Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1-билет
1)Психиканың даму кезеңдеріПсихиканың пайда болуы ,яғни генезисі және оның дамуы туралы проблемалар өзара тығыз б/тыБұл проблемаларға орай теориялар қалыптасқан.Ең алдымен бұлар арасындафилософиялық ой пікір тарихында Р.Декарт есімімен б/ты антропсихизм бағдары оның мәні психиканың туындауы адамның келіп шығуымен б\ты.Бұған қарама қарсы теория панпсихизм бұл бүкіл табиғаттың жан рухани қасиетке иелігі жөніндегі ұғымБиопсихзм психика жалпы материяның қасиеттері емес ,ал оның тек жан бөлігіне тән нәрсе деп түсіндіреді.нейропсихизм барша жанды қасиеттерге емес олардың арасындағы жүйке жүйесіне ие болғандарына тән құбылыс П.дамуы туралы жалпы көзқарас психиканың туындауы жөніндегі мәселенің теориялық ерекшеліктерімен сипатталады.П. тек адамға тән қасиет .П.Даму сатылары ұзақ сатылардан өтті. Сенсорлы ағзаның қоршаған ортаның тітіркендіргіштеріне тітіркенгіш одан кейін сезімталдық пайда болғанда бейімделе алуы.Перцептивті жануарлар мінезінде инстинкт жәнедағды сияқты бейнелеудің күрделі формалардың пайдаболуы.
2) Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмтылуын бейнелейтін процесс. Сонымен ес – бір-бірімен ұштасқан дара бөлектенген күрделі психикалық процесс. Ес адамға өте қажет жан құбылысы. Оның арқасында субъект жеке басының өмірлік тәжрибесін жинақтап, сақтап, соңғы пайдасына жаратады Ассоциация латын тілінен аударғанда (байланыс) яғни елес пен зейіннің бірінің пайда болуына екіншінің әсер етуі. Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін елестетсек, не ойласақ, бұлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлегін тудыруға себеп болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек ойшылы Аристотель (б.э.д. 384-322) болды. Аристотель ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырып, психикалық әрекеттің қалаған түрлерін (ойлау, қиял, ерік т.б.) түсіндіріуге бұл принципті қолданбады.Естің нейрондық теориясы. Нейрондық теорияның қалыптасуы Дж. Хеббаның жұмысымен байланысты1974ж), ол қысқа және ұзақ мерзімді естің қызметтерін, мидың жүйке құрылымдарының белгілі нейрофизиологитялық өзгерістерімен түсіндіреді. (қысқа және ұзақ мерзімді). Естің нейрондық теориясы бас мидың органикалық зақымдардан кейін пайда болатын бұзылыстарын жақсы түсіндіреді.Естің химиялық теориясы олар ес процестерін бас мидың әртүрлі биологиялық активті заттарымен байланыстырады. Негізінен РНК (ХХғ.50ж). Соңғы 10 жылдарда ұзақ мерзімді естің пайда болуына РНК-ның өзі емес, ерекше милық пептидтер ерекше орын алады деген ақпараттар бар. Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмтылуын бейнелейтін процесс.
Қазіргі кезде ес процесін тану психологиялық, физиологиялық және биохимиялық негіздердегі ізденістерге сүйенеді. Осыдан, адам есі – біртекті қарапайым қызметтен құралмайтыны белгілі болып отыр. Оның құрамы сан - алуан. П.Линдсей мен Д.Норман естің бір-біріне ұқсамас 3 типті болатынын алға тартты:
Сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі;
Қысқа мерзімді ес;
Ұзақ мерзімді ес;
Сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі. Бұл ес жүйесі біздің сезім мүшеміз қабылдаған дүние көрністерін толық әрі дәл сақтауға жәрдем береді. Мұндай жолмен еске түскен қоршаған орта ақпараты жадымызды өтке қысқа мерзімге ғана орнығып, 0,1 – 0,5 сек. ішінде жойылып кетеді.
Ұзақ мерзімді ес. Ұзақ мерзімді естің уақыты да, қамту көлемі де шексіз. Бірнеше минуттан артық сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді.
Ғұмырлық ес –қандай да бір ерекше оқиғаларды өмір бойы есте сақтау. Естің бұл түрі тек психологиялық ауытқу жағдайларында ғана бұзылады.
Оперативті ес – ақпаратты алдын ала белгіленген және қойылған мерзімге сақтауға есептелген. Қысқа уақыттық естің әрекеттің нақтылы міндеттерін орындауға байланысты көрінетін түрін оперативтік ес деп атаймыз.
Ес теориялары: ассоциативті, нейрондық, биохимиялық. ЕСТІҢ АССОЦИАТИВТІК ТЕОРИЯСЫ Дүние заттары мен құбылыстарының есте орнығуы мен қайта жаңғыруы бірінен бірі бөлектенген күйде емес, өзара байланысты “топталған не тізбектелген” қалыпта жүреді. Осы процеске тәуелді мида есте қалдыру мен қайта жаңғыртудың физиологиялық негізі- уақытша жүйке байланыстары түзіледі. Мұндай байланыстар психологияда ассоциациациялар деп аталған. Ассоциациалардың бірі заттардың уақыт пен кеңістіктегі қатынас бейнесінен, яғни жанасу ассоциациясы, екіншісі- олардың ұқсастығынан туған бейнеден, яғни ұқсастық ассоциациясы, үшіншісі – қарама- қарсылыққа негізделген контрастық ассоциациясы, төртіншісі себеп- салдарлы қатынастардан туындайтын каузальдық ассоциация
ЕСТІҢ НЕЙРОНДЫҚ ТЕОРИЯСЫ Есте қалдыру мидың электрлік белсенділігімен, яғни мидағы химиялық не құрылымдық белсенділік қандай да бір жолмен ағзадағы электр қуатын арттырады
ЕСТІҢ БИОХИМИЯЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ Нәсілдік негізде жаткан химиялық процестер ашылуымен ғылымда сол процестің есте қалдыруға ықпалы жоқ па деген ой пайда болады
3) Эмоция түрлері: жоғарғы, төменгі, жағымды, жағымсыз. Қарапайым түрі шартсыз рефлекстік әрекетпен байланысты, яғни адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. (ашығу, шөлдеу, қорқыныш).Күрделі эмоциялар немесе сезімдер қоғамдық қажетсінулерді қанағаттандырумен байланысты. Күрделі эмоциялардың бірі- көңіл. Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңілге кірбің кіру, ызалы, түсі суық т.б. ажыратады. Адамның көңіліне айналасын қоршаған дүние әсер етіп отырады.Сонымен қатар сезім эмоция қаншалықты ерікпен байланысты және өмірлік іс-әрекетке қаншалықты әсер ететінін қарастыруға болады.Адамға күш беріп, әрекетке ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоциялар – стеникалық деп аталады.Стен –грек сөзінен аударғанда «күшті» деген мағына береді. Ал бұлардың баяу, солғын түрлерін – астеникалық деп атайды. Астения бұл да грек сөзі, қазақша әлсіз деген мағынада.Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б.осындай эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінді. Бұлар – белсенді әрекетке азды-көпті нұсқан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады. Осы айтылғандармен қатар қарапайым және күрделі эмоциялар болып та бөлінеді. Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, күрделі түрлеріне: көңіл, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді.
2билет Түйсік туралы түсінік. Түйсік – танымның және адамның психикалық дамуының негізгі көзі болып табылады. Ол жүйке жүйесінің қандай да бір тітіркендіргішке реакциясы ретінде пайда болып және рефлекстік сипаттамаға ие.Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік деп атайды. Түйсіктің физиологиялық мезанизмі анализаторлар деп аталатын арнайы жүйке аппараттарының әрекеті болып табылады. Әрбір анализатор – бұл арнайы жасушалардың жүйесі, және мынандай қабілетттері бар.
- тек белгілі бір энергия түрін қылғу.
- өзінің физика-химиялық күйін өзгерте алуы.
- пайда болған химиялық энергияны электрлік потенциялға айналдыру.
Сонымен, түйсік – біздің барша білімдеріміздің бастау көзі. Сезім мүшелеріне әсер етуші объектив заттар мен құбылыстар тітіркендіргіштер деп аталады да ал олардың әсерінен сезім мүшелерінде туындайтын құбылыс – тітркену деп қабылданған. Тітіркенуден, өз кезегінде, жүйке тарамдарында қозу пайда болады. Түйсік жүйке жүйесінің қандай да тітіркендіргішке жауапты реакциясы ретінде туындап, әрқандай психикалық құбылыс секілді сипатқа ие. Түйсік – ақпараттарды миға жеткізетін негізгі канал. Ерте бала жастағы ақпараттарды жинауының бұзылуы, яғни саңыраулық және соқырлықтың болуының арқасында психиканың дамуында тежеулер болады.
Түйсік – танымның және адамның психикалық дамуының негізгі көзі болып табылады. Ол жүйке жүйесінің қандай да бір тітіркендіргішке реакциясы ретінде пайда болып және рефлекстік сипатқа ие.
2) 21. Антициптрлік қиял. Фантазия мен арман. Қиялдың ерекше түрі – арман. Армандау өзімізге ұнаған болашақ бейнелерді қиял ету, әзірге қол жетпес, бірақ келешекте орындалса деген адамның өмірлік мүддесін қанағаттандыруға қажет зат не әрекет. Арман – адам үшін өзінің шығармашыл күш-қуатын жүзеге асыруға бағыт беретін жұлдыз сипатты. Арманды сөз еткенде оның іске асатынын не аспайтынын ескерген жөн. Болар арман сол арманға жету әрекетінен ажырамайды, оның мақсаты анық, мазмұны мен орындау жолдары қиялдаушыға толық түсінімді. Ал болымсыз арманның мазмұны анық болғанымен, іске асу жолдары белгісіз. Көп жағыдайда мұндай арман қиял бейнелері дәрежесінен аспай, адамды әрекетке ынталандырмайды. Болымды арман әрдайым белсенді келеді, боларына сенген адам дегеніне жетпей, тыным таппайды. Адам еңбегінен туындаған қалаған зат (қағаз, қалам, машина және т.б.) көптеген ұрпақтар арманының жемісі емес пе?Арман жүйрік, оған жету мүмкін емес, жеткен күнде даму тоқтайды. Орындалған арман жаңа қажеттілік туындатады, тың қажеттілік және бір, енді жоғарлау деңгейдегі арманға себепші болады. антициптрлік қиялға, фантазия мен арманға сипаттама беру керек. Қиялдың бұл түрі адамның өзінің әрекеттерін алдын ала көре білу қабілеті негізінде жатыр. Осы қиялдың негізі болып фантазия мен арман жатыр. Олар адамның іс-әрекетінің идеясы мен көздеген мақсатына жетуге бағыттайды. Сонымен қатар адамның психикасын оятатын күш болып табылады
3) Темперамент – жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан,қимыл-қозғалысынан,жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.
Темперамент - организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т.б.) жақсы байқалып отырады.
Темпераментке тұлғаның биологиялық фундаменті ретінде сипаттама беру керек, темпераменттің пайда болу сферасын көрсету керек: жалпы бөлімділігі қозғалыс сфераның ерекшелігі, эмоцялық.
Темперамент туралы айтқанда адамдар арасындағы көптеген психикалық өрістерді айтатын студент айта кету керек. Олар, мінезді және оның психикалық процесстерінің ағым динамаикасын анықтайтын адамның жекелей ерекшеліктері.
Темперамнт белгілі күннің өзінде шешімімен және даулы мәселе болып қалады. Темперамент анықтайтын келесі негізгі компоненттерді бөліп көрсетуге болады.
1. Мінезбен психикалық іс - әрекетінің жалпы белсенділігі, адамның әртүрлі белсенді іс - әрекетінде, айналысындағы шындық дүниені дұрыс меңгере алуында, әртүрлі істерде өзін көрсете алды. Жалпы белсенділігін көрсету әр адамда әр түрлі болады. Осыған байланысты адамдарды әртүрлі темпераментке болуы болады.
2. Қозғалыс немесе материалы белсенділік, қозғалыс немесе сөйлеу қозғалыс аппараттарының белсенділік жағдайымен көрінеді.
3. Эмоц. белсенділігі: эмоц. сезімтосдығымен, импульсивность, эмоц. қозғағыштымен (тез ашуланып, тез басылу) т.б. көрінеді.
Темпераменттердің жаманы немесе жақсысы болмайды.Олардың әрқайсының жақсы жағы бар. Сондықтан негізгі күшті оларды түзету емес, олардың жақсы жақтарын қандай да бір іске дұрыс жұмсай білу.
Темперамент туралы айтқанда адамдар арасындағы көптеген психикалық өрістерді айтатын студент айта кету керек. Олар, мінезді және оның психикалық процесстерінің ағым динамаикасын анықтайтын адамның жекелей ерекшеліктері.Темперамнт белгілі күннің өзінде шешімімен және даулы мәселе болып қалады. Темперамент анықтайтын келесі негізгі компоненттерді бөліп көрсетуге болады.
1. Мінезбен психикалық іс - әрекетінің жалпы белсенділігі, адамның әртүрлі белсенді іс - әрекетінде, айналысындағы шындық дүниені дұрыс меңгере алуында, әртүрлі істерде өзін көрсете алды. Жалпы белсенділігін көрсету әр адамда әр түрлі болады. Осыған байланысты адамдарды әртүрлі темпераментке болуы болады.
2. Қозғалыс немесе материалы белсенділік, қозғалыс немесе сөйлеу қозғалыс аппараттарының белсенділік жағдайымен көрінеді.
3. Эмоц. белсенділігі: эмоц. сезімтосдығымен, импульсивность, эмоц. қозғағыштымен (тез ашуланып, тез басылу) т.б. көрінеді.Темпераменттердің жаманы немесе жақсысы болмайды.Олардың әрқайсының жақсы жағы бар. Сондықтан негізгі күшті оларды түзету емес, олардың жақсы жақтарын қандай да бір іске дұрыс жұмсай білу.
3 билет
1) Кейбір ғалымдар зейінді ерекше тәуелсіз процесс немесе адамның әрекетінде ғана болады деп бекітеді. Ал кейбіреулер зейін ол адамның толықтай психикалық жағдайы деп көрсетеді. Зейін дегеніміз – адам санасының белгілі бір затқа бағытта тұрақталуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу.
Зейін психиканың белгілі бір объектілерге бағытталуы, соларға қадалуы. Ол қысқа және ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Назар сыртқы объектілерге не адамның өзіне бағытталуы мүмкін. Өзіне бағытталу адам организімінде болатын физикалық, психикалық құбылыстармен байланысты.
Зейіннің физиологиялық негізі өте күрделі. Психологиялық әдебиеттерде оның негізгі екі топ механизмін көрсетеді: перифериялық және орталық.
Перифериялық механизге органдардың күйін келтіру жатады. Адам әлсіз дыбысты естіген кезде, оған құлақ түреді, соның нәтижесінде сезімталдық артады. Қатты дыбыста жарғағы босатылады да ол инфорация орталық құлаққа жіберуде жиілігі әлсірейді. Д.Е.Бродбенттің атуынша, зейін – информацияны кіре берісте талдаушы, өткізгіш (фильтр) яғни ол периферия бөлімінде болады. Оның тәжірибесінде дәлелденгені адам әртүрлі информацияны бір мезгілде екі құлаққа айтқан кезде, адамның сол құлағы информацияны жақсы қабылдап, оң жақ құлағы информацияны толық теріске шығарған. Кейін дәлелденгені перифериялық бөлім информацияны физикалық механизміне қарай талдап алған. У.Нейсер бұны зейіннің алды деп атады, оны информацияны өңдеуші, фигураны фоннан бөліп алу деді.
Орталық механизм – жүйке орталықтарының біреуінің қозу, екіншілерінің тежелуімен сипатталады. Жүйкенің қозу күші, ішкі тітіркендіргіштердің күшіне байланысты. Қатты қозу, төменгі қозуда болады, өктемділік, басымдылық жүргізеді.
Зейіннің физиологиялық негіздерін әйгілі физиолог ғалым, академик А.А.Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта теориясы (доминанта – латынның доминанс деген сөзі, қазақша үстемдік ету деген мағынада) бойынша да жақсы түсінуге болады. Cыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын, каттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы онан бетер күшейеді. Мысалы, адам қызық кітапты беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасмайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі.
Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқан жүйке процесітерінің өзара индукция заңына байланысты түсінцге болады.
И.П.Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен бвйланысты қаоған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығн айтқан. Мәселен, бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Ос кезде мидың бір алабында күшті қозу процесі болып жатады да, айналасын дағы алаптарда тежелу болады (бір мезгілдік индукция) немесе басқа бөлігінде тежелу болса, екінші бөлігінде қозу болады (бірізділік индукция). И.П.Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді. Иррадияция пайда болғаннан кейін мидың бөлігі – қозудың оптимальдық жағдайларына негізделеді. Сондықтан да бұнда дифференцировка жеңіл орнайды, жаңа шартты белгілер пайда болады. Мидың басқа бөлігі адамның санасыз, автоматтанған әрекеттерде көрінеді. Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытта қозу пайда болатындай жағымды «оптимальдық жағдай» жасалып отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап – ми қабығының шығармашылық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі.
2) Интеллект (лат. іntellectus — таным, ұғыну, аңдау) — жеке тұлғаның ақыл-ой қабілеті. Ақыл-ой сезімі адамның таным әрекетімен байланысты.Алғашында бұл термин адам психикасының орынды ойлау функцияларын белгілесе, казіргі кезде оған барлық танымдық үрдістер кіреді. Интеллект - адамның болмысты тануының негізгі нысаны. Интеллект - ақпаратты мақсатты бағытта қайта өңдеуге, реттеуге, оқуға қабілеттіліктің күрделі жүйелерінің танымдық іс-әрекеті. Интеллект функциялары:
Теориялық және практикалық Интеллект жеке адамның эмоциялық- еріктік ерекшеліктерімен байланысты. Интеллект түрлері:
3) Қабілет –белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін айтамыз.Қабілет –адамның бір жұмысты нәтижелі, үздік орындауынан көрінетін жеке–дара психикалық қасиет.
Қабілет –бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік.Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды. Қабілет –барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік.
Қабілет –нақты адамда топталған білім,ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді
Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез-келген адамнан табылытын қабілет жалпы қабілет деп аталады. Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, зеректік пен тапқырлық секілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жатады Іс-әрекеттің жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің, музыканттың, актердың, спортшының, математик ғалымның қабілеттерін жатқызуға болады. Соңғы кездері кейбір зерттеушілер қабілеттің ушінші түрі деп практикалық іске қабілеттілікті айтып жүр. Бұған ұйымдастырғыштық, педагогтық, конструктивті техникалық қабілеттерді жатқызады.
Қабілеттіліктің құрылымы
Басты қасиеттері: көру анализаторының жаратылысынан ритмді, бояуды, жарық пен көлеңкені, форманы, пропорцияны, сызықтарды (линияларды) жоғары дәрежеде сезгіштігі және тірек қасиеттерге суретші қолының сенсомоторлық сапалары да, сондай-ақ дамыған бейнелік ес те жатады
Жетекші қасиеттерге көркем творчестволық қиялдау қасиеттері жатады.
Қабілеттіліктің дамуы
репродуктивтік Адам білім игеруде, іс-әрекетті меңгеруде, оны белгілі үлгіде жүзеге асыруда жоғары іскерлік көрсетеді.
творчестволық адам жаңа туынды жасай алады.
5билет 1) Зейіннің түрлері, ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас жиі кездеседі. Адамның өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алады. Қызығу – ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске зейініміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті.Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді.Ырықты зейінде белгілі бір мақсат көздеп, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Зейіннің бұл түрі адам еркімен тығыз байланыста болып, оның еңбектік күш салуларының нәтижесінде пайда болады. Сондықтан-да ырықты зейін ерікті, белсенді, ниеттелген деп ситатталады. Қандай-да бір шешімді қабылдай отырып, біз іске кірісеміз, сол іс біз үшін тап сол мезетте ұнамаса да оған саналы зейін қойып, оны орындауға өзімізді мәжбүрлейміз. Ырықты зейіннің басты қызметі – психикалық процесс ағымын белсенді түрде реттеп бару Үйреншікті зейін адамға тұрақты сіңіп кеткен, арнайы күш жұмсамай ақ орындалатын зейін.
2)
3) . Гиппократ пен Гален бойынша темперамент типтері және П. Павлов бойынша темпераменттің физиологиялық базасы сөз болу керек.
Темперамент – жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл – қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады. Темперамент – организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе жоғары нерв қызметінің тума қасиеттері мен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керсінше, сылбыр, жігерсіз болады ), адамның көңіл – күйінің ерешеліктерінен де (салмақты, тұрақты жеңіл тұрақсыз т.б.) жақсы байқалып отырады.Темперамен туралы алғашқы ой – пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде – ақ айтыла басталды. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың (б.э.д. 460 - 356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын – қан, салқындататын – шырын (слизь), құрғатытын – бауырдағы сары өт және оған дымқылдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың араласуының пропорциясын грекше «красис» деп атаған. Ал латын тілінде кейін бұл терминді темпераментум атап кеткен.
Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу, тежелу процестерінің үш негізгі белгісінің (күші, тепе – теңдігі, қозғалғыштығы) жиынтығынан құрастырылады.
Жүйке процестерінің күшіне – ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі, яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады. Нерв процестерінің тепе – теңдігі деп қозу мен тәжелудің бір – біріне тең келуін айтады. Нерв процестерінің қозғалғыштығы деп олардың бірінің екіншісіне алмаса алу қабілеттілігін айтады.
Сөйтіп И.П. Павлов ілімнің айтуынша, нерв жүйесінің әрбір типінің үш белгісі болады. Мәселен, күшті типтердің бірі – ұстамсыз тип. Ұстамсыз тип – жұмыс істеу қабілеті күшті, қозу, тежелу процестері бір – бірімен сәйкес келмейтін (қозуы ылғи да басым келіп отыратын) ерекше қозғалыстағы тип. Күшті типтердің екіншісі – ширақ типтер деп аталынады. Мұнда қозу мен тежелу процестері бір – біріне тең келіп, тез алмасып отырады. Күшті типтің үшіншісі – қозу мен тежелу бір – біріне, тең, бірақ алмасуы сараң, бояу қозғалатын тип.
Павлов сангвиниктерді – ширақ, нерв жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі тең, қозғалғыш адам; холериктерді – ұстамсыз, нерв жүйесі күшті, қозуы тежелуінен басым; флегматиктерді нерв жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір – біріне тең болғанмен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді – нерв жүйесі әлсіз типті адамдар деп сипаттады. Павлов темпераменттің антикалық жіктелуімен жан – жақты әрекетінің типін құрды.
7 билет. 2)Елес, оның түрлері. Елестің зейінге, еске, тұлғаның ерекшеліктеріне тәуелділігі Қиял елес мен ойлардың жаңа формаларының құрылуы. Қиялдың қабылдаудан ерекшелігі оның бейнелері әрқашан шындықпен сәйкес келе бермейді. Қиял басқа да психикалық процестер сияқты үлкен жарты шарлар қыртысының қызметі болып тапбылады. Негізінен қиял оң жарты шарлардың қыртысымен тығыз байланысты, бірақ екі жарты шардың да қызметі өте маңызды. өйткені олардың әр қайсысы өз қызметін атқарады. Оң ми сыңары дүние көрністерін қарапайым түрге келтіріп, олардың біртұтастығы мен үйлесімділігінен, композициялық бірлестігінен хабар береді, осыдан адамда әр қиды бейнелер негізінде эстетикалық сезімдер өрістейді. Ал сол тараптағы ми сыңары келіп түскен ақпараттарды реттеп, оларды сөзбен өрнектеу қызметін атқарады, осыдан бейне мен ой ажырамас бірлікте екенін байқаймыз. "Ақылдан ажыралған фантазия құбыжық тудырады, ақылды арқау еткен фантазия - өнер атасы, ғажайыптар бұлағы" (Ф.Гойя).Қиялдың физиологиялық негізі жүйке байланыстарының іске қосылуы, бұзылуы, қайта түзілуі мен жаңа жүйелерге бірігуі. Осының арқасында бұрынғы тәжрибеден өзгеше, бірақ одан мүлде ажырап кетпеген, жаңа бейнелер келіп шығады. Қиялдың осынша күрделі болуы, алдын ала оның мазмұндық сипатын болжастырудың қиындығы, қиял жасаушы органикалық процестермен аса тығыз байланысқан әрі оларды әсерлі өзгерістерге келтіріп отырады. Қапелімде қиялына бірдеме түсіп кетіп, адамның өзіне-өзі шошынып, терге малынып, қызарып- бозарып, дірілдей қалатынын байқаған боларсыз. Осындай қиялдың әсеріненкей кезде адам өзін сырқатқа да ұрындырады. Тіпті, дәрігерлік институттардың төменгі сынып студенттеріоқылып жатқан дәрістердің әсерінен қиялға еніп, өздерінде болмаған аурулардың белгілерін іздеп әлек болады. Мұндай өзін-өзі қияли сендірудің әсерінен адам қатерлі жағыдайға душар болуы мүмкін. Сонымен бірге, қиял бейнелерінг орынды, дұрыс қолдану арқылы адам денесінде жүріп жатқан табиғи процестерді басқарып, дамытуға болады.Қиял күшін арқау еткен француз аптекарі Эмиль Куэ "Саналы сендіру арқылы өзін -өзі басқару мектебі" деп аталған жаңа емдеу әдісін ашқан. Сырқат адам өзіне қолайлы жағыдайға жайғасып (жатып не отырған күйі), өзін ешқандай сырқат жоқтай сезініп, 20-30 мәрте өзін -өзі сендіру келесідей формуласын қайталайды:"Мен тәуір боламын, мен тәуірмін..... .Сырқат бәсеңдеді. Сырқат кетті... ." Бірнеше минутқа созылған осындайсеанстар күніне 3-4 рет, әсіресе ұйықтар алдында сабырға түсіп, босаңсыған күйде орындалады. Осы күндегі аутогендік емдеу әдісі осы Эмиль Куэ жаңалығына негізделген. тетіктердің тек ми қабығында ғана емес, мидың тереңғ тар бөліктерінде жайғасатынын пайымдады.Сонымен бірге мида пайда болған бейнелер шеткі (перифериялық) процестердің қызметтерін өзгертумен, оларға реттеу ықпалын жасайды. Бұл тұрғыдан барша психикалық процестердің арасында қиял денедегі . Елес заттың бейнелерін есте сақтауға, сол заттардың типік, басты белгілерін көрсететін ой –тәсілдеріне (анализ, синез, салыстыру т.б.) көшуге, оның мәнін танып білуге көмектеседі. Елестердің түрлері де түйсіктер мен қабылдаудың бөлінісіне ұқсас. Мысалы, адам заттың түсңн, пішінін, көлемін көру елестері арқылы, музыкалық шығармаларды, таныс адамның дауысы, т.б. есту арқылы елестетсек, тікенек шөпті т.б. сипап сезу арқылы елестетміз . Біздің елестеріміз – жеке қабылдаулардың жалпылауының нәтижесі.Елестер жалпылау дәрежесінің әр түрлі болғандығына қарай жалпы, жеке болып бөлінеді. Көп жалпыланған елестерді жалпы елестер дейді. Мысалы, адамның өзен туралы елесі жалпы елес. Ертіс өзені- жеке елес. Сонымен қатар елес ес елесі және қиял елесі болып екіге бөлінеді.
3) . «Эмоция туралы түсінік, олардың физиологиялық негізі», эмоция туралы түсініктен, адам реалдық дүниені тек танып қоймай, оған өзінің қатынасын білдіріп отыратыны жайлы айта кетуіміз керек. Адам бір нәрсені ұнатады, біреуі жақсы көреді, ал екіншісі біреуге салқын қарайды.
Эмоцияның қазіргі заман тарихы У.Джемстің 1884 ж жарияланған «Эмоция деген не» атты мақаласынан басталады. У.Джемс және бұған байланыссыз Г.Ланге пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі- сыртқы ырықты қозғалыстар, сонымен бірге, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатынадамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адам әсерлерінің бәрі – эмоциялық күйді танытады. «біздің қайғыруымыз –жылағанымыздан; қорқуымыз – қалтырауымыздан, қуанғанымыз - күлгенімізден» (У.Джемс). Сонымен, эмоция салдары болған дене шетіндегі (перифериялық) органикалық өзгерістер, ғалымдар ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардың ырықты реттелуінің қара-дүрсін түсініктемесі беріледі: мысалы, ұнамды эмоцияға тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажет болмаған қасірет сезімін басуға болады – мыс.
Сезім- қоғамдық сананың қандай да бір көрінісі. Жоғары сезімдер адамға ғна тән. Осы топқа: адамгершілік, эстетикалық, интелектік деп аталатын сезімдер кіреді.
Адамдардың сезім саласындағы айырмашылықтары түрліше болып келеді. Жанұя тәрбиесіне, тұрмыс жағыдайына, жүйке жүйесінің тпік ерекшелігіне, білі қорына, өзін-өзі тәрбиелеу дәрежесіне, жас өзгешелігіне т.б. қарай адамдарда эмоциялар мен сезімдердің сан алуан түрлерін кедестіуге болады. Сезімдер адамның қоршаған дүниеге қатынасын білдіріп қана қоймай, ол жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Сезімдер адамдардың қасиетімен тығыз байланысты. Сезім екі себептен пайда болады, біріншісі – адамның объектіге қатынасын айқындайтын қажеттіктер; екіншісі – адамның осы нысанның тиісті қасиеттерін түсініп, оны санада бейнелеу қасиеті. Сезім. Эмоция мен сезімнің айырмашылығы.Сезім- қоғамдық сананың қандай да бір көрінісі. Жоғары сезімдер адамға ғана тән. Осы топқа: адамгершілік, эстетикалық, интелектік деп аталатын сезімдер кіреді. Адамдардың сезім саласындағы айырмашылықтары түрліше болып келеді. Жанұя тәрбиесіне, тұрмыс жағыдайына, жүйке жүйесінің тпік ерекшелігіне, білі қорына, өзін-өзі тәрбиелеу дәрежесіне, жас өзгешелігіне т.б. қарай адамдарда эмоциялар мен сезімдердің сан алуан түрлерін кедестіуге болады. Сезімдер адамның қоршаған дүниеге қатынасын білдіріп қана қоймай, ол жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Сезімдер адамдардың қасиетімен тығыз байланысты. Сезім екі себептен пайда болады, біріншісі – адамның объектіге қатынасын айқындайтын қажеттіктер; екіншісі – адамның осы нысанның тиісті қасиеттерін түсініп, оны санада бейнелеу қасиеті.
10БИЛЕТ 1) Түйсіктің 5 негізгі түрлері бар: сипап сезу, иіс сезу, дәм, есту, көру..Бұдан басқа түйсікті 3 топқа бөлетін түйсіктің жүйелік талдануы бар: Интероцептік – түйсіктер дененің ішкі процестеріне байланысты, яғни, ішек, қарын, жүрек, қан тамырлары ме басқа да ішкі құрылым қатпарларындағы тітіркенулерді миға жеткізіп отырады. Түйсіктердің бұл тобы тірі ағзаларда пайда болу жағынан ең ежелгілерден, әрі өте қарапайым түрі. Интероцептік түйсіктердің пайда болуымен олардың жүрісін түсіндіріп білу өте қиын, сонымен бірге нақты қозу нүктесіне ие емес, яғни диффуздық күйде болады, осыдан бұлар адамның көңіл –күй қалпына жақындау келеді.Проприоцептік - түйсіктер дененің кеңістіктегі қалпы жөніндегі ақпараттармен қамтамасыз етіп, адам қозғалысының сезімдік негізін құрап, оларды реттеп отырады. Бұл түйсіктер тобының шеткі (перифериялық) рецепторлары бұлшық еттер мен буындарда ерекше жүйке тәндері формасында берілген (тельца Паччини). Осы жүйелік тәндерде болатын қозулар бұлшық еттер созылғанда, буындар қалпы өзгергенде туындайтын түйсіктерді бейнелейді. Аталған топқа, сонымен бірге, ерекше қасиеттерге ие теңдестік және тұрақтылық түйсіктері де кіреді. Олардың перифериялық рецепторлары ішкі құлақтың шеңберлі сайларында жайласқан.Экстроцептік – түйсіктер ең үлкен түйсіктер тобын құрайды. Бұл түйсіктердің қызметі сыртқы дүние ақпаратын адам сезіміне жеткізу және қоршаған ортамен үздіксіз байланысты орнату. Барша экстроцептік түйсіктер тобы шартты түрде аралық және түйісу түйсіктері деп аталған екі бөлікке жіктеледі
2) Қабылдау тұрақтылығы (константтығы). Қабылдау тұрақтылығы деп өзгерген жағдайларға қарамастан заттың кейбір қасиеттерінің бір текті сақталуын айтамыз. Қабылдаудың мағыналылығы. Қабылданған нысан тұтас, оның мәні сөзбен беріледі, мазмұны тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым түрі – тану. Тану жалпылап тану немесе талғаусыз тану және даралап тану болып бөлінеді. Жалпылап тануды нәрселердің жай жапсары терең біліне бермейді, ал даралап тануды заттар мен құбылыстарды айырыу анық әрі толық түрде жүреді.
3) Көңіл – субъектіге қандайда эоционалды реңкті сақтап қалуға не жоюға ықпал жасаушы психикалық процестің ерекше сигналдық түрі: кейбір түр-түс, дыбыстар, иістер өздерінің негізгі мәніне байланыссыз біздің есімізге түсуден жағымды не жағымсыз сезімдер тудырады.Белгілі бір маңызды жылдамдыққа жетпеген және жеткілікті ұзақ мерзім кезінде (0,5 сағаттан бастап бірнеше күнге дейін немесе бірнеше апталарға жететін) мағыналы тербелістері жоқ болатын ұзақ эмоционалды жағдай көңіл-күй деп аталады. Осы ұзақтылық кезінде тұрақты эмоционалды қалып байқалады. Көңіл- күй өзінің сапасымен жеке адамның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейін тоқтатады (кодтайды).Осындай үш кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1. Жоғары оптималды қанағаттану (көтеріңкі көңіл-күй).
2. Орташа, қалыпты көңіл-күй. (қалыпты-көңіл күй).
3. Төмен, жетіспейтін қанағаттану (түсіңкі көңіл-күй).
Эмоцияның бір түрі аффектер. Аффект – латынша аффектус деген сөз қазақша жан ұшыру, күйіп пысу деген мағына білдіреді.
Аффектер дегеніміз қысқа уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның түрі.
12)билет
1) Түйсік табалдырықтары. Сезімталдық. Бұл психологиялық түсініктер түйсіктердің сандық өлшемдеріне байланысты қасиеттерінен. Адамның сезім мүшелері - өте нәзік қызмет тетіктері. Мысалы: адам көзі бір шақырымнан 1/1000 шамаға тең жарық сигналын байқайды. Ал осы бізді тітіркендіруге келтіретін энергияның соншалықты аздығын мынадан сезуге болады, онымен 1 куб. см. суды 1 градусқа көтеру үшін 60000 жыл қажет екен. Алайда көрінген тітіркендірігш түйсік туындатпайды. Оның пайда болуы үшін тітіркендіргіш белгілі бір сандық деңгейге көтерілуі керек. Түйсік пайда етуші тітіркендіргіш әсердің ең аз мөлшері түйсіктің табалдырық шыңы деп аталады. Осындай әсер деңгейіне жетпеген тітіркендіргіштер түйсік табалдырығынан тыста қалады.Табалдырық шыңы деңгейі сезімталдық шың шамасын көрсетеді. Түйсік тудырушы тітіркендіргіш неғұрлым әлсіз келсе, яғни түйсік табалдырығы төмен болса, сезім мүшелдің бұл әсерлерді қабылдауы соғұрлым жоғары болады. Сезімталдық шың тек төмен табалдырықпен ғана шектелмейді, оған түйсіктің жоғары табалдырығы да маңызға ие. Сезімнің жоғары табалдырығы деп әліде өзіне сай сезім туғыза алатын тітіркендіргіштің ең шекке жеткен күшін айтамыз. Біздің рецепторларымызға әсер етуші сол күштердің одан ары көтерілуі дене мүшелерінде ауырсыну пайда етеді. Табалдырық шың шамасы жағыдайларға байланысты өзгеріп отарады: қызмет түрі, адамның жасы, сезім мүшелерінің қызметтік қалпы, тітіркендіру күші мен уақыт арасы және т.б.
2) Балаларда ерте жаста эмоция тез пайда болады. Олар тұрақсыз және тез өзгереді, баланың оларды басқара алу қабілеті төмен.Жасөспірімнің эмоционалды өмірі өте тұрақсыз, яғни жыныстық жетілу кезіне сай қыртыс және қыртыс асты дисгармонияның пайда болуымен түсіндіріледі.
Бірақ үлкен адамдардағы эмоциялық күйзеліс өте күрделігімен ерекшеленеді. Адамның өмірінің бұл кезеңінде оның өткен тәжірибелі, тұлғаға тұрақты бағыттылығының үлкен маңызы бар.
3) Қиял дегеніміз — сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: «...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатынсөзімдік заттарды модельдендіре алады» (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға туседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл атқарадыҚиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов болды.
Түс көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына, талғамына орайлас келіп отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. «Егер иттің түсіне сүйек кірсе, саудагердің түсіне ақша кіреді» деген мақал да біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, көрмеген нәрселер түске кірмейтіндігін ғылым дәлелдеп отыр. Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге көрінетін «бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы (иіс, дәм, есіту т. б.) қабылдаған нәрселері еніп отырады. Егер соқырлық кейінірек пайда болса, онда сол адамның түсіне бүрын көзімен көрген заттарының бейнелері кіре береді. «Барлық адамдардың түсі, -деп жазды И. П. Павлов, — бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандануы».
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы өрекетте, жаңа продуктылар беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, галымның, композитордың т. б. қиялы творчестволық қиялга жатады. Творчестволық қиял — қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Қүнанбайдың образдарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден әлдеқайда ауыр.
Актив қиялдың ерекше бір түрі — арман. Арман дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау. Мүның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада: арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші дайындық сатысы.
13билет 1) Ескертетін жайт, біздің сезім мүшелеріміздің сыртқы әсерлерге жауабы, оларды қабылдау мүмкіндігі өзгермелі, сондықтан жоғарыда әңгіме еткен сезу табалдырықтары өте кең шектерде ауысып отырады. Мысалы, қараңғылықта біздің көру сезіміміз әсерлене түседі де, ал күшті жарықта оның сезгіштігі бәсеңдейді. Мұны қараңғы бөлмеден жарыққа, жарықтан күңгірт жайға енгенде байқаймыз. Бірінші жағыдайда көз қамасып, түк көрмей қалады, көздің күшті жарыққа үйренісуі үшін біраз уақыт қажет болады, ал екінші жағыдайда – керсінше, аса жарық жерден солғые бөлмеге кірген адам алғашқыда көруден қалып, енді осы жағыдайға икемделуі үшін оған 20-30м. уақыт керек. Бұл келтірілген мысалдарымыз біздің көру сезіміміздің қоршаған орта жағыдайына орай өзгеріске енетінінің дәлелі. Мұндай құбылыс сезім органдарымыздың бәріне де тән. Осыдан, сезім мүшелерінің тітіркендіргіштерге біртіндеп икемделуін адаптация дейміз. Басқа сезу мүшелеріне түсіп жатқан әсерлерден түйсік анализатроларының өзгеріске келуі – түйсіктердің өзара ықпалы деп аталады. Мысалы: күшті дыбыстық әсер (ысқырық) көру түйсігін арттырады. Кейбір иістердің көру мен есту сезімдерін көтеруі не әлсіретуі ғылымда дәлелденген. Түйсікке байланысты талдағыштар жоғары немесе төменгі деңгейде бір-біріне жүйелі ықпал жасап отырады.Талдағыштардың өзара ықпалды әсерінен сезгіштіктің артуы – сенсибсилизация деп аталады. Сезгіштік сипатының жоғарылауы екі сипатта көрніс береді. (А.Р. Лурия):
ұзаққа созылған, тұрақты ағзадағы қалыпты өзгерістерге байланысты уақытша субъект кейпіне, физиологиялық немесе психологиялық себептерге орай тосыннан болған әсерлерден туындайды. Көзге түскен жарық мөлшері оның көру қаблетімен қатар, есту түйсігінің де сезімталдығын арттыруға себеп болады. Әдетте қызыл түс адамға ақ, қара түстерді дұрыс ажыратуға жәрдемдеседі.Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың орнына сол сәтте басқа түйсіктердің пайда болуына да жағдай жасайды, яғни қосарласқан түйсік пайда болады. Бұл құбылыс психологияда синестезия деп аталады. Мысалы, кейбір адамдар біреудің ас, тағам жөнінде әңгімесін ести отырып, бұған қоса түрлі түстерді де сезінуі мүмкін.
2) Ойлау дегеніміз – сыртқы дүние затары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сөздік мағұлыматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш элементтер көп болғанымен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлде қайда төмен. Ойлаудың шеңбері өте кең.Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі.Тек онтогенез процесінде ойлаудың қалыптасуының жекелей қабілеттерінің бірнеше фазалары болады.
a)екі жасқа дейін сенсоматорлық сызбаның құрылуы, яғни таламокартикалды жүйелермен қамтамасыз етілетін тура бағытталған қозғалыс белсенділігінің тууы.
б)үш жастан жеті жасқа дейін – сенсоматорлық сызбаның ойлау активациясы, яғни қандай да бір іс-әрекеттің нәтижесін алдын-ала болжай білу.
в)8 жастан 10 жасқа дейін –логикалық талдауға қабілеттілігі.
д) жастан 15 жасқа дейін – формалды операцияларға қабілеттілігі.
3) Көңіл – субъектіге қандайда эоционалды реңкті сақтап қалуға не жоюға ықпал жасаушы психикалық процестің ерекше сигналдық түрі: кейбір түр-түс, дыбыстар, иістер өздерінің негізгі мәніне байланыссыз біздің есімізге түсуден жағымды не жағымсыз сезімдер тудырады.
Эмоцияның бір түрі аффектер. Аффект – латынша аффектус деген сөз қазақша жан ұшыру, күйіп пысу деген мағына білдіреді.
Аффектер дегеніміз қысқа уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның түрі.
Стресс –ағылшын сөзі, қазақша шамадан тыс зорлану деген мағынаны білдіреді, оны енгізген конод ғалымы Гансон Селье. Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар туғызады. Кісі ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деп атайды.
Р.Лазарус физиологиялық стресс түсінігін енгізуді ол ағзаның тұтастығын және оның қызметінің бұзылуын тудыроатын өте жағымсыз физикалық жағдайдың әсерінен туындайды. Сонымен қоса ол психикалық стрессті ашты. Ол адамдардың өзіне өте қолайсыз деп санайтын әсерлерден туындайды. Психикалық стресс өте жоғары эмоционалды күшпен сипатталады. Стрестік жағдайдың дамуының Ганс Селье 3 кезеңін бөліп көрсетті: үрей, резистенттілік, арықтау. истощение.
Үрей реакциясы – бұзылған психикалық қызметтердің қалыптасу кезіәндегі шон фазасынан және шонға қарсы фазадан тұрады.
Арықтау кезеңі – ағзаның күші төмендеп, патологиялық-дистрофикалық процесс туындайды. Резистенттілік-ағзаға зиянды факторлардың стреске жоғарғытұрақтылығымен сипатталады.
Құмарлық – адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із қалдыртын күшті, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзінің қоғамдық мәнімен бағаланады. Егер ғылым мен өнерге, еңбек құмарлықты ұнамды десе, бақ құмарлық, ойын құмарлықты ұнамсыз дейміз
14билет1) Түйсік – танымның және адамның психикалық дамуының негізгі көзі болып табылады. Ол жүйке жүйесінің қандай да бір тітіркендіргішке реакциясы ретінде пайда болып және рефлекстік сипаттамаға ие.Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелерді түйсік деп атайды. Түйсіктің физиологиялық мезанизмі анализаторлар деп аталатын арнайы жүйке аппараттарының әрекеті болып табылады. Әрбір анализатор – бұл арнайы жасушалардың жүйесі, және мынандай қабілетттері бар.
- тек белгілі бір энергия түрін қылғу.
- өзінің физика-химиялық күйін өзгерте алуы.
- пайда болған химиялық энергияны электрлік потенциялға айналдыру.
Сонымен, түйсік – біздің барша білімдеріміздің бастау көзі. Сезім мүшелеріне әсер етуші объектив заттар мен құбылыстар тітіркендіргіштер деп аталады да ал олардың әсерінен сезім мүшелерінде туындайтын құбылыс – тітркену деп қабылданған. Тітіркенуден, өз кезегінде, жүйке тарамдарында қозу пайда болады. Түйсік жүйке жүйесінің қандай да тітіркендіргішке жауапты реакциясы ретінде туындап, әрқандай психикалық құбылыс секілді сипатқа ие. Түйсік – ақпараттарды миға жеткізетін негізгі канал. Ерте бала жастағы ақпараттарды жинауының бұзылуы, яғни саңыраулық және соқырлықтың болуының арқасында психиканың дамуында тежеулер болады.
Түйсік – танымның және адамның психикалық дамуының негізгі көзі болып табылады. Ол жүйке жүйесінің қандай да бір тітіркендіргішке реакциясы ретінде пайда болып және рефлекстік сипатқа ие.
2) . Зейіннің түрлері, ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.Сыртқы дүниенің кез келген объектілері кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас жиі кездеседі. Адамның өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алады. Қызығу – ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске зейініміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті.Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді.Ырықты зейінде белгілі бір мақсат көздеп, объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Зейіннің бұл түрі адам еркімен тығыз байланыста болып, оның еңбектік күш салуларының нәтижесінде пайда болады. Сондықтан-да ырықты зейін ерікті, белсенді, ниеттелген деп ситатталады. Қандай-да бір шешімді қабылдай отырып, біз іске кірісеміз, сол іс біз үшін тап сол мезетте ұнамаса да оған саналы зейін қойып, оны орындауға өзімізді мәжбүрлейміз. Ырықты зейіннің басты қызметі – психикалық процесс ағымын белсенді түрде реттеп бару Үйреншікті зейін адамға тұрақты сіңіп кеткен, арнайы күш жұмсамай ақ орындалатын зейін.
3) Сезім- қоғамдық сананың қандай да бір көрінісі. Жоғары сезімдер адамға ғана тән. Осы топқа: адамгершілік, эстетикалық, интелектік деп аталатын сезімдер кіреді.
Адамдардың сезім саласындағы айырмашылықтары түрліше болып келеді. Жанұя тәрбиесіне, тұрмыс жағыдайына, жүйке жүйесінің тпік ерекшелігіне, білі қорына, өзін-өзі тәрбиелеу дәрежесіне, жас өзгешелігіне т.б. қарай адамдарда эмоциялар мен сезімдердің сан алуан түрлерін кедестіуге болады. Сезімдер адамның қоршаған дүниеге қатынасын білдіріп қана қоймай, ол жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Сезімдер адамдардың қасиетімен тығыз байланысты. Сезім екі себептен пайда болады, біріншісі – адамның объектіге қатынасын айқындайтын қажеттіктер; екіншісі – адамның осы нысанның тиісті қасиеттерін түсініп, оны санада бейнелеу қасиеті
16 билет Зейіннің физиологиялық негізі өте күрделі. Психологиялық әдебиеттерде оның негізгі екі топ механизмін көрсетеді: перифериялық және орталық.
Перифериялық механизге органдардың күйін келтіру жатады. Адам әлсіз дыбысты естіген кезде, оған құлақ түреді, соның нәтижесінде сезімталдық артады. Қатты дыбыста жарғағы босатылады да ол инфорация орталық құлаққа жіберуде жиілігі әлсірейді. Д.Е.Бродбенттің атуынша, зейін – информацияны кіре берісте талдаушы, өткізгіш (фильтр) яғни ол периферия бөлімінде болады. Оның тәжірибесінде дәлелденгені адам әртүрлі информацияны бір мезгілде екі құлаққа айтқан кезде, адамның сол құлағы информацияны жақсы қабылдап, оң жақ құлағы информацияны толық теріске шығарған. Кейін дәлелденгені перифериялық бөлім информацияны физикалық механизміне қарай талдап алған. У.Нейсер бұны зейіннің алды деп атады, оны информацияны өңдеуші, фигураны фоннан бөліп алу деді.
Орталық механизм – жүйке орталықтарының біреуінің қозу, екіншілерінің тежелуімен сипатталады. Жүйкенің қозу күші, ішкі тітіркендіргіштердің күшіне байланысты. Қатты қозу, төменгі қозуда болады, өктемділік, басымдылық жүргізеді.
Зейіннің физиологиялық негіздерін әйгілі физиолог ғалым, академик А.А.Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта теориясы (доминанта – латынның доминанс деген сөзі, қазақша үстемдік ету деген мағынада) бойынша да жақсы түсінуге болады. Cыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын, каттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы онан бетер күшейеді. Мысалы, адам қызық кітапты беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасмайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі.
Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқан жүйке процесітерінің өзара индукция заңына байланысты түсінцге болады.
И.П.Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен бвйланысты қаоған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығн айтқан. Мәселен, бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Ос кезде мидың бір алабында күшті қозу процесі болып жатады да, айналасын дағы алаптарда тежелу болады (бір мезгілдік индукция) немесе басқа бөлігінде тежелу болса, екінші бөлігінде қозу болады (бірізділік индукция). И.П.Павловтың оптимальдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді. Иррадияция пайда болғаннан кейін мидың бөлігі – қозудың оптимальдық жағдайларына негізделеді. Сондықтан да бұнда дифференцировка жеңіл орнайды, жаңа шартты белгілер пайда болады. Мидың басқа бөлігі адамның санасыз, автоматтанған әрекеттерде көрінеді. Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытта қозу пайда болатындай жағымды «оптимальдық жағдай» жасалып отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап – ми қабығының шығармашылық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі.
2) . Антициптрлік қиял. Фантазия мен арман. Қиялдың ерекше түрі – арман. Армандау өзімізге ұнаған болашақ бейнелерді қиял ету, әзірге қол жетпес, бірақ келешекте орындалса деген адамның өмірлік мүддесін қанағаттандыруға қажет зат не әрекет. Арман – адам үшін өзінің шығармашыл күш-қуатын жүзеге асыруға бағыт беретін жұлдыз сипатты. Арманды сөз еткенде оның іске асатынын не аспайтынын ескерген жөн. Болар арман сол арманға жету әрекетінен ажырамайды, оның мақсаты анық, мазмұны мен орындау жолдары қиялдаушыға толық түсінімді. Ал болымсыз арманның мазмұны анық болғанымен, іске асу жолдары белгісіз. Көп жағыдайда мұндай арман қиял бейнелері дәрежесінен аспай, адамды әрекетке ынталандырмайды. Болымды арман әрдайым белсенді келеді, боларына сенген адам дегеніне жетпей, тыным таппайды. Адам еңбегінен туындаған қалаған зат (қағаз, қалам, машина және т.б.) көптеген ұрпақтар арманының жемісі емес пе?Арман жүйрік, оған жету мүмкін емес, жеткен күнде даму тоқтайды. Орындалған арман жаңа қажеттілік туындатады, тың қажеттілік және бір, енді жоғарлау деңгейдегі арманға себепші болады. антициптрлік қиялға, фантазия мен арманға сипаттама беру керек. Қиялдың бұл түрі адамның өзінің әрекеттерін алдын ала көре білу қабілеті негізінде жатыр. Осы қиялдың негізі болып фантазия мен арман жатыр. Олар адамның іс-әрекетінің идеясы мен көздеген мақсатына жетуге бағыттайды. Сонымен қатар адамның психикасын оятатын күш болып табылады.
3) . Темпераментке тұлғаның биологиялық фундаменті ретінде сипаттама беру керек, темпераменттің пайда болу сферасын көрсету керек: жалпы бөлімділігі қозғалыс сфераның ерекшелігі, эмоцялық.
Темперамент туралы айтқанда адамдар арасындағы көптеген психикалық өрістерді айтатын студент айта кету керек. Олар, мінезді және оның психикалық процесстерінің ағым динамаикасын анықтайтын адамның жекелей ерекшеліктері.
Темперамнт белгілі күннің өзінде шешімімен және даулы мәселе болып қалады. Темперамент анықтайтын келесі негізгі компоненттерді бөліп көрсетуге болады.
1. Мінезбен психикалық іс - әрекетінің жалпы белсенділігі, адамның әртүрлі белсенді іс - әрекетінде, айналысындағы шындық дүниені дұрыс меңгере алуында, әртүрлі істерде өзін көрсете алды. Жалпы белсенділігін көрсету әр адамда әр түрлі болады. Осыған байланысты адамдарды әртүрлі темпераментке болуы болады.
2. Қозғалыс немесе материалы белсенділік, қозғалыс немесе сөйлеу қозғалыс аппараттарының белсенділік жағдайымен көрінеді.
3. Эмоц. белсенділігі: эмоц. сезімтосдығымен, импульсивность, эмоц. қозғағыштымен (тез ашуланып, тез басылу) т.б. көрінеді.
Темпераменттердің жаманы немесе жақсысы болмайды.Олардың әрқайсының жақсы жағы бар. Сондықтан негізгі күшті оларды түзету емес, олардың жақсы жақтарын қандай да бір іске дұрыс жұмсай білу.
17-билет1) .Эмоциялық көріністердің пайда болуының ішкі және сыртқы белгілерін және эмоциялық аурудың ағымына әсерін студент міндетті түрде қарастыру керек. Эмоциялық уайымның пайда болуымен адамның ағзасында және мінез-құлқында қандай өзгерістер байқалатынын айта кету керек. Адамның ағзасына әртүрлі оқиғалардың жиынтығы болады. Кейде өте күштілігі сонша, оны бір психолог «жағымсыз Өө» деп атады. Бұл дауыл ағзаның барлық өмірлік іс-әрекетінің көрсеткіштерінде және ішкі ағзалардың (қызмет көрсету) шұғыл өзгерісімен, қозғалысымен көрінеді.
Өзгерістер: психогальваникалық рефлекс (ПГР), қан айналу (ағару, қызару, қан қысымының жоғарылауы т.б.) тыныс алу (одан тұншығады немесе тыныс алуы жиілейді), бұлшық ет өзгерістері (маторикалық бұзылуы), пиломоторлы реакция («гусинная кожа»), асқазан мен ішектің қозғалысы т.б.
Адамның ағзасында болып жатқан физиологиялық өзгерістер не үшін қажет? Бұл көрсетілген реакциялар эмоциялық уайымдарға емес, күшті бұлшық еттік әрекетпен бүкіл ағзаны белсендіруге арналғаны анықтады. (Гельгорн, Дж.ӨӨ). Сонымен қатар бұл кезде сыртқы мінез-құлықтағы өзгерістерді байқауға болады (мимика, тонтомимика, паромигвизм, экстромингвизм). Адам басқа адамның эмоциялық күйін оның мимикасына, қозғалыс ерекшелігіне қарап таниды. Ерекше қозғалыстар туа пайда болады немесе әлеуметтік жолмен дамиды, яғни еліктеу арқылы.
Кардиологтардың айтуы бойынша, стенокардия мен инфаркт 80 пайызы жүйке-психикалық ауырлықтан пайда болған. Кей кезде өте кішкене эмоциялық күйзелістің соңы ауыр клиникалық жағдайға әкеп соғуы мүмкін. Психологтар мен психиатрлар адамның соматикалық аурулары және оның жеке бас ерекшеліктері арасында, сонымен қатар оның тұқратын және жұмыс істейтін орнының психологиялық климаты мен тәуелділік орнатты. Егер адам өзінің жұмыс орнында өзіне сәйкес келмейтін орынға тырысса онда жүрек қан тамыр ауруы тууы мүмкін. Ондай адамдар дау-дамайшыл, басқа адамдармен «жағдайды түсіндіргіш», қозғыш болып келеді. Науқастың сезімін тәрбиелеу – дәрігердің және психологтың міндетті жұмыстарының бірі.
2) Темперамент туралы айтқанда адамдар арасындағы көптеген психикалық өрістерді айтатын студент айта кету керек. Олар, мінезді және оның психикалық процесстерінің ағым динамаикасын анықтайтын адамның жекелей ерекшеліктері.Темперамнт белгілі күннің өзінде шешімімен және даулы мәселе болып қалады. Темперамент анықтайтын келесі негізгі компоненттерді бөліп көрсетуге болады.
1. Мінезбен психикалық іс - әрекетінің жалпы белсенділігі, адамның әртүрлі белсенді іс - әрекетінде, айналысындағы шындық дүниені дұрыс меңгере алуында, әртүрлі істерде өзін көрсете алды. Жалпы белсенділігін көрсету әр адамда әр түрлі болады. Осыған байланысты адамдарды әртүрлі темпераментке болуы болады.
2. Қозғалыс немесе материалы белсенділік, қозғалыс немесе сөйлеу қозғалыс аппараттарының белсенділік жағдайымен көрінеді.
3. Эмоц. белсенділігі: эмоц. сезімтосдығымен, импульсивность, эмоц. қозғағыштымен (тез ашуланып, тез басылу) т.б. көрінеді.Темпераменттердің жаманы немесе жақсысы болмайды.Олардың әрқайсының жақсы жағы бар. Сондықтан негізгі күшті оларды түзету емес, олардың жақсы жақтарын қандай да бір іске дұрыс жұмсай білу.
21-БИЛЕТ1) Қиял дегеніміз — сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: «...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатынсөзімдік заттарды модельдендіре алады» (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға туседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл атқарадыҚиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов болды.
Түс көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына, талғамына орайлас келіп отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. «Егер иттің түсіне сүйек кірсе, саудагердің түсіне ақша кіреді» деген мақал да біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, көрмеген нәрселер түске кірмейтіндігін ғылым дәлелдеп отыр. Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге көрінетін «бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы (иіс, дәм, есіту т. б.) қабылдаған нәрселері еніп отырады. Егер соқырлық кейінірек пайда болса, онда сол адамның түсіне бүрын көзімен көрген заттарының бейнелері кіре береді. «Барлық адамдардың түсі, -деп жазды И. П. Павлов, — бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандануы».
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы өрекетте, жаңа продуктылар беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, галымның, композитордың т. б. қиялы творчестволық қиялга жатады. Творчестволық қиял — қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Қүнанбайдың образдарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден әлдеқайда ауыр.
Актив қиялдың ерекше бір түрі — арман. Арман дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау. Мүның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада: арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші дайындық сатысы.
2) Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапасы өзгешелік.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының өрнегі деуге болады. Мінез – көп мағынасы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып жатады. Мінез адамның басқа да психиканың қажеттерімен, соның ішінде темпераментпен өзара тығыз болыпты. Темпераментпен мінез бітістіуіне өзіндік болу, береді. Жақсы мінездің ықпалымен темпераменттің кейбір нашар жақтары өзгеріп отырады.
«Егер адамның мінез – құлқын жағдайлар тудыратын болса, демек, онда сол жағдайларды адамға тиімді етіп құру керек» – деп жазады Маркс пен Энгельс.
Адамның ұстаған бағытынан, яғни бүкіл психикалық тұрпатынан байқалатын мінез бітістері әр түрлі жағдайда көрініп отырады. Мұның біріншісіне адамның басқалармен қатынасын білдіретін мінез бітістері кіреді. Осы топқа сондай – ақ адамның өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін мінез бітістері де жатады. Бұларға еңбек сүйгіштік, құнттылық, иницитивалық, салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық т.б. бітістер кіреді.
Адамның өзіне - өзі қатынасын білдіретін мінез сипаттары да осы топтың негізгі бір жағы. Бұларға кішіпейлділік, қарапайымдылық, өзін - өзі сынай алу, талап қоя білушілік және бұларға қарама – қарсы өр көкіректік, мақтаншақтық, жасқаншақтық т.б. жатады.
Адамның сансыз мінез бітістерінің кейбірін белгілі топтарға жинақтауға болады. Адамның ерекшеліктік сапасын тәрбиелеуге болады. И.П. Павлов кең түрде (мағынада) түрде өзін - өзі реттей алатын, біліктерге жете алатын жалғыз жүйе, деп айтқан. Ерік күші төмен адамдар жақсы педагогикалық жұмыстың нәтижесінде белсенді іскер болып шығуы мүмкін.
Бұл кезде адамның жекелей ерекшелігін, темпераментті еске алу керек.
Темпераментті мінезбен женіс аштырады және бұл түсініктер бір – бірімен алмастырады.
3) Жаңа туған нәресте «адам» деп аталғанымен «тұлға» деген атқа ие бола қоймайды. Өйткені кісі болып, ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің «менін» басқа «мендерден», яғни басқа адамдардан ажырата білуі керек. Сондықтан нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын. Есейіп, ер жетіп, өзбетінше әрекет ете алатын адамды ғана «кісі», «тұлға» дейміз. Имандылықтың ерекше көрнісі халқымыз ерекше қастерлейтін кісілік ұғымы, тұлғаның аса өнегелі түріне жатады.
Адам- белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды- көпті тәжрибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны «тұлға» етеді.
Адам- белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды- көпті тәжрибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны «жеке адам» етеді.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық қатынастардың тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Психикалық процестердің қалыптасуы оқу-тәрбие процесінде шешуші роль атқарады. Кейбір психологтар адамның осындай тұрақты да тұрлаулы ерекшеліктерін өзгермейтін нәрсе деп есептейді. Адамның белсенді тума қасиетін, яғни «психикалық энергиясының» дәрежесінен, «психикалық қуатынан» болады деп қоғамдық мәнін жоққа шығарады.
Адам тұлға ретінде тек әлеуметтік тәжірибені бас кезінде үлкендердің сөзін тыңдай отырып, өсе келе өзінің ойын тыңдап жинайды. Тұлға бөлінеді: Әлеуметтік (социализированные) өзінің әлеуметтік тұрмысының шартына бейімделген. Десоциолизирование – (негізгі әлеуметтік шарттардан ауытқыған).
Ауытқыған мінез – құлықтың негізгі түрі – қылмыстың және жауапқа тартылмайтын қиын мінез-құлық – жүйелі түрдегі ішімдік ішу, қыз балалардың жезөкшелікке түсуі тағы басқа. Мұндай мінез-құлық тәжірибенің жетіспеушілігімен түсіндіріледі. Балалардағы ауыауытқамасы мінез-құлық ересектердің өздеріне дұрыс қарамауы немесе шындыққа қарсы тұру арқылы өз ойларын бекітеді.Психикалық анальды тұлға (психапаттар, невротиктер, психикалық дамуы артта қалған адамдар).Психикалық анальды тұлғалар туа біткен ашуланшақтаық пен қозғыштыққа ие.Тұлғаның психопатиялық типінің диагностикасы үшін жағдай келесі сапалар мен мінез-құлық стереотипіне сәйкес келу керек.Басқалардың сезіміне ешқандай әсерсіз қарау, эмпатияға қабілеттілігі.Жауапкершіліксіз және әлеуметтік нормаға, ережелерге, міндеттерге дұрыс қарамау.Тұрақты қарым-қатынасты ұстап тұра алмау.Өзінің қатесін түсінбеу немесе жағымсыз өмірлік тәжірибесінен сабақ алмау.Айналасындағыларды кінәлауға бейімділік.Ұдайы қозғыштығы.
22 БИЛЕТ
1) заттық-әрекеттік, көрнекі бейнелік, абстрактілі-
теоретикалық, интуитивті және шығармашылық.Ойлау кезеңіне байланысты: дискурсивті, интуитивті болып бөлінеді. Көлемдік ауқымына орай ойлау әрекетінің түрлері – дискурсивтік, өз кезең, кезегімен өрістей дамыған ойлау процесі; интуитивтік – желісі қарқынды, кезеңдері нақтыланбаған, мазмұны толық ұғылмаған ойлау процесі.Егер ойлауды шешетін тапсырманың ерекшелігіне және жаңалығына қарап қарастыратын болсақ, онда ойлауды шығармашылық және елестету деп бөлуге болады. Шығармашылық ойлау жаңа ойлауды жасауға бағытталған, оның нәтижесінде қандай да мәселе, проблеманың соңы, қайталанбас шешімі табылып, не бұрынна бергі шешімнің жетілген әдісі жүзеге келеді.Шешілетін мәселелердің сипатына байланысты ой әрекеті теориялық және пратикалық болып бөлінеді. Ойлау түрлерін классификациялауға байланысты психологияда кең тараған бағытттардың бірі – шешілуі тиіс болған мәселенің мазмұнын Затты негізге алу, осыдан ой алу.
2) Неміс психиаторы К. Леонгард қалыпты адамның мінез-құлқының айырықша белгісін мінездің екпіндеуі деген терминмен белгілеген. К. Леонгард жүйесі:
Гипертимді тип. Ондай адамдар қарым-қатынасқа тез түседі, сөзшең, мәнерлі. Мұндай адамдар сөйлеу барысында алғашқы тақырыптан жиі ауытқиды. Бұл типті адамдар қақтығыстарды өздері жасайды, бірақ басқа адамдар ескертпе жасайтын болса, оған қапаланады.Жағымды жақтары: адамдармен қарым-қатынас жасау барысында, әрекет жасауға деген ұмтылыс, оптимизм, белсенділік. Жағымсыз жақтары: өмірге жеңіл қарау, жағымсыз әрекеттер жасауға бейімділік, жоғарғы қозушылық, өзінің міндеттеріне жеңіл қарау.
Дистимді тип. Мұндай адамдар қарым – қатынасы төмен, көп сөйлемейтін,көңіл – күйі пессимизмге толы. Олар көбінесе үй адамдары, шулы ортадан аулақ болады, шуды көтере алмайды, басқа адамдармен қақтығыстарға аз түседі, тұйықталған, шектелген өмір жағдайында болады. Олар өздерімен қарым – қатынасқа түскен, дос адамдарды өте қатты сыйлайды, оларға бағынады. Жағымды жақтары: шыншыл, тиянақты, адал. Жағымсыз жақтары: пассивтілік, ойлаудың ақырын болуы, жекелік, қимыл-қозғалысы баяу.
Циклоидты тип.Көңіл-күйі лезде өзгереді, сондықтан оның адамдармен қарым-қатынасы да осыған байланысты өзгеріп отырады. Көңіл-күйі жоғары болған кезде ол басқа адамдармен тез қарым-қатынасқа түсетін болады, ал егер көңіл-күйі төмен болатын болса, онда адамдармен қарым-қатынасқа түспей, тұйықталып қалады
Қызба тип. Бұл типті адамдардың басқа типті адамдармен қарым-қатынасы өте төмен, вербалды және вербалды емес реакциялары баяу.Қарым-қатынас кезінде қақтығыстарға, ұрсысу, жаман сөздер айтуға қыңыр болады. Эмоционалды көңіл-күйі жақсы жағдайда олар өте адал, шыншыл, жануарларды, кішкентай балаларды жақсы көретін ұқыпты адамдар. Тежелуші тип. Қарым-қатынас шектеулігімен, қыңырлығымен, көп сөйлемейтіндігімен сипатталады. Кек сақтағыш. Педантты тип. Бұл типті адамдар қақтығыстарға сирек түседі, түскен жағдайда қақтығыстарда пассивті рөл атқарады. Жұмыста ол өзін бюрократ ретінде көрсетеді. Әріптестеріне шектен тыс талаптар қояды. Сонымен қоса, басшылықты басқа адамға да ұсына алады. Жағымды жақтары: шыншылдық. Істегі беріктілік, жауапкершілік, ұқыптылық. Жағымсыз жақтары: формализм, көп сөйлегіштік, мылжыңдық.
Қобалжушы тип. Көңіл-күйі минорлы, өзіне-өзінің сенімі аз, қарым-қатынас төмндігі, ұялшақтығымен сипатталады. Жағымды жақтары: достықты жақсы көретін, өзіне-өзінің сын көзбен қарауы жоғары, тиянақтылығымен сипатталады. Жағымсыз жақтары: өзі-өзіне сенімсіз, өзінің қабілеттілігін бағаламайды, ұялшақ. Жауапкершілікті талап ететін істен қорқады.
Эмотивті тип. Бұл типті адамдардың қарым-қатынас шеңбері өте тар.Реніштерін ішінде сақтайды, сыртқа шығамайды. Көңіл-күйі лезде себепсіз өзгеріп отырады. Айналасындағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейім.Мейірімді, біреудің қайғысына ортақтаса алады, парыз, қарыз сезімдері шамадан тыс көп болады, бастаған істі аяғына дейін жеткізеді.Сезімтал, жылауық болады.
Демонстративті тип. Қарым-қатынасқа тез түсушілігімен, басшылыққа ұмтылумен сипатталады, басқалардың өзін үнемі мақтауымен сипатталады. Жағымды жақтары: басқаларды ұйымдастыра алушылық, өздерінің идеяларына басқаларды сендіре алушылық. Жағымсыз жақтары: өзімшілдік, жұмыстан қашу, жалқаулық, мақтаншақтық, жағымпаздық.
Экзальтивті тип. Қарым-қатынас жоғарылығымен, сөзшеңдігімен, махаббатқа тұрақсыздығымен сипатталады. Бұл типті адамдар жиі пікір таластырады, бірақ ашық қақтығыс жағдайына әкелмейді. Өздерінің жақын туыс, достарына адал, өте сезімтал. Басқалардың қайғысына ортақтасатын, талғамдары жоғары, сезімдері терең, адал, тұрақты. Көңіл-күйі тез өзгеріске ұшырайды, байбаламға түсушілік.
23 БИЛЕТ 2) Вербалды қатынас тек адамға ғана тән. Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз (сөйлеу) қабылданған. Сөйлеу – тілдестік байланыстың ең өнімді әмбебап құралы, себебі мұның жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық толықтығын жоғалтпайды. Вербалды тілдесуге «қосымша» ретінде паралингвистикалық және экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданылады. Паралингвистикалық қосымшалар – бұл дауыс ырғағы, сапасы, әуені, кеңдігі, тембр, тон. Экстралингвистикалық дегеніміз сөз барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу, түшкіру, ықылықтау, есінеу т.б. Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру – қозғалыс жүйесіне байланысты өз ішіне ым- ишара, пантомимика т.б. қамтыған белгілер тобы өте маңызды. Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық, т.б.) жалпы қозғалысқа келуі адамның көңіл-күй көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-көріктік нәр береді. Ал бұл ишара белгілер әр түрлі мәдениет иелерінде, яғни әр түрлі ұлт өкілдерінде бірдей емес.
3) Личко мінез акцентуациясы:
24-БИЛЕТ 2) Қатынас -кез келген іс -әрекет кезіндегі қажетті шарт болып келеді және адамдар арасындағы байланыс орнатудағы с.қ. адамдар арасындағы ақпарат алмасып, байланысты дамытудағы негізгі процесс болып табылады.Баланың психикалық дамуы қатынастан басталады.
Қатынас болуы мүмкін:
Тікелей - арнайы мүшелердің көмегімен (қол, дыбыс т.б)
Жанама - қатынасты ұйымдастыру үшін арнайы құралдарды қолдану.
Вербалды – сөздің көмегі арқылы.
Вербалды емес –мимика, жест, пантомимика. .
Визуалды қатынас («көз байланысы»)
Көз қарасы, оның бағыты, көз қатынасының жиілігі – вербалды емес қатынастың тағы бір құрылымы. Сөйлесіп отырған адамның көзқарасының бағыты байланысты қайта құруға көмектеседі. Көзқарас, сонымен қатар, түсінушілік үшін қолданылады. 65. Вербалды және вербалды емес қатынастар. Паралингвистикалық және экстралингвистикалық белгілер жүйесі.
Вербалды қатынас тек адамға ғана тән. Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз (сөйлеу) қабылданған. Сөйлеу – тілдестік байланыстың ең өнімді әмбебап құралы, себебі мұның жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық толықтығын жоғалтпайды. Вербалды тілдесуге «қосымша» ретінде паралингвистикалық және экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданылады. Паралингвистикалық қосымшалар – бұл дауыс ырғағы, сапасы, әуені, кеңдігі, тембр, тон. Экстралингвистикалық дегеніміз сөз барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу, түшкіру, ықылықтау, есінеу т.б. Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру – қозғалыс жүйесіне байланысты өз ішіне ым- ишара, пантомимика т.б. қамтыған белгілер тобы өте маңызды. Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық, т.б.) жалпы қозғалысқа келуі адамның көңіл-күй көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-көріктік нәр береді. Ал бұл ишара белгілер әр түрлі мәдениет иелерінде, яғни әр түрлі ұлт өкілдерінде бірдей емес.
3) Личко мінез акцентуациясы:
25-БИЛЕТ1) . Паралингвистикалық және экстралингвистикалық белгілер жүйесі.
Вербалды қатынас тек адамға ғана тән. Вербалды тілдесуде таңбалық жүйе ретінде сөз (сөйлеу) қабылданған. Сөйлеу – тілдестік байланыстың ең өнімді әмбебап құралы, себебі мұның жәрдемімен берілген ақпарат мағыналық толықтығын жоғалтпайды. Вербалды тілдесуге «қосымша» ретінде паралингвистикалық және экстралингвистикалық белгілер жүйесі де қолданылады. Паралингвистикалық қосымшалар – бұл дауыс ырғағы, сапасы, әуені, кеңдігі, тембр, тон. Экстралингвистикалық дегеніміз сөз барысындағы іркіліс, сонымен бірге жөтелу, жылау, күлу, түшкіру, ықылықтау, есінеу т.б. Вербалды емес тілдесуде ең алдымен көру – қозғалыс жүйесіне байланысты өз ішіне ым- ишара, пантомимика т.б. қамтыған белгілер тобы өте маңызды. Әрқилы дене мүшелерінің (бет, бас, қол ұшы, иық, т.б.) жалпы қозғалысқа келуі адамның көңіл-күй көрінісін беріп, тілдестік қатынасқа көркем-көріктік нәр береді. Ал бұл ишара белгілер әр түрлі мәдениет иелерінде, яғни әр түрлі ұлт өкілдерінде бірдей емес.
Американ ғалымы Э. Холл адамның кеңістіктік қажеттіліктері туралы 1969 жылы «Молчаливый язык» атты кітабын шығарды. «Проксемика» терминін енгізген де сол (ағылшын тілінен proxemity – жақындық).
Проксемика- адамдардың сақтайтын қашықтығы, биологиялық заңдылығы.
Адамның жеке басының кеңістіктік территорияларын төртке бөледі:
Интимді аймақ (15-45 см) Осы аймақты адам өз меншігі ретінде қорғауы керек. Бұл өте жақын адамдар арасында ғана бұзылатын ара қашықтық.
Жеке аймақ 45-120см)Біздің іскерлік кездесулерде, сауық кештерде болғандағы сақталатын арақашықтық.Визуалды қатынас негізгі орынға ие.
Әлеуметтік аймақ 120-360см– арнайы кездесулерде немесе онша жақын біле бермейтін адамдармен қатынаста болғанда сақтайтын арақашықтық.
Қоғамдық аймақ( 360 см жоғары) – бұл үлкен топтарға сөз сөйлеу, дәріс кезінде немесе солармен тіл табысу кезіндегі сақталатын арақашықтық.