл бөлу қажет, ластаушы заттардың суға түсу мүмкіндігін анықтау қажет;
• сумен қамтамасыз ету көздерін санитарлық-эпидемиологиялық тексеру кезінде ауданның эпидемиологиялық жағдайын, су көзі орналасқан жерде су арқылы берілетін инфекцияларды ауру-тасымалдаушылардың болуын анықтайды.
V саты судың зертханалық тексеру көрсеткіштерін талдау және оның сапасы туралы қорытынды келесі кезекте беріледі:
• органолептикалық көрсеткіште;
• санитарлық-микробиологиялық көрсеткіштер;
• санитарлық-химиялық көрсеткіштер;
• СанЕмН-ға сәйкес судың сапасы туралы қорытынды, оның сапасын жақсарту туралы ұсыныстар.
Жаңа СанЕмН негізінде бірқатар гигиеналық ұстамдылық қарастырылған. Оның негізгісіне сапаның гигиеналық критерийі ұстанымы жатады, яғни ауыз су эпидемиологиялық және радиациялық жағынан қауіпсіз, химиялық құрамы жағынан зиянсыз және органолептикалық қасиеті жағымды болуы қажет. Қауіпсіздік және зиянсыздық деңгейі медициналық және гигиеналық зерттеулер негізінде бекітілген.
СанЕмН құжатында ауыз су құрамының нормативінде суда үнемі болатын компоненттедің болуы ғана ескерілмейді, сондай-ақ суда болмауы тиіс заттардың және өте төмен мөлшерде рұқсат етілетін заттар да ескеріліп шек қойылады. Сондықтан СанЕмН-да көрсеткіштердің жоғарғы шегі ғана көрсетіледі, химиялық заттардың төменгі шегіне де талаптар қойылатын болса, су көзін таңдау кезінде едәуір қиындықтар туар еді. Ауыз суда эссенциальді (тіршілікке қажетті) заттардың жетіспеушілігі тағамдық өнімдердегі микроэлементердің артық мөлшерімен толықтырылып отырады.
Ауыз су сапасын бақылаудың жұмыс бағдарламасын келісу әдістемесі. Ауыз судың біріңғай этанолын құрастыру мүмкін емес, оның құрамы мен қасиеттері көптеген көптеген жағдайларға байланысты: сумен қамтамасыз ету көзінің геохимиялық ерекшеліктеріне, жыл мезгіліне, антропогендік жүктеме мен су құбырындағы су дайындауға байланысты. Сондықтан санитарлық дәрігер қолданатын гигиеналық нормативтер ауыз су сапасының эталоны емес, жеке алынған су құбырының ауыз су сапасын бақылау үшін жұмыс бағдарламасын құрастыруға қажетті мәліметтер жинағы.
Санитарлық дәрігер әрбір су құбыры үшін жұмыс бағдарламасын келісу кезінде аймақтық гигиеналық жағдайды ауыз су сапасының бірыңғай мемлекеттік норматив негізінде ескеру қажет. Қазақстан үшін, оның өте кең аумағы үшін, табиғи және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктеріне орай, сонадай-ақ санитарлық жағдайға байланыст,ы аумақтық жағдайларды ескеру маңызды болып табылады. Ол арқылы судың шынайы құрамын көрсететін әрбір су құбырына жұмыс бағдарламасын құрастыруға мүмкіндік береді. Бұл көптеген су құбырында шектеулі көрсеткіштер бойынша химиялық құрамын бақылауға мүмкіндік береді.
Санитарлық дәрігер химиялық зиянсыздықтан бұрын микробиологиялық қауіпсіздік критериінің басымдылық ұстанымын ескеру қажет, негізінен микробиологиялық көрсеткішке қарағанда химиялық ластанудың қауіптілігі әлде қайда төмен. Негізінен ауыз судың органолептикалық қасиеттерін регламенттеу қалыпты физиологиялық жағдайды ғана қамтамасыз ету ғана емес, сондай-ақ тұрғындардың эпидемиялық қауіпсіздігін де қамтамасыз ету болып табылады.
Сумен қамтамасыз ету жүйесін пайдалануды ұйымдастыруда су сапасына өндірістік бақылаудың жұмыс бағдарламасы құрастырылады, оны жергілікті Мемлекеттік санитарлық бақылау ұйымымыен келісіліп, 5 жылға жергілікті атқарушы ұйымымен бекітіледі. Бағдарламада міндетті түрде бақылауды қажет ететін су сапасының көрсеткіштер тізімі болады, оның мөлшері нақты су көзінің құрамындағы кездесетін мөлшеріне және су дайындау технологиясына байланысты. Әрбір сумен қамтамасыз ету жүйесі үшін бақыланатын көрсеткіштер тізімі жеке болады.
Сондықтан жұмыс бағдарламасын өңдеу үшін, алдын ала кеңейтілген зерттеулер жүргізу қажет, оның мақсаты су көзінің сапасына әсер ететін барлық факторларды (табиғи және антропогендік) анықтау. Бұл үшін соңғы кем дегенде 3 жылғы ластану мүмкіндігі бар су көзінің мәліметтері, статистикалық есеп беру мәліметтері, гидрометеоқызмет, табиғатты қорғау ұйымдары, санитарлық бақылау ұйымдарынң мәліметтері қажет болып табылады. Қазақстан үшін негізгі зерттеу түріне су жиналу аумағында қолданылатын пестициттер мен агрохимикаттардың көлемін анықтау жатады.
Жиналған мәліметтерді дәйекті талдау негізінде микробиологиялық және токсикологиялық көрсеткіштер бойынша сумен қамтамасыз ету көздеріне санитарлық-гигиеналық сипаттама беріледі. Осыдан кейін барып, сол су көзіне арналған жұмыс бағдарламасы құрастырылады:
• су көзі туралы ақпарат көрсетілген түсініктеме қағаз, су дайындау технологиясы, реагенттер тізімі және т.б.;
• бақыланатын көрсеткіштер тізімі;
• көрсеткіштерді анықтау әдістері;
• сынама алу орнының жоспары;
• сынама алу кезеңділігі;
Жұмыс бағдарламасында ай сайынғы талдау жүргізілуі және апат жағдайында, жауын-шашында нормативтердің өзгеру мүмкіндігі мен реті туралы берілуі қажет. Сондай-ақ онда ауыз суды қолдануға тиым салу немесе шектеу қою туралы тұрғындарға ақпарат беру талаптары, оның сапасы туралы, апатты жою бойынша шаралар, бұндай жағдайда тұрғындардың іс-әрекетіне қатысты ұсыныстар көрсетілуі қажет.
Ауыз суды талдауды бағалау әдістемесі
№554, 28 шілде 2010ж бұйрықпен бекітілген ҚР СанЕмН
«Санитарно-эпидемиологические требования к водоисточникам, хозяйственно-питьевому водоснабжению ,местам культурно-бытового водопользования и безопасности водных объектов» құжатының талаптарының нәтижесін салыстыруға негізделген .
Эпидемиялық қауіпсіздігінің бірінші көрсеткішіне жалпы микроб саны (ЖМС - 37° С температурада қоректік ортада колония түзу қабілеті бар микроорганизмдердің саны) жатады. Нормативтік мәннің жоғарылауы (1 мл-да 50-ден жоғары болса) су дайындау технологиясында бұзылыстардың бар екендігін көрсетеді. Бақылаулар көрсеткендей, суда бактерия сапрофиттердің көп болуы онда патогенді бактериялардың бар екендігін көрсетеді. ЖМС-ның тарату торабының суында кездесуі нашар санитарлық жағдайды, яғни органикалық заттардың жиналып қалғандығын көрсетеді, немесе құбырлардың герметикалық тығыздығының бұзылғандығын, ол арқылы ластанған грунт суы немесе ағынды судың түскендігі туралы болжауға болады.
Микробиологиялық нормалау сондай-ақ санитарлық-көрсеткіш микроорагнизмдерге (ішек таяқшалар тобы) негізделген: оның 4 түрі бар: Citrobakter, Enterobakter, Klebsiella и Escherichia, оларлдың негізгісіне ыстыққа төзімді колиформды бактериялар Escherichia coli. Таза суаттарда ішек таяқшалары болмайтындығы дәлелденген, олардың суда болуы тікелей нәжістік ластануға байланысты. Ыстыққа төзімді ішек таяқшаларының 24 сағат ішінде 43 44 °С температурада белсенділігін сақтау қабілеті бар. Оның суда кездесуі жаңадан нәжістік ластанудың нақты белгісі болып табылады, яғни эпидемиялық жағынан қауіпті.
СанЕмН-да ыстыққа төзімді ішек таяқшаларымен қатар жалпы колиформды бактерияларды да анықтау келтірілген. Олар антропогендік өнімді органикалық заттары көп мөлшерде болатын суда кездеседі, сондай-ақ ол суда ішек вирустары, гельминттер жұмыртқасы, қарапайымдылар цисталары да бар. Жалпы колиформды бактериялар тесті судың хлорлағаннан кейінгі қауіпсіздігін бағалау үшін маңызды болып табылады, онда жаңадан нәжістік ластану толық жойылады. 100 мл ауыз суда жалпы және ыстыққа төзімді бактериялардың болмауы судың эпидемиялық қауіпсіздігінің негізгі критерийі болып табылады..
Ауыз суда ыстыққа төзімді колиформды бактериялардың, жалпы колиформды бактериялардың, колифагтардың табылуы кезінде жедел түрде екінші реттік тексеру жүргізеді. Ластану себебін анықтау үшін хлоридтерді, аммонийлі азотты, нитраттар мен нитриттерді анықтауға тексеру қатар жүргізіледі.
Қайта алынған сынамада ыстыққа төзімді колиформды бактериялар, жалпы колиформды бактериялар, колифагтар 100 мл суда 2-ден артық табылатын болса, онда ішек тобының патогенді бактерияларына, энтеровирустарға тексеру жүргізіледі. Мұндай тексерулер эпидемиологиялық көрсеткіштер бойынша, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің шешімі бойынша да жүргізіледі.
4.1-кесте
Көрсеткіштер |
Өлшем бірлігі |
Нормативтер |
Жалпы микроб саны 2) |
1 мл суда колония түзуші бактериялар саны |
50-ден жоғары емес |
Жалпы колиформды бактериялар 2) |
100 мл судағы бактериялар саны 1) |
Болмауы |
Ыстыққа төзімді колиформды бактериялар |
100 мл суда бактериялар саны 1) |
Болмауы |
Колифагтар 3) |
100 мл суда түйін түзетін бірліктер саны |
Болмауы |
Сульфитредуцирлейтін клостридийлер спорасы 4) |
20 мл суда споралар саны |
Болмауы |
Лямблия цисталары 3) |
50 л суда цисталар саны |
Болмауы |
1) ыстыққа төзімді колиформды бактерияларды анықтау 100 мл-лік су сынамасын үш реттік зерттеу бойынша анықталады.;
2) 95 пайыз сынамады жалпы колиформды бактериялар нормативтен аспауы қажет, 12 ай бойы су құбыры торабыеның сыртқы және ішкі су тарату нүктелерінде, жылына 100 сынмадан кемболмауы қажет;
3) колифагтар мен лямблия цисталарын анықтау жер беті су көзінен сумне қамтамасыз ету кезінде тарату торабына түсер алдында тексеріледі;
4) сульфитредуцирлеуші клостридий спораларын анықтау су өңдеу технологиясының тиімділігін бағалу кезінде жүргізіледі;
Ішек инфекцияларын қарағанда, ішек вирустары тазарту имараттарында қолданылатын табиғи орта мен дезинфекциялық заттарға едәуір тұрақты болып табылады. Сондықтан ауыз суда вирустық ластанудың санитарлық көрсеткішіне ішек таяқшаларының вирусы қоршаған ортада үнемі бірге жүретін - Escherichia coli колифагтар таңдалған. 100 мл тазартылған ауыз суда колифагтар болмауы тиіс.
Сулъфитредуцирлеуші клостридий споралары залалсыздандырушы заттарға тұрақты болып келеді, су тазарту процесі кезінде ішек микроорганизмдернің залсыздандыруша заттарға тұрақты түрлерінен тазартылғандығын көрсететін қосымша көрсеткіш. Бұл споралар жер беті су көздерінің суды өңдеу тиімділігін бағалау үшін анықталады, оны тарату торабында іздеу негізсіз болып табылады. Ауыз судың паразитарлық жағынан қауіпсіздігін бағалау үшін СанЕмН-да лямблия цисталарын анықтау көрсеткіші берілген, норматив бойынша 50 л суда кездесуі анықталады.
Ауыз су сапасының микробиологиялық көрсеткіштер бойынша сәйкес келмеуі кезінде санитарлық бақылау ұйымдарының шешімі бойынша суда ішек тобының патогенді бактериялары мен вирустарының болуына зерттеу жүргізеді. Су құбырының өндірістік бактериялогиялық зертханасының бұндай зерттеу жүргізуге құқұғы жоқ, бұндай жұмыстарға рұқсаты бар басқа зертханалар жүргізеді.
Ауыз судың химиялық зиянсыздығына байланысты көрсеткіштері СанЕмН-да 2-қосымшада берілген. Олардың адам денсаулығы мен өмір тіршілігі үшін маңызы бірдей, кесте бойынша бөлінгендігі ауыз суда кездесу жиілігін көрсету үшін берілген. Құжатта табиғи суда едәуір жиі кездесетін; су қосылатын және тазарту үрдісі кезінде түзілетін; адамның шаруашылық іс-әрекеті нәтижесінде түсетін заттар берілген.
Химиялық заттардың біріккен және химиялық көрсеткіштері бойынша регламенттері 4.2-кестеде берілген.
Ауыз су сапасының біріккен және химиялық көрсеткіштері
Көрсеткіштер |
Өлшем бірлігі |
Нормативтер (шекті рұқсат етілген концентрация - ШРЕК), жоғары емес |
Зияндылық көрсетіштері |
Қауіптілік класы |
Біріккен көрсеткштер |
||||
Сутектік көрсеткіш |
рН бірлігі |
6-9 аралығында |
||
Жалпы минералдылығы (құрғақ ақлдық) |
мг/л |
1000 (1500) |
||
Жалпы кермектілігі |
мг-экв./л |
7,0 (10) |
||
Перманганатты тотыққыштығы |
мг/л |
5,0 |
||
Мұнай өнімдері, қосынды |
мг/л |
0,1 |
||
Беткей белсенді заттар (ББЗ), анионбелсенді |
мг/л |
0,5 |
||
Фенолды индекс |
мг/л |
0,25 |
||
Органикалық емес заттар |
||||
Алюминий (А1 3+) |
мг/л |
0,5 |
с.-т. |
2 |
Барий (Ва 2+) |
мг/л |
0,1 |
с.-т. |
2 |
Бериллий (Ве 2+) |
мг/л |
0,0002 |
с.-т. |
1 |
Бор (В, қосынды) |
мг/л |
0,5 |
с.-т. |
2 |
Темір (Fe, қосынды) |
мг/л |
0,3 (1,0) |
орг. |
3 |
Кадмий (Сd, қосынды) |
мг/л |
0,001 |
с.-т. |
2 |
Марганец (Мn, қосынды) |
мг/л |
0,1(0,5) |
орг. |
3 |
Мыс (Сu, қосынды) |
мг/л |
1,0 |
орг |
3 |
Молибден (Мо, қосынды) |
мг/л |
0,25 |
с.-т. |
2 |
Мышьяк (Аs, қосынды) |
мг/л |
0,05 |
с.-т. |
2 |
Никель (Ni, қосынды) |
мг/л |
0,1 |
с.-т. |
3 |
Нитраттар (по NO.3) |
мг/л |
45 |
с.-т. |
3 |
Сынап (Нg, қосынды) |
мг/л |
0,0005 |
с.-т. |
1 |
Қорғасын (РЬ, қосынды) |
мг/л |
0,03 |
с.-т. |
2 |
Селен (Sе, қосынды) |
мг/л |
0,01 |
с-т. |
2 |
Стронций (Sr 2+) |
мг/л |
7,0 |
с.-т. |
2 |
Сульфаттар (SO4) |
мг/л |
500 |
орг. |
4 |
Фторидтер (F) климаттық аудан. үшін: |
||||
II |
мг/л |
1,5 |
с.-т. |
2 |
III |
мг/л |
1,2 |
с.-т. |
2 |
IV |
мг/л |
0,7 |
с.-т. |
2 |
Хлоридтер (СL- ) |
мг/л |
350 |
орг. |
4 |
Хром (Сг 6+) |
мг/л |
0,05 |
с.-т. |
3 |
Цианидтер (СN~) |
мг/л |
0,035 |
с.-т. |
2 |
Мырыш (Zn 2+) |
мг/л |
5,0 |
орг. |
3 |
Органикалық заттар: |
||||
γ-ГХЦГ (линдан) |
мг/л |
0,002 |
с.-т. |
1 |
ДДТ (изомерлер қосындысы) |
мг/л |
0,002 |
с.-т. |
2 |
2,4-Д |
мг/л |
0,03 |
с.-т. |
2 |
1) заттардың зияндылық лимиттік көрсеткіші бойынша норматив бекітіледі: с.-т. санитарлық-токсикологиялық, орг.- органолептикалық;
2) жақшаның ішінде берілген мөлшерді елді мекендегі санитарлық-эпидемиологиялық жағдай мен қолданылатын су дайындау технологиясын бағалау негізінде нақты сумен қамтамасыз ету жүйесі үшін мемелекеттік бас санитарлық дәрігердің ұаулысы бойынша бекітіледі;
3) γ-ГХЦГ (линдан), ДДТ (изомерлер қосындысы), 2,4-Д БДҰ ұсынысына сәйкес қабылданған.
Сонымен 4.2-кестеде берілген химиялық заттардың ауыз суда болу мүмкіндігі жоғары. Бұл ингредиенттер табиғи суға тән (алюминий, барий, бериллий, бор, темір, марганец, мыс, молибден, мышьяк, нитраттар, қорғасын, селен, стронций, мырыш, сульфаттар, фторидтер және хлоридтер), сондай-ақ қауыіпті антропогендік ластаушылар болып табылады (қорғасын, кадмий, сынап, никель, хром, цианидтер и др.). Бұл көрсеткіштердің ішінен жұмыс бағдарламасына сумен қамтамасыз ету көзіне тән заттарды ғана таңдап алады.
Сонымен қатар 4.2-кестеде судың химиялық құрамының біріккен көрсеткіштері де келтірілген (рН, жалпы минералдығы, кермектілігі, перманганатты тотыққыштық, мұнай өнімдерінің болуы, беткейлік белсенді заттар және фенолдық индекс). Бұл көрсеткіштер әрбір су құбырының жұмыс бағдарламасында болуы керек және кейбіреуін түсіндіруге тура келеді.
Қосынды мұнай өнімдері. Су нысандарының мұнай өнімдерімен ластануы ХХ ғасыр гигиенистерінің елеулі мәселесі. Әсіресе бұл үнемі мұнай өндіретін Қазақстан үшін маңызды, негізінен мұнай өндірісі қоршаған ортаны ластайды. Ауыз суды пайдалану кезінде мұнай өнімдерінен улану болмайды, негізінен мұнайдың улы концентарциясының маңызы зор. Бірақ мұнай өнымдері органолептикалық қасиеттерін төмендетеді, өзіне тән иіс береді, суат бетінде кемпірқосақ тәріздес әр түсті қабықша пайда болады. Сондықтан су құбыры тазарту қондырғыларындағы қарапайым су дайындау әдісі «керосиндік» иісті жоя алмайды.
Сутектік көрсеткіш (рН). Судың рН-ның деңгейі СанЕмН-дағы нормативтен асып кеткенімен гомеостаз механизмінің буферлік қорына байланысты адам денсаулығына зиянын тигізбеуі мүмкін. рН мөлшерінен судағы «басты иондардың» ерігіштігі мен биологиялық жеткіліктілігі байланысты және 6,0-9,0 аралығындағы деңгейде бұл иондардың концентарциясы улы шамаға жетпейді. Жер беткейлік су нысандары үшін қалыпты су биоценозын қалыптастыратын гиробиологиялық критерийдің маңызы зор.
Перманганатты тотыққыштық. Негізінен, ауыз сумен қамтамасыз ету көздерінде әр түрлі өнімді органикалық заттар болады, олардың болуын тотығуға қажетті оттегінің мөлшерімен белгілейді. Көбіне бұл үшін перманганатты калий перманганатты тотыққыштық тотығу әдісін қолданады.
Фенолдық индекс. Жер беті суында су өсімдіктерінің ыдырау нәтижесінде түзілетін, сондай-ақ қара металлургия, мұнай-химия өнеркәсіптерінің ағынды суларының түсу нәтижесінде түзілетін фенол қосылыстары кездеседі. Тіпті суға фенол өнімдері аз мөлшерде түскеннің өзінде өзіне тән иіс береді, ал хлорлау кезінде хлорфенол түзіліп, ол иісін одан әрі жоғарылатады. Сондықтан ауыз су сапасын бақылау үшін ұшқыш фенолдық қосылыстардың болуы - фенолдық индексті анықтайды, оның мөлшері әрбір су нысандары үшін жеке және тұрақты.
4.3-кестеде су дайындау кезінде қолданылатын реагенттердің қалдық мөлшерінің нормасы және олардың трансформация өнімдері қажеттілігіне орай жұмыс бағдарламасына енгізіледі.
4.3-кесте.
Суды өңдеу үрдісі кезінде түсетін және түзілетін химиялық заттар
Көрсеткіштер |
Өлшем бірлігі |
Нормативтер (шекті рұқсат етілген концентрация-ШРЕК) жоғары емес |
Зияндылық көрсеткіштері |
Қауіптілік класы |
Хлор: |
||||
Бос қалдық |
мг/л |
0,3 0,5 |
орг. |
3 |
Байланысқын қалдық |
мг/л |
0,8 -1,2 |
орг. |
3 |
Хлороформ (суды хлорлау кезінде) |
мг/л |
0,2 |
с.-т. |
2 |
Қалдық озон |
мг/л |
0,3 |
орг. |
|
Формальдегид (суды озондау кезінде) |
мг/л |
0,05 |
с.-т. |
2 |
Полиакриламид |
мг/л |
2,0 |
с.-т. |
2 |
Белсенді кремний қышқылы(Si бойынша) |
мг/л |
10 |
с.-т. |
2 |
Полифосфаттар (по РО4 ) |
мг/л |
3,5 |
орг. |
3 |
Алюминий және темір құрамды коагулянттардың қалдық мөлшері |
мг/л |
"Алюминий", "Темір" көрстекіштернің мәні 3.4-кесте бойынша |
1) суды бос хлормен заласыздандыру кезінде жанасу уақыты 30 минуттан кем емес, ал байланысқан хлормен 60 минуттан кем болмауы керек.
Суды бос және байланысқан хлор бірге кездескенде олардың жалпы концентрациясы 1,2 мг/л-ден аспауы керек.
Жеке жағдайда аймақтық мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық басқармасының келісімімен ауыз суда хлордың мөлшері 1 мл/л-ге дейін жетуі мүмкін;
2) хлороформның нормативі ДДҰ ұсынысына сәйкес қабылданған;
3) қалдық озонның мөлшерін бақылау 12 минуттық жанасу уақытын сақтай отырып, араласу камерасынан кейін жүргізіледі.
3-қосымшада табиғи көздердің антропогендік ластануынан болатын заттардың нормативі берілген. Әрбір затқа зияндылықтың лимиттік көрсеткіші берілген, ол арқылы ШРЕК бекітіледі с.-т. санитарлық-токсикологиялық және орг. органолептикалық) және қауіптілік класы да берілген (1-ші өте қауіптіден 4-ші қауіптілігі орташаға дейін), бұл көрсеткіштерден нақты су құбырына тән көртсеткіштерін таңдап алаып, оны жүйелі түрде бақылау үшін жұмыс бағдарласмасына енгізеді.
Су сапасын органолептикалық көрсеткіштер бойынша бағалау адамның сезіну қабілеттілігіне байланысты. Судың исі, дәмі, түстілігі, лайлылығы жағымсыз болмауы керек (адамға зиянсыз болса да). Бірақ тура бұлай айту біздің білім деңгейімізге байланысты (4.4-кесте).
4.4-кесте.
Көрсеткіштер |
Өлшем бірлігі |
Нормативтер, жоғары емес |
Исі |
баллмен |
222 2 |
Дәмділігі |
баллмен |
2 2 |
Түстілігі |
градуспен |
20 (35) 20 (35) |
Лайлылығы |
ФЛБ (формазин бойынша лайлылық бірлігі); немесе мг/л (каолин бойынша) |
2,6 (3,5) 1,5 (2) 2,6 (3,5)1,5 (2) |
Ескерту. Жақшаның ішінде берілген мөлшерді елді мекендегі санитарлық-эпидемиологиялық жағдай мен қолданылатын су дайындау технологиясын бағалау негізінде нақты сумен қамтамасыз ету жүйесі үшін мемлекеттік бас санитарлық дәрігердің қаулысы бойынша бекітіледі.
Сонымен, судың исі 200С температурада және 600С-ға дейін қыздырғанда 2 баллдан аспауы керек; дәмі мен дәмділігі 20 0С-да 2 балладан аспауы керек; түстілігі 200-тан аспауы керек, лайлылығы бойынша өлшенді заттар 1,5мл/л-ден аспауы керек (каолин бойынша). Күнделікті санитарлық бақылау кезінде иістің (немесе дәмділіктің) өткірлігін бағалу үшін санитарлық дәрігер Г.Н. Красовский (1998) ұсынған сәйкес шкаланы пайдалана алады (4.5-кесте).
4.5-кесте.
Иіс (дәмділік) өткірлігінің шкаласы
Пайда болу сипаты |
Өткірлігін бағалау, баллмен |
Сезілмейді |
0 |
Тұрғындар сезбейді, бірақ тәжірибелі дәм сезгіштер (дегустаторлар) сезеді |
1 |
Тұрғындар ол иіске көңіл бөлгенде ғана сезеді |
2 |
Бірден сезіледі және судың иісіне күмән туады |
3 |
Көңіл бөлгізеді, ішу мүмкін болмайды |
4 |
Исі өте күшсті сезіледі, тұтынуға жарамсыз |
5 |
Берілген органолептикалық көрсеткіштердің ішінен гигиеналық жағынан маңыздысына лайлылық жатады, негізінен ол ұсақ дисперсті өлшенді органикалық және органикалық емес өнімдердің болуынан болады. Жоғары лайлылықтың басты теріс әсеріне ультракүлгіндік залалсыздандыру кезінде микроорганизмдерді қорғайтындығы және бактериялардың өсуін жоғарылатындығы жатады. Сонымен қатар, судағы өлшенді заттар бөлшектеріне вирустардың негізгі бөлігі жұтылады және лайлылықтың төмендеуі залалсыздандыруды жақсартады. Сонымен судың лайлылық көрсеткіші органолептикалық қасиетін ғана төмендетіп қоймай, судың эпидемиялық қауіпсіздігінің де көрсеткіші болып табылады.
Судың лайлылығын фотометрлік әдіспен, яғни зерттелетін су сынамасын стандартты суспензиямен салыстыру арқылы анықтайды. Талдау нәтижелері каолиннің стандартты суспензиясын қолдану кезінде мг/дм3 бірлігінде беріледі, ал формазиннің стандартты суспензиясын қолдану кезінде при ЕМ/дм3 (дм3-та лайлылық бірлігі) өлшем бірлігі қолданылады. Соңғы өлшем бірлікті Формазин бойынша Лайлылық Бірлігі (ФЛБ) деп аталады, ал батыстық терминология бойынша FTU (Formazine Turbidity Unit).
Соңғы жылдары көптеген алдыңғы қатарлы елдерде формазин бойынша лайлылықты өлшеудің фотометрлік әдісі ISO 7027 (Water quality - Determination of turbidity) стандартында қолдау тапты. Бұл стандартқа сәйкес лайлылықтың өлшем бірлігі FNU (Formazine Nephelometric Unit) болп табылады. АҚШ Қоршаған Ортаны Қорғау бойынша Агенттілік (U.S. EPA) және Бүкіл Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымы (ДДҰ) лайлылықты өлшеудің бірлігі NTU (Nephelometric Turbidity Unit) көрсеткішін қолданады. Лайлылықтың негізгі өлшем бірлігі арасындағы қатынас келесідей болады:
1 FTU(ЕМФ) =1 FNU =1 NTU
ДДҰ лайлылықты адам денсаулығына әсерін тигізетіні көрсеткіштер бойынша нормаламайды, біріқ сыртқы көрінісіне қарап, лайлылық 5 NTU (лайлылықтың нефелометрлік бірлігі) мөлшернен аспауы қажет, ал залалсыздандыру мақсаты үшін 1 NTU мөлшерінен аспауы керек.
Судағы өлшенді заттардың әр түрлі гранулометрлік құрамы бар, ол ағысы жоқ суда 10оС температурада бөлшектердің тұну жылдамдығына әсер етеді (4.6-кесте).
4.6-кесте.
Өлшенді бөлшектердің суда тұну уақыты
Өлшенді бөлшектер |
Мөлшері, мм |
Гидравликалық ірілігі, мм/с |
1 м тереңдікте бөлшектердің тұну уақыты |
Коллоидты заттар |
2х10-4 - 1х10-6 |
7х10-6 |
4 жылда |
Ұсақ саз |
1х10-3 - 5х10-4 |
7х10-4 - 17х10-5 |
0.5 - 2 айда |
Саз |
27х10-4 |
5х10-3 |
2 тәулікте |
Лай (батпақ) |
5х10-2 - 27х10-3 |
1.7 - 0.5 |
10 - 30 минутта |
Құм: Ұсақ Орташа Ірі |
0,1 0,5 1,0 |
7,0 50 100 |
2,5 минутта 20 секунтта 10 секунтта |
Күнделікті санитарлық бақылау кезінде А. қаласының Санитарлық эпидемиологиялық бақылау басқармасының санитарлық-гигиеналық зертханасы қаланың су құбыры торабының 3 нұктесінен сынама алды. Су торабына жіберер алдындағы сынаманың талдау нәтижесінде келесі мәліметтер алынды:
жалпы колиформды бактерия 2, |
түстілігі 15 о, |
жалпы микроб саны 18, |
лайлылығы (каолин бойынша) 0,8 мг/л, |
исі мен дәмі 2 балл, |
бериллий 0, |
молибден 0, |
сульфаттар 32 мг/л, |
мышьяк 0,05 мг/л, |
құрғақ қалдық 250 мг/л, |
нитраттар 0,3 мг/л, |
қалдық алюминий 0,5 мг/л, |
полиакриламид 1,0 мг/л, |
темір 0, |
қорғасын 0, |
марганец 0,05 мг/л, |
фтор 0,7 мг/л, |
мыс 0, |
селен 0, |
мырыш 0, |
селен-изотоптар 0, |
жалпы кермектілігі 5,0 мг-экв, |
хлоридтер 24 мг/л, |
байланысқан хлор 0,9 мг/л. |
Су құбыры станциясына жақын орналасқан көшелік су тарату нүктесінен алынған сынама нәтижесі келесідей:
жалпы колиформные бактериялар 4,
микробтық сан 20,
исі мен дәмділігі 2 балл,
лайлылығы 0,8 мг/л, (каолин бойынша)
түстілігі 16 о.
Достық көшесіндегі су құбыры кранынан алынған сынама талдауының нәтижесі келесідей:
жалпы колиформды бактериялар 5,
микробтық сан 40,
исі мен дәмділігі 4 балл,
лайлылығы 0,8 мг/л, (каолин бойынша)
түстілігі 40 о.
Су сапасы туралы қорытынды құрастырыңыз.
Қорытынды: тарату торабына түсер алдындағы, су құбыры станциясына жақын орналасқан көшелік су тарату нүктесінен алынған су сапасы СанЕмН ҚР 3.02.002.04 «Орталықтандырылған ауыз сумен жабдықтау жүйесінің сапасына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжатының талаптарына сәкес келмейді, яғни микробиологиялық көрсеткіштер 1-қосымшаға сәйкес толық алынбаған, суда жалпы колиформды бактериялар бар.
Достық көшесінен алынған су сапасы СанЕмН ҚР 3.02.002.04 «Орталықтандырылған ауыз сумен жабдықтау жүйесінің сапасына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжатының талаптарына сәйкес келмейді, яғни жалпы колиформды бактериялар, исі, дәмдлігі, түстілігі бойынша талаптарға сәйкес келмейді және барлық микробиологиялық көрсеткіштерді толық анықтау керек. Жоғарыда келтірілгендерді ескере отырып, келесі мәліметтерді сұрастыру қажет:
1. Су құбыры станциясының зертханасынан Достық көшесіне жақын жатқан нүктеден алынған су сынамасынң нәтижесін сұрастыру.
2. Жедел түрде Достық көшесіндегі нүктеден қайта сынама алып зерттеу және хлоридтерді, аммонийлі азотты, нитриттерді и нитраттарды анытау қажет.
3. Қайта алынған су сынамасында жалпы колиформды бактериялар саны 100 мл суда 2-ден жоғары кездессе және ыстыққа төзімді колиформды бактериялар, колифагтар кездесетін болса, ішек таяқшасы тобының патогенді бактериялары және энтеровирустарды қоса тексеру қажет.
4. «Суканал» басқармасынан соңғы аптада Достық көшесі торабында апаттық жағдайдың болған, болмағандығын анықтау қажет.
А. қаласының МСЭББД
коммуналдық гигиена бөлімінің
Бас маманы Н.Н. Асанова
2-есеп
Медеу аудандық МСЭББД
бастығы
А.О. Ахметов мырзаға
Су құбыры станциясы Сізге су сапасына зертханалық-өндірістік бақылау жүргізудің жоспарын келісуге ұсынады.
Су құбыры суды М.өзенінен алады, қызмет көрстетін халық саны 25 000 адам. Станцияда су күкірт қышқылды алюминиймен коагуляцияланады, полиакриламид қосылады, хлорланады, фторланады. Су сынамасын алы үшін келесі нүктелер белгіленген:
Су құбыры станциясының бастығы Л.Т.Сулейменов
Су құбыры станциясының бастығы
Л.Т. Сулейменов мырзаға
Н. қаласының Медеу аудандық МСЭББД-і су сапасына зертханалық-өндірістік бақылау жүргізудің жоспарын қарастыра отып, су құбыры станциясының бастығы Сізге төмендегілерді хабарлайды:
№554, 28 шілде 2010ж бұйрықпен бекітілген ҚР СанЕмН «Санитарно-эпидемиологические требования к водоисточникам, хозяйственно-питьевому водоснабжению ,местам культурно-бытового водопользования и безопасности водных объектов» құжатына сәйкес су алу орнында зертхана талдайтын барлық көрстекштертізімін алып келу, су сынамасының жиілігін кем дегенде айына 1 рет алуды жоспарлау қажет;
Органолептикалық көрсеткіштер СанЕмН ҚР 3.02.002.04 «Орталықтандырылған ауыз сумен жабдықтау жүйесінің сапасына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжатының талаптарына сәйкес барлық сынамаларға талдау жүргізу қажет. Химиялық талдауды 2-қосымшаның 1-2 кестесіне сәйкес жүргізу қажет. СанЕмН ҚР 3.02.002.04 «Орталықтандырылған ауыз сумен жабдықтау жүйесінің сапасына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжаты бойынша жылына 4 рет (мезгіл сайын) жүргізу қажет.
Жоғарыда көрсетілген талаптарға сәйкес, су сапасын бақылаудың зертханалық өндірісті жоспарын терңдетіп, қайта қарастыруға алып келу керек.
Н. қаласының Медеу
аудандық МСЭББД бастығы А.О. Ахметов.
Жер асты су көзінен тартылған су құбырының басты имараттарын тексеру.
Жер асты суынан тартылған су құбырының басты имарттарын тексеру кезінде санитарлық дәрігерлер білуі керек: артезиандық ұңғының (4.1-сурет) үш негізгі бөлігі бар: су қабылдайытын сүзгі, суды беретін баған, жоғарғы аузы; атмосфералық жауын-шашыннан қорғау үшін ұңғының аузы жер асты шахтасымен немесе жер беті павильонымен жабдықталады; киілмелі құбырлардың жоғарғы колоннасы жер бетінен 0,5 м-ге дейін жоғары шығып тұруы қажет, ал оның айналасына асфальттанған көпірше жасайды.
Ұңғы аузын ластаушы заттар түспеу үшін, ернемек (фланцев) көмегімен резиналы аралық қабат ұңғының басты бөлігімен тығыз түрде байланыстырылады. Ұңғының басты бөлігі тексеруге ыңғайлы болуы керек, су сынамсын алу үшін краны болады. Ұңғының түбі мен қабырғаларын цементтеу арқылы грунт суының түсуін болдырмайды, ал атмосфералық жауын-шашыннан люктегі герметикалық қақпақшамен тығыз жабалуына байланысты қорғалады.
Пласт аралық қысымды су кезінде сулы деңгейжиек (горизонттың) қысымы суды жер бетіне көтеруге дейін жеткілікті болады, бірақ көбіне су ұңғыда статикалық деңгейде болады және насос арқылы сорып алуға тура келеді. Ұңғыдағы судың деңгейі статикалық деңгейден төмендеп, динамикалық деңгейде болады (4.2-сурет). Суды сорып алу неғұрлым тез болса, динамикалық деңгейі де соғұрлым төмен болады және депрессия түтікшесінің ауданы да жоғары болады, осы арқылы санитарлық күзету аймағының бірінші аймағын анықтайды.
4.2-сурет. Артезиандық ұңғы құрылымының схемасы.
а) ұғы схемасы: 1 су қысымды қабат; 2 сулы қабат; 3,4, 5 киілмелі құбырлар;
6 изоляциалаушы қабат; 7 тығыздаушы білік (сальник); 9 сүзгі, 10 тұндырғыш.
б) ұңғыныңбасты бөлігі: 1 су деңгейін өлшеуге арналған саңылау; 2, 6 резиналы аралық қабат; 4 цементпен құйылған жер, 5 орталықтан тепкіш насосқа, 7, 8 шойынды ернемек (фланцы); 10 киілмелі құбыр, 11 қосымша түтік.
Бұрғылау жұмысын аяқтағаннан кейін ұңғыны құрылыстық су тарту арқылы оны батпақтан, ластаушы заттардан тазартады. Осыдан кейін барып ұңғыны дезинфекциялайды. Бірінші ұңғының су үсті бөлігі, содан кейін барып, су асты бөлігі дезинфекцияланады. Сол үшін статикалық деңгейден төмен тығын бекітіледі, тығыннан жоғары ұңғының бөлігін хлорлы әкпен (белсенді хлордың концентарциясы 50 100 мг/л ) толтырады. 6 сағаттан кейін тығынды алып, ұңғының су асты бөлігіне хлор ерітіндісін жібереді, белсенді хлордың концентрациясы сумен бірге 50 мг/л-ден кем болмауы керек. 6 сағат сумен жанасқаннан кейін ұңғыдан суды сорып алады және микробиологиялық талдау жүргізу үшін су сынамасын алады (заласыздандыру тиімділігін бақылау). Су құбырында кем дегенде екі ұңғы болуы қажет, біреуі жұмысшы, екіншісі резервтік. 2-10 жұмыс жұмыс ұңғыларына екі резервтік ұңғы болуы керек.
Ұңғымадан суды тарту су деңгейіне және ұңғы дебитіне байланысты, бірақ көбіне бұл орталықтан тепкіш насостар қолданылады, оның өнімділігі 200 м3/сағатқа дейін. 500 метрге дейінгі тереңдікте бататын орталықтан тепкіш насостар қолданылады, егер ол 100 метрге дейін болса, өнімділігі 20 м3/сағат болатын құбыршек (шланг) насостар қолданылады. Бірақ барлық жағдайда соратын және қысымды құбыр жалғасытын орындарда ұңғыманың басты бөлігінен тығыздығы жоғары болуы керек. 70 метрден аспайтын тереңдіктегі ұңғымаларды қолдану кезінде ауалы су көтергіш эрливтер қолданылады, олардың құрылымы қарапайым және берік.
Жер беті су көздерінен тартылған су құбыры имараттарын тексеру.
Қазіргі кезде елді мекенді сумен қамтамасыз ету кезінде 84%-дан жоғары мөлшерде жер беті суаттарынан алады. Шарушылық-ауыз сумен қамтамасыз ету кезінде тұрғындар денсаулығына қауіпсіздігі су алу имаратарының орналасу жерін таңдаумен байланысты. Сондықтан гидрологиялық және техника-экономикалық жағдайлармен қоса негізгі, анықтаушы фактор болып табылатын санитарлық жағдайларды да қарастыру қажет.
Өзеннен су алу кезінде имараттарды ағысы бойынша елді мекеннен жоғары, сондай-ақ ағынды суларды құю орнынан жоғары және тереңдігі жеткілікті болуы керек. Иілген жағалықтар осындай талаптарға сәйкес келеді, су алу имараттарының жұмысын нашарлататын құммен аз қамтылған. Су алу орындарын қалдықтар сақтайтын жерге, мал көметін жерге, қыстайын және балық уылдырығы жақын орналсқан жерге орналастыруға болмайды, олар мұз жүру кезінде қорғалуы керек. Санитарлық дәрігер су алу орнын тексеру кезінде осы талаптарды ескеруі қажет.
Су алу орны имараттар түрлерін таңдаудың дұрыс таңдалғандығын бағалау қажет, олардың жағалық (жағадан өзен арнасынан алады), арналық (арнадан жағадан біраз қашықтықтан), инфильтрациялық (инфильтарциялық суды алатын) түрлері бар. Мұз жүру байқалатын өзендерде, сондай-ақ лайлылықты тұндыру жолымен азайту кезінде ожаулық су алу орны (ожау арқылы жасанды құю) қолданылады. Егер өзен өте ластанған кезде және егер өзен арнасы құмды грунттан түзілген болса, инфильтрациялық түрдегі су алу орныдары қолданылады, су грунт түбі арқылы (арна астылық) немесе өзен жағасынан сүзіледі (инфильтрациялық құдықтар, 4.3-сурет).
4.3-сурет. Инфильтрациялық құдық.
Санитарлық дәрігерге таңдау мүмкіндігі тиетін болса, инфильтрациялық су қабылдағышпен алатын арна асты су алу түріне тоқталған дұрыс, өйткені су мөлдірленген, түссіздендірілген, жартылай заласызданған. Бұр арқылы су дайындау технологиясының сатыларынан коагуляция және тұндыру әдістерін алып тастауға болады.
Көп жағдайда жер беті су көзінің суын алдын ала тазарту имараттарының жұмысын нашарлататын өлшенді заттардан, зоопланктоннан (ұсақ суда жүретін тірі организмдер), фитопланктоннан (ұсақ өсімдікті организмдер) тазарту қажет. Суды өлшенді заттар мен планктоннан тазарту үшін микросүзгілер мен барабанды торлар қолданылады.
4.4-сурет. Микросүзгілер (а кесінді, А-А бойынша, б ұзына бойғы кесінді)
1,10 су жіберетін және беретін каналдар; 2 ағынды түтік; 3 жуылған суды жинайтын құйғы (воронка); 6 ұсақ торлы барабан; 7 суды ағызу; 8 шашыратқыштар; 9 кіретін құбыр;
11 микросүзгі камерасы; 12 сүзуші элемент.
Микросүгілер (4.4-сурет) бұл мөлшері 25-50 мкм ұяшықты никель сымдардан құралған торман жабылған үлкен барабандар, ол арқылы су сүзіліп өтеді. Оны басты судың 1 см3 мөлшерінде 1000-нан жоғары фитопланктон клеткалары болған кезде қолдануға болады. Микросүзгілер зоопланктонды толық ұстап қалады, 75-95%-ға дейін диатомды және көк-жасыл балдырларды ұстайды. Микросүзгілердің өнімділігі тәулігіне 45 000 м3. Ауданы 1 м шаршы тор арқылы 4/5 диаметрде батырылатын, сағатына 10-25 л жылдамдықпен сүзіледі. Санитарлық дәрігер микросүзгі барабанының айналу жылдамдығын тексеру керек, ол секундына 0,1 0,3 м болуы керек. Барабанды торлар тек суды ірі заттардан сүзу үшін қолданылады.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер су құбыры тазарту имараттарын тексеру кезінде ауыз судың қазіргі заманғы едәуір тиімді тазарту әдістеріне көңіл бөлген дұрыс. Сонымен флокулянттар ретінде коагулянтты қолданбауға мүмкіндік беретін катионды түрдегі препараттарды пайдалану қажет.
Ауылдық жерлерде баяу сүзгілерді қолданған тиімді, ал ірі қалаларда қолдану іс жүзінде мүмкін емес. Жылдам сүзгілердің ішінен едәуір нәтижелі түріне екі ағынды сүзгі жүйелері КША (коммуналдық шаруашылық академиясы) және ДДФ түрлері жатады. Өзен суының лайлылығы 1500 мг/л және түстілігі 1200 С болғанда, санитарлық дәрігер жанаспалы мөлдірлендіргіш пен флотаторды қолдануды ұсынған дұрыс. Жанаспалы мөлдірлендіргіш (4.5-сурет) жылдам сүзгілердің бір түріне жатады, бірақ онда су дайындау үрдісін қарапайымдандырады, ол бір өзі үш бірде имараттың орын ауытырады: рекция камерасы, тұндырғыш және сүзгі.
4.5-сурет. Жанаспалы мөлдірлендіргіш.
Жанаспалы мөлдірлендіргіштің жұмыс істеу принципі келесідей: имаратқа өңделген суды берер алдында суға қоспалардың тұрақтылығын тез бұзатын коагулянт ерітіндісін құяды. Суды түссіздендіру бос күйде емес, яғни үлпек түзу камерасында жүреді, ал жүктеменің беткі қабатында жанаспалы коагуляция үрдісі жүреді. Коагулянт қосылған тазартылған су мөлдірлегіштің төменгі қабатына ағады және науа орналасқан жерде жүктеме арқылы төменнен жоғары қарай сүзіледі (сүзілу жылдамдығы сағатына 5,5 м-ге дейін).
Тіпті лайлылығы төмен, органика мен темірдің мөлшері көп судың өзі жанаспалы мөлдірлендіргіште нашар сезіледі, яғни темір FeCl3 сияқты темір құрамды коагулянттардың жұмысын нашарлатады. Бұндай жағдайды су дайындау әдісінің ішінде едәуір тиімді флотация әдісі қолданылады, онда судағы диспергирленген ауа көпіршіктермен қоспаның жабысуы жүреді (4.6-сурет). Негізінен су тазарту тиімділігі ауа көпіршіктернің беткейін жабысу мүмкіндігінің төмендеуі байланысты, сол үшін суға беткейлік белсенді заттар (флотореагенттер) қосылады. Мысалы додецилсульфат натрий.
4.6 - сурет. Суды флотациялауға арналған қондырғы
1,8 суды беру және ағызу; 2 реагенттік шаруашылық; 3 араластырғыш; 4 флокуляторлар;
5 флотатор; 6 көпіршікті жинайтын қалта; 7 жылдам сүзгі; 9 сығылған ауаны жіберу;
10 ресивер; 11 диспергатор; 12 шламды рециркуляциялау.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер су құбырының тазарту имараттарын тексергенде, ұқсас жағдайларды кездестіруі мүмін және су тазарату сапасын жақсартудың сәйкес әдісін ұсынуға болады. Қазіргі уақытта көптеген елдердің, сондай-ақ Қазақстанның табиғи сулары тұрмыстық және өндірістік ағындармен ластанады.
Санитарлық дәрігер органикалық және токсикологиялық көрсеткіштер бойынша гигиеналық регламенттен болмашы ауытқу болғанда адам денсаулығына қауіптілігі жоқ (микробиологиялық көрсеткіштен айырмашылығы). Сондықтан шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етуді санитарлық бақылау кезінде ауыз суды залаласыздандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөлу қажет.
Ауыз суды заласыздандыру әр түрлі әдістермен жүргізіледі, бірақ көбіне хлорлау әдісі қолданылады, сирек озондау және ультракүлгінмен сәулелендіру әдістері қолданылады. Хлорлау үрдісінің тиімділігі жанама жолман белсенді қалдық хлор бойынша анықталады, ол бос және байланысқан болуы мүмкін. Байланысқан белсенді хлордың бактериоциттік әсері, бос күйдегіге қарағанда 100 есе әлсіз.
4.7 - сурет. Хлордың суға қосуын мөлшеріне орай қалдық хлор мөлшерінің байланыстылық схемасы.
Санитарлық дәрігер байланысқан хлордың бастапқы суда аммиак және аммоний тұздары болған кезде түзілетіндігін білуі қажет. Егер суда аммиак немесе басқа да азот құрамды қосылыстар болмаған кезде, хлорлау кезінде тек бос хлор пайда болар еді. Суға қосылатын хлордың мөлшерін аздап қана көтерер болсақ, ондағы бос хлордың да мөлшері жоғарылайды (4.7-сурет). Бірақ табиғатта аммиаксыз су болмайды, сондықтан суды хлорлау кезінде үнемі байланысқан хлор түзіледі. Хлор судағы аммиак пен амин тобына жататын тұздарымен байланысып, әр түрлі хлораминдерге (моно-, дихлораминдер, өте тұрақсыз үшхлораминдер) айналады, сондай-ақ байланысқан хлор түзіледі:
NН3 + Н2О = NН4ОН;
С12 + Н2О = НС1О + НС1;
НС1О + NН4ОН = NН2С1 + Н2О;
НСЮ + NН2С1 = NНС12+ Н2О;
НСЮ + NНС12 = НС13 + Н2О.
Бірақ табиғи аммиакқа ұқсас, басқа да азот құрамды қосылыстар антропогенді оргаикалық ластану кезінде суға түседі. Сондықтан су неғұрлым органикамен көбірек ластанса, соғұрлым байланысқан қалдық хлор көп болады да, ал бос хлор мөлшері аз болады. Бұдан басқа моно және дихлорамин арасында қатынас судың рН мөлшеріне қарай өзгереді (4.8-сурет). рН мәні төмен кезде (6,5-ке дейін) дихлораминдер, ал оның мәні жоғары болғанда (7,5-тен жоғары) монохлораминдер түзіледі, батериоциттік белсенділігі 5 есе әлсіз болады. Байланысқан хлордың жоғары бактериоциттік белсенділігі рН мәні төмен болғанда байқалады.
С12 : NН4+ қатынасы кезінде 2-ге дейін (10 мг С12 1 мг N2 мәніне NН4+ түрінде болады) хлораминнің қалдық хлормен тотығуы кезінде судағы байланыс хлордың мөлшері бірден төмендейді (III схеманың бөлігі), яғни В нүктесінің минималды нүктесі сыну нүктесіне дейін. Сыну нүктесінен кейін хлордың әрі қарай мөлшернің ұлғаюы судағы қалдық хлордың концентрациясының өсуімен сипатталады (IV схеманың бөлігі). Бұл бос қалдық хлор деп аталады және бактерициттік белсенділігі өте жоғары.
4.8-сурет. Әр түрлі рН кезінде хлордың байланысу формасы, Е.И. Гончарук, 2006.
а хлор гидролизі, б моно- және дихлораминдердің болуы.
Негізінен хлорлау регентті әдіске жатады, көп жағдайда суда иістің пайда болуымен сипатталады және онда галоген құрамды қосылыстар түзіледі (олардың кейбіреуі канцерогенді) Сондықтан судың қасиеттерін өзгертпейтін физикалық әдістер тиімді болып табылады. Реагентсіз әдістің ішінен ультракүлгін сәулемен залалсыздандыру әдісі едәуір тиімді, оның заласыздандыру тиімділігі фотохимиялық реацияларға негізделген, нәтижесінде микроорганизмдердің ДНК-сы мен РНК-сына, торшалық мембранасына қайтымсыз бұзылыстар алып келіп, микроорганиздердің тіршілігін жоюына алып келеді. Сонымен ультракүлгін сәулелері тек вегетативті бактериялар түрін ғана жойып қоймай, спора түзуші түрлерін де жояды.
Сорып алу түріндегі шамды қондырғыларды қолдану кең таралған, оның негізгі элементіне ультракүлгін шамды блок жатады. Қондырғының ішінде су ағып өтуге арналған кеңістік болады, ал ултракүлгін сәулелерімен жанасу шам ішіндегі арнайы терезе арқылы жүреді. Су құбыры станциясының өнімділігі аз болған кезде (сағатына 30 м3), сәулеленудің жүктемесіз көзі бар қондырғы қолданылады (қысымы төмен сынапты шамдар). Егер станцияның өнімділігі сағатына 30-150 м3 мөлшер аралығында болса, жоғары қысымды жүктемелі шамдары бар қондырғы қолданылады. Жер асты суын пайдалану кезінде оны заласыздандыру үшін қазіргі заманғы қондырғылар ағынды УК-шамдарын қолдану қажет, залалсыздандырылған су корпус арқылы өтеді (4.9-сурет).
4.9-сурет. Ултракүлгін сәулелерімен суды залалсыздандыруға арналған қондырғы (ОВ АКХ-1), Е.И. Гончарук, 2006
а кесінді, б камера бойынша судың қозғалыс схемасы.
1 бақылау терезесі; 2 корпус; 3 аралық бөлгіш; 4 суды ағызу;
5 сынап-кварцтық шам, ПРК-7; 6 кварцтық қаптағыш.
УК-қондырғыға жіберілетін су жақсы тазартылған және келесі талаптарға сәйкес болуы керек:
• түстілігі 35 градустан аспауы қажет.
Ультракүлгіндік залалсыздандырудың артықшылығына жататындар: технологиялық үрдістердің уақытын қысқартады, қондырғының шағындығы, судың дәмдік қасиеті мен химиялық құрыман өзгертпейтіндігі, қондырғының қарапайымдылығы, үрдістің экологиялық тазалығының жарамдылығының жоғарылығы, сондай-ақ су дайындаудың арзандығы. Әдісті таңдау бірінші кезекте бастапқы судың сапасына, алдын ала тазартудың тиімділігі, нақты жағдайда қолдану мүмкіндігі және көрсетілген жағдайды сақтау кезінде санитарлық дәрігер оны жер асты су көзін залаласыздандыру кезінде қолдануға ұсыныс білдіруі қажет.
Орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету.
Қазіргі уақытта Қазақстан тұрғындарының едәуір бөлігі (20%-дай) орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету жүйесін қолданады. Санитарлық заңдылықтың негізгі құжатына ҚР СанЕмН 2005 ж. бекітілген «Орталықтанбаған шаруашылық ауыз-сумен қамтамасыздандыруына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжаты жатады. Орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету жүйесіне суды пайдалану орындарына жібермейтін, тек ауыз суды алу үшін қолданылатын имараттар жатады.
Орталықтандырылмаған шаруашылық ауыз-сумен қамтамасыз ету үшін жер асты суларын пайдалануы қажет. Оларды пайдалану су алу орындары имараттарының аранайы қондырғысын орнату арқылы (тарату торабы және ұңғылар, шахталы және түтікті құдықтар, бұлақтар каптаждары) жүзеге асырылады. Тарату торабы жоқ ұңғылар, құдықтар мен бұлақтар каптаждары (су көзін ашу қондырғысы) тұрғындар тобын және шаруашылық тұрмыстық нысандарды ауыз сумен қамтамасыз ету үшін жасалады. Ұңғылар, құдықтар, бұлақтар каптаждарын орнату орнын таңдау геологиялық және гидрогеологиялық мәліметтер негізінде жүргізіледі.
Орталықтандырылмаған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етудің арнайы қондырғысына жатады:
• каптаж пайдалану мақсатында жер асты суларынң табиғи жолмен ашылып, жер бетіне шығуын қамтамасыз ететін инженерлік-техникалық қондырғы;
• бұлақ (қайнар) жер асты суының жердің бетіне табиғи жинақы шығуы;
• тарату торабы жоқ ұңғыма (скважина) - жер асты суын жер бетіне көтеруге тағайындалған қондырғы;
• құбырлы құдық іргелі қаптаушы құбырлармен бекітілген, цилиндрлі вертикальді каналдар түрінде келетін, жер асты суын алуға арналған қондырғы;
• шахталы құдық сумен қамтамасыз ету мақсатымен жер асты суын алуға жасалған тереңдігі көлденең кесімінен жоғары келетін вертикалды жер қыртысының қазбасы.
Су алу құрылымдарын орнатуға рұқсат етілмейді: жауын және қар суларымен су басатын учаскелерге, ойлы, батпақтанатын, орындарда, қар көшкіні және топырақтың басқа деформация болу орындарында; көліктің қарқынды жүру магистральдерінде 30 м жақын орындарда.
Құдықтарды және бұлақ каптаждарын орнату орындары ластанбаған учаскелерде, ластаушы немесе ластануы ықтимал көздерінен, грунт суларының ағысы бойынша жоғары ең кемінде 50 метрден алшақ орналасқан орыннан таңдап алынуы қажет: әжетханалардан, жуынды төгу шұңқырларынан, тыңайтқыш және улы химикат қоймаларынан, өнеркәсіптік ұйымдардан, канализация құрылымдарынан, ескі істемеуші құдықтардан, мал қораларынан.
Санитарлық дәрігер суды ластаушы көздер мен орталықтанбаған сумен қамтамасыз ету имараттарының (құдықтар, каптаждар) арасындағы қажетті қашықтық мөлшерін дәл есептеу қажет. Бұл мақсат үшін Салтыков-Белицкийдің қарапайым формуласын қолданған дұрыс:
L = ,
мұндағы, L су алу орны мен ластаушы көз арасындағы қажетті қашықтық (м);
k сүзілу коэффициенті фильтрации (м/тәулік); n1 ластаушы көз ауданындағы жер асты суының деңгейі; п2 су алу орны нүктесінде жер асты суының деңгейі;
t ластаушы көзден су алу орнына дейінгі аралықта су ағысының жылдамдық уақыты (батериалдық ластану үшін 200 тәулік, химиялық латану үшін 400 тәулік);
μ топырақтың белсенді кеуектілігі.
Су араласқан жыныс ірі түйіршікті құм немесе гравийден тұрады, яғни берілген формулаға А коэффициенті қосылады:
L = + А,
Ескерту. Сүзілу коэффициенті бұл тартылыс күшіне байланысты судың топыраққа өтуі арасындағы қашықтық.. Орташа түйіршікті құмдар үшін тәулігіне 0,432 м, ұсақ түйіршікті құмдар үшін - 0,043 м, құмдақтар үшін 0,0043 м.
Белсенді кеуектілігі топырақтың механикалық құрамына байланысты су араласатын жыныстың саңылауларының көлемі: ірі түйіршікті құмдар 0,15, ұсақ түйіршікті құмдар 0,35.
А коэффициенті анықталады: А = а1 + а2 + а3, мұндағы а, депрессия түтікшесінің радиусы (ірі түйіршікті құмдар үшін 300 - 400 м, орташа гравий үшін 500-600 м; а2 ластанудың таралу қашықтығы (10-нан 100 м-ге дейін); а3 санитарлық қорғау аумағының мөлшері (1015 м).
Бұлақ каптаждарына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар
Каптаждар жоғары көтерілуші немесе төмен түсуші бұлақтардың (қайнарлардың) жер бетіне шығушы жер асты суларын жинау үшін тағайындалады. Жоғары көтерілуші бұлақтың суын жинау каптажды камераның түбі арқылы, ал төмен түсуші бұлақтардың суын камераның іргесіндегі тесіктері арқылы жүргізіледі.
Каптаждың жанындағы аумақ қоршалып және көркейтіліп, әрқашанда таза ұсталуы, төгілген сулар әрі әкетілуі, мұздарын жарып, шығарылып тұруы керек. Каптаждың маңайында радиуысы 20 метрден жақын жерде кірді жууға және шаюға, машина мен әр түрлі заттарды жууға, малды суаруға рұқсат етілмейді. Құдықтан суды алу үшін қоғамдық шелектер, насостар қолданылуы керек. Каптаждан суды тұрғындардың шелектерімен алуына, қоғамдық шелектен суды алу үшін үйден әкелген ожауларды қолдануына рұқсат етілмейді.
Каптаждағы суды қыста қатып қалуынан қорғау үшін таза сабан, шөп, жаңқалар қолданылады, олар каптажға түспейтін болуы керек. Осы мақсат үшін көңді, шыны мақталарды және басқа синтетикалық материалдарды қолдануға рұқсат етілмейді.
Жылына ең кемінде бір рет каптаждар лайдан тазартылып, құрылымдарына, жабдықтарына жөндеулер жүргізілуі керек. Каптажды тазалау, жуып-шаю және дезинфекциялау ондағы судың сапасының нашарлауында, сондай-ақ таралуы су факторымен байланысты инфекциялық аурулардың тіркелуінде жүргізіліп, соңынан сәйкес акт жазылады. Каптаждарға дезинфекция жасау үшін Қазақстан Республикасы заңнамаларында пайдалануға рұқсатталған заттар қолданылуы керек.
Шахталы құдықты санитарлық тексерудің әдістемесі. Көп жағдайда орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету кезінде шахталы құдықтар қолданылады, сондықтан санитарлық дәрігер оны тексерудің және санациялаудың әдістемесін меңгеруі қажет.
Шахталы құдық ең жоғары орналасқан қысымды емес жер асты су горизонтынан суды алу үшін жасалады және құдық құрамына бас бөлігі, дің (ствол) және суды қабылдау камерасы кіретін, шеңберлі немесе квадрат түріндегі шахты болып табылады. Санитарлық дәрігер құдық суын ластанудан сақтайтын құдықтың негізгі параметрлерін тексеруі қажет (4.10-сурет).
4.10-сурет. Шахталы құдық кесіндісі:
1 донды сүзгі; 2 кеуекті бетоннан жасалған шеңбер; 3 темір бетоннан жаслған шеңбер;
4 қақпақ; 5 қапсырма шеге (ағаштың бөліктерін бір-біріне бекітетін темір); 6 көпірше (отмостка); 7 бұрғы; 8 сазды құлып; 9 қалқа
Құдықтың жер беткі (бас) бөлігі жер бетінен ең кемінде 0,7-0,8 м биік орналасуы керек және құдықтың бас бөлігі қақпамен немесе люкпен жабылатын темірбетонді жапқышпен жаюдықталады. Құдықтың жер бетіндегі барлық бөлігі қалқамен немесе күркемен жабылады. Құдық бас бөлігінің айналасында иленген және тығыздалған саздан немесе майлы саздақтан тереңдігі 2 м және ені 1 м тығыздалдған болу керек. Құдықтың айналасында тастан, кірпіштен, бетоннан немесе асфальттан радиуысы ең кемінде 2 м, құдықтан еңістігі 0,1 м көпірше жасалуы керек. Төгілген суды құдықтан әрі қарай әкетуіне арналған жыра жасалады. Құдықтың айналасы қоршаулы және оның жанында шелектер үшін орындықтар орнатылуы тиісті.
Шахтаны іргелері (қабырғалары) тығыз болып, жер беткі және жоғары жатқан жер асты суларын құдыққа өткізбейтіндей оқшаулану керек. Құдықтың іргелерін қаптау үшін бетонды немесе темірбетонды шеңберлерді, тасты, кірпішті, ағашты қолданады. Іргелерін қаптаушы тас (кірпіш) мықты және суға түс бермейтіндей болып, құрамында қоспарлы жоқ жоғары маркалы цементті қолданып, бетонды немесе темірбетонды шеңбер түрінде қалануы қажет.
Іргелерін ағашпен қаптауда қалыңдығы ең кеменде 15 сантиметр бөренелер түріндегі белгілі тұқымды сүректер таңдап алынуы керек: судан судан жоғары орналасқан бөлігі үшін шырша немесе қарағай, ал оның жинаушы бөлігінде қандыағаш, емен, қарағай ағаштары қолданады. Ағаш материалдары қабығынан тазартылып, тік болып, терең жабдықтары, құрт жеген орындары болмай, саңырауқұлақтармен залалданбауы керек. Сумен бірге топырақтың түсуін және судың лайлануын алдын алу үшін құдықтың түбіне 30 см қалыңдықта кері сүзгіш төселеді.
Шахталы құдықтан суды көтеру үшін әр түрлі конструкциялы су тарқыштарды (қолмен немесе электрлік) қолдану керек. Сондай-ақ бір немесе екі жақтан бұрайтын бұрғыларды, бір немесе екі шелек ілінген дөңгелекті бұрғыларды, берік бекітілген шелекпен жабдықталған су көтергіш «тырнаны» қолдануға рұқсат етіледі.
Жергілікті СЭС барлық құдықтарға санитарлық төлқұжат дайындауы қажет, онда келесі сұрақтар қамтылады:
• құдықтың түбіне дейінгі тереңдігі және қыйманың (шегеннің) жоғарғы бөлігінен судың беткейіне дейінгі қашықтық;
• шахтылы құдықтың орташа тәуліктік дебиті;
• санитарлы-техникалық қондырғы шахта және жер бетілік бөлігінің материалдары, оның санитарлық жағдайы;
• су көтеру тәсілі су алу орны;
• су алу орнында санитарлық күзет аумағының болуы және оның шекаралары;
• құдық пен ластаушы көз арасындағы қашықтық;
• санитарлық-химиялық және микробиологиялық талдаулар бойынша судың сапасы, талдаудың мерзімділігі.
Санитарлық дәрігер сол шахталы құдықты пайдаланатын тұрғындарға қызмет көрсету радиусын және ең алыс жатқан үйдің қашықтығын білуі қажет. Тұрғындарды шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ететін ауылдық құдықтардың саны, ондағы судың сапасы және жеткіліктілігі негізгі сұрақтардың біріне жатады.
Ауыз сумен қамтамасыз ету үшін жарамсыз құдықтарды көміп тастау қажет. Құдықтарды көму үшін оған таза грунт-саз сеуіп, қатты нығыздау қажет. Көмілген құдықтардың үстіндегі жер беті төбе түрінде 0,2 - 0,3 м шығыңқы болуы қажет (грунттың тапталуы орай).
Егер құдық суының микробиологиялық көрсеткіштер бойынша нашарлау себебі анықталмаса және оны жою мүмкін болмағн жағдайда, суды үнемі залалсыздандыру қажет. Санитарлық дәрігер судың тұрақты химиялық ластануы кезінде, құдық суын пайдаланбау және оны көміп тастау туралы шешім қабылдауы қажет.
Ауылдық елді мекенді жергілікті сумен қамтамасыз етуде, оны санитарлық тексеру бағдарламасы:
Шахталы құдықтарға санация (тазалығын күшейту) жүргізудің әдістемесі. Құдықты эксплуатацияға беру алдында, одан кейін жылына 1 реттен кем емес уақытта, сондай-ақ егжей-текжейлі (капиталдық) жөндеуден кейін шахталы құдыққа санация тазарту және дезинфекциялау бойынша шаралар жүргізеді. Санация профилактикалық және эпидемиялық көрсеткіштер бойынша болуы мүмкін. Бірінші кезекте қолайлы эпидемиялық жағдай кезінде де жүргізіле береді, екінші кезекте су жолы арқылы берілетін асқазан-ішек жұқпалы аруларының таралу ошағы анықталған кезде жүргізіледі.
Профилактикалық санацияны құдық жануарлар мен кеміргіштердің өліктерімен, сондай-ақ басқа да бөтен заттармен ластанған кезде жүргізу қажет. Құдыққа санация коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің тікелей бақылауымен арнайы талаптар бойынша жүргізіледі. Ол келесі шаралардан тұрады:
Құдықтың су асты бөлігін алдын-ала дезинфекциялау үшін қажет:
S = π · r2,
мұндағы S қыйманың ауданы; π 3,14; r қыйманың радиусы;
Тік бұрышты қыйманың ауданы (м2) екі жақты көбейту арқылы анықталады (ұзын және қысқа);
Х = ,
мұндығы Х хлорлы әктің қажетті мөлшері (г); V құдықтағы су көлемі (м3);
С құдық суындағы белсенді хлордың қажетті концентрациясы (100 150 г/м3);
А хлорлы әктегі белсенді хлордың болуы (%);
100 тұрақты сандық коэффициент.
Хлорлы әктің есептелген мөлшері суда ерітіліп, құдыққа құйылады. Құдықтағы суды 15 минут бойы шелекті жіберіп, одан қайта көтеріп әбден аралстырады, одан соң 2 сағаттан кейін дезинфекция жүреді. 2 сағаттан кейін құдықтағы су толық сорылып, құдықты лайдан, бөтен заттар тазартады, ал қыйма механикалық жолмен тазартады.
Қыйманың бетін ақырғы дезинфекциялау кезінде (сыртқы және ішкі) 5%-дық хлорлы әк ерітіндісімен 1 м2 ауданды 0,5 дм3 мөлшерде болатындай есеппен залалсыздандыру қажет. Содан кейін құдықты сумен толтырған соң, оның су асты бөлігін белсенді хлордың сондай концентрациясымен қайта дезинфекциялайды, бірақ бұл м3 көлемде есептелмейді, құдықтағы судың 1 литрына сәйкес есептеліп, 6-8 сағат бойы заласыздандырылады. Бұдан кейін судағы қалдық хлордың мөлшерін, исін тексереді және су сынамасын санитарлық-химиялық және бактериологиялық талдау үшін (әрбір 24 сағат сайын үштен кем емес зерттеу жүргізілуі қажет) СЭС-қа жібереді.
Шахталы құдықтағы суды мөлшерлеуші патрондармен залалсыздандыру. Соңғы жылдары құдықтағы суды дезинфекциялауда мөлшерлеуші патрондар көмегімен жүргізу жиі қолдынылады, оның кәдімгі дезинфекциядан айырмашылығы құдық суының ұзақ уақыт залалсыздануын қамтамасыз етеді. Бұндай заласызданандыру келесі жағдайлардыа ұсынылады:
• микробиологиялық көрсеткіштердің санитарлық талаптарға сәйкес келмеуі;
• санитарлық-химиялық көрсеткіштер бойынша судың ластануы;
• құдықты санациялағаннан кейін су сапасының нашарлауы;
• ішек инфекцияларының ошағында ошақты жойғанға дейін.
4.11-сурет. Керамикалық мөлшерлеуші патрон.
Мөлшерлеуші патрондар көмегімен құдық суын заласыздандыруды тек жергілікті СЭС-тің санитарлық дәрігері санитарлық-химиялық және микробиологиялық көрсеткіштер бойынша су сапасын бақылай отырып жүргізеді.
Мөлшерлеуші патрондар бұл 250, 500, немесе 1000 см3 сиымдылық көлемдегі керамикадан жасалған ыдыс (4.11 сурет), оған хлорлы әкті толтырып, құдықтың ішіне тастайды. Салынатын хлорлы әктің қажетті мөлшері құдықтың дебитіне, ондағы судың көлеміне, бастапқы су сапасына, су алу интенсивтілігіне, грунтты судың түсу жылдамдығына байланысты. Судың хлор қажеттілігі құдықтың санитарлық жағдайына тура пропорционал және қыйманың ластану деңгейіне, түбіндегі саз балшықтың мөлшеріне байланысты. Сондықтан мөлшерлеуші паторондарды қолдану құдықты алдын ала тазартудан өткізгеннен кейін және құдықққа дезинфекция жасағаннан кейін ғана тиімді болып табылады.
Мөлшерлеуші патрондардың ішіне препарат толтырмастан бұрын оларды 3 сағат бойы суға салып қояды, содан кейін барып, препаратпен толтырырады, сосын 100 200 см3 су құйып, әбден араластырып, резиналы тығынмен жабады. Құдық суын ұзақ дезинфекциялау үшін патронды жіпке байлап, су айнасынан 0,5 м төменге түсіріп, жіпті құдық қыймасына байлап қояды.
Мөлшерлеуші патрондарды түсіргеннен кейін 6 сағат өткен соң, судағы белсенді қалдық хлор мөлшерін анықтайды. Егер қалдық мөлшер литрына 0,5 мг-нан төмен болса, құдықққа қосымша тағы бір патрон салып, 6 сағат өткен соң қалдық хлорды қайта тексереді. Қажетті концентрацияға жеткізгеннен кейін белсенді қалдық хлор мөлшеріне сәйкес түзету жүргізе отырып, кем дегенде аптасына 1 рет тексереді.
Патронды толтыруға қажетті (кг) дезинфекциялық заттың мөлшерін (Х) санитарлық дәрігер формула бойынша есептейді:
X = 0,07 · Х1 + 0,08 · Х2+ 0,02 · Х3 + 0,14 · Х4,
мұндағы, Х1 құдықтағы су көлемі (м3); Х2 құдықтың дебиті (м3/ч);
Х3 су таратушы (м3/сут); Х4 судың хлор сіңіргіштігі (мг/л).
Формула белсенді хлордың мөлшері 52% болатын препараттар үшін (кальций гипохлориді) есептелген, егер дезинфекция хлорлы әкпен (белсенді хлор мөлшері 25%) жүргізілсе немесе қыс мезгілінде препараттың мөлшерін екі есе ұлғайту қажет.
Ескерту. Құдықтың дебиті (1 м3/сағ) құдықтан суды тез сорып, тарту арқылы алып, формула бойынша оның қайта толу деңгейінің уақытын тіркейді:
Д = ,
мұндағы Д құдықтың дебиті (м3/ч), V сорып алынған судың көлемі (м3);
Т құдықтағы суды сорып алуға және оның су деңгейінің толуына қажетті уақыт қосындысы (минут); 60 тұрақты коэффициент.
Су таратушы (м3/сут) орташы мәні алынады;
Судың хлорсіңіргіштігі (мг/л) тәжірибелі түрде анықталады.
Мөлшерлеуші патрондарды орнату және алмастыруды жергілікті СЭС-тің санитарлық дәрігердің көмекшісі жүргізеді, алмастыру мерзімділгі бір айдан артық болмауы қажет. Пайдаланылған патрондарды қайта қолдануға болады, ол үшін оларды жақсылап жуып, 2-4 сағат бойы уксус қышқылының ерітіндісімен толтырып қояды (1:250), одан кейін қайта жуып, паторндарды қайта қолдануға болады.
Жер асты су құбырының басты имараттарын санитарлық тексеру бағдарламасы
Ашық суаттардың су құбырының басты имараттарын санитарлық тексеру бағдарламасы
Орталықтандырылған ыстық сумен қамтамасыз етуді санитарлық тексеру бағдарламасы.
Сақтық санитарлық бақылау
Шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз етуге сақтық санитарлық бақылау кезінде санитарлық дәрігердің іс-әрекетінде сумен қамтамасыз ету жобасына сараптама жүргізу негізгі шараларға жатады.
Елді мекенді сумен қамтамасыз ету жобасына санитарлық сараптама.
Жергілікті табиғи жағдайлардың әр түрлігіне байланысты, шаруашылық-ауыз су құбырының құрылысы көбіне жеке жоба бойынша жүргізіледі, ал жеке су құбыры имараттары типтік жоба бойынша жүргізіледі. Жоба түсініктеме қазаздан және графикалық материалдардан тұрады. Түсініктеме қағазда су құбыры жобаланатын елді мекеннің сипаттамасы болуы керек, халық саны және олардың су тұтыну есептеулері.
Арнайы зерттеулер нәтижесі бойынша түсініктеме қағазда сумен қамтамасыз ету көзін таңдау және суды талдау нәтижелернін негіздеу, жобаланатын су құбыры мен тазарту имараттарына сипаттама, санитарлық күзету аумағы бойынша сипаттама. Бұл мәліметтерді негіздеу үшін санитарлы-топографиялық, гидрологиялық, гидрогеологиялық мәліметтерді зерттейді, СКА-ның I және II белдеулерінәі шекараларын есептеу және санитарлық және инженерлік деңгейінен ауытқыған шамаларды анықтау. Негізінен СКА-ын ұйымдастыру бойынша материалдар жеке жоба бойынша беріледі.
Жобаның сызбалық материалдары:
• 1 : 5000 1 : 50 000 масштабта су құбыры және тазарту имараттары көрсетілген жағдайлық жоспар;
• 1: 5000 масштабта су құбыры және канализациялық тораптар жолы көрсетілген елді мекеннің бас жоспары;
• 1 : 1000 1 : 2000 масштабта су алу орнының имараттары көрсетілген бас жоспар;
• 1:200 1 :400 масштабта су құбыры имараттарының негізгі сызбалары (жоспар және кесінді).
Кейде жобада сумен қамтамасыз ету сызбасы канализация сызбасымен бірге беріледі, ал шағын елді мекен жобасында инженерлік қондырғылардың жалпы жүйесінде барлық инженерлік жүйелер бірігіп беріледі. Сумен қамтамасыз етудің қарапайым сызбасында бұрыннан бар және жобаланатын сумен қамтамасыз ету жүйелерінің имараттар алаңдары болады: су алу орындары, лайлы алаңдар, насостық станциялар, су тасымалдайтын және жол тораптық су құбыры тораптары болады.
Жер асты су көздерін шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету жобасына сараптама.
Санитарлық дәрігер жобаға сараптама жүргізер алдында жобаның төлқұжат мәліметтерімен танысып, ұсынылған материалдардың толықтығына баға береді. Санитарлық дәрігер қандай-да бір құжат жеткіліксіз болғанда, оны көрсетуді талап етеді. Барлық мәліметтерді 303/т формасына енгізеді:
»
« 19 » наурыз 2007 ж..
I. Жобаны қарастыру хаттамасы
а) жобалауға тапсырма;
б) жобаның түсініктеме қағазы;
в) сызбалық материал;
г) СКА-ның жобасы;
д) ұсыныстар
5. Жоба өңделді: Ақтөбе НИГРИ ЖШС (ТОО).
6. Жоба мәліметтері алынды: « 6 » наурыз 2007 ж.
7. Жобаны қарастыру кезінде бекітілді:
Санитарлық дәрігер ұсынылған құжаттармен дәйекті танысқыннан кейін сараптаманың бес негізгі сұрақтарына жауап беруі қажет: :
Біріншілік сұрақ бойынша санитарлық дәрігер қорытындыны ҚР ҚНмЕ 4.01-02-2001 «Сумен жабдықтау. Сыртқы тораптар мен имараттар» құжаты бойынша береді, онда меншікті су тұтыну нормасы берілген. Меншікті су тұтыну дегеніміз - өнім бірлігіне қарай немесе уақыт аралығына қарай тұтынушыға берілетін су көлемі.
Су құбырымен қамтамасыз етілетін халық саны анықталады, сондай-ақ қосымша су тұтынушылар да анықталады: коммуналдық және тағамдық нысандар, емдеу және балалар мекемелері және т.б. Су құбырының қуаттылығы тұрғын және қоғамдық ғимараттарды, комуналдық нысандарды, өндірістік қажеттілікті, сондай-ақ қала аймағын жууды қамтамасыз етуде жеткілікті болуы қажет. Егер су құбырының қуаттылығы елді мекен үшін жеткіліксіз болса, онда бірінші кезекте сапалы орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету көзі жоқ көп қабатты тұрғын үйлері бар аудандар су жеткіліксіздігінен зардап шегеді.
Зерттеулер көрсеткендей, тұрғындар үшін су шығыны сыртқы су алу құбырларынан және ішкі су құбыры бар, бірақ канализациясы жоқ үйлерде су тұтыну 1 адамға шаққанда тәулігіне 29 л-дан аспайды. Су құбыры мен канализациясы бар үйлерде су тұтыну 1 адамға шаққанда 200 л-ды құрайды, ал ыстық суы бар үйлерде одан да жоғары. Соңғы жылдары канализациялық елді мекендерде ыстық сумен қамтамасыз ету тораптарының да дамуы жоғарылауда. Негізінен меншікті су тұтыну нормасы елді мекеннің (Qтәулік. m м3/тәулік) жайластыру деңгейіне байланысты. Елді мекенде ауыз судың тәуліктік су шығынын есептеу (орташа жылдық) келесі формуламен анықталады:
Qтәулік. m = ,
мұндағы ∑ қосынды белгісі; gж ҚНмЕ-де қабылданған бір адамға шаққандағы меншікті су тұтыну; Nж әр түрлы жайластыру үйлерінде тұратын тұрғындардың есептік саны.
Жобада ауыз су және елді мекенде басқа басқа мақсатта қолданатын су шығыны көрсетілуі қажет: өндірістік, қызмет көрсету саласы, автокөліктерді жуу, көшелерді жуу, субұрқақтардың (фонтандардың) жұмыс істеуі, өрт сөндіру және т.б. Судың тәуліктік шығынының барлық көрсеткіштер қосындысы су көзінің дебитімен салыстырылады, одан кейін елді мекеннің ауыз суға деген қажеттілігінің дұрыс есептелгендігі туралы сәйкес қорытынды беріледі.
Екіншілік сұрақ бойынша (сумен қамтамасыз ету көзін таңдау) санитарлық дәрігер ГОСТ 2761-84 «Источники централизованного хозяйственно-питьевого водоснабжения. Гигиенические, технические требования и правила выбора» құжатын басшылыққа алады ГОСТ 3 бөлімнен және қосымшадан тұрады:
1-бөлім. Негізгі жаңдайлар келесі түрде беріледі:
• су көзін таңдау оның санитарлық үміттілігін есепке ала отырып жүргізіледі және ауыз су ретінде сапасын жақсарту үшін аз шығын жұмсалатын көзді таңдаған дұрыс. Су көзіндегі су мөлшері, су алу орнының орналасатын орын, су көзінің санитарлық жағдайын болжау жағдайлары міндетті түрде бағаланады;
• су сынамасын алу орны, сынаманың өзі және оны талдауды санитарлық қызмет жүргізеді. Су көзінің жарамдылығы туралы қорытындыны тек СЭС береді және үш жылға дейін жарамды, мерзімі біткеннен кейін қайта қорытынды беріледі.
2-бөлім. ГОСТ-тағы санитарлық ережелерде су көзі сапасына қойылатын гигиеналық және техникалық талаптар судың табиғи қасиеттерін, сондай-ақ антропогендік әсер ету мүмкіндігін сипаттайды. Суды өңдеудің дәстүрлі әдістері кейбір заттардың бастапқы мөлшерін төмендетпейді, мысалы судың тұзды құрамы (сульфаттар, хлоридтер, жалпы кермектілігі), сондай-ақ химиялық заттардың концентрациясын төмендететін қарпайым, сенімді әдістер жоқ, сондықтан көрсеткіштер мөлшеріне қойылатын талаптар осыған негізделген. Суда еритін тұздар тазарту имарттары арқылы ұсталмай өтіп кетеді, сондықтан оларды жою үшін арнайы әдістер қажет. Сондықтан МЕМСТ (ГОСТ) «Источники централизованного хозяйственно-питьевого водоснабжения» құжаты барлық санитарлық заңдылықтар ішінен 1984 жылдан кейін өзгертілмей отыр.
Тұщы су көздерінің су құрамының алғашқы талаптарына кейінгі су дайындауға байланыссыз бірқатар көрсеткіштер міндетті көрсеткіштерге жатады: құрғақ қалдық 1000 мг/дм3 мөлшерінен жоғары емес (СЭС рұқсатымен 1500 мг/дм3 мөлшерге жоғарылатуға болады; хлоридтер 350 мг/дм3 мөлшерден жоғары емес, сульфаттар 500 мг/дм3мөлшерден жоғары емес, жалпы кермектілігі 7 мг экв/дм3 мөлшерден жоғары емес (СЭС рұқсатымен - 10 мг экв./дм3 мөлшерге дейін), химиялық заттардың концентрациясы суға арналған ШРЕК-тен аспауы қажет.
Судың кермектілігін судағы кальций және магний тұздарының ерітіндісі түзеді. Кермектілік көрсеткіші мг.экв/литр өлшемінде есептеледі және кермектіліктің 1 мг.экв-де 1 литр суда 20,04 мг Са2+ немесе 12,16 мг Мg2+ тұздарының иондары сәйкес келеді. Кермектіліктің уақытша, тұрақты және жалпы түрі болады. Уақытша кермектілік кальций және магний гидрокарбонатының (Са(НСО3)2 и Мg(НСО3)2) болуына негізделген, ол ұзақ суды қайнату кезінде жойылады: Са(НСО3)2 = СаСО3 + Н2О + СО2.
Түрақты кермектілік, яғни қайнаған судағы кермектілік кальций және магний хлоридттері мен сульфаттарының болуы кезінде шақырылады. Тұрақты кермектіліктің үлкен мәні қондырғының жұмысын бұзатын ерімейтін тұнбалардың су құбыры және су жылытқыш жүйелердің ішінде жиналып қатпар болып қалады. Судың жалпы кермектілігі тұрақты және уақытша кермектіліктің қосындысы болып табылады, бірақ уақытша кермектіліктің көрсеткіштері тұрақты кермектіліктің индекстерінен бірнеше есе жоғары болады. Ауыз судың кермектілік факторы тұрғындар денсаулығының аумақтық ерекшелік жағдайын анықтайды. Жалпы кермектілігі бар су деп есептеледі: 3,5 мг.экв/л-ге дейін жұмсақ; 3,5-тен 7 мг.экв/л-ге дейін орташа; 7-ден 10 мг.экв/л-ге дейін қатты; 10 мг.экв/л-ден жоғары өте қатты.
3.02.002.04 ҚР санитарлық нормалар мен ережелерде, ауыз судың кермектілігі нормаланады - 7 мг.экв/литр. Сонымен бірге санитарлық дәрігер шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету жобасын сараптау кезінде кермектілігі әр түрлі суларды кездестіргенде жобалаушының дұрыс таңдағандығын бағалу қажет.
Кермектіліктің жоғарғы мәні Қазақстанның кейбір орталық және оңтүстік аймақтары үшін тән тұзды топырақтың артезиандық суларында кездеседі. Олар суға жағымсыз дәм береді, күнделікті тұтыну кезінде буындарда тұздың жиналуына алып келеді (полиартрит, остеохондроз). Сонымен бірге кальций және магний иондары ішекте тағамдық заттардың сіңу үрдісін нашарлатып, дерматиттер шақырады, йод жетіспеушілік кезнде ауыз суда кальцийдің жоғары болуы қалқанша бездің ауруына алып келеді.
Ауыз суда кермектіліктің төмен болуы да адам денсаулығы үшін зиянды, бұл кезде тұрғындарда кариесті туғызады, қаңқа сүйегінің беріктігін төмендетеді, организмде ішкі ресурстардың әсерінен кальцийдің жетіспеушілігі байқалады. Сондықтан БДҰ-ның ұсынысымен кермектіліктің төменгі рұқсат етілген деңгейі 1,5 мг.экв/л мөлшерін құрайды.
МЕМСТ құжатының негізгі көрсеткіштеріне сәйкес келмейтін су көздері шаруашылық-ауыз ретінде таңдалынбайды. Химиялық заттар мен микроорганизмдер көрсеткіштері үшін тазарту мен залалсыздандырудың тиімді әдістері қолданылады. Жобаны бағалау кезінде жобаланатын су құбырының қуаттылығы су көзінің дебитінен жоғары болмауын ескеру қажет. Дебит (французша шығын) бұл уақыт бірлігіне қарай су көзінен шығатын су мөлшері. Өлшем бірлігі - л/м3 белгілі-бір уақыт аралығында сек., минут, сағат, тәулік.
Санитарлық үміттілік деңгейі бойынша орталықтандырылған-шаруашылық сумен қамтамасыз ету көздері келесі кезекте таңдалады:
• қатты қабат аралығындағы қысымды су;
• қатты қабат аралығындағы қысымыз су;
• грунттық су;
• жасанды толтырылатын жер асты суы;
• арна аралық су;
• жер беті сулары.
Сумен қамтамасыз ету көзін таңдау бойынша жоба мәліметтерін бағалау кезінде жоғарыда келтірілген ГОСТ 2767-84 құжатының көрсеткіштерін қолданады. Түсініктеме қағазда су көзінің барлық сипаттамасы берілуі қажет, осыған орай санитарлық дәрігер су көзінің гигиеналық жағынан тиімділігін ескеріп, жобалаушы ұйымның дұрыс таңдағандығына баға береді.
Ауыз сумен қамтамасыз ету кезінде санитарлық дәрігер жер асты суларына ерекше көңіл бөлу қажет. Ауыз су мақсатында жарамды жер асты суларын шаруашылық-ауыз су мақсатына қатысы жоқ су ретінде пайдалануға рұқсат етілмейді (ҚНмЕ № 4.01-02.-2001). Тек, жер беті сулары жоқ аудандар үшін және ауыз су сапасындағы жер асты қоры көп болған жағдайда, бұл суларды өндірістік қажеттілікте қолдануға суды қорғау және реттеу бойынша ұйымдар келісімінен кейін ғана рұқсат беріледі. Өндірістік сумен қамтамасыз ету үшін жер беті немесе тазартылған ағынды суларды қолдану мүмкіндігін қарастыру қажет.
Егер жер асты суын қолдану жобаланса, онда жобада гидрогеологтардың және жергілікті санитарлық бақылаудың су құбыры имараттарын салу үшін, учаскенің жарамдылығы туралы қорытынды болуы қажет. Егер ашық суаттарды қолдану жобаланса, онда жобада гидрологиялық мәліметтер болуы қажет, сондай-ақ жергілікті санитарлық бақылау ұйымының жарамдылығы туралы қорытынды болуы қажет.
4.7-кесте
Техногенді факторлардың әсер ету айқындылық деңгейі бойынша жер асты суларының гигиеналық жіктелуі
Техногенді факторлардың жер асты су сапасына әсер ету деңгейі |
Жер асты суларының ластану деңгейі |
Рұқсат етілген |
Фондық көрсеткіштердің мезгілді түрде көтерілуі жыл бойына есептегенде максималды деңгейі гигиеналық нормативтен төмен. |
Әлсіз байқалатын |
Жыл бойында ай сайынғы сынама кезінде техногенді ластану көрсеткіштерінің жоғарылау тенденциясы сақталады. Бұл кезде ластанудың максималды деңгейі гигиеналық норомативтен төмен болады. |
Шекті |
Фондық көрстекіштер тұрақты түрде жоғарылайды, максималды деңгейі ≤ ШРЕК . |
Қауіпті |
Фондық көрстекіштер тұрақты түрде жоғарылайды, максималды деңгейі > ШРЕК. |
Жер беті ластаушыларынан, су тоғандардардан жер асты суларының құрамы мен қасиеттерінің тұрақты өзгерісі кезінде, судың қоректену және жеңілдену аймағының жағдайы өзгерген кезде, сулы деңгейжиектің эксплуатациялық және бірінші деңгейінің өзгерісі кезінде ластанған деп есептеледі. Санитарлық дәрігер Ресей Федерациясының санитарлық заңдылықтарымен қабылданған, гигиеналық жіктелуді пайдаланып, жер асты суларының ластану қауіптілк деңгейін бағалауына болады (4.7-кесте).
Жер асты суларының қоры аз болған кезде шаруашылық ауыз су құбырлары үшін жартылай жер беті суларын да қолдануға болды, ол туралы мәліметтер жобада көрсетілуі қажет. Жобаға санитарлық сараптама жасаудың ролі жобалаушының дұрыс таңдағандығына санитарлық көзқарас бойынша баға беру. Сонымен қатар, жер асты суларының қорын жасанды толтыру жолымен ұлғайту туралы да қарастырған дұрыс.
Жер асты суларын жасанды толтыру әдісі (ЖАСЖТ) жер беті суларын, тіпті ластанған жер беті суларын жер асты сулы қатты қабатқа енгізу болып табылады. Бұл арқылы жер асты суларынң су құбырының өнімділігін ұлғайтады, жоғары ластанған жер беті суларынан салыстырмалы төмен температурадағы (12-13 С0) жоғары сапалы су алуға болады, жер асты суларын жер беті суларымен араластыра отырып, олардың тұздылығы мен кермектілігін төмендетуге болады (едәуір жұмсақ).
Жобаны сараптаудың үшінші негізгі сұрағына су дайындау технологиясының дұрыс таңдалғандығыны баға беру болып табылады. ГОСТ 2761-84 құжатын сәйкес, су көзінің ластану деңгейін, қай класқа жататыындығын анықтап, сапалық нормативіне жеткізу үшін сәйкес су өңдеу әдістерін қолдану қажет. Осы өңдеу әдістерінң көлеміне қарай, барлық су нысандары үш класқа бөлінеді.
СУДЫ ӨҢДЕУДІҢ КЛАСТАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Сумен қамтамасыз етудің жер асты су көздері
1-класс судың сапасы барлық көрсеткіштер бойынша гигиеналық талаптарға сәйкес келеді;
2-класс судың сапасында жеке көрсеткіштер бойынша ауытқулар бар, оларды аэрация, сүзу, залалсыздандыру арқылы жоюға болады;
3-класс 2-класта қарастырылған өңдеу әдістерін, қосымша сүзу, тұндыру, реагенттерді қолдану және т.б. арқылы су сапасын нормаларға дейін жеткізу қажет.
Сумен қамтамасыз етудің жер беті су көздері
1-класс нормативке сәйкес су алу үшін залалсыздандыру, сүзу, коагуляция қолдану немесе қолданбау арқылы тазарту;
2-класс нормативке сәйкес су алу үшін коагуляциялау, тұндыру, сүзу, заласыздандыру әдістерін, фитопанктондар болған жағдайда микросүзгілерді қолдану;
3-класс 2-класта қарастырылған өңдеу әдістерін, қосымша мөлдірлендіру, тотықтырғыш, сорбция әдістерін, заласыздандыру әдістерін қолдану.
Жер асты және жер беті су көздері үшін жіктелу жеке беріледі. Бұл кезде жер асты суының 1-класына жататын су көздерін тазартусыз, залалсыздандырусыз пайдалануға болады, өйткені ол ауыз су сапсының нормасына сәйкес келеді. Жер асты суының 2,3-класқа жататын су көздерін және жер беті суынң барлық 3-класына жататын су көздерін қосымша өңдеуден өткізу қажет. Су көзі класын сумен қамтамасыз ету жобасын өңдейтін ұйым анықтайды.
Егер жер асты су көздері химиялық құрамы бойынша СанНмЕ-ге сәйкес келетін болса, онда жобада оның заласыздандыруы ғана көрсетіледі, оған сарапшылар келісім беруге болады. Негізінен жиі суды коагуляциялау, тұндыру, әр түрлі құрылымдағы жылдам сүзгілерде сүзу әдістері қолданылады. Едәуір жетілген және экономикалық жағынан тиімді тазарту сызбасына жанаспалы мөлдірлендіргіштен суды өткізу жатады.
Сондықтан жобалаушы ұсынған су көзінің тазарту сызбасын бағалау кезінде мақсатын, тиімділік және экономикалық жағынан деңгейін ескерту қажет. Заласыздандыру әдісін таңдау тазартылған судағы химиялық қосылыстардың қалдық мөлшері мен олардың трансформациялану мүмкіндігін есепке алу қажет. Озондау немесе кешенді химия-физикалық әдістерді қолдануды ұсынған дұрыс.
Су құбырының жеке имараттарының учаскеде дұрыс орналастыруын анықтау жер рельефінің жағдайына, таңдалған тазарту сызбасына, климатқа және басқа да жағдайларға байланысты. Санитарлық дәрігер су алу имараттарына арналған аймақта, оны қоршаған ауданда ластаушы көздің, пайдалынылмай қалған ұңғымалардың, карьердің бар-жоқтығын анықтау қажет. Егер жақсы қорғалған артезиандық сулы деңгейжиекті пайдалану ұсынылса, онда орналастыратын ауданды тұрғын ауданға жақын болуға рұқсат етіледі.
Бірақ кезкелген жағдайда топырақ пен грунт суларын ластайтын нысандарға жақын орналастыруға болмайды, оны грунт суларының ағысы бойынша селитебті аумақтан жоғары орналастырған дұрыс. Тіпті пласт аралық су терең емес орналасқан кезде, су қысымды қорғанысы болмаған жағдайда су алу орнын тұрғын аймақ ішінде орнастыруға болмайды.
Санитарлық дәрігер су құбыры торабының конфигурациясын бағалайды, түсініктеме қағаздан аймақтың санитарлық жағдайын, елді мекенге дейін су таратушыны қай жерге орнастыру керектігін болжап, анықтайды. Су құбыры торабы шеңберлі түрде жобалануы қажет, ал тұйықталған түрі ерекше жағдайда ғана рұқсат етіледі. Құбырларды орнастыру кем дегенде 0,5 м тереңдікте орналасуы қажет, тереңдігі үлкен болған сайын, грунттың 20 см-ге дейін мұздауы болады.
Жобаға сараптама жасаудың бесінші негізгі сұрағына санитарлық қорғау аймағын (СҚА) ұйымдастыру жатады. Бұл кезде міндетті құжатқа сол су көзінің СҚА-ы жобасын бекітетін Әкімшіліктің қаулысы болуы қажет. Негізгі нормативтік құжатқа ҚР денсаулық сақтау Министрлігі бқйрығымен бекітілген «Шаруашылықа-ауыз сумен қамтамасыз ететін су көздері мен су құбырларынң санитарлық қорғау аумағын күтіп ұстауға қойылатын санитарылқ-эпидемиологиялық талаптар» атты СанЕмН жатады. Санитарлық ережелерде келесі терминдер мен анықтамалар қолданылған:
• қысымсыз сулар сулы қабаттың жоғарғы бетінде атмосфералық деңгейде қысымы бар жер асты сулары;
• қысымды сулар сулы қабаттың жоғарғы бетінде атмосфералық қысымнан асып түсетін ұыымның ықпалымен қозғалатын жер асты сулары;
• қорғалған жер асты сулары СҚА-ның барлық белдеу шегінде бір тұтас су тіректі жабындысы бар, жеткіліксіз қорғалған жоғарғы сулы қабаттан жергілікті қоректену мүмкіндігін болдырмайтын, қат-қабат аралық сулар (қысымы бар және қысымы жоқ);
• жеткіліксіз қорғалған жер асты сулары жер бетінен кейінгі қысымсыз сулы қабаттағы, сол өзі таратылатын алаңнан қоректенетін, жерасты (топырақ асты) сулары;
• төменгі деңгей (межень) жыл сайын қайталанатын, өзен және көлдердегі су мөлшерінің маусымдық төменгі деңгейі;
• санитарлық-қорғау жолағы шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз ететін су тартқыштың бойыман іргелес жатқан және суды ластанудан қорғауға арналған аумақ.
СҚА-ын ұйымдастыру мүмкіндігі елді мекенді жоспарлау жобасы кезеңінде, сумен қамтамасыз ету көзін таңдау кезінде қарастырылады.
Жер беті және жер асты су көздері арқылы шаруашылық ауыз-сумен қамтамасыз ететін су көздеріне және су құбырының имараттарына СҚА қарастырылуы керек.
СҚА-нің жобасы шаруашылқ ауыз сумен қамтамасыз ету жобасынң құрамдыс бөлігі болып және бір мезгілде дайындалу керек. Пайдаланып отырған су құбырының белгіленген санитарлық қорғау аймағы болмаған жағдайда СҚА-ның жобасы арнайы дайындалады.
СҚА үш белдеуден тұруы керек:
бірінші белдеу (қатал тәртіптегі), құрамына бас тоғанның аумағы, су құбырының имараты орнасқан алаң кіреді және ол бас тоғанды және оның қондырғыларын ластанудан, зақымдалудан сақтауға қызмет етеді;
екінші және үшінші (шектеуші) белдеулер шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ететін су көздерін микробиологиялық және химиялық ластанудан ескертуге арналған аумақ.
Су көздері мен су құбыры имараттарының СҚА-ның әрбір үш белдеуінде арнайы тәртіп бекітіліп, су сапасынң нашарлауын болдырмауға бағытталған шаралар кешені анықталады.
Сумен қамтамасыз ететін жер асты су көздерінің СҚА-ның бірінші белдеуінің шекарасы жеке бас тоғаннан (ұңғымадан, шахталық құдықтан, шегендеуден (каптаж) немесе топталған бас тоған құрылғысының шеткі тоғанынан келесі қашықтықта белгіленеді: қорғалған жер асты суларын пайдаланғанда 30 м, қорғалмаған жер асты суларын пайдаланғанда 50м. Екінші және үшінші белдеулердің шекарасын анықтау барысында, бас тоғанға сулы қат-қабаттан судың құйылуы есепке алынуы керек.
Шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ететін жер бетіндегі су көздері үшін (өзендер, көлдер) СҚА-нің бірінші белдеудегі шекарасын төменгі шектеулерге сәйкес белгілейді:
ағыс бойынан жоғарғы жерде орналасса бас тоғаннан кем дегенде 200 м қашықтықта;
ағыс бойынан төмен орналасса бас тоғаннан 100 м-ден кем емес;
бас тоғанға іргелес жатқан жағасының бойымен жазғы күзгі су тоқтайтын төменгі кемерінң сызбасынан 100-ден кем емес;
бас тоғанға қарама-қарсы бағыттағы жағадағы өзен немесе каналдың кеңдігі 100 м-ден кем болғанда су айдынының барлық беті және жазғы-күзгі су тоқтайтын төменгі су кемерінің сызығынан кеңдігі 50м болатын қарама-қарсы жаға, өзен немесе каналдың кеңдігі 100 м артық болғанда бас тоғаннан кеңдігі 100 м-ден кем емес су айдынынң жолағы.
Су қабылдағыш шөміш түріндегі бас тоғанның бірінші белдеуінің шекарасына шөміштегі су айдынының барлығы кіруге тиіс. Суаттар үшін (су қоймалары, өзендер) су қоймасының барлық бағыттағы айдынына және су қоймасына іргелес жатқан жағасына дейін жазғы-күзгі су деңгейінің төменгі су кемерінің сызығынан 100 м-ден кем болмауы керек.
Ағын судың екінші белдеуінің шекарасы микробтан өздігінен тазалануы мақсатында мынандай қашықтықта болуы керек:
ағыстан жоғары қарай, судың ағу жылдамдығына байланысты су ағар жолдың орташа ені менен ұзындығының немесе оның кейбір бөліктерінде су алатын орындарда белдеу шекарасынан өтетін су мөлшерінің орташа айлық шығыны жазғы-күзгі кезеңде IIА климаттық аудан үшін 5 тәулікке дейін, ал басқа климаттық аудандар үшін кем дегенде 3 тәулік болуы қажет;
ағыстан төмен қарай су алатын орыннан кері соғатын желдің әсерін ескере отырып кем дегенде 250 м;
бүйірдегі шекаралы жазғы-күзгі кезеңдегі су деңгейінің тұсында мынандай қашықтықта орналасуы керек: егер жер рельефі жазық болса 500 м-ден кем емес, жер рельефі таулы болса сумен қамтамасыз ету көзіне қарсы бірінші қыраттың ең жоғарғы нүктесіне дейін егер еңістік жайтақ болса, 750 м-ден кем болмауы, егер еңістік тік болатын болса, 1000 м-ден кем болмауы керек.
Су қоймасындағы СҚА-ның екінші белдеуінің шекарасы бас тоғаннан су акваториясы бойынша айдайтын желкөтерменің (желдің әсерінен су деңгейінің көтерілуі) мөлшері 10%-ға дейін болса, 3 км қашықтықта, ал желкөтерменің мөлшері 10%-дан артық болса, 5 км қашықтықта болуы керек.
Сумен қамтамасыз ететін жер беті су көздерінң СҚА-ның үшінші белдеуінің шекарасы ағыспен жоғары және төмен қарай екінші белдеудің шекарасына сәйкес болып, бүйірдегі шекаралары су айрықтарының бойымен құйылатын суларды есепке ала отырып, 3-5 км шамасында болуға тиіс.
Сумен қамтамасыз ететін жер асты су көздерінің СҚА-ын бекіту үшін келесі мәліметтер қажет:
су көзіндегі су сапасы;
сумен қамтамасыз ету көзі орналасқан аумақтың гидрогеологиялық сипаттамасы; таңдалған су қысымды деңгейжиек (артезиандық қысымды, грунттық - қысымсыз), оның жабындысының тереңдігі, сулы қабаттағы судың мөлшері туралы мәліметтер (пайдалану қор);
жабынды қат-қабаттардың өткізгіштік дәрежесі, қоректендіру аумағындағы судың сапасына әсер ету мүмкіндіктер туралы мәліметтер;
бас тоғанға іргелес жатқан жергілікті жердің санитарлық сипаттамасы; бас тоғаннан ластау көзі болуы мүмкін нысанға дейінгі ара-қашықтық және олардың орналасуы: тасталған ұңғымалар, сіңіруші шұңқырлар, ойықтар, құдықтар, кен орнының өңдеуден кейінгі қалдықтары, жинақтағыштар. Ластаушы көздерге байланысты (шаруашылық нысан) санитарлық дәрігер жер асты суының өзгеру мүмкіндігін болжауға болады (4.8-кесте).
4.8-кесте.
Жер асты суларын негізгі ластаушы көздер.
№№ |
Шаруашылық іс-әрекет нысандары |
Ластаушы заттар |
1. |
Мұнай қорлары |
Мұнай өнімдері, СПАВ, фенолдар. |
2. |
Мұнай өңдейтін кәсіпорындар |
Мұнай өнімдері, фенолдар, СПАВ, қорғасын, нитраттар, толуол. |
3. |
Аэропорттар |
Мұнай өнімдері, фенолдар. |
4. |
Мұнай шығатын қорлар |
Мұнай өнімдері, хлоридтер, фенолдар, СПАВ, сынап, марганец. |
5. |
ҚТҚ-дың полигондары |
Мұнай өнімдері, фенолдар, кадмий, хлоридтер, СПАВ, қорғасын, марганец |
6. |
Өндірістік қалдықтар полигондары. |
Мұнай өнімдері, фенолдар, темір, кадмий, қорғасын, сынап, сурьма, аммоний, никель, хром, бензол. |
7. |
Қалалық тазарту имараттары |
Мұнай өнімдері, фенолдар, темір, аммоний, нитриттар, нитраттар, бром, СПАВ |
8. |
Ауылшаруашылық кәсіпорындары |
Пестицидтер, аммиак, мұнай өнімдері, фенолдар, СПАВ, нитриттер, нитраттар |
9. |
Мұнай және газ құбырлары |
Мұнай өнімдері, СПАВ |
10. |
Тоғандар - тұндырғыштар |
Мұнай өнімдері, СПАВ, бром, бор, аммоний |
11. |
Суару алаңдары |
Мұнай өнімдері, фенолдар, аммоний, нитраттар, нитриттер, хлоридтер |
12. |
Жыныс байыту және металлургиялық кәсіпорындар |
Марганец, темір, сульфаттар, никель, фтор, алюминий, мышьяк, мырыш, қорғасын, сынап, молибден, цианидтер |
Жер беті су көздерінен сумен қамтамасыз етуде СКА-ын бекіту үшін келесі мәліметтер болуы қажет:
су көзіндегі су сапасы;
гидрологиялық мәліметтер: су алу орнындағы қоректену бассейнінің ауданы, беткейлік ағып келу тәртібі, максималды, минималды, орташа су шығыны, су алу орнында судың жылдамдығы мен деңгейі, су көзіндегі болжанатын шығын;
су алу орнындағы су сапасына әсер етітін бассейннің жалпы санитарлық сипаттамасы: бассейннің геологиялық құрылымының сипаттамасы, топырақтың, өсімдіктің, өңделген жерлердің болуы, елді мекен, өндірістік кәсіпорындар (олардың саны, мөлшері, орналасуы, өндіріс сипаты);
су көзіндегі су сапасының нашарлауына әсер ететін себептер, су көзі орналасқан ауданда қатты және сұйық қалдықтарды алып кету тәсілдері мен орны; тұрмыстық және өндірістік ағынды сулардың болуы, ластанған суаттар, ағызылатын ағынды судың мөлшері, оларды тазартатын имараттар және олардың орналасқан орны, ағынды суларды ағызу орны мен су тоған арасындағы қашықтық; тыңайтқыштар мен улы химикаттарды ауыл шаруашылығында қолдану;
басым соғатын желдердің бағыты мен жылдамдығы; су нысанындағы су ағысының жылдамдығы;
СҚА-ның шекараларын жеке белдеулер бойынша есептеу;
су көзі суын өңдеу қажеттігі туарлы мәліметтер (заласыздандыру, мөлдірлендіру, темірсіздендіру және т.б.).
СҚА-ның жоба құрамына келесілер кіреді: мәтіндік бөлім, картографиялық материал және жерді пайдаланушылар мен орындау мерзімдері мен орындаушылар жөнінде келісілген жергілікті басқару органдарынң жоспарлаған шаралры тізбесі мен шешімдернің жобасы кіреді.
Жобаның мәтінінде мынандай жағдайлар көрсетілуі керек:
сумен қамтамасыз ететін көздердің санитарлық жағдайының сипаттамасы, қолданыстағы санитарлық ережелермен қарастырылған судың сапасына жүргізілген талдаулардың қорытынды нәтижелері;
гидрологиялық мәліметтер жер бетіндегі сумен қамтамасыз ету көздері жағдайында немесе гидрологиялық мәліметтер жер асты су көздері жағдайында;
жер асты су көздері мен жер бетіндегі су қоймасының арасындағы өз-ара әсер ететін гидравликалық байланысын сипаттайтын мәліметтер;
СҚА-ның бірінші, екінші, үшінші белдеулердің шекарасын тиісті негіздемелер мен шаралар тізбесінің орындалу мерзімін, жауапты орындаушыларды және қаржыландыру көзін көрсете отырып, анықтау;
санитарлық қорғау аймағына кіретін кіретін барлық белдеулердің аумағын шаруашылыққа пайдалану ережелері мен тәртіптері.
Жобаның картографиялық мәліметтері төмендегідей көлемде беріледі:
СҚА-ның екінші, үшінші белдеулердің ахуалдық жобасы және бас тоғанның, су құрылғылары имаратарының орналасқын алаңдарының орны, сумен қамтамасыз ететін су көздерін және оны қоректендіретін бассейннің алаңдарын төмендегідей масштабта: жер бетіндегі сумен қамтамасыз ету көздері арқылы - 1:50 000 1:100 000, жер асты сулары арқылы 1:10 000 - 1:25 000;
СҚА-ның бірінші белдеуінің жоспары мына масштабта - 1:500 1:1000;
СҚА-ның екінші және үшінші белдеулерінің жоспары, жера асты су көздері жағдайында 1:10 000 1:25 000 масштабында және жер бетіндегі су көздері жағдайында 1:25 000 1:50 000 масштабында және аумақта орналасқан барлық нысандарды көрсете орындалуы керек.
Санитарлық қорғау аумағын ұйымдастыру жобасына баға беру қатал тәртіптегі белдеу мөлшерін қарастырудан басталады. Жер асты су көздерін пайдалану кезінде сулы қат-қабаттың қорғалу деңгейіне байланысты, ол мөлшер 30-50 м қашықтықты құрайды. Сараптаушы сонымен бірге, қатал тәртіпті белдеуде қажетті шаралардың қарастырылғандығын да тексереді: аймағының күзетпен қоршалғандығы; асфальттану; беткейлік ағындардың ағып кету мүмкіндігінің ұйымдастырылғандығы; бөтен адамдардың кіруіне ол жерде тұруына қатаң тыйым салынатындығы; су құбырына қатысы жоқ имараттардың салынуына рұқсат бермеу туралы беріледі.
Қызметкерлерге арналған санитарлық түйін канализация торабына қосылуы қажет. Су өткізбейтін шұңқырлары бар дәретханаларды I және II белдеу шекарасында орналастыру қажет, сұйық қалдықтарды алып кететін вакуумды машина қатал тәртіптегі аумақ шекарасының сыртында болуы қажет.
4.9-кесте.
Жер асты суларынң екінші белдеуіндегі СҚА-ның шекарасындағы микробтық ластанудың жылжуын есептеуге керекті уақыт
Гидрогеологиялық шарттар |
Тм (тәулікпен) |
|
I және II климаттық аудандар шегінде |
III және ІV климаттық аудандар шегінде |
|
1. Жеткіліксіз қорғалған жер асты сулары (жер асты сулары, сол сияқты ашық су қоймасымен тікелей гидравликалық байланысы бар қысымды және қысымсыз қабат арасындағы сулар). |
400 метр (әрі қарай м) |
400 м |
2. Толық қорғалған жер асты сулары (ашық су қоймаларымен тікелей гидравликалық қатысы жоқ қысымды және қысымсыз қабат арасындағы сулар). |
200 м |
100 м |
СҚА-ның бірінші және екінші белдеуінің шекалары есептеу әдісімен бекітіледі. СҚА-ның бұл белдеулерін есептеу сумен қамтамасыз ету көзінің санитарлық, гидрологиялық немесе гидрогеологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, негізделген, сондай-ақ сумен қамтамасыз ету көзі суында микробтық және химиялық ластанудың тұрақтылық деңгейінің айырмашылықтары бойынша есептеледі (4.9-сурет).
СҚА-ның 2 және 3 белдеуінің шекарасын анықтау үшін жобалау практикасында жер асты су көзі құбырында жеңілдетілген есептеу әдісін қолдануға болады. Бұл үшін әрбір су тоғаны ауданында жер асты суының қозғалысын сипаттайтын гидрогеологиялық және гидродинамикалық параметрлерді білу қажет; Q судың дебиті м3/тәулік; h сулы қат-қабаттың қуаттылығы, м; i табиғи ағыс еңістігі; К сүзілу коэффициенті, м/тәулік; q табиғи ағыстың бірлік шығыны, м2/тәулік; μ белсенді кеуектілігі (саңылау көлемінің сулы жыныс көлеміне қатынасы); Т бактериалды ластанудан жер асты қат-қабат суының тазаруы үшін қажетті уақыт.
Бұл параметрлер өзінің мөлшері бойынша әр түлі болады және әр түрлі комбинацияда кездеседі. Сондықтан СҚА-ның екінші белдеу шекарасын анықтау үшін кестеде көрсетілген қорытылған көрсеткіштерді қолдану қажет.
Бұл қорытылған көрсеткіштер келесідей:
А = сулы қат-қабаттың қуаттылығының бірлік су алу мөлшері;
В = , q = Кhi, сондықтан В = - бірлік табиғи ағыстың бас тоғанның дебитіне қатынасы; μ жұмсақ жыныстар үшін 0,15-тен 0,3-ке дейін, таулы жыныстар үшін 0,015-тен 0,05-ке дейін; К сүзілу коэффициенті кесте бойынша анықталды (4.12-кесте); i жер асты суының табиғи ағыс еңістігінің мөлшері 0,001-тен 0,005-ке дейін, ол қандай шекара анықталатындығына байланысты әр түрлі: а) жер асты суларының қозғалысы бойынша жоғарғы шекарасын анықтау кезінде негізінен кездесетін мөлшердің ең үлкен мәні алынады; б) төменгі шекарасын анықтау кезінде, керісінше максималды қор шартты «бассейндер» үшін алынады, сонымен i = Q, және В 0,00-ге тең болады. Q, және h мәндерін жобадан табады.
СҚА-ның екінші белдеу шекарасын анықтау үшін гидрологиялық және гидродинамикалық ерекшеліктерге байланысты сулы қат-қабатта ластаушы заттардың таралу ерекшеліктеріне орай екі негізгі шарттардан әр қайсысы үшін жеке жақын әдістер ұсынылады: а) пайдаланылатын сулы қат-қабаттың жер беті суаттарымен гидравликалық байланысы жоқ бас тоған үшін; б) пайдалануға берілетін сулы қат-қабат пен жер беті суаттар арасында гидравликалық байланыс болуы мүмкін бас тоған үшін.
СҚА-ның екінші белдеуін бекіту үшін жер асты ағысы бойынша жоғарғы (R) және төменгі (r) сондай-ақ бас тоғанның орналасқан жерінің екі жағы (d) да анықталады. Егер Т=100 тәулік болса, кестелік әдісті қолдануға болады. Жер беті су көздері мен сулы қат-қабат арасында гидравликалық байланыс болмаған кездегі бас тоғандар үшін. Алдын ала гидрогеологиялық параметрлердің шынайы мәні бойынша (олар болмаған жағдайда қабылданған белгілі қор бойынша) А және В қорытылған парметрлері есептеледі. Сосын 4.10 және 4.11-кестелерінде А, В және μ паметрлерінің мәні берілген, R, r және d мәндерін табады.
Есептеу мысалдары.
1-есеп.
Орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету үшін тәулігіне 3500 м3 дебиті бар артезиандық ұңғыманы қолдану жобалануда. Сулы қат-қабаттың қуаттылығы 50 м, таулы жыныстармен жабылған, μ - 0,03, әр түрлі жыныстардың сүзілу коэффициенті, К 0,001 м/тәулік, табиғи ағыс еңістігі, i 0,005. Өзенмен гидравликалық байланысы бар. Ағысы бойынша ұңғымадан 150 м жоғары мал шаруашылық кешені орналасқан.
СҚА-ның бірінші және екінші шекарасын есептеңдер. Ұңғымаға арналған учаске дұрыс таңдалған ба?
«Шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ететін су көздері мен су құбырларының санитарлық қорғау аумағын күтіп ұстауға қойылатын санитарлық-эпидемиололгиялық талаптар» туралы саниатрлық-эпидемиологиялық ережелер мен нормаларға сәйкес СҚА-ның бірінші белдеуінің мөлшері жеткіліксіз қорғалған жер асты сулары үшін 50 м.
СҚА-ның 2 және 3 белдеуінің шекарасын анықтау үшін жобалау практикасында жер асты су көзі құбырында жеңілдетілген есептеу әдісін қолдануға болды. Бұл үшін әрбір су тоғаны ауданында жер асты суының қозғалысын сипаттайтын гидрогеологиялық және гидродинамикалық параметрлерді білу қажет; Q судың дебиті м3/тәулік; h сулы қат-қабаттың қуаттылығы, м; i табиғи ағыс еңістігі; К сүзілу коэффициенті, м/тәулік; q табиғи ағыстың бірлік шығыны, м2/тәулік; μ белсенді кеуектілігі (саңылау көлемінің сулы жыныс көлеміне қатынасы); Т бактериалды ластанудан жер асты қат-қабат суының тазаруы үшін қажетті уақыт.
Бұл парметрлер өзінің мөлшері бойынша бір-бірінен ерекшеленеді және көптеген комбинацияда кездеседі. Сондықтан СҚА-ның екінші белдеуін анықтау үшін кестеде көрсетілген қорытылған көрсеткіштер қолданылады.
Бұл қорытылған көрсеткіштер келесідей:
- сулы қат-қабаттың қуаттылық бірлігімен су сынамасының мөлшері;
, g = Khi, ал сондықтан - бірлік табиғи ағыстың бас тоғаннның дебитіне қатынасы; μ - жұмсақ жыныстар үшін 0,15-тен 0,3-ке дейін және таулы жыныстар үшін - 0,015-тен 0,05-ке дейін; К сүзілу коэффициенті 4.12-кетеден анықтайды, i жер асты табиғи ағысының мөлшері, 0,001-ден 0,005-ке дейін.
μ = 0,03
2-есеп.
Ауылдық елді мекенді сумен қамтамасыз етуде құс шаруашылығы фермасынан 300 м қашықтықта ұңғыманы орналастыру жобалануда. Қолданылатын сулы қат-қабаттың қуаттылығы 15 м, орташа түйіршікті құмнан тұрады, әр түрлі жыныстардың сүзілу коффициенті К 10 м/тәулік, табиғи ағыс еңістігі i 0,005. Жер беті суларымен гидравликалық байланысы жоқ. Ұңғыманың жобаланатын дебиті 600 м3/тәулік. Халық саны 8 мың тұрғын.
СҚА-ның екінші белдеуін және ұңғыманың дұрыс орналасқандығын анықтаңыз. Ұсынылған бас тоған бойынша су тұтыну сәйкестігін есептеңіз (колонкалар арқылы су тұтыну).
4.10. «Жер беті су көздерімен гидравликалық байланысы жоқ жер асты су көздері үшін СҚА-ын анықтау» мәліметтері бойынша А - 45, жұмсақ жынысты және В 0,0012, екінші белдеудің мөлшері жер асты ағысы бойынша төмен R = 130 м, жоғары қарай r = 80 м және бас тоғанның екі жағынан d = 100 м.
Шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етуде судың тәуліктік есептік шығынын Q тәулік.m, м3/тәулік, келесі формула бойынша анықталады:
Q тәулік.m = = = 400 м3/тәулік,
мұнда qт - меншікті су тұтыну, ҚР ҚНмЕ 4.01-02-2001 «Сумен жабдықтау. Сыртқы имараттар және тораптар», 1-кесте; Nт - жайластыру деңгейі әр түрлі тұрғын құрылыс ауданындағы тұрғындардың есептік саны.
Ұңғыманың дебиті (600 м3/тәулік) поселкенің меншікті су тұтынуынан (400 м3/тәулік) жоғары және тұрғындардың суға деген қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Жобаны дәйекті түрде сараптағаннан кейін және барлық қарастырылған сұрақтар бойынша баға бергеннен кейін санитарлық дәрігер қортынды береді, қортындыға аймақтық санитарлық қызмет мекемесінің бас дәрігері қол қояды.
4.10-кесте.
4.11-кесте.
4.12-кесте.
Әр түрлі жыныстағы сүзілу коэффициентінің мөлшері (К)
Жыныстың сипаттамасы |
К, м/тәулік |
Су өткізгіштігі жоғары (галечник, ірі түйіршікті құм) Су өткізгіш (құм, сызатты жыныс) Су өткізгіштігі төмен (мергель (бос топырақ, құмды ізбес, әк), құмдақты, құмдасын қыртыс) Су өткізгіштігі өте төмен (сазды, құм тасты, құмдасын қыртыс, балшық топрақты) Су өткізбейтін, су қысымды (саз және т.б.) |
10 10 1 1 0,01 0,01 0,001 0,001 |
V Б Ө Л І М
СУ НЫСАНДАРЫН САНИТАРЛЫҚ ҚОРҒАУ
Ағымды санитарлық бақылау
Санитарлық дәрігердің ағымды санитарлық бақылау кезіндегі негізгі міндеттері келесідей:
• елді мекеннің канализация жүйесін санитарлық бақылау;
• су нысандарының ластануын бағалау, бақыланатын аумақта ластаушы көздерді анықтау;
• канализациялық тазарту имараттарының жұмыс істеу тиімділігін бағалау;
• канализациялық имараттарды жоспарлы түрде бақылау;
• өндірістік және коммуналдық нысандардың іркінді суларының ағызу жағдайын бағалау;
• бақыланатын аумақтағы су нысандарын санитарлық қорғау бойынша шараларды жоспарлау және енгізу.
Елді мекендегі канализация жүйесін санитарлық бақылау. Адамның іс-әрекет тіршілігінің нәтижесінде әр түрлі сипаттағы сұйық қалдықтар пайда болады. Бұл моншалардан, кір жуатын орындардан, бөлмелер мен көшелерді жуғаннан кейін, адам мен жануарлардың физиологиялық бөлінділерінен пайда болатын және өндірістік сұйық қалдықтар.
Іркінді сулар дегеніміз адамның іс-әрекетінде жұмсалған, соның нәтижесінде алғашқы химиялық құрамын өзгертіп, қосымша қоспалар пайда болған сұйық қалдықтар. Іркінді сулардың пайда болуына байланысты олар негізгі үш топқа бөлінеді: қалалық (тұрмыстық, шаруашылық-нәжістік), өндірістік, беткейлік сулар (атмосфералық жауын-шашындар).
Тұрмыстық іркінді сулар нәжістік, яғни дәретханалардан түсетін, негізінен физиологиялық бөлінділермен ластанған сулар және шаруашылық, яғни шаруашылық қалдықтармен ластанған қол жуғыш, ванна, дәретхана сондай-ақ монша, кір жуатын орындардан түсетін іркінді сулар жатады. Тұрмыстық іркінді сулардың құрамы негізінен біркелкі, органикалық заттардың сандық мөлшерімен сипатталады.
Өндірістік іркінді сулардың ластану құрамы керісінше әр түрлі және шығарылатын өнімнің түріне, технологиялық үрдістердің ерекшеліктеріне байланысты. Өндірістік іркінді сулар қоспалар мөлшеріне байланысты, ластанған және шартты таза су деп бөлінеді. Беткейлік іркінді сулар атмосфералық жауын-шашынның түсуіне байланысты пайда болады, құрамы минералды және аздаған органикалық құрамды болады.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің міндеті елді мекен аумағында санитарлық жағдайды қалыптастыруды бақылау болып табылады, яғни іркінді суларды түзілу орындарында өз уақытында жою, канализация көмегімен пайда болған іркінді суларды тазарту, залалсыздандыру және суаттарға құю кезінде бақылау жүргізу. Елді мекен аумағында іркінді суларды ағызу жағдайы аумақтың жайластыру жағдайына, жер бедеріне, климатқа, іркінді сулардың ластану деңгейіне және іркінді сулар құйылатын су нысандарының қуаттылығына байланысты.
Қаланың жайластырылуы су тұтынудың меншікті салмағына, іркінді сулардың көлемі мен олардың ластану деңгейіне байланысты. Жергілікті жер бедері арқылы канализация жүйесінің өзіндік ағызу немесе қысымды жүйесінің құрылымдарын анықтап таңдауға болады. Атмосфералық жауын-шашындардың және беткейлік іркінді сулардың көлемі климатқа байланысты, ал көше жууға арналған су көлемі елді мекеннің санитарлық жағдайының деңгейіне байланысты.
Канализация іркінді суларды қабылдау, тазарту және залалсыздандыру үшін тазарту қондырғыларына дейін тасымалдау үшін қолданылатын инженерлік имараттар кешені. Канализацияланатын нысанның (қала және өндірістік өнеркәсіп) жүйелер элементтері көрсетілген жоспарын канализация сызбасы деп атайды. Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер канализация жүйесінің негізгі түрлерінің құрылымдарын және олардың жұмыс істеу ерекшеліктерін білуі қажет.
5.1-суретте елді мекенде жиі қолданылатын канализация сызбасы көрсетілген. Ол ғимараттың ішкі канализациялық құрылымынан, аулалық канализациялық тораптан, квартал ішілік, көшелік (сыртқы) канализациялық тораптан, насостық станция мен қысымды құбыр-өткізгіштен, тазарту қондырғыларынан және тазартылған іркінді суларды суаттарға құю үшін қолданылатын құрылымдардан тұрады.
5.1-сурет. Елді мекен канализациясының сызбасы.
1 тазарту имараттары; 2 насостық станция; 3 қала сыртындағы коллектор;
4 көшелік торап; 5 аулалық торап; 6 коллектор; 7 квартал ішілік торап;
8 өнеркәсіптік кәсіпорын; 9 жергілікті соратын насостық станция;
10 басты коллектор; 11 дюкер
Көшелік торап. Ғимараттан шыққан іркінді сулар құбыр өткізгіш жүйе арқылы сыртқы канализациялық торапқа ағады, ол елді мекен аумағында орналасуына байланысты аулалық немесе квартал ішілік деп аталады (5.2-сурет). Аулалық торапқа бір немесе бірнеше үйден шыққан іркінді сулар қабылданады. Квартал ішілік торап ғимараттардың ірі тораптарын қабылдайды, аулалық торапқа қосылатын магистралдық жолдардың мөлшеріне байланысты қабылдауы да мүмкін. Аулалық және квартал ішілік тораптардың жолдары ғимараттардың орналасуына, іркінді судың ағу жағдайына, сыртқы канализациялық торапқа және жергілікті жер бедеріне байланысты.
5.2-сурет. Аулалық канализациялық торап
1 тазарту; 2 ағызу; 3 құдықтың негізі; 4 астауша; 5 құдықтың қабырғасы;
6 қақпағы бар люк; 7 аулалық торап құдығы; 8 аулалық торап; 9 суды ағызу; 10 баған;11 бақылау құдығы; 12 сыртқы торап құдығы; 13 мойындық; 14 өтпелі конус; 15 плита; 16 скоба (бірін-біріне бекітетін темір); 17 жұмыс камерасы
Көшелік канализациялық торап квартал ішілік және аулалық іркінді суларды қабылдайтын және іркінді суларды тасымалдайтын жер асты құбыр өткізгіш жүйесі. Канализациялық тораптардың артықшылығы, негізінен өзіндік ағу болып табылады, құбырлар жер бедеріне сәйкес салынады. Елді мекендегі барлық канализациялық аумақ су бөлгіштермен шектелген канализациялық бассейндерге бөлінеді.
Коллектор дегеніміз - бірнеше көше жолдарынан іркінді суларды жинайтын канализациялық құбыр өткізгіштер. Олар канализациялық бассейннен (бірнеше бассейндер басты коллектор) басталуы мүмкін немесе іркінді суды елді мекеннен тыс жаққа алып кетуі (қала сыртындағы алып кететін коллектор) мүмкін. Басты коллектор әр түрлі коллекторлардан барлық категориядағы іркінді суларды қабылдайды. Торапты қарау және тазарту үшін онда бақылау құдықтарын орналастырады, ал беткейлік іркінді суларды қабылдау үшін - беті метал торлармен жабылған жаңбыр қабылдағыштар қолданылады.
Коллектор өте тереңде жатқанда іркінді суларды көтеру үшін қысымды құбыр өткізгіштер бойынша тазарту қондырғыларына іркінді суды жеткізу үшін насостық станция орналастырылады. Канализациялық насостық станциялар жергілікті, аудандық және басты болуы мүмкін. Жергілікті түрі бір немесе бірнеше ғимараттан іркінді суды тазарту үшін, ал аудандық барлық аудандардан немесе іркінді судың негізгі бөлігін тазарту қондырғыларына тарту үшін қолданылады. Тазарту қондырғыларын елді мекеннің орналасқан жеріне байланысты өзен ағысы бойынша төмен жағында орналастырған дұрыс. Іркінді суларды тазартып, залалсыздандырғаннан кейін ағызу арқылы суаттарға құйылады.
Қалалық іркінді суларды ағызып тасымалдауға орай, канализация жүйесінің келесі түрлері қолданылады: жалпы ағызатын, дараланған (толық және толық емес), жартылай дараланған және біріктірілген. Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер елді мекеннің бас жоспар жобасын сараптау кезінде канализация жүйесін таңдауда мақсаттылығын бағалау қажет.
5.3-сурет. Жалпы ағызатын канализацияның сызбасы.
Канализацияның жалпы ағызатын жүйесінде (5.3-сурет) іркінді сулардың барлық түрлері тазарту имараттарына бір канализациялық торап арқылы жіберіледі. Сызбада квартал ішілік торап, көшелік торап, канализация бассейнінің коллекторы, бас коллектор, қала сыртындағы коллектор, зауыттық торап, насостық станция, тазарту имараттары және іркінді суды ағызу түрі көрсетілген. Коллекторларды трассировкалау жергілікті төменгі учаскелерде қолданылады, ол көшелік тораптың жоғары жатқан учаскелеріне тығынды қамтамасыз етеді.
Канализациялық торап бақылауға, жууға және тазартуға ыңғайлы болуы керек, сондықтан оларда бақылау құдықтары салынады. Атмосфералық жауын-шашындарды қабылдау үшін бетінде метал торы бар дөңгелек немесе үш бұрышты құдық секілді жауын қабылдағыштар қолданылады.
Коллекторлар темір жолмен, өзендермен, ойпаттармен қиылысқан кезде дюкерлер, эстакад және т.б. орнату жолдарын қолданады. Тазарту имараттарына іркінді сулардың өзіндік ағып баруына мүмкіндік болмаған кезде, едәуір биік учаскелерден іркінді суларды жоғары көтеру қажеттігі кезінде, торапта канализациялық насостық станцияны орналастырады. Жалпы ағызатын жүйе жетілдірілмеген, өйткені қатты жауын-шашын кезінде іркінді сулар тазату имараттарына бармай-ақ, суаттарға құйылып кетеді. Сонымен бірге, өте жоғары жүктеме кезінде (көктемгі еріген қар) 70 %-ға дейінгі іркінді сулар тазартылмай суаттарға құйылады.
Дараланған жүйе толық және толық емес деп екіге бөлінеді. Толық дараланған жүйеде (5.4-сурет) іркінді сулардың барлық түрлері (тұрмыстық, өндірістік, беткейлік) жеке жер асты тораптарыман тасымалданады. Негізінен елді мекенде жер астында екі құбыр тораптары салынады: тұрмыстық және беткейлік іркінді сулар үшін. Толық дараланған жүйеде екі коллектор орналастырылады: тұрмыстық және жауын-шашындық. Өндірістік іркінді сулар өндіріс орнында тазартылғаннан кейін, тұрмыстық іркінді сулардың торабына құйылады. Жартылай дараланған жүйеде жер астында бір ғана торап болады (тұрмыстық және өндірістік іркінді сулар үшін), ал беткейлік іркінді сулар ашық каналдармен, астаушалармен ағады.
5.4-сурет. Толық дараланған канализация сызбасы
1 тұрмыстық ағындар торабы; 2 өндірістік-жауын-шашындық ағындар торабы; 3 өндірістік кәсіпорындар; 4 қала шекарасы; 5 атмосфералық және шартты таза өндірістік іркінді суларды ағызу; 6 қысымды құбыр өткізгіштер; 7 тазарту имараттары; 8 тазартылған тұрмыстық және өндірістік іркінді сулар.
Жартылай дараланған жүйенің (рис. 5.5) толық дараланған жүйеден айырмашылығы көшелік коллектордың бас коллектормен қосылған жерінде іркінді суларды ағызуға арналған бөлгіш камера орнатылады. Бұл камералар қатты жауын-шашын кезінде жауын-шашын ағындарын бас коллекторды айналып, тазартусыз суаттарға ағызуға мүмкіндік береді.
5.5-сурет. Жартылай дараланған канализацияның сызбасы
1 жауын-шашын суларын ағызу; 2 су жинайтын камера; 3 өндірістік кәсіпорын;
4 қала шекарасы; 5 тұрмыстық ағындар торабы; 6 өндірістік жауын-шашын ағындар торабы;
7 бас насостық станция; 8 қысымды құбыр өткізгіштер; 9 тазарту имараттары;
10 тазартылған іркінді суларды ағызу.
Бұл кезде суаттардың ластану қаупі туады, сондықтан канализацияның жартылай дараланған түрін жауын-шашынның түсу жиілігі 1 гектарға шаққанда сағатына 90 л-ден аспайтын елді мекендерде қолдану қажет. Сонымен бірге, беткейлік елді мекен орналасқан жерге, су алу орнының қатаң тәртіптегі аумағына құюға рұқсат етілмейді. Бұрынғы ірі елді мекендерде жер бедеріне және жайластыру деңгейіне байланысты ағынды суды алып кетудің әр түрлі комбинацияларын қолданған. Көптеген дамыған елдерде қазіргі уақытта канализацияның дамыған жүйесінің құрылысын дұрыс деп есептейді.
Санитарлық дәрігер елді мекеннің жоба материалдарына сараптама бере отырып немесе пайдаланылып жатқан канализация жүйесін тексергенде нақты табиғи және экономикалық жағдайларға байланысты едәуір шынайы шешімдер қабылдауы тиіс. Құрылыс салудың отандық практикасында бірінші кезекте канализацияның толық емес дараланған түрі қолданылды.
Өндірістік аудандарды канализациялау кезінде, негізінен толық дараланған жүйе бойынша қарастыру қажет. Жалпы ағызатын канализация жүйесін гигиеналық жағынан жетілмеуіне байланысты, құрылыс салу кезіндегі жүйеге байланысты ескі елді мекендерде ғана сақталған. Бұндай қалаларды қайта салу кезінде біріккен жүйені қолданған дұрыс деп есептейді. Жаңадан салынған қалалардың бас жоспарында канализацияның дараланған жүйесі қарастырылуы қажет.
ҚНмЕ «Канализация. Наружные сети и сооружения» құжатында, елді мекеннің канализация жүйесін жобалау кезінде тұрғын ғимараттардан тұрмыстық іркінді суларды ағызу кезінде орташа тәуліктік ағуын есептеуде (бір жылда) су тұтынудың (1 жылдағы) орташа тәуліктік меншікті шығынына тура сәйкес келеді, бұл кезде аумақты жуу және жасыл-желектерді суаруға кететін шығын есептелмейді (2.1 н.). Канализацияланбаған аудандарда бір тұрғынға шаққандағы ағызылатын судың меншікті мөлшері тәулігіне 25 л-ге тең (2.4 н.).
ҚНмЕ «Канализация. Наружные сети и сооружения» құжатында, елді мекендерді канализациялаудың келесі жүйелері қарастырылған: дараланған толық немесе толық емес, жартылай дараланған, сондай-ақ біріктірілген (комбинирленген) түрлері. Беткей суларды су ағызудың ашық жүйесі бойынша ағызу санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің келісімі бойынша және су нысандарын қорғау мен балық қорын қорғау ұйымдарының реттеуі бойынша жүргізіледі (3.1 н.).
Канализация жүйесін таңдау кезінде беткейлік іркінді суларды тазартуға қойылатын талаптар, климаттық жағдайлар, жергілікті жер бедері және басқа да факторлар есепке алынады. Жауын-шашын жиілігі 1 гектарына сағатына 90 л-дан аз түсетін аудандарда канализациялаудың жартылай дараланған жүйесі қолданылады (п. 3.2).
Кіші елді мекен орындарындарын канализациялау кезінде негізінен толық емес дараланған жүйе қарастырылады (3.3 н.). Кіші елді мекендерді канализациядауда негізінен бір немесе бірнеше елді мекен үшін, жеке ғимарат топтары мен өндірістік аймақтар үшін канлизацияның орталықтандырылған сызбасы қолданылады.
Канализацияның орталықтандырылған сызбасын тұрғын және өндірістік аймақтар үшін біріктірілген жоба ретінде қарастырады, бірақ бұл кезде мал қиы бар іркінді сулар ескерілмейді ( 3.4 н.).
Канализацияның орталықтандырылмаған жүйесі рұқсат етіледі:
сумен қамтамасыз ету үшін қолданылатын сулы горизонтқа зиянды қауіптілігі жоқ кезде;
жеке және бір топ ғимараттарды канализациялау қажеттілігі кезінде;
канализациялауды бірінші кезекте қажет ететін нысандар (аурухана, мектеп, балалар бақшасы, әкімшіліктік-шаруашылық ғимараттар және т.б.) үшін елді мекенде орталықтандырылған канализациялау жүйесі болмаған жағдайда, сондай-ақ елді мекен құрылысын салудың бірінші сатысы үшін, канализациялау нысандарының 500 м қашықтықтан кем емес жерде орналасуы кезінде (3.5 н.).
Су нысандарының ластану деңгейін бағалау. Су нысандары суының сапасына қойылатын талаптарды санитарлық дәрігер бақыланатын кесіндіде (кесінді дегеніміз - өзеннің көлденең кесіндісі), іркінді суларды құю орнынан өзен ағысы бойынша төмен орналасқан жерде, жақын жатқан су пайдаланатын жерден 1 км қашықтықта және ағысы жоқ суаттарда су ағызатын орынның екі жағынан 1 км қашықтықта тексереді.
Су пайдалану түрін санитарлық-эпидемиологиялық қызмет іркінді суларды ағызу нүктесінен ең жақын орналасқан елді мекен су нысанын қалай пайдаланатынына орай анықтайды. Суаттарға іркінді суды құйғаннан кейін оның сапасы №554, 28 шілде 2010ж бұйрықпен бекітілген ҚР СанЕмН «Санитарно-эпидемиологические требования к водоисточникам, хозяйственно-питьевому водоснабжению ,местам культурно-бытового водопользования и безопасности водных объектов» туралы құжаттың талаптарына сәйкес болмаған жағдайда, осыған орай су тұтынуға шектеу болған кезде, ондай суаттарды ластанған деп есептейді. Сондықтан іркінді сулардың құрамы нормаланбайды, негізінен елді мекен орнынан 1 км жоғары қашықтықтағы өзен суының сапасы нормаланады.
Су пайдаланудың қалыпты жағдайы үшін су нысандарының ластану деңгейі бойынша жіктелуі өңделген (5.1-кесте). Ол санитарлық заңнамалардың негізгі принципі судың химиялық және бактериялық ластануының тұрғындарға және табиғатқа қолайсыз әсерінен сақтауға негізделген. Жіктелу бойынша су нысандары суының ластануының төрт зияндылық критерийі бойынша бағалау көрсеткіштері берілген: органолептикалық, токсикологиялық, жалпы санитарлық, бактериологиялық. Су нысаны суының ластану деңгейі рұқсат етілген, орташа, жоғары, өте жоғары түрде бағаланады.
5.1-кесте.
Ластану деңгейі бойынша су нысандарының гигиеналық жіктелуі
Ластану деңгейі |
I, II категорияға жататын су нысандарының ластануын бағалау көрсеткіштері |
|||||||
органолептикалық |
токсиколо-гиялық. |
санитарлық тәртібі |
бактериоло- гиялық |
ластану индексі |
||||
Исі, дәмділігі, баллмен |
ШРЕКорг (жоғары -лау деңгейі) |
ШРЕКтокс (жоғары-лау деңгейі) |
ОБҚ20 мг/л |
Еріген О2, мг/л |
1 л-ғы ЛІТ (ЛКП) |
|||
I |
II |
|||||||
Рұқсат етілген Орташа Жоғары Өте жоғары |
2 3 4 > 4 |
1 4 8 > 8 |
1 3 10 100 |
3 6 8 > 8 |
6 8 10 >10 |
4 3 2 1 |
<1·104 1·104-1·105 1·105-106 > 1·106 |
0 1 2 3 |
Ластанудың рұқсат етілген деңгейі Тұрғындардың шектеусіз барлық су пайдалану түрлері үшін су нысанының жарамдылығын анықтайды.
Ластану деңгейі орташа су нысанында тұрғындардың мәдени-тұрмыстық мақсатта су пайдалану үшін белгілі қауіптілігі анықталады. Оны шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету көзі ретінде тұтынғанда су құбыры тазарту имараттарында химиялық ластану деңгейі өзгеріссіз қалған, осының нәтижесінде тұрғындар арасында алғашқы белгілері пайда болады, әсіресе 1 және 2 кластағы заттар суда болған кезде.
Ластанудың жоғары деңгейі су нысанында мәдени-тұрмыстық су пайдалану мақсатында қауіптілігінің жоғары екендігін көрсетеді. Бұндай су нысандарын су құбыры имараттарында су дайындау үрдісінде улы заттарды жоюдың қиындығына орай шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету көзі ретінде пайдалану мүмкін емес. Ауыз су ретінде тұтынуда ластанудың жоғары деңгейіне байланысты, сондай-ақ 1 және 2 класс қауіптілік деңгейіне жататын заттар болған кезде тұрғындар арасында улану симптомдары және кейінгі салдар әсері дамуы мүмкін.
Ластанудың өте жоғары деңгейі су пайдаланудың барлық түрлері үшін мүлдем жарамсыздығын анықтайды. Гигиеналық көзқарас бойынша ластану деңгейі өте жоғары және су нысаны суын өте аз уақыт пайдалағанның өзінде тұрғындар денсаулығына қауіп туғызады.
Суаттың жалпы санитарлық жағдайы ластану индексімен сипатталады, ол максималды деңгейге дейін өзгере отырып, бағалау көрсеткіштері (лимиттік көрсеткіш) бойынша бекітіледі. Ластану индексі 0 кезінде суаттарды шектеусіз қолдануға болады, индекс 1 болғанда орташа ластанған және су пайдалну жартылай шектелген, индекс 2 болғанда су нысанының ластануы айқын көрінеді және су пайдаланудың барлық түлері үшін толық жарамсыз, индекс 3 кезінде суды өте аз мөлшерде пайдаланғанның өзінде адам денсаулығы үшін қауіпті болып табылады.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер гигиеналық жіктелуді қолдана отырып, қажетті құжаттарды пайлаланып, тиісті аумақтағы кез-келген су нысанының ластану деңгейіне баға бере алады, сондай-ақ оның негізгі су көзі ретіндегі ролін анықтайды және бірінші кезектегі сауықтыру шараларын ұсынады. Көп жылғы зерттеулер көрсеткендей, табиғи сулардың негізгі ластаушы көзіне әр түрлі канализациялық жүйелер арқылы суаттарға құйылатын іркінді сулар жатады.
Су нысанын санитарлық тексеру.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер ағымды санитарлық бақылау кезінде бактериологиялық және санитарлық-токсикологиялық талдау үшін су нысанынан су сынамасын алып тексеру жүргізу қажет. Бірінші кезекте санитарлық-топографиялық тексеруде іркінді сулардың барлық ұйымдастырылған құю түрлерін және жер беткейлік ағындардың ұйымдастырылмаған түрлерін анықтау қажет. Сонымен қатар төмендегі мәліметтерді анықтау қажет:
• іркінді сулардың мөлшері (м3/сағат) және құю тәртібі;
• ағындардың құрамындағы қандай заттар негізгі ластаушыларға жататындығын;
• шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету, шомылу, спортпен шұғылдану және т.б. мақсатта пайдалану үшін су нысанның қандай бөлігін қолданатынын;
• суаттың қуаттылығын, өзеннің ағыс жылдамдығын, су нысанының тереңдігін;
• ағындардың қолайсыз әсерін (су бетінде қабықшаның пайда болуы, жағалық өсімдіктерде мұнай дақтарының пайда болуы, суда түстің, иістің пайда болуы);
• тұрғындардың су тұтыну жағдайы және оның нашарлауы.
Талдау үшін су сынамасы жағадан немесе қайықтан нақты жағдайға байланысты алынады (өзеннің ені, су нысанының жағалық биіктігі, оңай алынуы, жағадағы судың тереңдігі). Сынаманы су бетінен 0,5 м тереңдікте, су нысанының ортасынан және екі жақ жағадан 5-10 м қашықтықтан алады. Сынама алу кезеңділігі су нысанының санитарлық жағдай деңгейімен анықталады.
Санитарлық дәрігер су нысаны ластанбаған кезде мезгілге байланысты жылына екі рет бір реттік сынама алумен шектеледі: жазғы, биологиялық және химиялық үрдістер едәуір белсенді кезде және қысқы, суаттарда өзін-өзі тазартуға қолайлы жағдайдың төмендейтін уақытында жүргізіледі.
Су нысанының санитарлық тәртібіне динамикалық бақылау жүргізу кезінде және ағындардың әсерін бағалау кезінде, су пайдалану орнынан ағысы бойынша 1 км жоғары және төмен жердегі орындардан ай сайын сынама алу керек.
СанЕмН-да ескертілген ластану көрсеткіштері бойынша су сынамаларына талдау жүргізіледі: өлшенді заттар, рН, органолептикалық көрсеткіштер, еріген оттегі, ОБҚ, бактериялық ластану, негізгі улы заттардың болуы және т.б.
Су нысанында тұрмыстық және өндірістік ағындарды құятын, кемелер тоқтайтын, орман ағаштарын ағызып тасымалдау, малдарды суаруға арналған арнайы учаскелер бекітіледі. Су пайдалану орны мен сипаты анықталады: орталықтандырылған және орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету үшін су алу орны, суға шомылатын және спортпен шұғылданатын орын және т.б. Судың бетінде қалқып жүрген қабықша мен майдың болуына, судың исі мен түсінің өзгеруіне, сондай-ақ жағалық өсімдіктердің өсу жағдайына көңіл бөледі. Суаттың ластануы бойынша сол жағада тұратын тұрғындардың шағымдарын жинайды және төмендегі карта бойынша сауалнама жүргізеді.
Іркінді сулармен су нысандарының ластану аудандарында тұратын халыққа жүргізілетін сауалнама
Сауал алу уақыты Карта толтырушының қолы
Қалалық тазарту имараттарының жұмыс тиімділігін бағалау.
Тазарту имараттарының жұмыс тиімділігін бағалау кезінде санитарлық дәрігердің негізгі міндеті жобалық немесе нормативтік көрсеткіштерге сәйкес, іркінді суды тазартудың сапасын анықтау болып табылады. Тазарту имараттарының жұмыс істеу көрсеткіштері іркінді сулар сынамаларының ұсынылған талдау (орташа тәуліктік) негізінде анықталады. Сынама алу «Қалалық канализация имараттарының жұмысын технологиялық бақылау әдістемесі» құжатына сәйкес жүргізіледі. Сынама алу кестесі мемлекеттік санитарлық бақылау мекемелерінің келісімімен бекітіледі. Сынаманы автоматты түрде сынама алғыш құралдарымен алады.
Егер іркінді сулардың сапалық көрсеткіштерінің сандық мәні жобалық немесе нормативтік мәліметерден жоғары болса, санитарлық дәрігер жобалық немесе нормативтік көрсеткіштерден ауытқу себебін анықтау мақсатында қалалық тазарту имараттарының құрамына кіретін әрбір жеке имараттың жұмыс тиімділігін бағалауды тазарту станциясының басшылығынан талап ету қажет.
Тазарту имараттары іркінді суларды тазарту тереңдігі бойынша санитарлық мекемелер бекіткен, СанЕмН 3.02.003.04 «Жер беті суларын ластанудан қорғау үшін қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» туралы құжатына сәйкес, гигиеналық талаптарға сәйкес болмауы мүмкін, осы жағдайда әрбір имараттың жоба параметрлеріне сәйкес бағаланады.
Торлар ағынды судағы ірі заттарды, негізінен органикалық түрдегі (тоқыма, қағаз, ас үй қалдықтары және т.б.) заттарды ұстауға арналған, бұл кейінгі имараттардың қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Торлардан алынған қалдықтар арнайы уақытшта майдаланады немесе санэпидбақылауының келісімі бойынша станциядан басқа жаққа өңдеуге алып кетеді.
Құм ұстағыштар іркінді сулардағы ірі ластаушы заттарды, негізінен органикалық емес түрдегі заттарды (құмның мөлшері 0,25 мм және одан жоғары) ұстауға арналған, насостық станцияның және тұнбаларды өңдеу имарттарының қалыпты жұмыс істеуі үшін қажет. Құм ұстағыштардың технологиялық жұмыс тиімділігі ұсталған құмның мөлшерімен, сондай-ақ құмда 0,25 мм және одан жоғары мөлшердегі бөлшектерін табу, құмның күлденуі немесе майдалануы (құм ұстағыштағы қалдық), біріншілік тұндырғыштар тұнбасында құмның болуы бойынша бағаланады. Құм ұстағыштардың тиімді жұмысы кезінде 0,25 мм және одан жоғары құм бөлшектерін ұстау 70%-дан кем болмау керек, ал біріншілік тұндырғыштар тұнбасында құмның ұсталуы 8%-дан аспауы қажет.
Біріншілік тұндырғыштар ауырлық күшінің немесе қалқып шығару қабілеттілігінің (өлшенді заттар) әсерінен іркінді суларда ерімейтін ластаушы заттардың концентрациясын төмендетуге арналған. Біріншілік тұндырғыштардың технологиялық жұмыс тиімділігін мөлдірлендірілген суда өлшенді заттардың концентрациясы бойынша бағаланады.
Аэротенктер мен биосүзгілер іркінді сулардан ластаушы заттарды, оның ішінде өлшенді заттар, коллоидты және еріген күйдегі органикалық өнімдерді биологиялық тазартуды қамтамасыз етеді. Аэротенктер мен биосүзгілердің технологиялық жұмыс тиімділігін айқын ОБҚ-нің қорытылған көрсеткішінде, тазартылған судың сапасы бойынша бағалайды.
Екіншілік тқндырғыштар тазартылған судан белсенді тұнба мен биоқабықшаны тұндыруды қамтамасыз етеді. Екіншілік тұндырғыштардың жұмыс сапасы аэрация станциясында іркінді суларды тазартудың соңғы сатысы болып табалады, негізінен станцияның толық жұмысының тиімділігін анықтайды деуге де болады. Екіншілік тұндырғыштардың технологиялық жұмыс тиімділігін тазартылған суда белсенді тұнба мен биоқабықшаның қалған бөлігінің концентрациясы бойынша бағаланады.
Тазартылған суды залалсыздандыратын имараттар бактериялық ластануды нормативке дейін төмендетуді қамтамасыз етеді. Залалсыздандыру имараттарының технологиялық жұмыс тиімділігі залалсыздандырғаннан кейін қалған ішек таяқшалар тобының бактерияларының саны бойынша, сондай-ақ залалсыздандыру хлормен немесе оның өнімімен жүргізілсе, қалдық хлордың концентрациясы бойынша да бағаланады. Залалсыздандыру имараттары тиімді жұмыс істегенде 1 л іркінді суда ішек таяқшаларының бактериялар саны 1000-ға дейін төмендейді, ал қалдық хлордың концентрациясы 30 минут хлормен жанасу кезінде қалдық хлордың концентрациясы литрына 1,5 мг болу керек.
Тұнбаларды өңдеуге арналған имараттар. Тұнбаларды өңдеу, яғни құрамынан пайдалы заттарды максималды түрде утилизациялау арқылы тазарту станциясы аумағынан алып кетуге дайындау және қоршаған ортаның ластауын болдырмау, яғни суатттарға қалдықтарды мүлдем құймау мүмкіндігіне жеткізу болып табылады.
Тұнбаларды өңдеу негізінен залалсыздандыру, тұрақтандыру (шірімеу) және сусыздандыруды қамтамасыз ету болып табылады. Залалсыздандыру тұнбаларды метантенкте 50-55°С-ға дейін қыздыру арқылы немесе кептіру орнында немесе дегельминтизация камерасында 60°С-ға дейін қыздыру немесе басқа да әдістермен (қатты тұрмыстық қалдықтармен компостирлеу, химиялық залалсыздандыру және т.б.) жүргізіледі. Залалсыздандыру тиімділігі гельминттер жұмыртқаларының өмір сүру қабілеттілігінің жойылуына зертханалық талдау жүргізу арқылы бағаланады. Тұрақтылық анаэробты және аэробты ашыту кезінде жүреді, тұнбаға әкті рН мөлшері 11-12-ге жеткетше қосады.
Тұнбаларды қатты немесе жартылай қатты өнімге дейін сусыздандыру тұнба алаңдарында кептіру арқылы жүргізіледі, яғни центифугада, вакуум-сүзгіде, сүзу-нығыздау үрдістерін жүргізеді, бұл кезде тұнбаларды сусыздандырудағы ылғалдылық 80-85%-дан аспауы қажет. Тұнбаларды қатты құрғақ, ұнтақ өнімге дейін сусыздандыру бір уақытта термиялық кептірумен қатар сусыздандырып, тұрақтандыру (стабилизациялау) бірге жүреді. Қалдықтарды термиялық кептірудегі ылғалдылық 45-50%-дан аспауы керек. Тұнбаларды өңдейтін имарттардың тиімділік көрсеткіштері оның жұмысының технологиялық парамертлерімен анықталады.
Тұнбаларды утилизациялау оны жартылай өңдеу барысында жүреді, мысалы метантенкте ашыту кезінде ашу кезіндегі бөлінетін газды отын ретінде пайдалану, біріккен термиялық кептіру және қалдықтарды жағу кезінде жойылады. Өңделген қалдықтарды минералдық тыңайтқыш ретінде, қаланы және ауыл-шаруашылығын көгалдандыруда пайлананады. Утилизацияланбайтын қалдықтарды арнайы қалдық жинағышқа жинайды және санэпидбақылаудың келісімімен шұңқырға тастайды.
Тазартылған іркінді суларды құю кезінде тазарту имарттарындағы жоғары жүктеменің жиілігінен, су сапасы №554, 28 шілде 2010ж бұйрықпен бекітілген ҚР СанЕмН «Санитарно-эпидемиологические требования к водоисточникам, хозяйственно-питьевому водоснабжению ,местам культурно-бытового водопользования и безопасности водных объектов» туралы құжаттың талаптарына сәйкес болмаған жағдайда, тазарту имараттарының иесі бұл талаптардың орындалуын қамтамасыз ететін шаралардың жоспарын өңдеу қажет.
Шаралар жоспарында жергілікті жағдайға сәйкес, суды қорғау шараларының тізімі беріледі, яғни станцияны кеңейту бойынша имараттарды жоспарлау және сол уақыттағы және суды қорғау шараларынан кейінгі нәтиже бойынша іркінді суларды тазартудың нормативтік сапалық көрсеткіштері туралы мәліметтер болады.
Қалалық іркінді суларды тазарту станцияларын санитарлық тексеру бағдарламасы
Іркінді суларды топырақтық тазартудың санитарлық тексеру әдістемесі.
Іркінді суларды топырақтық тазарту әдістеріне суармалы егіс алқаптары жатады. Сүзу алаңдары алдын ала механикалық тазартудан кейін іркінді суларды бөлу және топырақ арқылы сүзуге арналған жер учаскелері. Сүзу алаңдарына жаппай құю арқылы суландырады, одан кейін бірнеше уақыт өткен соң, оларды «демалдырады», содан кейін қайта құяды. Сүзу алаңдарын ылғалдылығы жоғары аудандарда қолданады, жер учаскесі жетіспеген жағдайда бұл алаңдарға жоғары жүктеме түседі. Оларды қысқы уақытта да қолданады. Қыста іркінді сулар қатады, ал күн жыли бастағанда топырақ арқылы сүзіледі.
Суармалы егіс алқаптары (СЕА) ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға, тыңайтуға және өсіруге арналған, арнайы дайындалған және жоспарланған жер учаскелері. Суармалы алқаптардың негізгі міндеті іркінді суларды тазарту. Топырақтық тазартудың бұл түрі аз жүктемеге арналған (тәулігіне 5-тен 15 м3/га-ға дейін, яғни сүзу алқаптарына қарағанда 5-15 есе аз). СЕА-на қойылатын талаптар «Суармалы егіс алқаптарына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» санитарлық-эпидемиологиялық ережесі мен нормалары нормативтік құжатына (№ 336, 3 тамыз, 2006 ж, Астана) сәйкес жүргізіледі.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер іркінді суларды тазарту және зарарсыздандыру бойынша имараттар жұмысын ағымды санитарлық бақылау кезінде келесі міндеттерді шешеді:
• нысанның санитарлық төлқұжатын құрастыру;
• тазарту имараттарының жұмыс тиімділігін санитарлық бақылау;
• апат жағдайы кезінде ағызу жағдайының сәйкессіздігі мен тазарту сапасының нашарлау себебін анықтау.
Санитарлық-топографиялық тексерудің негізгі мақсатына гигиеналық талаптардың бұзылыстарын анықтау жатады.
СЕА-на арналған жер учаскелері жердің рельефін, топырақтың түрін, су тәртібін, өсірілетін дақылдардың құрамын, топырақта судың жату деңгейін және санитарлық қорғау аумағының (СҚА) өлшемін сақтау қажеттігін ескеріп таңдап алынуы керек. СЕА-на арналған жердің табиғи еңістігі 0,02 пайыздан аспайтын рельефі болуы тиіс. Ойпатты және су басатын аумақтар СЕА ұйымдастыру үшін пайдаланылмауы керек. Суару алаңдары елді мекендер бойынша ық жағынан орналасуы қажет. Іркінді суларды тазарту имарттарының алаңдары тұрғын ғимараттарға қарағанда ық жағында және суат ағысы бойынша елді мекеннен төмен орналасуы қажет. Топырақтық тазарту әдісі имараттары құмды және құмайтты жер учаскесінде орналасуы тиіс; оларды саздақты және қара топырақты жерде орнатуға да рұқсат етіледі, бұл ретте оларға іркінді сулар көлемінің жүктемесін азайту керек.
СЕА жобалау кезінде жақын елді мекеннің даму жоспары, өнеркәсіптік нысандар іркінді сулар көлемінің ұлғаю ықтималдығы суландырылатын аумақтан тыс ағызбай және оны барлық көлемін тиімді пайдалану мақсатымен, маңайындағы елді мекендердің өнеркәсіптік нысандардың келешекке дамуын, іркінді сулардың көлемінің ұлғаю ықтималын, олардың тәулік ішіндегі тәртібін ескеру қажет.
Іркінді суларды топырақтық тазрту үшін имарттарды орнатуға рұқсат етілмейді:
1) орталықтандырылған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етуші көздердің санитарлық қорғау аумағында;
2) су горизонттарының жер бетіне шығу орындарында, сондай-ақ су өткізбеуші қабатпен қорғалмаған жарықшақты тау жыныстары мен карсттар аумағында;
3) курорттардың санитарлық қорғау аумақтарының шегінде;
4) жер бетінен грунт суларының жату тереңдігі құмды және құмайтты топырақта 1,25 метр, саздақты және сазды жерлерде 1,0 м-ден кем болмауында.
СЕА салу топырақтағы жер асты суының жоғары деңгейде жатуында да рұқсат етіледі, бұл жағдайда құрғатқыш (дренажды) қондырғыларының орнатылуы және СЕА әсер ету аймағында болушы елді мекендерге орталықтандырылған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыздандыруды ұйымдастыру керек.
Дренажды суларды жинау және оларды суландыру қажетіне пайдалануы үшін тоған-жинағыштарды орнату қарастырылуы керек.
Топырақтық тазарту имараттарын эксплуатациялау кезінде грунт суларын ластау мүмкіндігін анықтау қажет. Негізінен төрт қатар ұңғы бұрғыланады: жоғары, төмен, грунт суының ағыс осіне қарай. Бұл мақсатта зерттелетін нысаннан әр түрлі қашықтықта орналасқан құбырлы, шахталық құдықтар қолданылады. Сумен қамтамасыз ету көзі мен ластаушы көз арасында гидравликалық байланыстың бар-жоқтығын анықтау қажет. Байланыстың бар-жоқтығын анықтау үшін ластаушы көзге флюоресциннің сілтілі ерітіндісін құяды. Флюоресциннің мөлшері ластаушы көз бен су алу имараттарына дейінгі қашықтыққа байланысты. Гидравликалық байланыс болған кезде су көзінде су (опалесцировать) ете бастайды.
Суармалы алқаптар шекарасы бойынша елді мекендер жағына қарай ені ең кемінде 15 м, магистралдық жолдар бойы ең кемінде 10 м санитарлық қорғаушы орман жолақтары отырғызылуы тиіс.
Санитарлық-техникалық тексеру кезінде имараттардың жұмыс істеу құрылымының дұрыстығына баға берілуі қажет.
Іркінді суларды топырақтық тазарту имараттарын тексеру кезінде (суару және сүзу алаңдары) іркінді сулардың жүктеме мөлшері жергілікті топырақтық, климаттық және гидрологиялық жағдайға сәйкестігін анықтау қажет. Іркінді судың суландыру және суару нормалары әрбір нақты жағдайда ескеріледі:
1) климаттық ауданын;
2) топырақтың физикалық-химиялық қасиеті және топырақтың сулы-физикалық қасиеттері;
3) грунт суының деңгейі;
4) ауыл-шаруашылық дақылдарының түрлері;
5) ағындардың химиялық қасиеті;
6) суармалы аумақтың еңістігі (суатқа қарағанда 5%-дан кем емес).
СЕА-да техникалық, дәндік және басқа да мал азықтық дақылдарын, сондай-ақ ағаштар мен бұталарды өсіруге рұқсат етіледі. СЕА-да көкөністерді (оның ішінде картоп), жидектерді, жемістерді, бақша өсімдіктерін, жүзімдерді өсіруге тиым салынады.
Жылдың кейбір кезеңдерінде іркінді суды СЕА-на жіберуге рұқсат етілмейді:
1) көктем мезгілінде, өнімді жинау және қыстық суармалы алаңдарды дайындау жүргізілетін жаз мезгілінде;
2) күз мезгілінде, егінді жинау және алаңды қыс мезгіліне дайындайтын уақыт;
3) жауын-шашын кезінде іркінді суларды қабылдау үшін дақылдарды өсіруге арналмаған қосымша учаскелер қарастырылуы қажет.
Іркінді сулар алқаптарға су тарту каналдар желісі арқылы берілуі тиіс. Егер топырақтың жағдайлары қажет ететін болса, сүзіліп тазартылған іркінді суды құрғатушы (дренажды) желісі арқылы шығарылады. Алаңдарды жеке карталарға бөлу керек.
Карталардың өлшемі алқаптардың тағайындалуына және бірқатар басқа жағдайларына (жердің рельефіне, топырақтың сипатына, алаңдардың жалпы ауданына, карталардағы жұмысты механикаландыру жағдайын қамтамасыз етуге т.б.) байланысты алынуы тиіс. Жерді механикалық өңдеу мүмкіндігін жасау үшін карталардың ұзындығын 300-1500 м қашықтықта алу керек. Карталардың ені жердің рельефіне, топырақтың жағдайларына және суару әдісіне байланысты, белгілі шектен (екі жақтан ағызуда 100-200 м) жоғары болмауы керек. Жеңіл топырақ үшін карталардың ені, ауыр топырақтарға қарағанда кеңірек алынады. Жыралардың біркелкі толуы үшін карталарды ұзындық және көлденеңдік еңістігі бойынша жоспарлау керек. Суару желісі арқылы алқаптардың барлық учаскесіне іркінді судың өздігінен ағатындай етіп жобалануы тиіс. Жердің жыраларын трапециялы кесімді түрінде, ал каналдар мен науаларды қаптауланған тік бұрышты кесімді түрінде орнату қажет.
Қолайсыз топырақ жағдайларында СЕА-да құрғатушы (суды әкетуші) желісін орнату керек. Ол дренаждан, жинаушы және әкетуші желісінен және ағызу қондырғыдан тұруы керек. Дренаж топырақтың артық ылғалын уақытында әкетуін және аэробты тотықтыру процесінің өтуіне қажетті ауаны өткізуін қамтамасыз ету керек. Топырақты судың карталардың бетінен 1,5 м төмен жату деңгейінде дренаж орнатылуы тиісті. Дренаждар карталардың бетінен 1,5 м тереңдікте орнатылуы керек, ал кейбір жағдайларда оларды 1,25 м тереңдікте орнатуға рұқсат етіледі. Дренді құбырлар грунт суының ағысының бағытына перпендикулярлы, яғни жергілікті көлденеңіне параллельді орналасуы керек.
Жануар текті өнімдерді өңдеу, ет комбинаты, емдеу-профилактикалық мекемелері, егулер мен сарысулар өндірісі бойынша шығарылатын іркінді суларды СЕА-на құюға рұқсат етілмейді. СЕА-на өндірістік іркінді суларды құюға рұқсат етілмейді.
Суармалы алқаптар үшін дайындалған шаруашылық-тұрмыстық, өндірістік және аралас іркінді сулар қолданылады. Суару үшін іркінді сулардың жарамдылығын жобаланған нысанның топырақтық жағдайы есепке алынып, химиялық және физикалық көрсеткіштер бойынша анықтау жүргізіледі.
СЕА іркінді сумен оңтайлы әдісі 25-60 см тереңдікте салынған кәрізделген полиэтилендік құбырлар арқылы топырақ іші суландыру әдісі саналады. Іркінді суды жер беткі әдісімен (жыралар, тілкемдер, жолақтар арқылы) сондай-ақ жауындық әдісімен суаруға рұқсат етіледі.
Суару алқаптарын пайдалануда соңғы суару уақыты мен егістікті жинау арасында карантиндік мерзім орнатылуы қажет. Карантиндік мерзімі төмендегідей уақытпен алынуы керек:
1) аридті аймақ үшін (шөлді және жартылай шөлді) ең кемінде 8 күн;
2) субаридті аймақ үшін (далалық, орман-далалық) ең кемінде 10 күн;
3) гумидті аймақ үшін (орманды-шалғынды аймақ) - ең кемінде 14 күн.
Карантиндік мерзім әрбір нақты жағдайда өсірілетін дақылдардың түрін және оларды пайдалану әдісін ескеріп бекітіледі.
Тазарту станциясының қызметкерлері мен сол жерге жақын тұратын тұрғындырдың аурушаңдығының жоғарылауына, сондай-ақ ішек жұқпалы ауруларының (су арқылы жұғу), геогельминтоздың дамуына іркінді сулардың әсерін анықтау мақсатында санитарлық-эпидемиологиялық тексеру жүргізіледі. Іркінді суды топырақтық тазарту имараттарында жұмыс істейтін жұмысшылар алдын ала жұмысқа түсер алдында кезеңді түрде медициналық тексеруден өтулері қажет. Алқаптарда жұмыс істейтін жұмысшыларға профилактикалық егулер жасайды және жеке бас гигиенасын сақтау үшін жағдай жасалады. Жұмысшылар арнайы киіммен жұмыс істеуі керек.
Жұмыс барысында зертханалық тексерулердің ведомствалық жоспарына сәйкес, өндірістік зертханалық бақылау жүргізіледі.
Су нысандарына іркінді суды құю жағдайын санитарлық сараптау әдістемесі.
«Химиялық заттардың қауіптілік деңгейі бойынша жіктелуіне» орай барлық зиянды заттар 4 қауіптілк класына бөлінеді: 1-ші класс өте қауіпті, 2-ші класс қауіптілігі жоғары, 3-ші класс қауіпті, 4-ші класс қауіптілігі орташа. Сондықтан тұрғындар денсаулығына ірі елді мекен орындарының және қуатты кәсіпорындардың іркінді сулары өте қауіпті болып табылады. Осыған орай оларды жеке бағалудың қажеттілігі жоқ, негізінен кешенді түрде бірігіп кездескенде бағалау жүргізу қажет. Су нысандарына біркелкі зиянды қабілеті бар, 1 және 2 қауіптілік класына жататын бірнеше заттар түскен жағдайда, әр заттың қанықпа ара қатынасының (С1, С2, … Сn) су нысанына тиісті ШРЕК деңгейі бірден аспауы керек:
«Жер беті суларын ластанудан қорғау үшін қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» туралы ережелермен танысқаннан кейін санитарлық дәрігер су нысандарына іркінді суларды құю жағдайын анықтауға кіріседі. Бұл кезде санитарлық дәрігер С.Н. Черкинский өңдеген санитарлық іс-тәжірибеде жалпы қабылданған есептеу әдісін пайдаланады. Ол үшін сәйкес қағидалар мен математикалық есептеу формулаларын қолданады.
Су нысандарының іркінді сумен ластану деңгейі екі негізгі факторға байланысты:
• іркінді сулардың мөлшері мен құрамы;
• су нысандары суымен іркінді судың араласу жиілігі.
Бірінші фактор негізгі болып табылады, ол елді мекен тұрғындарының санымен, өндіріс технологиясымен, қуаттылығымен, іркінді судың көлемімен, тазартылу деңгейімен, құю тәртібімен анықталады. Іркінді суларды өте тиімді тазарту кезінде оның сапасын ауыз су параметрлеріне дейін жеткізуге болады (Тахо өзені, Калифорния, АҚШ), бірақ мұндай тазартуды кең көлемде жүргізу мүмкін емес. Сондықтан нақты кәсіпорын мен нақты су нысаны үшін шекті рұқсат етілген құю (ШРЕҚ) нормативі өңделеді, ағындарды суаттарға құйғаннан кейін судағы химиялық заттардың концентрациясы ШРЕК-тен аспайды.
Өзен немесе көл суымен ағындардың араласу жиілігі су нысандарының қуаттылығына байланысты және бір суат үшін үнемі құйылатын бірдей іркінді сулар зиянын тигізе қоймағанымен, басқа нысан үшін өте жоғары зиянын тигізуі мүмкін. Іркінді сулар су нысаны суының бір бөлігімен ғана араласатынын ескеру қажет, негізінен іркінді сумен табиғи судың толық араласуы мүмкін емес.
Санитарлық дәрігер іркінді суды құю жағдайы бойынша жоба мәліметтеріне сараптама жасау кезінде қаланың немесе өнеркәсіптің іркінді суын толық сипаттайтын материалдар (көлемі, құрамы, құю жағдайы мен кезеңділігі) қажет, сондай-ақ іркінді су құйылатын су нысаны туралы да мәліметтер (суды пайдалану категориясы, мезгіл бойынша су шығыны, оның құрамы мен қасиеттері, ағу жылдамдығы және т.б.) толық болуы керек.
1. Суат суындағы іркінді судың араласу жиілігі (n) келесі формуламен анықталады:
,
мұндағы Q өзендегі ең аз су шығыны; a араласу коэффициенті (егер барлық өзен суы іркінді сумен араласуға қатысса, біріқ іс жүзінде олай болмайды, онда а = 1, басқа жағдайда, а 1); q іркінді судың шығыны.
Өзендегі судың және іркінді судың шығыны бойынша мәліметтер жоба материалында болады, ал су нысаны суымен іркінді судың араласу коффициенті (а) келесі формуламен анықталады:
a = ,
М.В. Потапов формуласы бойынша есептеу үшін турбуленттік диффузия коэффициенті анықталады (Е):
E = ,
мұндағы, Vорташа өзеннің орташа ағыс жылдамдығы; Норташа оның тереңдігі;
200 өзеннің біркелкілігі үшін эмпириялық коэффициент.
Егер өзеннің ағыс жылдамдығы және оның тереңдігі (V және H көрсеткіші) есептеу орнына дейін қашықтықта өзгеретін болса, Қазақстан жағдайы бойынша, іс жүзінде өзгеріссіз, онда турбуленттік коффициент диффузиясы (Е) келесі формуламен анықталады:
Е = ,
мұндағы L есептеу елді мекен орнына дейінгі қашықтық; L1, L2, Ln
өзеннің әр түрлі учаскелеріндегі ағыс; V1 V2 Vn, әр түрлі учаскедегі ағыс жылдамдығы; H1, H2, Hn әр түрлі учаскедегі өзен тереңдігі.
Одан кейін араласудың гидравликалық параметрлер мәнін көрсететін коэффициентті (α) келесі формуламен есептейді:
α = i · j ·
мұндағы, i ағындарды құю орнына арналған коэффициент (жағада мәні 1-ге тең, аранда 1,5);
j арнаның иірім коффициенті, ағындарды құю орны мен өзен арнасы бойынша тіке қашықтық бойынша есептеу нүктесіне дейінгі ара-қашықтыққа тең.
(α) коффициентін есептеу үшін, α шамасын анықтау қажет, мұндағы L ағындарды құю орнынан есептеу нүктесіне дейінгі қашықтық, м. Содан кейін Салтыков кестесі бойынша e -а3√L сандық мәні қажет, одан соң а араласу коффициентін формула бойынша есептейміз.
2. Құйылатын іркінді суда өлшенді заттардың рұқсат етілген концентрациясы келесі формуламен анықталады:
,
мұндағы Сағын су пайдалану орнында су сапасының нормативін қамтамасыз ететін іркінді судағы рұқсат етілген өлшенді заттар концентрациясы; Срұқсат суды пайдалану категориясына байланысты су нысаны суындағы ластаушы заттардың болуының рұқсат етілген жоғарылау шегі (0,25 или 0,75 мг/мл); Сөзен су нысаны суында өлшенді заттардың фондық мөлшері.
3. Іркінді судағы қышқылдар (қ) немесе сілтілердің (с) рұқсат етілген концентрациясы келесі формуламен анықталады:
;
мұндағы Хқ немесе Хс қышқыл немесе сілтінің қалыпты ерітіндісіндегі миллилитр мөлшері, 1 л су нысаны суында рН 6,5-8,5 шамада.
Хқ және Хс мөлшері сілтілік немесе қышқылдық фондық мөлшерге және суат суының рН-ына байланысты төмендегі график (5.6-сурет) бойынша анықталады.
e -а3√L мөлшерін анықтау үшін қолданылатын Салтыков кестесі
α |
e |
α |
e |
α |
e |
α |
e |
α |
e |
0,50 |
0,614 |
1,15 |
0,317 |
2,55 |
0,0781 |
3,95 |
0,0194 |
5,7 |
0,00337 |
0,52 |
0,595 |
1,20 |
0,301 |
2,60 |
0,0745 |
4,00 |
0,0184 |
5,8 |
0,00304 |
0,54 |
0,583 |
1,25 |
0,286 |
2,65 |
0,0709 |
4,05 |
0,0175 |
5,9 |
0,00276 |
0,56 |
0,571 |
1,30 |
0,272 |
2,70 |
0,0675 |
4,10 |
0,0167 |
6,0 |
0,00249 |
0,58 |
0,560 |
1,35 |
0,259 |
2,75 |
0,0644 |
4,15 |
0,0159 |
6,1 |
0,00224 |
0,60 |
0,549 |
1,40 |
0,251 |
2,80 |
0,0610 |
4,20 |
0,0151 |
6,2 |
0,00204 |
0,62 |
0,538 |
1,45 |
0,235 |
2,85 |
0,0580 |
4,25 |
0,0141 |
6,3 |
0,00185 |
0,64 |
0,528 |
1,50 |
0,223 |
2,90 |
0,0552 |
4,30 |
0,0138 |
6,4 |
0,00167 |
0,66 |
0,517 |
1,55 |
0,212 |
2,95 |
0,0525 |
4,35 |
0,0130 |
6,5 |
0,00151 |
0,68 |
0,507 |
1,60 |
0,202 |
3,00 |
0,0500 |
4,40 |
0,0123 |
6,6 |
0,00138 |
0,70 |
0,497 |
1,65 |
0,192 |
3,05 |
0,0476 |
4,45 |
0,0118 |
6,7 |
0,00124 |
0,72 |
0,487 |
1,70 |
0,138 |
3,10 |
0,0454 |
4,50 |
0,0112 |
6,8 |
0,00112 |
0,74 |
0,447 |
1,75 |
0,174 |
3,15 |
0,0430 |
4,55 |
0,0107 |
6,9 |
0,00102 |
0,76 |
0,468 |
1,80 |
0,165 |
3,20 |
0,0408 |
4,60 |
0,0101 |
7,0 |
0,00092 |
0,78 |
0,459 |
1,85 |
0,159 |
3,25 |
0,0389 |
4,65 |
0,0096 |
7,1 |
0,00083 |
0,80 |
0,450 |
1,90 |
0,155 |
3,30 |
0,0371 |
4,70 |
0,00915 |
7,2 |
0,00076 |
0,82 |
0,441 |
1,95 |
0,144 |
3,35 |
0,0352 |
4,75 |
0,00872 |
7,3 |
0,00068 |
0,84 |
0,433 |
2,00 |
0,136 |
3,40 |
0,0335 |
4,80 |
0,00830 |
7,4 |
0,00062 |
0,86 |
0,425 |
2,05 |
0,129 |
3,45 |
0,0319 |
4,85 |
0,00790 |
7,5 |
0,00056 |
0,88 |
0,416 |
2,10 |
0,123 |
3,50 |
0,0303 |
4,90 |
0,00749 |
7,6 |
0,00050 |
0,90 |
0,407 |
2,15 |
0,117 |
3,55 |
0,0289 |
4,95 |
0,00717 |
7,7 |
0,00046 |
0,92 |
0,399 |
2,20 |
0,111 |
3,60 |
0,0276 |
5,00 |
0,00675 |
7,8 |
0,00042 |
0,94 |
0,392 |
2,25 |
0,106 |
3,65 |
0,0262 |
5,1 |
0,00614 |
7,9 |
0,00037 |
0,96 |
0,384 |
2,30 |
0,1005 |
3,70 |
0,0249 |
5,2 |
0,00555 |
8,0 |
0,00034 |
0,98 |
0,376 |
2,35 |
0,0958 |
3,75 |
0,0236 |
5,3 |
0,00503 |
8,5 |
0,000204 |
1,00 |
0,368 |
2,40 |
0,0911 |
3,80 |
0,0225 |
5,4 |
0,00457 |
9,0 |
0,000124 |
1,05 |
0,350 |
2,45 |
0,0865 |
3,85 |
0,0214 |
5,5 |
0,00415 |
9,5 |
0,000076 |
1,10 |
0,336 |
2,50 |
0,0824 |
3,90 |
0,0204 |
5,6 |
0,00372 |
10,0 |
0,000046 |
5.6-сурет. Қышқылды (Хқ) және сілтілі (Хс) ағындардың құю жағдайын есептеуге арналған номограмма
4. Өзін-өзі тазарту үрдісінсіз органикалық заттардың рұқсат етілген концентрациясы (ОБҚағын) (егер су пайдалану орны мен іркінді суды құю орны арасын бірнеше сағатта ағып өтсе) келесі формула арқылы есептеледі:
,
мұндағы ОБҚағын іркінді сулардың ОБҚтолық көрсеткіші бойынша органикалық заттардың рұқсат етілген концентрациясы, су пайдаланудың есептеу нүктесінде судың нормативтік сапасының сақталуы; ОБҚө ОБҚтолық іркінді суды ағызу орнынан жоғары өзен суында; ОБҚt суды пайдалану категориясы бойынша су нысаны суындағы ОБҚтолық рұқсат етілген мөлшері (3 немесе 6 мг О2/л).
5. Іркінді судағы химиялық заттардың рұқсат етілген концентрациясы мына формула бойынша анықталады:
,
мұндағы Сағын іркінді судағы химиялық заттардың рұқсат етілген концентрациясы (мг/л), су пайдаланудың есептеу нүктесінде сол көрсеткіш бойынша судың қалыпты сапасын сақтайды; СШРЕК су нысаны суында сол заттың шекті рұқсат етілген концентрациясы; Сөзен су нысаны суында сол заттың фондық концентрациясы.
6. Іркінді суды құю кезіндегі қажетті рұқсат етілген температурасы келесі формуламен есептеледі:
,
мұндағы tағын іркінді судың шекті температурасы, осы арқылы су нысанына құю кезінде санитарлық нормаға жауап береді; tмакс іркінді суды құйғанға дейін жаз уақытындағы максималды температура; tр.е. су нысанында су температурасының шекті жоғарғы температурасы (30С-ден жоғары емес).
7. Іркінді судың түске және иіске байланысты құю жағдайы суат суымен араласу деңгейіне байланысты.
Іркінді сулардың ағызу жағдайын сараптау мысалы.
К. қаласында химиялық зауыт жобалануда, іркінді суды ағызу қаланың төменгі жағындағы Н. өзеніне құйылатындығы жобаланған. Су нысанын санитарлық тексеру кезінде төменгі жағдайлар бекітілді: іркінді суды құю орнынан 5 км төмен қашықтықта В. елді мекені орналсқан, сол жердің тұрғындары Н. өзенін мәдени-тұрмыстық мақсатта пайдаланады. Ауыз сумен артезиандық ұңғылар арқылы қамтамасыз етіледі. Іркінді суды ағызу орнынан 20 км төменде М. қаласы орталықтандырылған су көзі ретінде пайдаланады.
Ұқсас химиялық зауыттың іркінді суын зерттеу мәліметтері
Сынама орташа порциялық, жалпы ағыннан алынған. Сұйық ағынның орташа шығыны 0,4 м3/с мөлшеріне тең.
Сұйық ағынның түсі қоңыр, 20 см биіктік бағанда араласу қатынасы 1 : 16 болғанда түсі жойылады, биіктігі 10 см бағанда араласу қатынасы 1 : 8 болғанда жойылады.
Сонымен қатар, іркінді суда органикалық және минералды қышқылдар, қарапайым гликол бар. Қалқып жүретін қоспалар жоқ. Бактериологиялық талдау жүргізілмейді.
Н. өзенінің тексеру мәліметтері.
Н. өзеннің қалаға кірер бөлігіндегі судың санитарлық талдау көрсеткіштері ГОСТ 2761-84 бойынша 2-класқа жататын талаптарға сәйкес келеді.
Жобаланатын зауыттың суаттарға іркінді судың құю жағдайын анықтау.
Шешу мысалы: Іркінді судың қажетті тазартылу деңгейін Н. өзеніне құймастан бұрын В. және М. нүктелерінде араласу жиілігін анықтау қажет. Бұл үшін кесте бойынша нықталатын араласу коэффициентін білу қажет: В. нүктесі үшін 0,14 және М. нүктесі үшін 0,98. Суаттарға құйылатын іркінді су үшін араласу мүмкіндігі мынаған тең:
В. нүктесі үшін - ,
М. нүктесі үшін - .
Органолептикалық зияндылық көрстекіші бойынша іркінді судың ағызу жағдайын есептеу.
М. нүктесі үшін шынайы - 1 : 16; су пайдаланудың бірінші категориясы үшін араласу мүмкіндігі - 1 : 197.
мг/л,
М. нүктесі үшін
мг/л.
Жоғары араласу мүмкіндігі М. елді мекені үшін өлшенді заттарды литрына 50,75 мг-ға дайін іркінді суды тазартуға аз талаптар қоюға мүмкіндік береді (орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету үшін Н. өзенін қолдану кезінде), біріқ В. пункті үшін іркінді судағы өлшенді заттардың мөлшері литрына 18 мг-нан жоғары, соған орай есептеу мөлшеріне дейін тазартуды талап етеді.
Динитрохлорбензолдың іркінді сулардың шынайы концентрациясы 8 мг/л, Н. өзенінің суына құюға рұқсат етіледі.
Берілген есептеулер нәтижелеріне байланысты су нысанына іркінді суларды құймастан бұрын 1050С-дан 860С-ға дейін суыту қажет.
Жалпы санитарлық зияндылық көрсеткіштері бойынша іркінді сулардың ағызу жағдайын есепту.
мұндағы L іркінді суды құю орнынан су тұтыну нүктесінен 1 км жоғары орынға дейінгі қашықтық, V өзен ағысының орташа жылдамдығы.
мгО2/л.
М. нүктесі үшін уақыт сағат, шамамен 0,5 тәулік. К және 10-Кt мәнін 4-5 кестеден анықтаймыз. К = 0,1 и tтәулік = 0,5, табамыз 10-Кt = 0,891.
мгО2/л
5.2-кесте.
Әр түрлі температурадағы тотығу жылдамдығының константы
Т °С |
К |
Т °С |
К |
Т °С |
К |
Т °С |
К |
0 |
0,04 |
12 |
0,07 |
20 |
0,10 |
26 |
0,13 |
5 |
0,05 |
15 |
0,08 |
22 |
0,11 |
28 |
0,14 |
9 |
0,06 |
18 |
0,09 |
24 |
0,12 |
29 |
0,15 |
5.3-кесте.
Ауыспалы К және тәуліктік t кезінде 10мөлшернің мәні
Жылдамдық константы ОБҚ (Кt) |
Тәуліктік уақыт (t) |
|||||||||
0,25 |
0,5 |
1,0 |
1,5 |
2,0 |
2,5 |
3,0 |
4,0 |
5,0 |
6,0 |
|
0,04 |
0,977 |
0,955 |
0,912 |
0,871 |
0,832 |
0,794 |
0,759 |
0,692 |
0,631 |
0,575 |
0,06 |
0,966 |
0,933 |
0,871 |
0,813 |
0,759 |
0,708 |
0,661 |
0,575 |
0,501 |
0,437 |
0,08 |
0,955 |
0,912 |
0,932 |
0,759 |
0,692 |
0,631 |
0,575 |
0,479 |
0,398 |
0,331 |
0,10 |
0,944 |
0,891 |
0,794 |
0,708 |
0,631 |
0,572 |
0,501 |
0,398 |
0,316 |
0,251 |
0,12 |
0,933 |
0,871 |
0,759 |
0,661 |
0,575 |
0,501 |
0,436 |
0,331 |
0,251 |
0,191 |
0,14 |
0,922 |
0,851 |
0,724 |
0,617 |
0,525 |
0,447 |
0,332 |
0,275 |
0,200 |
0,145 |
0,16 |
0,912 |
0,832 |
0,692 |
0,575 |
0,479 |
0,398 |
0,331 |
0,229 |
0,159 |
0,110 |
0,18 |
0,903 |
0,813 |
0,661 |
0,537 |
0,437 |
0,355 |
0,288 |
0,191 |
0,126 |
0,083 |
0,20 |
0,891 |
0,794 |
0,631 |
0,501 |
0,393 |
0,316 |
0,251 |
0,158 |
0,100 |
0,063 |
0,22 |
0,881 |
0,776 |
0,603 |
0,478 |
0,363 |
0,283 |
0,219 |
0,132 |
0,079 |
0,049 |
0,24 |
0,871 |
0,759 |
0,575 |
0,437 |
0,331 |
0,251 |
0,191 |
0,110 |
0,063 |
0,036 |
0,26 |
0,861 |
0,741 |
0,550 |
0,407 |
0,302 |
0,224 |
0,166 |
0,091 |
0,050 |
0,025 |
0,28 |
0,851 |
0,724 |
0,525 |
0,380 |
0,275 |
0,199 |
0,145 |
0,076 |
0,050 |
0,021 |
0,30 |
0,841 |
0,708 |
0,501 |
0,355 |
0,251 |
0,178 |
0,126 |
0,063 |
0,032 |
0,016 |
0,40 |
0,794 |
0,631 |
0,398 |
0,251 |
0,158 |
0,100 |
0,063 |
0,025 |
0,010 |
0,004 |
0,50 |
0,750 |
0,565 |
0,316 |
0,178 |
0,100 |
0,056 |
0,032 |
0,010 |
0,003 |
0,001 |
Осыдан қорытындылауға болады: егер В. нүктесі бойынша есептеу ОБҚn 98,4 мгО2/л мөлшерде іркінді суда рұқсат етілсе, онда іркінді суды ОБҚn бойынша 190 до 98,4 мгО2/л мән аралығына дейін тазарту қажет. М. нүктесі үшін тексеру есептеуі көрсетті: іркінді сулардың жоғары дәрежеде араласуы және өзін-өзі тазаруы үшін көп уақыттың кетуіне орай ОБҚn бойынша арнайы тазарту шарасын қолданбай-ақ тазартуға болады.
Мырыштың іркінді судағы шынайы концентрациясы 6 мг/л, Н. өзеніне құюға рұқсат етіледі.
Ск агын мәнін (іркінді судағы қышқылдың концентрациясы) график бойынша (5.6-сурет) Хк мәнін табады, абсцисс осінен өзеннің рН-ына сәйкес келетін (7.25) нүктені табады. Осы нүктеден қисық сызықты кесіп өткенге дейін өзен суының сілтілігіне сәйкес, тік сызық жүргізеді, қиылысқан нүктеден оң ординат осіне көлденең сызық жүргізеді Хқ = 1,3. Формулаға барлық мәнді қойып, Сқ ағын :
мл 1 моль/л ерітінді.
Іркінді судағы шынайы қышқыл концентрациясын еептеу мәнімен салыстырады, қорытынды беруге болады, н. сілтілі ерітіндінің титраттық қышқылдығы бар іркінді суды Н. өзеніне құюға рұқсат етіледі.
Санитарлық-токсикологиялық зияндылық көрсеткші бойынша іркінді суды ағызу жағдайын есептеу.
Біздің мысалымызда үш зат санитарлық-токсикологиялық зияндылық көрсеткіші бойынша нормаланады, яғни бұл заттардың ШРЕК мәні 3 есеге дейін азайтылуы керек:
Қорғасын -
Бензол -
Нитрохлорбензол-
Қорытынды: Н. өзеніне химиялық зауыттың іркінді суларын құю жағдайын есептеуді жүргізгенен кейін, қорытынды беруге болды, осы химиялық зауытқа ұқсас мәліметтері бар іркінді суларды су нысандарына құюға рұқсат етілмейді.
Келтірілген есептеуге сәйкес, іркінді суды құю сызбасынан көруге болады:
Автошаруашылықтардың іркінді суларының түзілу жағдайын санитарлық тексеру бағдарламасы
Ескертпелі санитарлық бақылау
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің су нысандарын санитарлық қорғау бойынша шаралар жүйесі келесідей:
• шаруашылық-ауыз су және мәдени-тұрмыстық су пайдалану орындарындағы суаттарға іркінді суды ағызу жағдайының жобасына санитарлық сараптама жүргізу (ағымды санитарлық бақылау бөлімінде келтірілген);
• елді мекенді, өндірістік және басқа да нысандарды канализациялауда салу, қайта салу, кеңейтуге байланысты жобаларға санитарлық сараптама жүргізу;
• канализация және тазарту имараттарының құрылысына санитарлық бақылау жүргізу, эксплуатацияға беру кезінде қатысу;
• шекті рұқсат етілген құю жобасына (ШРЕҚ) санитарлық сараптама жүргізу.
1975 ж. С.Н. Черкинский көрсеткендей іркінді сулардың зияндылық көрсеткіштеріне ағындарды суаттарға құю кезінде, туындайтын тұрғындардың су тұтынуының шектеу деңгейі жатады. Ескертпелі санитарлық бақылауда суаттар суындағы зиянды заттардың болуын гигиеналық регламенттеу негізінде іркінді суларды құю жағдайын алдын ала (кәсіпорындар құрылысына дейін) гигиеналық бағалау болып табылады.
Коммуналдық гигиенаның бұл бөлімінің негізгі нормативтік құжаттарына ҚНмЕ «Канализация. Наружные сети и сооружения» және № №554, 28 шілде 2010ж бұйрықпен бекітілген ҚР СанЕмН «Санитарно-эпидемиологические требования к водоисточникам, хозяйственно-питьевому водоснабжению ,местам культурно-бытового водопользования и безопасности водных объектов» туралы ережелер мен нормалары жатады. Бұрынғы санитарлық заңнамалардан ерекшелігі, суды қорғау аумағы мен суды қорғау жолағын бекіту бекіту бойынша жоғары гигиенылық талаптар қойылған:
суды қорғау аумағы су көзінің ластанбауын, сарқылмауын, бітеліп қалмауын болдырмау үшін ондағы ж.үргізілетін шаруашылық қызметіне арнайы тәртіп қарастырылатын, су нысандарына және су шаруашылғына байланысты ғимараттарға жақын орналсқан аумақ;
суды қорғау жолағы су нысандарына және су шаруашылығына байланысты ғимараттарға жақын орналасқан жерде, шарашылық жүргізу тәртібіне шектеу қойылған суды қорғау аумағының шегіндегі ені 20 метрден кем емес аумақ.
Суды қорғау аумағында су нысандарын ластайтын (әр түрлі химиялық заттардың қоймасы, қалдықтарды жинау орны, мехнаникалық жөндеу орындары, суға шомылу, малдарды санитарлық өңдеу, автокөліктерді жуу және т.б.) жұмыстарды жүргізуге рұқсат етілмейді. Аумақтың өзінде су нысанына жақын жатқан учаске - суды қорғау жолағы (ені 20-100 метрге дейін) орналасады, онда шаруашылық іс-әрекет шектеледі. Суды қорғау жолағында ғимараттарды салуға, саяжай үйлерін салуға, палаталық қалашық құрылымын салуға, жайылым ретінде пайдалануға рұқсат берілмейді. Суды қорғау аумағын ұйымдастырумен қатар су нысандарын қорғау аумағын ұйымдастыру да бірге жүреді.
Суды қорғау аумағы мен жолағы және бұл жерлерді шаруашылық мақсатта пайдалану тәртібі жергілікті атқарушы ұйымдардың шешімімен бекітіледі. Әрбір жаға бойынша суды қорғау аумағының минималды ені су деңгейіне, өзен поймасына, пойма үстілік террасаларға, жағалық тік жарға, қоршау мен балкілерге байланысты белгіленеді:
кіші өзендер үші (ұзындығы 200 км-ге дейін) - 500 м;
басқа өзендер үшін: қарапайым шаруашылық мақсата пайдалану жағдайына, су жинау орнында қолайлы экологиялық жағдайда 500 м; күрделі шаруашылық мақсата пайдалану жағдайына, су жинау орнында қолайсыз экологиялық жағдайда 1000 м.
Осыған байланысты СанЕмН нормативі бойынша су нысандарына құюға болмайды:
● тазартылмаған немесе жеткіліксіз тазартылған, құрамында жұқпалы аурулар қоздырғышы бар іркінді суларды;
● өндірістік, қалалық, ауылдық шаруашылықтарда қайта пайдалану жолымен алынып тасталған іркінді суларды;
● қалдықтарды тастауға, балластық суларды құюға, мұнай өнімдерінің суға ағуын болдырмау;
● елді мекен ішінде іркінді суларды құюға рұқсат етілмейді. Іркінді суларды құю орны елді мекен шекарасынан өзен ағысы бойынша төмен жақта болу қажет.
Коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігердің маңызды міндеттерінің біріне су нысандарын қорғау үшін тазартылуына және жақын суаттарға ағындарды құю жағдайына бақылау жүргізу жатады. Бұл міндеттер осы бөлім бойынша ескертпелі және ағымды санитарлық бақылау негіздері болып табылады.
Санитарлық дәрігер ескертпелі санитарлық бақылау сатысында елді мекен жобасына сараптама жүргізеді, канализация жүйесіне, қалалық іркінді суды тазарту және оларды суаттарға құю жобасына сараптама жүргізеді.
Ағымды санитарлық бақылау кезінде су нысандарын ластаушы көздер анықталады, қалалық канализацияның тазарту имараттары тексеріледі, олардың жұмыс істеу тиімділігі бағаланады. Жиналған мәліметтер негізінде бірінші кезектегі және ұзақ мерзімді шаралардың жоспары құрастырылады.
Елді мекен канализациясының жобасын санитарлық сараптау әдістемесі.
Қаланың бас жоспарының «Канализация» бөліміне санитарлық сараптама жүргізу кезінде елді мекеннің болашақ дамуы бойынша канализация жүйесінің дамуын есепке алу маңызды міндеттің біріне жатады. Бұл бөлімде елді мекеннің канализациялану жағдайы берілуі қажет; жаңадан салынған аудандардан іркінді суларды алып кетуді қамтамасыз етудің даму жағдайына салыстырмалы талдау жүргізу мәліметтері болуы қажет; бұрыннан бар жүйені кеңейту және жаңадан тораптар мен имараттар құрылысын жүргізуді есепке ала отырып, оның сатылы түрде дамуы бойынша ұсыныстар беріледі; қоршаған ортаны қорғау бойынша талаптар ескеріліп, кемшіліктерді жою бойынша шаралар ұсынылады.
Санитарлық дәрігер елді мекенді канализациялау жобасын қарастыру кезінде су шаруашылығының біріңғай жүйесінің құрамды бір бөлігі ретінде қарастыруы тиіс. Сондықтан сумен қамтамасыз ету жүйесі мен әр түрлі текті іркінді сулардың су шығыны бойынша өз-ара байланысын, яғни олардың құрамын, іркінді сулардың суаттарға құйылуын, олардың шаруашылық ауыз-су және мәдени-тұрмыстық су пайдалану нысаны ретіндегі әсерін міндетті түрде ескеру қажет. Тұрғын-азаматтық мақсаттағы нысандарды канализациялау бойынша негізгі шешімдер тазартылмаған немесе толық тазартылмаған іркінді суларды суаттарға ағызу кезінде қоршаған ортаны қорғау және елді мекеннің жайластыру деңгейін жоғарылату шараларын ескеру қажет.
Жобаның құрамында келесі мәліметтер болуы керек: елді мекендегі бұрыннан салынған канализация жүйесі туралы мәліметтер (тұрмыстық, өндірістік, жауын-шашындық іркінді суларды алып кету жүйесі), олардың жалпы жағдайы, құрылысы жүргізілмеген қарастырылған жобалар туралы; елді мекеннің кәсіпорындарындағы су шаруашылық жүйесі туралы, тұрмыстық іркінді сулармен қатар, өндірістік іркінді сулар пайда болады, олардың көлемі, құрамы, ластаушылар концентрациясы туралы мәліметтер.
Өндірістік іркінді сулардың мөлшері мен құрамы көптеген факторларға байланысты: өндірістік кәсіпорындардың салалары бастапқы шикізаттың түрлері, технологиялық үрдістер, өндірістік қалдықтарды утилизациялау мүмкіндігі, өнім бірлігіне меншікті су тұтыну мөлшері. Өндірістік іркінді сулар құрамында әр түрлі мөлшердегі органикалық және органикалық емес ластаушы заттар болады.
Өндірісі дамыған ірі қалаларда өндірістік ағындардың мөлшері жалпы көлемге шаққанда 35%-ды құрайды, сондықтан қалалық тазарту имараттары негізінен тұрмыстық іркінді суларға негізделген. Өндірістік ластаушылардың негізгі бөлігі зауыттың тазарту имарттарында ұсталып қалуы қажет.
Іркінді сулардың құрамы химия-аналитикалық әдістермен анықталады, жобалау үшін қолданылатын және олардың сапасын сипаттайтын көрсеткіштердің қысқартылған тізімі қолданылады. Бұндай көрсеткіштерге келесілер жатады: температура, түсі, исі, мөлдірлігі, рН мөлшері, құрғақ және тығыз қалдықтар, өлшенді заттардың, тұнатын заттардың болуы, ОБҚ (БПК), ОХҚ (ХПК), азоттың, фосфаттың, хлоридтердің, сульфаттың, улы заттардың, синтетикалық беткей белсенді заттардың, еріген оттегі концентрациясының, биологиялық ластаушы заттардың болуы.
Басындағы бес көрсеткіш органолептикалық зияндылық көрсеткішіне жатады, ондағы екі көрсеткіш (температура және ортаның реакциясы) канализацияның тазарту имараттарының жағдайына едәуір әсерін тигізеді. Судың температурасы өлшенді заттардың тұну үрдісіне әсер етеді және суды тазарту кезінде биологиялық үрдістердің жылдамдығын анықтайды, ал ортаның реакциясы 6,5-тен төмен немесе 8,5-тен жоғары болған кезде микроорганизмдердің тіршілік әрекетін бұзады, осыған сәйкес іркінді суларда тазару жүреді.
Іркінді сулар сапасының ең басты көрсеткішінің біріне өлшенді заттардың болуы жатады, ол арқылы тұндыру үшін қолданылатын имараттарды есептейді және өлшенді заттардың мөлшерін анықтайды. Қалалық іркінді суларда өлшенді заттардың концентрациясы негізінен литрына 100500 мг-ды құрайды. Қалалық іркінді суларда тұнатын өлшенді заттардың мөлшері жалпы салмағымен есептегенде 75% -ға жуық.
Оттегінің биохимиялық қажеттілігі (ОБҚ) іркінді сулар сапасының маңызды көрсеткішінің біріне жатады, ол арқылы биологиялық тазарту қондырғыларын есептейді. ОБҚ5 бұл бес тәулік анықтау уақытында микрорганизмдерге қажетті оттегнің мөлшері, ал БПКтолық іркінді сулардағы барлық органикалық заттардың тотығуына кететін қажетті оттегінің мөлшері. Қалалық іркінді сулардың БПКтолық көрсеткіші негізінен литрына 500 мг-нан аспайды. Оттегінің химиялық көрсетікіші (ОХК) БПКтолық көрсеткішінен жоғары болады, бірақ 1,5 еседен жоғары болмауы қажет, яғни литрына 750 О2 мөлшерінен жоғары болмауы қажет.
Санитарлық дәрігер ОХК мөлшері бойынша немесе ОХК мен БПКтолық мөлшерінің арасындағы айырмашылық бойынша тұрмыстық және өндірістік іркінді сулар қоспаларының арасындағы қатынасын болжауға болады. Бұл айырмашылық неғұрлым үлкен болса, өндірістік іркінді сулардың мөлшері соғұрлым көп болғаны, негізінен оның құрамында қиын тотығатын немесе биологиялық тотықпайтын органикалық заттар болады.
Іркінді сулардың биологиялық тазаруын қамтамасыз ететін, микроорганизмдердің қоректенуінің негізгі биогендік элементі азот пен фосфор қосылыстарының іркінді суда болуын анықтау маңызды болып табылады. Қалалық іркінді суларда азоттың екі түрі: жалпы және аммонийлі түрі кездеседі. Нитриттер мен нитраттар биототықтырғыш аэротенк пен биосүзгілерде тазартудан өткеннен кейін ғана пайда болады. Іркінді суда аммонийлі азоттың концентрациясының болуы ластанудың бір көрсеткіші болып табылады. Іркінді суда аммонийлі азот неғұрлым аз болса, соғұрлым таза, бірақ оның нитратқа дейін тотығуы үшін органиканың тотығу реакциясына қарағанда екі есе артық оттегі қажет.
Органикалық заттардың тотығуы толық биологиялық тотығу деп аталады.
Іркінді суда сульфаттар мен хлоридтердің болуы минералды ластанудың негізгі көрсеткіші ретінде бағаланады. Қалалық іркінді суда сульфаттардың концентрациясы негізінен литрына 150 мг, ал хлоридтердің концентрациясы литрына 250 мг мөлшеріне дейін жетеді. Бірақ іркінді суларды тазарту үрдісінде тазарту имараттарында сульфаттар мен хлоридтер, нитраттар мен нитриттер ұсталмайды. Ағындардың улы заттарына никель, мыс, қорғасын, мырыш, хром, мышьяк, сурьма, алюминий және басқа да заттар тазартуды жүргізетін микрофлораға әсер мәні жоғары болмауы қажет.
Сонымен қатар синтетикалық беткейлік белсенді заттар (СББЗ) суаттың санитарлық жағдайына және тазарту имараттарының жұмысына теріс әсер береді. Биологиялық тазарту имараттары үшін СББЗ-дың шекті рұқсат етілген концентрациясы литрына 10-20 мг мөлшерді құрайды. Су тазарту сапасының негізгі көрсеткіштерінің біріне еріген оттегінің мөлшерін анықтау жатады. Ашық суаттардың қалыпты тіршілігі үшін оның мөлшері литрына 4 мг-нан аспауы қажет, ал имараттардың қалыпты жұмыс істеуі үшін мөлшері литрына 2 мг-нан кем болмауы қажет. Ластанған іркінді суларда еріген оттегі негізінен болмайды.
Жоғарыда келтірілген заңнамаларға сәйкес, санитарлық дәрігер елді мекеннің канализация жобасын сараптау кезінде, іркінді сулардың ластану деңгейін бағалай алады, жобаланған тазарту имараттарының сәйкестігін тексере алады, ең маңыздысы ағындарды тазатудың ұсынылған сызбасының дұрыс таңдалғандығына баға беру болып табылады. Сонымен қатар ол тазартылған іркінді су құйылатын су нысанының санитарлық жағдайына болжау жасай алады.
Жобада елді мекен канализациясының тазартылатын су көлемін анықтайтын, оның шынайы вариантын таңдау және негіздеудің, канализациялау бассейнін анықтаудың, негізгі коллекторға тасымалдануының, насостық станциялар мен тазарту имарттарының ауданының сызбасы және іркінді сулардың тазарту деңгейін есептеу, тазарту имараттарының технологиялық сызбасын таңдау, іркінді суларды суаттарға ағызу орындары көрсетілген сызбалар болуы қажет. Тұрмыстық іркінді суларды тазатумен қатар, органикалық ластаушы заттары бар өндірістік іркінді суларды, қаланың ластанған бөлігіндегі беткейлік іркінді суларды тазарту қажеттігін де ескеру керек.
Сараптама жүргізуші іркінді су құйылатын су нысанының сипаттамасына, олардың түрі мен категориясына, су нысанының су-шаруашылық мақсатында қолданылуын, гидрологиялық жағдайын, 95% қамтамасыз етілуде минималды орташа айлық су шығынын, өзеннің тереңдігі мен жылдамдығын, орташа енін, арнаның иірімдік коэффициентін, су таситын кезеңде суаттағы судың су сапасының көрсеткіштерінің фондық мәнін, сол кезеңдегі су арнасының учаскесін, өлшеу қай жерде, қай жылда, қай мезгілде жүргізілгендігі туралы мәліметтерді білудің маңызы зор.
Жобаға сараптама жүргізу кезінде келесі сұрақтарды қарастыру қажет:
Санитарлық дәрігер бұдан кейін жеке тазарту имараттарын дәйекті бағалауға кіріседі. Толық биологиялық тазартудың қарапайым сызбасына торлар, құм ұстағыштар, біріншілік тұндырғыштар, биосүзгілер немесе аэросүзгілер, екіншілік тұндырғыштар, тұнба алаңдары кіреді.
Торларды бағалау кезінде сымдардың иілу бұрышын (60 70° шаманы құрау керек), оның арасын (16-20 мм), тор саңылауларынан судың ағу жылдамдығын (0,81 м/сек), ұсталып қалатын қалдықтарды алып тастау тәсілін (тәулігіне 0,1 м3 мөлшерден асса, торларды механикалық жолмен тазарту қажет), қатты қалдықтарды уату үшін майдалағыштың болуын тексеру қажет.
Құм ұстағышты бағалау кезінде алып келінетін бөлігінің көлемі анықталады, 30 секунттан кем уақытта ағындарда құм ұсталуы, ағып келудегі тереңдігі (0,7 1,0 м) есептеледі, сондай-ақ құмды кептіру үшін алаңдардың болуы және оны механикалық жолман алып кету тәсілі анықталады.
Тұндырғыштарды қарастыру кезінде оларды таңдаудың тиімділігі (көлденең, тік, радиалды, екі қабатты) және тұнбаларды алып кетудің тәсілдеріне көңіл бөлу қажет. Өлшенді заттарды 20 пайызға дейін көбірек ұстауға мүмкіндік беретін ағындардың преаэрациясы қарастырылғандығы анықталады. Тұндырғыштардың қосынды көлемі іркінді судың бір сағаттық көлеміне сәйкес болуы керек. Тұрғын аудандар қатынасы бойынша (селитебті аймаққа дейінгі қашықтық, басым желдердің бағыты) және грунт суларының ластану мүмкіндігі бойынша тұнба алаңдарының орналасуы анықталады.
Біріншілік және екіншілік тұндырғыштардан шыққан тұнбаларды ашыту үшін қолданылатын метантенктерді бағалау кезінде ашыту түрлерін (мезофильді t-ашыту 33°C немесе термофильді t-ашыту 53°C) анықтайды. Метантенктер санын бекітеді (екіден кем болмауы керек), сондай-ақ газгольдердің (түзілген газдарды жинауға арналған құрылым) болуын анықтайды. Жобада метантенкте тұнбаны қыздыратын қондырғының болу қажеттігін анықтайды.
Канализация жүйесіне ескертпелі санитарлық бақылаудың негізгі сатысына іркінді суларды биологиялық тазарту бойынша мәліметтерді қарастыру жатады. Топырақтық тазарту әдісі жобасын пайдалану кезінде (сүзу алаңдары, егіншіліктік суару алаңдары) бірінші кезекте бұл әдістің сол елді мекен үшін тиімділігі мен маңыздылығын, яғни тазрату имараттары үшін қандай жер алаңы қажеттігін анықтаған дұрыс. Ірі қалалар үшін өте үлкен жер учаскелері қажет, бұл әрине тиімсіз. Іркінді суларды табиғи биологиялық тазарту кіші елді мекен үшін тиімді болып табылады, ірі елді мекенде сирек жағдайда ғана қолданылады.
Содан кейін санитарлық дәрігер учаскенің таңдалуына, оның жер бедеріне, топырақтың сүзілу қабілеттілігіне, грунт суының тереңдігі мен қозғалыс бағытына баға беруі қажет. Шаруашылық-ауыз су мақсатына сәйкес, жақын жатқан елді мекеннің грунт суын қолдануына сипаттама беру мағызды сұрақтардың біріне жатады. Содан кейін барып, іркінді сулардың мөлдірлендіру және залалсыздану тиімділігі бойынша мәліметтерді қарастырады.
Жобада СҚА-ның мөлшерінің сақталуына аса көңіл бөлінеді, ол мөлшер тазарту имарттарының түріне байланысты әр түрлі болады және жоғары жүктеме кезінде де бірдей емес. Жобада СҚА-ның нормативтік құжаттар талаптарына сәйкестігін салыстырады. Канализациялық имараттардан тұрғын құрылыс ғимарат шекарасына дейінгі, қоғамдық ғимараттар учаскелеріне дейінгі және тағам өнеркәсіптік кәсіпорындарына дейінгі аралықтағы СҚА-ның мөлшерін келесі мәліметтер бойынша қарастыру қажет:
имараттар мен елді мекендегі канализациялық насостық станциялар арасындағы қашықтық 5.4-кестеде келтірілген;
5.4-кесте
Канализациялық имараттардың санитарлық-қорғау аумақтары
(ҚНмЕ «Канализация. Наружные сети и сооружения»)
Имараттар |
Имараттардың өнімділігін есептеу кезіндегі санитарлық қорғау аумағы, мың м3 /тәулік |
|||
0,2-ге дейін |
0,2-ден 5-ке дейін |
5-тен 50-ге дейін |
50-ден 280-ге дейін |
|
Ашу қалдықтары үшін тұнба (ил) алаңдары бар механикалық және биологиялық тазарту қондырғылар имараттары, сондай-ақ жеке орналасқан тұнба алаңдары |
150 |
200 |
400 |
500 |
Жабық бөлмелерде қалдықтарды термо-механикалық өңдеуден өткізетін механикалық және биологиялық тазарту имараттары |
100 |
150 |
300 |
400 |
Сүзу алаңдары |
200 |
300 |
500 |
- |
Егіншіліктік суару алаңдары |
150 |
200 |
400 |
- |
Биологиялық суаттар |
200 |
200 |
300 |
300 |
Айналмалы тотықтырғыш каналдары бар имараттар |
150 |
- |
- |
- |
Насостық станциялар |
15 |
20 |
20 |
20 |
тәулігіне 280 мың м3 мөлшерден жоғары өнімділіктегі канализациялық имараттардың санитарлық-қорғау аумағы, сондай-ақ іркінді суларды қабылданған технологиялық тазартудан бас тартқан кезде, қалдықтарды өңдеу денсаулық сақтау министрлігінің бас санитарлық-эпидемиологиялық басқармасының келісімі бойынша бекітіледі;
5.4-кестеде көрсетілген санитарлық-қорғау аумағын ұлғайтуға болады, бірақ тұрғын құрылысын тазарту имараттарына қарағанда ық жағында орналасқан кезде, 2 еседен жоғары көбейтуге болмайды немесе қолайлы жел раушаны кезінде 25 пайыздан артық кемітуге болмайды;
өнімділігі тәулігіне 0,2 мың м3 мөлшерден жоғары болған кезде, тазарту имараттар аумағында тұнба алаңдары болмаған кезде, аумақты 30 пайызға қысқартуға болады;
0,5 гектарға дейінгі аудандағы сүзу алаңының және тәулігіне 50 м3 өнімділігі бар механикалық және биологиялық тазарту сүзгілерінің санитарлық-қорғау аумағы 100 м-ден кем болмауы қажет;
тәулігіне 15 м3 мөлшерден аз өнімділіктегі жер асты сүзу алаңдарының санитарлық қорғау аумағы 15 м-ден кем болмауы қажет;
сүзуші траншеялар мен құмды-гравийлі сүзгілердің санитарлық-қорғау аумағы 25 м болады, ал септиктер мен сүзуші құдықтардың санитарық-қорғау аумағы 5 және 8 м, тәулігіне 700 м3 мөлшерге дейінгі өнімділіктегі аэробты стабилизациялық тұнбаны толық тотықтыру үшін қолданылатын аэрациялық құрылымдардың санитарлық-қорғау аумағы 50 м-ге тең;
құю станцияларының санитарлық-қорғау аумағы 300 м-ге тең;
тазарту имараттары мен селитебті аймақ арасындағы санитарлық-қорғау аумағы 100 м, насостық станция аралығы 15 м, өнеркәсіптік кәсіпорындардың тазарту имараттары арасындағы санитарлық қорғау аумағы санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің келісімімен бекітіледі.
Егер жобада ағындарды биологиялық тазарту биосүзгіде жоспарланса, оның түрлері анықталады: тамшылы, тәулігіне 50 мың м3 мөлшерге дейінгі өнімділіктегі биосүзгілер, аэросүзгілермен аэрациялайтын биосүзгілер (іркінді сулардың аэросүзгілеріне берілетін ОБҚтолық литрына 300 мг-нан аспауы қажет). Тазартылатын іркінді сулардың көлемі, биосүзгілердің жүктеме материалдары, сүзуші қабаттың қалыңдығы, тұндырғыштардан ағындарды кезеңді түрде ағызып отыратын құрылымның болуына байланысты мәліметтер анықталады.
Биосүзгіден кейін немесе белсенді аэротенктен кейін биологиялық қабықшаны ұстау үшін екіншілік тұндырғыштардың қарастырылғандығы тексеріледі. Санитарлық дәрігер жобада аэротенктің қандай түрі қолданғандығын және оның қалай жұмыс істейтінін (толық немесе жартылай тазарту) анықтау қажет.
Егер аэротенкте ағындарды жартылай тазарту жобаланса, онда санитарлық талаптарға сәйкестілігі анықталады. Жобада бұл имараттар бойынша барлық негізгі мәліметтер болуы қажет: көлемі, тереңдігі (3-5 м, одан жоғары), ені (8 м шамасында), ауа мен белсенді тұнбаның берілу жүйесі, аэротенкте сұйықтықтың болу уақыты.
Биологиялық тоғандарда ағындарды тазарту кезінде негізгі мәліметтерді анықтау қажет, яғни ол жеке тазарту имаратына жата ма әлде басқа имараттардан кейін ағындарды одан әрі тазарту үшін қолданылатын имарат ретінде қолданылуы негізделеді. Жобаланатын тоғандардың сатылар саны (биологиялық тазартылған ағындар үшін 2-3 саты, тұндырылған ағындар үшін 4-5 саты) осыған байланысты. Биологиялық тоғандарды табиғи немесе жасанды аэрация арқылы жобалауға рұқсат беріледі. Биологиялық тоғандарда тазарту кезінде табиғи аэрациялау тоғандарында ОБҚтолық көрсеткіші литрына 200 мг, жасанды аэрациялау тоғандары үшін литрына 500 мг-нан жоғары (ОБҚтолық көрсеткіші литрына 500 мг-нан жоғары болғанда іркінді суларды алдын ала тазартуды қарастыру қажет) болуы қажет. Тоғандарда терең тазарту үшін іркінді суларды алдын ала тазартудан өткізгеннен кейін,табиғи аэрациялау тоғандары үшін ОБҚтолық көрсеткіші литрына 25 мг-нан жоғары емес, жасанды аэрациялау үшін 50 мг-нан жоғары болмауы қажет.
Жағдайлық жоспарда жергілікті жерде тоғандардың дұрыс орналасуын (басым желдер бойынша елді мекеннің ық жағында орналасуы қажет) тексеру қажет. Жобада тоған түбінің сүзуші деңгейі тексеріледі, биологиялық тоғандарды сүзілмейтін немесе әлсіз сүзілетін грунтта орнастыру қажет.
Тоғандарда өсімдіктердің болуы, оның ішінде іркінді судың тазарту тиімділігін жоғарылататын түрін қарастыру қажет. Суаттарға құйылатын іркінді судың суат суымен араласу деңгейінің, тоған мөлшерінің (тоған ұзындығының еніне қатынасы табиғи аэрациялау кезінде 20-дан кем болмауы қажет), оның тереңдігінің (қалыпты 0,5-1,0 м) де маңызы зор, сондай-ақ іркінді сулардың қаншалықты мөлшерде ағызылатынын да анықтау керек. Сонымен қатар, іркінді судың тазартылу сапасы оның биологиялық тоғанда болу уақытына тура пропорционал (3-4 тәуліктен кем емес).
Ереже бойынша іркінді суларды биологиялық тоғандарда тазартқаннан кейін міндетті түрде зарарсыздандыру қажет. Жобадағы хлорлауға арналған имараттармен танысу қажет және хлор мөлшеріне (механикалық тазартудан кейін белсенді хлор литрына 10 мг, толық емес биологиялық тазартудан кейін литрына 5,0 мг, толық биологиялық тазартудан кейін литрына 3,0 мг) көңіл бөлу қажет. Зарарсыздандырылған іркінді суда қалдық хлордың мөлшері литрына 1,5 мг-нан кем болмауы керек.
Канализация жүйесінің тазарту жүйесінің имараттарының жұмыс тиімділігіне гигиеналық баға беру суттарға іркінді суды құюдағы әсері бойынша және су пайдалану орындарындағы суаттардың санитарлық жағдайы бойынша бағаланады. Жобада бұл мәселелер бойынша есептік мәліметтер болуы қажет, егер СанЕмН «Жер беті суларын ластанудан қорғау үшін қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» туралы санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен нормалары (ДСМ ҚР 28.06.2004 ж. №506 бұйрығымен бекітілген) құжаты талаптарына сәйкес келсе, онда жобаға келісім беріледі.
Кіші елді мекенді және жеке нысандарды канализациялау жобасына сараптама жүргізу. Кіші елді мекенді (10 мыңға дейін тұрғыны бар) канализациялау жобасына сараптама жүргізу кезінде жеке нысандар үшін (аурухана қалашығы, шипажай, жеке тұрған ғимараттар) жергілікті тазарту имараттарының құрылымына және ішкі және сыртқы канализациялық тораптар эксплуатациясына қойылатын талаптар кез-келген шаруашылық-нәжістік канализацияға қойылатын талаптармен бірдей.
Санитарлық дәрігер жергілікті канализация жобасын қарастыру кезінде келесі ерекшеліктерді ескеру қажет: іркінді сулардың аздығы, тазарту имараттары сол учаскеде немесе оған жақын жерде орналасатындығы. Сондықтан жобада тазарту имараттарының құрылысын эксплуатациялауда едәуір тиімді, күрделі емес, қарапайым түрін таңдауға негізделуі қажет. Бұл жағдайда жер асты сүзу жолымен биологиялық тазарту едәуір тиімді деп есептеледі.
Тазарту тиімділігі және санитарлық-эпидемиологиялық қауіпсіздігі бойынша келесі кезекте орналастыруға болады:
Нақты жағдайларға байланысты канализациялау нысаны үшін қандай жүйе қажет екендігін бағалау қажет.
Кіші елді мекен канализациясын жобалау кезінде іркінді суларды биологиялық тазартудың әр түрлі имараттары қолданылуы мүмкін: а) кіші сүзу алаңдары; б) кіші суару алаңдары; в) жер асты сүзу алаңдары; г) тамшылы биосүзгілер; д) мұнаралы биосүзгілер; е) биологиялық суаттар және басқалар. Бірақ іркінді суларды жер асты сүзудің барлық жүйелерінде міндетті түрде септикті қолдану қажет.
ҚНмЕ «Канализация. Наружные сети и сооружения» құжатына сәйкес, жер асты сүзу алаңына, құмды-гравийлі сүзгіге, сүзуші траншеялар мен сүзуші құдықтарға түсетін іркінді суларды механикалық тазарту үшін септиктерді қолдану қажет. Септиктің есептеу көлемі: тәулігіне 5 м3 мөлшердегі іркінді су шығыны кезінде 3 реттік тәуліктік ағыннан кем болмауы қажет, ал тәулігіне 5 м3 мөлшерден жоғары іркінді су шығыны кезінде 2,5 реттік тәуліктік ағыннан кем болмауы қажет. Септиктердің көрсетілген есептеу көлемі тазарту жағдайына байланыссыз кем дегенде жылына бір рет жүргізілуі қажет.
Іркінді судың қыстағы орташа температурасы 10 °С-дан жоғары болғанда немесе бір тұрғынға шаққандағы су шығыны тәулігіне 150 л-дан жоғары болғанда септиктің есептеу көлемін 1520 % мөлшерге төмендетуге болады. Іркінді сулардың шығынына байланысты келесілерін қолдануға болады: бір камералы септиктер тәулігіне 1 м3 іркінді су шығыны кезінде, екі камералы тәулігіне 10 м3 мөлшерге дейін және үш камералы тәулігіне 10 м3 мөлшерден жоғары болғанда қолданылады. Бірінші камераның көлемінде екі камералы септиктегідей 0,75, үш камералыда 0,5 есептік көлемді алу қажет. Сондықтан екінші және үшінші камералар көлемінде 0,25 есептік көлем бойынша қабылданады.
Бетон сақиналарынан салынған септиктерде барлық камераларда бірдей көлемде қабылдау қажет. Тәулігіне 5 м3 көлемнен жоғары өнімділіктегі септиктерде камераларды бөлімдерге бөлмей қарастыруға болады. Септиктен шыққан іркінді суларды залалсыздандыру қажет болған жағдайда жанаспалы камераны қарастыру қажет, 0,75x1 м көлемнен кем емес мөлшерін қолдану қажет.
Жобада септиктердің сызбасымен танысу кезінде, келесілерді анықтау қажет: септик неше камерадан тұрады; ол қандай материалдан жасалған (кірпіш, темірбетон); тазарту үшін септиктер қақпақшалармен бөлінген ба; септикта желдету қарстырлыған ба; іркінді суды ғимараттан септикке жібергенде бақылау құдықтары бар ма.
Септик басым желдер бойынша ғимараттың ық жағында орналасуы керек, ғимарат пен септиктің арасындағы қашықтық (септиктің өнімділігі бойынша 5-20 м аралығында) болуы уақыты (3 тәулік, аурухана және арнайы шипажайлар үшін 5 тәулік) талаптарға сәйкес болуы қажет. Биологиялық тазартудан кейін ағындарды хлорлы әк ерітіндісімен залалсыздандыру қажеттілігі қарастырылады.
Жер асты сүзу жобасында грунттың сипаты (құм, жеңіл құмдақ, ұсақ құм, қара топырақ) туралы, грунт суының тұру деңгейі туралы (суару құбырларына дейін кем дегенде 1 м), бір жүйедегі іркінді судың мөлшері туралы (30 м3 мөлшерден артық емес) мәліметтер міндетті түрде болуы керек. Сонымен қатар құбырдың орналасу тереңдік деңгейі де тексерілуі керек, ол 0,6 м-ден кем болмауы қажет.
Құмды гравийлі сүзгі мен сүзуші құдық жобасын қарастыру кезінде талаптарға сәйкес, бір сүзуші құдыққа түсетін ағындардың мөлшері нормадан аспауы қажет. Құмды-гравийлі-сүзгілер мен сүзуші траншеялар іркінді сулардың мөлшері тәулігіне 15 м3 мөлшерден аспаған кезде, су өткізбейтін немесе әлсіз өткізетін грунтта жалпы кететін құбырлар грунтты судың деңгейінен 1 м жоғары орналасуы қажет.
Имараттардан бұрын септиктер құрылымын қарастыру дұрыс. Тазартылған іркінді суды су жинағышқа жинап (суару үшін қолданылады), №554, 28 шілде 2010ж бұйрықпен бекітілген ҚР СанЕмН «Санитарно-эпидемиологические требования к водоисточникам, хозяйственно-питьевому водоснабжению ,местам культурно-бытового водопользования и безопасности водных объектов» туралы санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен нормалары құжатына сәйкес, су нысандарына құйылады. Сүзуші траншеялардың есептеу ұзындығы іркінді судың шығынына байланысты, 30 м-дан артық емес, ені 0,5 м-дан кем емес мөлшерде болуы керек. Сүзгіштердің жүктемелі материал ретінде ірі немесе орташа түйіршікті құм және басқа да материалдар қолданылады. Жүктеме материалы ретінде гравий, кеуекті тас (щебень), от жаққаннан шыққан шлак және басқа да материалдар қолданылуы мүмкін.
Жобадан ғимараттан іркінді суды ағызғаннан кейін бақылау канализациялық құдықтарының жобаланғандығы тексеріледі. Жобада міндетті түрде тазарту имараттары мен ғимараттар (тұрғын және қоғамдық) арасындағы қашықтық санитарлық заңнамаларға сәйкес, нормалары міндетті түрде сақталуы қажет.
СанЕмН нормативтік құжаты талаптарына орай, жер беті суының ластануына әсер ететін ғимараттар мен имаратарды жобалау, орналастыру, салу, қайта салуды ұйымдастыруға қойылатын ережелер сақталуы қажет.
Жаңадан және қайта салынатын нысандарды эсплуатациялау, орналастыру, салу кезінде аз қалдықты және қалдықсыз технология, іркінді суды қайта пайдалану және айналмалы жүйе негізінде, сондай-ақ іркінді суларды тазарту, залалсыздандыру және зарарсыздандыру бойынша шаралар негізінде суаттар суында ластаушы заттарда ШРЕК сақталуы қажет. Жер асты және жер беті суларының ластануын болдырмайтын имараттармен қамтамасыз етілмеген кезде, бекітілген ШРЕК болмаған кезде және судағы зиянды заттарды анықтайтын әдістер болмаған кезде жаңадан салынған нысандарды эксплуатациялауға рұқсат берілмейді.
Жаңадан орналастырылатын, жобаланатын, салынатын нысандар бекітілген жоба құжаттарына сәйкес жүргізіледі, құрамында ластануды болдырмауға бағытталған шаралар мен суаттардың санитарлық жағдайына сол нысанның әсер етуі туралы мәліметтер болуы қажет.
ТЭН және ТЭЕ құжаттарын өңдеу кезінде іркінді сулардың ағызу жағдайын және жоспарланған су қорғау шараларын бағалау құрылыс алаңын таңдау кезеңінде келісіледі.
Бекітілген жобадан ауытқулар болғанда, су сапасының нормативтері сақталмағанда, бекітілген қондырғылармен сынап, тексерілмегенде нысандарды эксплуатацияға қабылдауға рұқсат берілмейді.
Су пайдаланушылар санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің келісімімен тазарту имараттарының үздіксіз жұмысын қамтамасыз ететін және су нысандары суы сапасының гигиеналық нормативтерін сақтау бойынша технологиялық, санитарлық-техникалық, ұйымдастыру-шаруашылық шараларын жүргізуі қажет.
Тазарту имараттарында зиянды заттардың концентрациясының жоғарылауы мен іркінді сулардың көбеюін қамтамасыз ететін технологиялық агрегаттардың өнімділігін ұлғайтуға рұқсат етілмейді.
Су пайдаланушылар тазарту имараттарының жұмысына, суаттағы судың сапасына, іркінді су құятын жерден жоғары нүктедегі және су пайдаланудың ең жақын нүктесінде судың сапасына жүйелі түрде лабораториялық бақылауды қамтамасыз ету керек. Шаруашылық ауыз-су су құбыры иегерлерінің су нысандарын апаттық ластау жағдайында санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің мемлекеттік ұйымдарымен келісілген шаралар өңделуі қажет.
Шекті рұқсат етілген құю жобасына сараптама.
Заттардың шекті рұқсат етілген құю (ШРЕҚ) нормативі дегеніміз суды пайдалану орындарында су сапасының санитарлық нормаларын сақтау үшін нақты су нысанының белгілі ағысында іркінді суларды құю кезінде оның құрамындағы химиялық заттардың максималды мөлшері. ШРЕҚ уақытша гигиеналық норматив және оны бекіту кезінде ескеру қажет:
• суды пайдалану орындарында су нысандарының суында су сапасының нормативі;
• су нысаны суының фондық сапасы іркінді судың құйылатын орнынан жоғары нүктеден алынған соңғы екі жылғы сынама талдауы бойынша. Қарастырылатын және жақын жатқан су пайдаланатын нүктелер арасында іркінді суды құятын басқа орын болған кезде (бұрыннан бар және жобаланатын орын) фондық сапа ретінде іркінді сулардың құю орындары көрсетіліп, су нысаны суының ластану деңгейі қолданылады.
• су нысанының өзіндік тазарту қабілеттілігі;
• іркінді суларды құю орындарынан тұрғындардың шаруашылық-ауыз су және мәдени-тұрмыстық мақсатта қолданатын орындарына жақын есептеу (бақылау) жармасына (екі жаққа ашылатын) дейінгі учаскеде су нысаны суның араласу және сұйылтылу мүмкіндік деңгейі;
• су нысандарына іркінді суды құюда суды пайдаланушылар арасында заттардың рационалды бөлінуі.
Орыс тіліндегі «Методические указания по рассмотрению проектов предельно допустимых сбросов (ПДС) веществ, поступающих в водные объекты со сточными водами» атты әдістемелік нұсқауда Министрліктер мен ведомствалар, сондай-ақ қоғамның құқықтық және заңды мүшесі жеке меншік түріне байланыссыз, мемлекеттік бақылау ұйымының келісімімен ШРЕҚ жобасы түрінде су нысандарына іркінді суларды өзіндік құю орны бар ведостваға қарасты кәсіпорындардан шығатын ластаушы заттарды азайту бойынша шараларды орындауға міндетті.
Ескерту: Іркінді суларды өзіндік ағызу дегеніміз - елді мекеннің су ағызу жүйесіне қосылмай, жеке немесе бірнеші кәсіпорындар үшін біріктірілген жүйемен су нысандарына құйылатын жүйе.
ШРЕҚ жобасы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігі санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің мекемелерінің келісімі бойынша және суаттарды қорғау мен қолдануын реттеу бойынша мекеменің келісімімен реттеледі, содан кейін барып, заңдылық күшіне енеді.
Суды пайдаланудың бекітілген нормативі болмаған кезде су нысандары суындағы ШРЕК немесе БРЕД (болжамды рұқсат етілген деңгей) негіздері бойынша қажетті зерттеулерді жүргізуді қамтамасыз ету қажет. Су нысанында іркінді сулардың сұйытылу жиілігін анықтау үшін су пайдаланудың есептеу (бақылау) нормасына су нысаны суындағы орташа сағат бойынша шығыны есептеледі және іркінді сулардың шынайы құйылатын орташа сағаттық шығыны есептеледі.
Су нысандарына іркінді су құйылатын жерден жоғары нүктеде ШРЕҚ су нысанындағы әрбір заттың концентрациясының қосындысы ШРЕК-ға сәйкес бірден аспайтындай мөлшерде болуы қажет.
Шаруашылық-ауыз су және мәдени-тұрмыстық мақсатта пайдаланатын су нысандары үшін ШРЕҚ мәнін есептеу келесі негізде жүргізіледі:
• су нысандары суының құрамы мен қасиеттеріне қойылатын жалпы талаптар;
• өндірістік іркінді сулар микробтық ластанған кезде, тұрғындардың су пайдалану кезінде эпидемиялық қауіптілік жағдайын ескеру қажет;
• су нысанын бір уақытта пайдалану кезінде немесе оның учаскесін әр түрлі мақсатта пайдалану кезінде ШРЕҚ-ды есептеуде жер беті суының сапасының бір жақты нормативтерінің қатал талаптарына сүйену қажет.
ШРЕҚ-дың мөлшері (г/сағат) іркінді судың ең көп орташа сағаттық gағын (м3/сағат) шығыны мен іркінді судың Сағын (г/м3) шынайы құю кезеңі мен заттардың концентрациясы арқылы келесі формуламен есептеледі:
ШРЕҚ = gағын · Сағын
Іркінді сулардың шекті рұқсат етілген құю мөлшері іркінді судың есептік шығыны (gағын) кезінде жүргізілуі қажет, ал іркінді судағы заттардың концентрациясы (Сағын) өзен суындағы ШРЕК-тен жоғары болмауы қажет.
Су ерекше аз болған жылдары орташа айлық су шығыны 95 пайыздан аз болған жағдайда тазартылған іркінді суларды құю санитарлық-эпидемиологиялық қорытындыдан кейін бекітіледі.
Іркінді сулардыің әрбір құю мөлшерін есептеу және әрбір ластаушы затты есептеу үшін су нысанындағы ШРЕҚ нормасы бекітіледі, жоғарыда айтылып кеткен санитарлық ережелер талаптарына сәйкес, су нысанының есептеу (бақылау) нормасында су сапасының нормативтік талаптары сақталуы керек.
Су нысандарын іркінді суларды құю негізінен санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің мекемелерімен құю талаптары бойынша келісілген ретпен, арнайы су пайдалану шешімдері негізінде жүргізіледі.
Егер іркінді суларды әр түрлі су нысандары қабылдайтын болса, онда оның әр қайсысына жеке сипаттама беріледі. Егер іркінді суларды қабылдайтын нысан жер асты суымен байланысатын болса немесе әсерін тигізетін болса, онда оның аймағы бойынша геологиялық-гидрологиялық сипаттама жүргізіледі. Сумен қамтамасыз ету көзінің гигиеналық және техникалық жағдайы мен судың сапасы Қазақстан Республикасында күші бар нормативтік құжаттарда берілген шаруашылық-сумен қамтамасыз ету талаптарына сәйкес болуы қажет.
Су нысандарына іркінді суларды құю үшін келісім беру келесі жағдайларда жүргізіледі:
• су жағдайына әсер ететін имараттар мен басқа да нысандар, ғимараттарды салу үшін жер учаскесін таңдау кезінде, өндіріс технологиясы өзгергенде немесе техникалық қайта жабдықтау кезінде қайта салуда (кеңейту) мәселелерді қарастырған кезде;
• іркінді суларды тазарту, залалсыздандыру, зарарсыздандыру, канализациялау жобасын қарастыру нысандарды жаңадан немесе бұрынғыларын қайта салу (кеңейту) бойынша жобаны қарастыру кезінде жүргізіледі;
• жұмыс істеп тұрған ШРЕҚ жобаларын және арнайы су пайдалану материалдарын қарастыру кезінде жүргізіледі.
ШРЕҚ мөлшері ҚР су қорғау және су пайдалануды жүйелеу мекемелері бекіткен кезең аралығында ғана өз күшінде болады, ал одан кейін су нысандарына ластаушы заттарды одан әрі тастау кезінде оларды толық жою немесе азайту бойынша мөлшерін қайта қарастыру қажеттігі туады.
Бірінші кезекте ШРЕҚ жобасы су нысандарының қолайсыз экологиялық аймақтарында орналасқан кәсіпорындар үшін өңделеді. ШРЕҚ жобасының құжаттар тізімі № 3.02.003.04 ҚР СанНмЕ «Жер беті суларын ластанудан қорғау үшін қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» және 1 желтоқсан 2004 ж. N 309-п ҚР Қоршаған ортаны қорғау Министрлігі, 24 қараша 2004 ж. N 824 ҚР Денсаулық сақтау Министрлігі, 11 қараша 2004 ж. бекітілген ҚР ауыл шаруашылық Министрлігі су ресурстары бойынша Комитет төрағасында болады. «Инструкция по согласованию и выдаче разрешений на специальное водопользование в Республике Казахстан» және ҚР СанЕмН «Жер беті суларын ластанудан қорғау үшін қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» құжаты бойынша ШРЕҚ жобасының құжаттар тізімі анықталады. ШРЕҚ-дың жоба мәліметтерінде келесі сұрақтар қарастырылады:
• су нысанына гидрологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сипаттама;
• аэрация аумағы мен жер асты суларының жағдайына ағындардың құйылуын бағалауға мүмкіндік беретін, су нысандарының геологиялық-гидрогеологиялық сипаттамасы;
• су тұтынудың және су ағызудың нормативтік-негізделген көлемі: нормативтік құжаттарға сәйкес шаруашық ауыз-су мақсатында; өңделген салалық нормаларға немесе су тұтыну және су ағызудың үлкейтілген нормаларына сәйкес өндірістік мақсатта, таза судың шығыны, қайта пайдаланатын өңделген су шығыны, басқа өндірістерден шығатын іркінді су, іркінді сулардың суару алаңдарына кеткен шығыны ;
• әрбір су алу орны және жеке су ағызу орны (химиялық, бактериологиялық, радиологиялық) бойынша судың сапалық көрсеткіштері;
• су нысанының карта сызбасында көрсетілген ШРЕҚ нормативін бекіту кезінде іркінді суы құйылытын кәсіпорындар;
• суаттарға құю, сүзу алаңдарына, жинағышқа құю кезінде жер рельефі ескеріліп, іркінді сулармен ластану кезінде шекті рұқсат етілген құюды есептеу;
• шаруашылық ауыз-сумен қамтамасыз ету кезінде санитарлық қорғау аумағын ұйымдастыру бойынша шаралар;
• жер асты суларының мониторингін ұйымдастыру және жүргізу бойынша шаралар;
• алынатын және құйылатын суды есепке алу және құйылатын судың құрамдық сапасын анықтау бойынша шаралар;
• «Қоршаған ортаны қорғау» бөлімінің мәліметтері;
• «Қоршаған ортаға әсерін бағалау» бөлімінің мәліметтері;
• балық шаруашылық су нысандары үшін қоршаған ортаны қорғау аймағында орталық атқарушы ұйымдармен келісілген су нысанының балық шаруашылық сипаттамасы.
Шекті рұқсат етілген құю (ШРЕҚ) жобасына сараптама жасау кезінде санитарлық дәрігер бірінші кезекте ШРЕҚ-дың дұрыс есептелуін тексеру, оның шынайылығын бағалау, содан кейін ШРЕҚ-ға жеткізу үшін шаралар жоспарын олардың орындалу мерзімін қарастыру. Егер ШРЕҚ жобасын бекітуде суды пайдалану нүктелерінде су сапасын қалыптандыруға алып келмесе, онда жобаға келісім берілмейді. Бұл жағдайда ШРЕҚ қалыптары қайта қарастырылу қажет, ал жоба қайта өңделіп, санитарлық сараптама қайта жүргізілуге беріледі.
Қазақстан аумағында екі теңіз бар Каспий және Арал. 1997 жылы СанПиН № 3.01.054.97 «Санитарные правила и нормы охраны прибрежных вод морей от загрязнения в местах водопользования населения» құжаты бекітілді. Санитарлық ережелер жағалық аудандардан басқа су мен жағаның қиылысқан сызығынан ені 2 км-ге дейінгі аумақтар үшін де арналған. Суды пайдалану аудандарын ластанудан қорғау үшін арнайы қорғау аумақтары ұйымдастаралады. Сонымен, Каспий және Арал теңіздерінің санитарлық қорғау аумағына теңіз суының барлық акваториясы және 2 км-ге дейінгі жағалық құрғақ жолағы жатады. Акваторияда және жағалық аумақта жүргізілетін барлық жұмыстардың түрлері теңіз суының сапасын нашарлатпауы тиіс. Мұндай талаптар өзен бассейндеріне де қатысты.