Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар процесінде әртүрлі меншік нысандарындағы кәсіпорындар мен ұйымдар сыртқы нарыққа өз беттерімен шығу құқына ие болды. Мұндай жағдайларда сыртқы экономикалық қызмет негіздерін білу білікті мамандар даярлаудың сөзсіз кепілі болып саналады. «Сыртқы экономикалық қызмет негіздері» оқу құралы осындай білім негіздерін алуға көмектеседі.
Қазақстанның әлемдік шаруашылық процесіне кіру, әріптесті таңдау, СЭҚ-ті басқару, фирмалар қызметіне талдау жасау, тауарларды өткізу формалары, сыртқы сауда шарттарын жасау, іскерлік қарым-қатынастар орнату және т.б.с. сияқты мәселелер қарастырылады.
Оқу құралы экономикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне, сыртқы экономикалық қызмет салалары мен кәсіпорындардың жетекшілері мен мамандарына арналған.
Алғы сөз
Нарықтық қатынастар жағдайында ресурстарды үнемді жұмсау, жоғары өнімді техникаларды, технологияларды қолдану, неғұрлым білікті кадрларды пайдалану мәселелері шешілуде. Өндіріс шығындарын барынша төмендету мен өнімдерді өткізудің маңызды міндеттері айқындалуда. Кәсіпорындар сыртқы нарыққа өз бетімен шығу құқына ие болды.
Осылардың барлығы сыртқы экономикалық қызмет саласындағы терең білімді талап етеді. Нарықтық экономика жағдайында кім сауатты іс-қимыл жасап, ішкі, сол сияқты сыртқы нарықта үлкен сұранымға ие өнімдерді өндіруді ұйымдастырып, жоғары білікті жұмыскерлерді барынша жоғары табыспен қамтамасыз ете алады, солар ғана өмір сүре алмақ.
Сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы алдыға қойылған міндеттерді шешу сыртқы экономикалық қызмет негіздерін жақсы игерумен тікелей байланысты.
Кәсіпорындар сыртқы нарыққа өз беттерімен шығу кезінде, әлемдік нарықты зерттеу, әріптесті таңдау, тауарларды өткізудің жаңа формаларын іздеу және сатудан кейінгі қызмет көрсету сияқты экспорттық-импорттық қызметтермен байланысты кең ауқымды көптеген мәселелерді шешулеріне тура келеді.
Сыртқы экономикалық операцияларды жүргізу техникасы мен оны ұйымдастыру мәселелерінің ішінде сыртқы сауда контрактыларын жасау маңызды орын алады, коммерциялық келісімдердің табысты болуы көп жағдайда жасалатын осы контрактыларға байланысты. Халықаралық өнеркәсіп кооперацияларының формаларын зерттеп-үйрену: сыртқы экономикалық қызметтің маңызды формалары ретінде бірлескен кәсіпорындар құрудың аса маңызды мәні бар.
Іскерлік қарым-қатынастар мен іскерлік хаттамалар, білікті кадрлар даярлау мен қайта даярлау – сыртқы экономикалық қызметтің негізін құрайды. Әр елдегі іскер әріптестердің мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктерін білу де аса маңызды болып саналады.
Нарықты ұйымдастыратын жоғары білікті мамандар қалыптастыру жағдайында сыртқы экономикалық қызмет үшін кадрлар даярлау және қайта даярлау айрықша маңызға ие болып отыр, оның үстіне бұл процесс жаңадан ғана басталды деуге болады.
Оқу құралы осы мәселелерді де қамтиды.
процесіне кіруі
Сыртқы экономикалық қызметтегі Қазақстанның дербестігіне және экономикалық тұтқалар мен сыртқы экономикалық байланыстардың барлық субъектілерінің теңдігі негізінде оны мемлекеттік реттеуге негізделетін, республиканың сыртқы экономикалық байланыстарының дамуы экономиканы тұрақтандырудың, нарықтық қайта құруды жеделдетудің маңызды факторы болып саналады. Соған сай заңдар жасау сыртқы экономикалық байланыстардың табысты дамуына онды әсерін тигізетін болады. Қазіргі күнге дейіннің өзінде сыртқы экономикалық қызметтің қағидалары, шет ел инвестициялары, еркін экономикалық аймақтар, республикадағы валюталық реттеу туралы заңдар қабылданып үлгерді. Таяу уақыттарда сыртқы байланыстарды реттеудің басқа мәселелері, кеден және банк ісі, концессиялар және т.б. бойынша заңдар мен нормативтік актілер қабылдау көзделуде. Сыртқы экономикалық қызметті бейтараптандыру шаралары қаралуда. Сыртқы экономикалық байланыстар аясындағы республиканың кепілдік беру қабілетін арттыру үшін Республикалық валюта қоры, республикалық алтын және алмас қорлары құрылуда.
Осы шаралардың барлығы, Республикада дамыған өнеркәсіптің, ғылыми-техникалық әлеуеттің көп салалы ауыл шаруашылығының болуымен қатар сыртқы экономикалық байланыстардың белсенділігін арттыру, шет ел инвестицияларын тарту үшін алғы шарттар жасайды.
Қазіргі уақыттың өзінде сыртқы нарыққа Қазақстаннан алуан түрлі тауарлардың 20-дан астам атауы шығарылады.
Жоғары сапалы Қазақстанның түсті металдары әлемдік нарықта үлкен сұранымға ие. Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының сапалы қорғасыны мен мырышы, Балқаш тау-кен металлургия комбинатының катодты мысы түсті металдардың Лондон биржасында сауда эталонының сапасы түрінде тіркелген. Республикада өндірілетін ферроқұйымдар, қара металдар прокаты, минералды тыңайтқыштар әлемдік нарықта үлкен сұраныммен пайдаланылады.
Республика көмірсутегі шикізаттарының (Теңіз, Қарашығанақ және басқа кен орындары) аса бай қорына ие. Осы жерлерді игеру үшін шет ел фирмаларымен ынтымақтастық орнату, сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы болашағы зор бағыттардың бірі болып саналады.
Экспорттағы машина жасау саласы – энергетикалық машина жасау, электротехникалық өнеркәсіп, ауыл шаруашылық машиналарын жасау өнімдері, метал кесу станоктары, жұқа қабырғалы құбырлардың суық прокаты үшін стандарт түрінде таныстырылған.
Үлесіне 22%-дан аса көлемі келетін агроөнеркәсіп кешенінің өнімдері республиканың экспортқа шығаратын тауарларының маңызды тобын құрайды. Мақта талшығы, жүн, астық, тері шикізаттары, ет консервілері агроөнеркәсіп кешеннің негізгі құрамалары болып саналады. Ірі көлемдегі инвестицияларды талап етпейтін және қысқа мерзім аралығында қайтарым беруі мүмкін экспорт саласындағы мрамордан, граниттен, ұлутастарынан, гипс тастан және т.б. жасалған құрылыс материалдарының мүмкіндіктері зор.
Туризм аясындағы халықаралық ынтымақтастықтың болашағы зор болып саналады. Республикада құрылған спорт және туризм Министрлігі осы міндеттерді шешуге ықпал етері сөзсіз. Солардың ішінде әсіресе аңшылық турлары, туристік және альпинистік маршруттар (дәстүрлі емес ат, түйемен жүру бағыттарын қоса отырып), тау-шаңғы базаларындағы демалыс, этнографиялық, мәдени объектілерді аралау – туризм саласының тез қайтарым беретін нысандары деп санауға болады.
Көлік саласында өзінің географиялық жағдайы бойынша республика әлемнің негізгі экономикалық аудандары арасында неғұрлым ұрымтал транзиттік мүмкіндікке ие болып отыр, осы арқылы делдалдық қызметтен маңызды көлемде валюталық түсімдер ала алады. Алашакол (ҚХР) – Достық (Қазақстан) темір жолы бойынша транзиттік көлік жүйесін дамытудың таяу болашақтағы мүмкіндіктері үлкен, сол сияқты Түркия – Иран – Түркменстан - Өзбекстан – Қазақстан – Қытай Трансазиялық магистралын құрудың да туризм саласын дамытудағы өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары бар.
Сыртқы экономикалық қызметтің инфрақұрылымы белсенді түрде қалыптасуда. Республикада Сыртқы экономикалық байланыстар Министрлігі, Сыртқыэкономбанк құрылды. Қазіргі уақытта оңдаған сыртқы экономикалық ассоциациялар мен бірлестіктер іс-қимыл жасауда, сыртқы экономикалық байланыс жасауға қатынасушылардың саны өсе түсуде. Өнімдерді экспортқа шығаруға және республикаға қажетті тауарлар мен технологияларды сырттан әкелуге, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындар құруға көмектесу мақсатында басқа да ұйымдық шаралар қабылдануда.
Республика қаржы Министрлігі Қазақстан аумағында жүзден аса бірлескен кәсіпорындарды тіркеген, Қазақстан заңдары республикада 100% шет ел капиталы негізінде кәсіпорындар құруға мүмкіндік береді. Бірлескен кәсіпорындар белгілі бір жеңілдіктерді пайдаланады.
Макроэкономикалық тұрақтылық қазіргі жағдайда мемлекетті табысты дамытудың негізі болып саналады, атап айтқанда олар:
а) инфляциясыз ақша-несие жүйесі;
б) бюджет тапшылығына қатаң бақылау;
в) қалыпты баға белгілеу;
г) сыртқы сауданың ашықтығы – экспортты тұрақтандыру, импортты ең аз деңгейге дейін шектеу;
д) бірегей импорт тарифі;
е) ұлттық валютаның оңтайлы бағамы;
ж) сыртқы инвестициялардың қолайлы жағдайы.
Мемлекеттің экономикаға араласуының дәрежесі мен деңгейі маңызды фактор болып саналады. Дәл осы фактор дамушы елдердің сәтсіздікке ұшырауларының басты себептері болды. Ішкі экономикада, сол сияқты сыртқы байланыстар саласында үкіметпен, мемлекеттік кәсіпорындармен және жеке сектормен арадағы қызмет шектеулерін дәл айқындаудың аса маңызды екендігін естен шығармау керек. Сондай-ақ, реттеудің экономикалық әдістеріне көшу де маңызды болып саналады.
Республиканың сыртқы экономикалық қызметін күшейту шеңберіндегі басты құрамалары:
Сыртқы экономикалық байланыстардың (СЭБ) қазіргі жағдайын және республика мүддесін ескере отырып, сыртқы экономикалық байланыстар келесі бағыттар бойынша дамитын болады:
а) кәсіпорындар арасындағы тығыз байланыс,
б) әлемдік нарықтағы бағаны түсірмеу үшін шикізат саласындағы іс-қимылды үйлестіру,
в) республиканың транзиттік жүктерін Еуропаға, Таяу шығысқа жеткізуді қамтамасыз ету,
г) ғылыми-техникалық орталықтарды (ҒТО) бірлесіп пайдалану, конверсиялар өткізу,
д) сауда өкілдіктерін және бұрынғы КСРО-ның шетелдік паспорттарын пайдалану.
3. Қарапайым бақылаушы бола отырып, сыртқы экономикалық байланыстар (СЭБ) саласында мемлекеттік банктерді ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру.
4. Шет ел инвестициялары бойынша комиссия және агенттік құру, біздің нарыққа кіретін шет ел фирмалараның несие қабілетін анықтау бойынша жұмыстарды қалыпқа келтіру.
5. Бәсекелестіктің адал еместігі туралы, жер қойнаулары туралы заңдар қабылдау.
6. Патенттік-лицензиялық жұмыстардағы өзіндік жүйені қалпына келтіріп, Қазақстан ұйымдарының, сол сияқты шет елдік фирмалардың, жеке және заңды тұлғалардың интеллектуалдық меншіктерін қорғау үшін халықаралық келісімдерге қосылу.
7. Сыртқы экономикалық байланыстардың (СЭБ) барлық негізгі бағыттары бойынша кадрларды оқытудың мемлекеттік бағдарламасын қабылдау.
Республикада нарықтық экономика әлі де қалыпты қызметін жүргізе алмауда. Оған келесі себептерді жатқызуға болады:
Шет елдік әріптестер Қазақстанмен және ТМД елдерімен сауда жасауды жоғары тәуекелдерге бару деп санайды.
Қазіргі уақыттағы Қазақстанмен шет елдік әріптестердің келісімдерді іске асыруының үш басты бағытын бөліп көрсету көзделеді:
Осы бағыттар бойынша келісімдер жобасын әзірлеу, алдыға қойылған мақсаттар мен мүдделерді (қысқамерзімдік, ортамерзімдік және ұзақмерзімдік) ескере отырып жүзеге асырылады.
Қысқамерзімдік мүдделер – тәуекелді және толық шынайы; бұл – қарапайым түрдегі экспорт-импорт операциялары. Осыған орай шет елдік әріптес тауарларын Қазақстанға экспорттай отырып, Қазақстандық әріптесінің төлем қаражаттарының сенімділігін міндетті түрде ескеретін болады. Қазақстаннан сол сияқты тауарларды импорттай отырып, тауарларды жеткізудің контрактылық міндеттемелер шегінде халықаралық қалыптармен (нормалармен) сәйкес келушілігін қатаң бақылайды.
Орта мерзімдік мүдделер – олар, 2002 жылы іске асырылуы мүмкін мүдделерге қатысты.
Ұзақ мерзімдік мүдделер – негізінен, табиғи байлықтар мен ресурстарды игеру бойынша, 2002 жылдан әрі қарай жүзеге асырылатын жобалар. Оған жұмсалатын капиталдың көлемі аса ауқымды.
Келісімдерді жүзеге асыруды тежейтін негізгі проблемалар:
Шет елдік әріптестерді ТМД елдерінің, оның ішінде Қазақстанның борыштық міндеттемелері проблемалары мазасыздандырады.
Бұрынғы Одақтың ТМД елдеріне борыштары:
а) әріптес-елдердің үкімет ұйымдарын қаржыландыру нәтижесінде туындаған борыштар;
б) банк несиелерін қайтармау нәтижесінде туындаған борыштар;
в) жекелеген сауда компанияларына борыштар;
г) қысқа мерзімдік төлемдерді уақытында қайтармау.
Қазақстан Республикасының аумағында шет ел инвестициялары қатысатын 1000-нан аса кәсіпорындар тіркелген. Шет ел инвестицияларын халықаралық-құқықтық қорғау – жұмыстың негізгі бағыттары болып саналады.
Шет ел инвесторы салықтық жеңілдіктердің берілуіне мүдделі, сондықтан да олар жәй уақыттарда біздің нарықта жұмыс істеуді қаламайды. Олар сондай-ақ, республикадағы саяси және әлеуметтік жағдайдың тұрақты, шет ел инвестициялары бойынша заңдардың айқын, салымдар жасаудың қарапайым процедураларының болуын қажет етеді.
Ал біздегі жер, құрылыс (ғимаратқа) құқығына ие болу, әртүрлі құқықтық актілерді ресімдеу процедуралары әлі сол бұрынғысынша қиын күйінде қалуда.
Инвестициялауға рұқсат алудың неғұрлым қарапайым тәртібі шет ел инвестицияларының елімізге ағылып келуін жеделдетеді.
сауда жасау проблемалары
Соңғы жылдары республиканың сыртқы саудасында түбегейлі өзгерістер болды.
Бұл өзгерістердің басты ерекшелігі – қазіргі уақытта мыңдаған ұйымдар, фирмалар, кәсіпорындар айналысатын сыртқы экономикалық қызметтің жеке-дараиемденушіліктен айырылуынан (демонополиялануынан) көрінеді.
Өзгерістердің жағымсыз жақтары да болмай қалған жоқ. Бұрынғы өзара экономикалық көмек кеңесі мемлекеттерімен сауда жасау көлемі күрт қысқарды. Қазақстандық тауар өндірушілер осы кезге дейін дамыған нарықтық экономикалы елдердің нарығында берік позицияға ие бола алмай отыр. Осы нарықтарда өзін бекіте түсу үшін тауарлар неғұрлым арзан бағалармен (демпинг) сатылып, демпинге қарсы заңдар әрекет етуі тиіс.
Әлемдік баға динамикасы республиканың сыртқы экономикалық байланысында (СЭБ) Қазақстанның және Ресейдің сыртқа шығаратын (экспорт) негізгі тауарларына жағымсыз әсерін тигізді. Баға төмен түсіп кетті, ал импорт тауарлардың бағасы өсе түсуде. Қазақстанның экспортқа шығаратын тауарларының құрылымында бұрынғыша шикізат пен материалдар басым болып қалып отыр.
Кәсіпорындар мен олардың қызметін одан әрі қарай дамыту бүгінгі күндегі республика сыртқы экономикалық қызметінің басты субъектісіне айналды, оның негізгі бағыты – Қазақстанның барлық аумақтарындағы кәсіпорындар мен ұйымдарды сыртқы экономикалық байланыстарға қатыстыру, соған тарту болып саналады.
Дегенмен кәсіпорындарға мемлекет тарапынан экспорттық және импорттық тауар құрылымдарын прогрестік өзгертуге, шетел елдерде жаңа және болашағы зор нарықтар іздестіруде, әлемдік нарықтағы Қазақстан экспортына қатысты тең құқылықтан айыру шектеулерін алып тастауда көмек, қолдау, ынталандыру қажет.
Әрине, сыртқы экономикалық байланыстарды тарифтік реттеу қызметі мемлекеттің өзінде қалады. Бұл жердегі басты бағыттар:
а) экспорт бойынша – сыртқа шығарылатын тауарларға салынатын алымдар ставкаларына түзетулер жасау;
б) импорт бойынша – оның ынталандырушы және протекционист қызметтерін ынталандыру үшін импорт тарифінің ставкасын саралау (дифференциациялау) жөніндегі жұмыстарды жалғастыру.
Қазақстандық әріптестің шет елмен сауда жасауды кезінде экспорт-импорт операцияларын сақтандыру, шетел инвесторына кепілдіктер беру, біздің экспорттаушыларымыз үшін несиелер беру, инфрақұрылымдарды дамыту, сыртқы экономикалық қызметті ақпараттық қамтамасыз ету айрықша маңызға ие болып саналады.
Шетелдегі әріптестермен сауда жасаудың табысты болуы үшін келесі проблемаларды шешу қажет:
2. Қазақстанда сыртқы экономикалық қызметті басқаруды ұйымдастыру
2.1. Мемлекет деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқару
Қазақстанда сыртқы экономикалық қызметті реформалау 1981 жылдан басталды. Дәл осы кезеңде олардың сыртқы нарыққа өз беттерімен шығуы, сыртқы экономикалық қызметке экономикалық қызығушылықтарының артуы бойынша министрліктердің, ведомстволардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың құқықтарын кеңейтуде алғашқы қадамдар жасалды.
Республиканың министрліктері мен ведомстволары және аса ірі бірлестіктер мен кәсіпорындар экспортты жоғары сапалы өнімдермен маңызды түрде қамтамасыз етуді жүзеге асыра бастады. Сыртқы экономикалық қызмет саласындағы өкілеттіктер мен құқықтар орталық органдардан алынып, жергілікті жерлерге көбірек қосымша өкілеттіктер беріле бастады.
1989 жылдың сәуір айынан бастап барлық кәсіпорындар мен ұйымдарға сыртқы нарыққа өз бетімен шығу және коммерциялық қызметті жүргізу құқы берілуі нәтижесінде, кәсіпорындар, республикадағы сыртқы экономикалық кешеннің басты буынына айналды. 1988-ші жылдан іс жүзінде кез келген мемлекеттік және кооперативтік кәсіпорындар сыртқы нарыққа шыға алады. Дегенмен, экспорт-импорт операцияларын жүзеге асыру негізінде валюталық өз шығынын өзі өтеу қағидалары (принциптері) қаланды.
Республикада сыртқы экономикалық қызметті дамытудың алғашқы сәтінен бастап СЭҚ-ті мемлекеттік реттеу жүйесі белгіленген болатын, нақтысында:
Дегенмен, барлық қолданылған шаралар кәсіпорындардың, кооперативтер мен ұйымдардың өз бетімен сыртқы нарыққа шығудағы мүмкіндіктерін төмендетуге әкелді. Сыртқы экономикалық байланыстарды (СЭБ) алғашқы кезден әкімшілік әдістермен басқару, әсіресе экспорт бойынша іс-қимыл жасау, тікелей өнім өндірушілер мен қызмет көрсетушілердің экспорт-импорт операцияларын маңызды түрде шектеді, сондай-ақ оларды орталықтандырылған басқару органдарына тәуелді етіп қойды.
Қазақстанның егемендік алуымен республикадағы сыртқы экономикалық қызметті түбегейлі демократияландыру, осы саладағы барлық меншік нысандарындағы, оның ішінде тұтыну кооперацияларындағы кәсіпорындардың дербестігін маңызды түрде кеңейту бойынша шаралар іске асырылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері негізінде Қазақстандағы сыртқы экономикалық қызметті басқару жүйесін одан әрі дамыту жалғастырылуда. Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайтын тізім бойынша экспортқа мемлекеттік монополия өнімдердің жекелеген түрлеріне ғана белгіленеді.
ҚР Конституциясымен қаралған, мемлекеттік билік органдарының жүйесіне, биліктің үш тармағы: заң шығарушы, атқарушы және сот билігі кіреді.
Ұйымдар мен кәсіпорындар сыртқы нарықта жұмыс істеу кезінде өздерін кең түрде көрсете алуына мүмкіндіктері бар. Дегенмен, олардың дербестігі шексіз емес, олар үш билік тармағы мен жер-жердегі басқару органдарының ықпалды әсерінде болады. Қазақстан Республикасындағы заң билігі, екі палатадан тұратын ҚР парламенті атынан жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы жоғары сот билігі Конституциялық Кеңеспен, Жоғары сотпен және Жоғары Төрелік сотпен жүзеге асырылады. Сот жүйесінің негізгі тағайындалуы сыртқы экономикалық қызмет аясындағы – отандық, сол сияқты шетелдік кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің заңмен қорғалатын мүдделерін және құқықтарын қарайды.
Қазіргі уақыттағы Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық қызмет пен оны басқару заң актілерімен реттеледі. Заң актілерімен қатар ҚР Президентінің Жарлықтары, ҚР үкіметінің, яғни атқарушы биліктің қаулылары мен жарғылары бірінші кезектегі маңызға ие.
Сыртқы экономикалық қызметті басқаруда Қазақстанда атқарушы билік органдары маңызды рөл атқарады:
Сыртқы экономикалық байланыстар министрлігі ҚР сыртқы сауда және төлем баланстарына болжамдар жасауды әзірлеуге, халықаралық экономикалық ұйымдар мен үкіметаралық комиссиялардың жұмысына қатысады, халықаралық шарттар жасау туралы ұсыныстар әзірлейді және ҚР Үкіметінің тапсыруы бойынша шарттар жасайды.
Сыртқы экономикалық байланыстар министрлігі (СЭБМ) сауда өкілдіктерінің, сауда Кеңесшілері аппараттарының және Қазақстан Республикасы елшіліктерінің сауда-экономикалық мәселелері бойынша атташесі қызметіне басшылықты жүзеге асырады.
2.2. Аймақтар деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқару
Қазақстанның мемлекеттік құрылысының жалпы қағидаларына (принциптеріне) сәйкес заң актілері, ҚР Президентінің жарлықтары мен өкімдері, атқарушы билік органдарының нормативтік актілері Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында белгіленген тәртіпте қолданылады. Осылардың барлығы, республика аймақтарының шетелдегі мемлекеттермен, олардың фирмаларымен сыртқы қатынастар аясында ешқандай құқы жоқ дегенді білдірмейді.
Мәселен, аймақтық билік органдарының келісімінсіз, қандай да бір аймақтық мүдделерін қозғайтын, мемлекеттік деңгейде, сыртқы экономикалық қызметтер аясында маңызды бір жақты шешімдер қабылдау мүмкін емес, өйткені барлық салмақ пен ауырлық сол аймақтардың өздеріне түседі.
Енді, Қазақстанның аса ірі өнеркәсіпті аймақтарының бірі – Қарағанды облысының сыртқы экономикалық қызметін қалай басқару, қалай ұйымдастыруға болатындығын қарастырып көрелік.
Қазақстанның басқа аймақтарындағы сияқты, Қарағанды облысында да биліктің үш тармағы өз билігін жүргізеді. Заң билігі – биліктің өкілетті органы болып саналатын, облыстық маслихат; атқарушы билік – облыс әкімшілігі, әкімият, сот билігі соттар жүйесі арқылы таныстырылған. Облыс орталығы – Қарағанды қаласы. Қалалық мәслихат, қала әкімшілігі, соттар билік жүргізеді. ҚР Конституциясымен анықталатын өздерінің өкілеттіктері, басқа заң актілері шеңберінде, аймақтық биліктің әрбір тармақтары облыс аумағында орналасқан сыртқы экономикалық байланыс жасауға қатысушылардың қызметін бақылау мен басқаруды жүзеге асырады.
Облыс әкімшілігі мен оның халықаралық және сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі құрылымдық бөлімінің облыс деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті жедел басқарудағы маңызы зор. Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі облыс әкімшілігі бөлімінің негізгі қызметі:
Қарағанды облысындағы сыртқы экономикалық қызметті басқару жөніндегі бүкіл жұмыстар облыстық мәслихатпен, қалалар әкімшіліктерімен, Қарағанды сауда-өнеркәсіп палатасымен және Қарағанды кеден басқармасымен, ірі банктермен, сондай-ақ басқа да ұйымдармен тығыз байланыста жүргізіледі.
2.3. Кәсіпорындар деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқаруды ұйымдастыру
Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдарға сәйкес, кәсіпорындар сыртқы нарықтағы жұмыстарының формаларын, әдістерін және көлемін өз беттерімен анықтау құқына ие. Сыртқы экономикалық қызметті жеке-дара иемденуді жою (демонополиялау) жағдайында, кәсіпорындар, республикадағы бүкіл сыртқы экономикалық кешенінің дербес әрекет етуші шаруашылық жүргізу субъектісі болып саналады.
Кәсіпорындар деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыру формалары маңызды шекте, олар шешуге тиісті міндеттермен және мақсаттармен анақталады.
Сыртқы экономикалық байланыстар Министрлігінің мамандандырылған сыртқы сауда ұйымдары сыртқы экономикалық қызметті басқаруда айтарлықтай тәжірибе жинақтаған.
Белгілі бір тауарлармен сауда жасауға маманданған фирмалар сыртқы сауда ұйымдарының (ССҰ) жетекші құрылымдық бірліктері болып саналады. Фирмаларды директор немесе оның орынбасары басқарады.
Мамандандырылған фирмалар мен сыртқы сауда ұйымдарының (ССҰ) функционалдық бөлімдері мен қызметтерін үш топқа бөлуге болады:
а) жоспарлау-экономикалық бөлімі;
б) валюта-қаржылық бөлімі;
в) көлік бөлімі;
г) бухгалтерия.
а) конъюнктуралар және бағалар бөлімі;
б) жарнамалар және көрмелер бөлімі;
в) инженерлік-техникалық бөлім;
г) бірлескен кәсіпорындар бөлімі;
д) техникалық қызмет көрсету бөлімі.
қамтамасыз етуші топтардың бөлімдері:
а) дамыту бөлімі;
б) АСУ, ВУ бөлімі;
в) шетел іс сапарлары бөлімі;
г) канцелярия, заң, хаттама бөлімдері;
д) әкімшілік-шаруашылық бөлімі.
А.М. Прибульский өзінің еңбегінде (А.М. Прибульский, Стратегия и тактика ведения внешнеэкономической деятельности в условиях долговременного экономического кризиса в переходный период. Караганды, 1996) Қазақстанның мұнайхимия кәсіпорындары шеңберіндегі сыртқы экономикалық қызметті жүргізу тәжірибесін жинақтап қорытты. Жұмыс ашық әлемдік нарық жағдайында сыртқы экономикалық қызметті жүргізудің дәстүрлі сыни тұрғыдан баға береді.
Өйткені, көптеген кәсіпорындарда сыртқы экономикалық қызмет бөлімдері әлі құрылмаған немесе жаңа-жаңа құрылу үстінде, ал Қазақстанның мұнайхимия өнеркәсібі кәсіпорындарының сыртқы экономикалық қызметін (СЭҚ) ұйымдастыру тәжірибесі нақты мысалдар арқылы іс жүзінде қызығушылық туғызып отыр.
бөлігі ретінде
3.1. Әлемдік нарықта әрекет етуші формалардың жіктелуі
Елде жүргізіліп жатқан сыртқы экономикалық байланыстарды қайта құру нәтижесінде кәсіпорындар сыртқы нарыққа шығу құқын көбірек пайдаланатын болды. Кәсіпорындар іскерлік қатынастар орнатқан шетелдік фирмалардың қатары барған сайын көбейе түсуде.
Кез келген сыртқы сауда келісімі шетелдік әріптесті-контрагентті таңдаудан басталады.
Контрагенттерді дұрыс таңдау, сыртқы экономикалық қызметтің (СЭҚ) тиімділігі, түбінде фирма құрылымын дұрыс бағалауға, әлемдік нарықтағы және ұлттық тауар нарықтарындағы жетекші фирмалардың рөліне, шетелдік фирмалар қызметінің ұйымдық және құқықтық формаларына, олардың өткізу қызметтерінің әдістеріне, қаржылық және өндірістік мүмкіндіктеріне, сондай-ақ басқа да көптеген мәселелерге байланысты болады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде фирмаларды жіктеу (классификациялау) жүйесі дәл айқындалған. Фирма – бұл құқықтық формада тіркелген, қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде айрықшаланған, осы заманғы капиталистік шаруашылықтың шаруашылық бірлігі.
Фирмалар бірқатар мақсаттық өлшемдер бойынша жіктеледі (классификацияланады):
а) өнеркәсіп
б) ауыл шаруашылығы
в) сауда
г) сақтандыру
д) лизингтік
е) инжинирингтік және т.б.
Айналымның 50%-ы және одан да көбі өзінің өнімдері құрайтын фирмалар, өнеркәсіп компанияларына жатады (АҚШ, Жапония, Германияда 2 млн. компания бар).
Нарықтық экономикасы жоғары дамыған елдер: АҚШ, Германия, Франция, Бельгия, Нидерландия, Швеция, Дания, Австрия, Жаңа Зеландия және дамушы елдер: Аргентинада, Бразилияда, Мексикада ауыл шаруашылық және агроөнеркәсіптік компаниялар маңызды орын алады.
Сауда фирмалары – бұл әртүрлі көтерме және бөлшек кәсіпорындар, сауда-делдалдық, экспорттық-импорттық, сондай-ақ сатып алу-өткізу және өткізу бойынша өнеркәсіптің еншілес компаниялары және басқа да саудамен айналыспайтын фирмалар. Мысалы, мұндай фирмалар фирмалар АҚШ-та – 3,5 млн., Жапонияда – 3 млн., Германияда – 550 мың.
Капиталистік елдер нарығында делдалдар үлкен рөл атқарады. Мәселен, Германиядағы делдалдық фирмалардың саны 60 мыңнан асады. Дамыған және дамушы елдердегі фирмалардың үлкен топтары құрылыс, инженерлік-құрылыс және инженерлік-консультациялық фирмалар мен компанияларды құрайды. АҚШ, Жапония, Германиядағы мұндай фирмалар жүз мыңдап саналады.
Дамыған және дамушы елдердің көпшілігінде: банк, сақтандыру, жинақ, инвестициялық компаниялар, телекоммуникация және көлік фирмалары, лизингтік, хайрингтік және рейтингтік фирмалар маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ қонақ үйлер, коммуналдық, тұрмыстық, ақпараттық, консультациялық қызметтер көрсетуді жүзеге асырушы фирмалар мен бос уақытты, тамақтануды, демалысты, спорт пен туризмді ұйымдастырудың маңызы одан кем соқпайды. Ғылыми-зерттеу инновациялық фирмалар қызмет істейді.
Меншік сипаты бойынша фирмалар:
а) мемлекеттік; б) мемлекеттік – жеке меншік; в) жеке меншік болып бөлінеді.
3.2. Шетел фирмаларының құқықтық формалары
және олардың сипаттамасы
Әрбір фирма белгілі құқықтық фирмаға жатады және өз мемлекетінің азаматтық және сауда құқығы қалыптары (нормалары) әрекет етеді.
Құқықтық форма, әріптестермен іскерлік қатынастар орнату кезінде қажетті фирмалар жарнашыларының жауапкершілігі мен құқылы жауапкершілігін, есеп-қисап формаларын, алынған пайдаға салынатын салық тәртібін, басқару органдарының құрылымын, фирмаларды тарату тәртібі мен басқа бірқатар аспектілерді анықтайды.
Батыс мемлекеттерінің көпшілігіне тән саналатын шетел фирмаларының құқықтық формаларының келесі негізгі түрлері мен олардың басты белгілерін бөліп көрсету көзделеді.
Жеке кәсіпкерлер (ЖК) коммерциялық келісімдерді өзінің атынан жасайды және өз фирмасының міндеттемелері бойынша өзінің барлық мүліктеріне жауап береді. Жалданбалы қызметкерлер кәсіпкерлердің қатарына (немесе коммерсанттардың қатарына) жатпайды.
Кәсіпкердің сауда кітабының мазмұны – коммерциялық құпия болып саналады. Сот талқылауларында сауда кітаптарымен танысуға айрықша жағдайларда ғана рұқсат етіледі (тек қана коммерсанттың, жеке кәсіпкердің жағдайы келмеген жағдайларда ғана). Жеке кәсіпкердің есеп-қисаптары көпшілікке жариялануға жатпайды.
1 кезең. Капитализмнің қалыптасуы. Меншік иесі барлық мәселелерді шешті, капиталды шоғырландыру болған жоқ.
2 кезең. Меншікті шоғырландырудың басталуымен, техникалық прогреспен байланысты. Меншік иесінің басқару қызметінен толық босатылуы. Басқару қызметі арнайы адамдарға беріледі.
3 кезең. Қазіргі кезең мемлекеттік-монополистік капитализмнің қалыптасуымен байланысты. Капитал аса жоғары дәрежеде шоғырландырылады, капиталды акционерлендірумен сипатталады.
Кәсіпкерлердің бірлестігі серіктестік және қоғамдар түрінде жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлердің серіктестіктерін ұйымдастыру кезінде өздерінің капиталдарын біріктірумен қатар, фирмалардың қызметіне қатысады және олардың міндеттемелері бойынша шектелмеген мүліктік жауапкершілік көтереді. Оларға жататындар:
а) құрылықтық (континенталдық) толық серіктестік құқындағы; б) американ құқындағы серіктестік; в) ағылшын құқындағы жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Қоғамды құру кезінде кәсіпкерлердің капиталы ғана біріктіріледі. Жеке кәсіпкерлер фирмалардың қызметін жүргізуге қатыспайды. Фирмаларды басқаруды салымшылар тағайындаған менеджерлер жүзеге асырады.
Коммандиттік серіктестік және акционерлік-коммандиттік серіктестік серіктестіктер мен қоғамдар арасындағы аралық фирма болып саналады. Коммандиттік серіктестік (КС) – бұл бірі коммандиттік серіктестіктің қызметін басқаруды жүзеге асыратын, ал екіншісі (коммандиттіктер) коммандиттік серіктестіктерді басқаруға тікелей қатыспай, тек қана өзінің қосқан үлесімен қатысатын, екі немесе одан да көп кәсіпкерлердің шарттық негіздегі бірлестігі.
Коммандиттіктердің одан шығуы коммандиттік серіктестік жұмысының тоқтауына әкелмейді, олардың үлестері мұрагерлік бойынша келесілерге өтеді. Ал коммандиттік серіктестіктен (толық серіктестіктен) басшылықтың кетуі кезінде серіктестік шарты өз күшін тоқтатады немесе қайыра ресімделеді.
Кәсіпкерліктің бұл құқықтық формасы кең тарау алған жоқ. Бұл форманы негізінен, Германия мен Францияның шағын және орта фирмалары таңдайды.
Акционерлік-коммандиттік серіктестік – жарғы негізінде құрылады және мемлекеттік органдарда тіркеледі. Толық серіктестік, коммандиттік-акционерлер оның мүшелері болып саналады. Акциялар шығарады және бағалы қағаздар нарығына еркін қатысады. Дивиденттері салық салуға жатпайды. Дамыған елдерде заемдық (қарызға беретін) қаржыларды тарту бойынша заңмен белгіленген шектеулер бар, сондықтан да олар кең тарау ала қоймаған.
Толық серіктестік көптеген елдерде кең тарау алған. АҚШ-тағы олардың саны 1,5 млн.-нан асады, ал Германия, Австрия, Англия, Ұлыбритания сияқты аса жоғары дамыған елдердің экономикасындағы толық серіктестіктер екінші кезектегі рөл атқарады.
Фирмалардың атауы тіпті болмағанда бір компаньонның аты-жөнін иеленуі тиіс және әрбір компаньон пайда табады. Капиталдағы үлес компаньонның серіктестік мүлкіндегі экономикалық қатынасының құқын білдіреді. Серіктестіктерге, сол сияқты компаньондарға, яғни жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларға салық салынады.
Жарнашылар – бұл жеке және заңды тұлғалар. Шынтуайтында, кейбір елдерде (Франция) заңды тұлғалардың қатысуына тыйым салынады. Пайданың бір бөлігін алуға құқық беретін жарна куәліктері беріледі және акциядан оның айырмашылығы, басқа жарнашылардың келісімінсіз үшінші жаққа (тарапқа) берілмейді. Қоғамның жабықтық сипаты осы арқылы қамтамасыз етіледі. Облигациялық займдар шығаруға рұқсат етілмейді.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамдар Батыс Еуропа елдерінде, әсіресе Германия мен Австрияда жақсы дамыған және кең тараған. Мәселен, Германиядағы «Майнесман» фирмасының аты бүкіл әлемге әйгілі.
Құрылтайшылар – жеке және заңды тұлғалар, жарғы негізінде құрылады және міндетті тіркелуге жатады. Барлық акциялар бір ғана тұлғаның иелігіне жататын акционерлік қоғам (АҚ) құрылуы мүмкін, дегенмен бұған барлық елдерде рұқсат етілмеген.
Акционерлік қоғамның алғашқы капиталы акцияларды сату есебінен құралады. Акционерлік капитал акционерлік қоғамды қалыптастырудың бастапқы кезеңіндегі қызметін қаржыландырудың бірден-бір көзі болып саналады.
Акционерлік қоғамның қызметі, өзінің даму мүмкіндіктеріне қарай тапқан табыстарымен сыртқы көздер (банк несиелері мен облигациялық займдар) есебінен қаржыландырылады.
Акционерлер АҚ-ды қайта құру немесе оны тарату жағдайларынан басқа уақыттарда салған салым сомаларын қайтарып алуды қамтамасыз ете алмайды.
Акционерлердің құқы жеке және мүліктік құқыққа бөлінеді. Жеке – АҚ-ның жалпы жиналыстарында дауыс беру құқы, ақпарат алу құқы.
Мүліктік – жарияланған дивидендті алу құқы және оны тарату кезінде фирманың мүліктік құнының бір бөлігін алу құқы.
Акционерлік қоғам (АҚ) жылдық және тоқсандық есептерін жария түрде жүргізеді. АҚ сауда кітаптарын жүргізеді, олардың мазмұны – коммерциялық құпия болып саналады. Акционерлер білдірілген талапқа байланысты сот қаулысымен ғана, сауда кітабымен танысу құқын ала алады.
Сонымен, біз, капиталистік елдерде әрекет ететін фирмалардың құқықтық формаларын қарастырдық. Өйткені, Қазақстанда меншіктің алуан түрлеріне өту жүріп жатқан кезде, шетел тәжірибесін зерттеп-үйрену әрі қажет, әрі пайдалы болмақ.
3.3. Шетелдік фирмалар қызметінің
негізгі көрсеткіштері
Коммерциялық қызметтің табысты болуы көп жағдайда контрагентті таңдау мен оның сенімділігіне қатысты. Шетел фирмаларының есеп-қисаптарын зерттеп-үйрену: а) олардың даму үрдістерін анықтауға. Б) экономикалық және қаржылық мүмкіндіктерін бағалауға, в) сондай-ақ шығарылатын өнімдердің ғылыми-техникалық деңгейін және г) бәсекеге төтеп бере білуін бағалауға мүмкіндік береді.
Одан басқа, шет ел фирмалары қызметінің көрсеткіштерін талдау, Қазақстандық әріптестермен іскерлік қатынастар орнатуға олардың қызығушылықтарын анықтауға, төлемқабілеттілігі мен несие қабілеттілігін бағалауға мүмкіндік береді.
Неғұрлым толық ақпараттарды акционерлік қоғамдардан алуға болады, өйткені олар жыл сайын өздерінің қызметтері туралы жылдық есептерді жариялап отырады. Мысалы, ГФР-де жылдық есептің нәтижелері келтірілетін фирмалардың жарнамалық кітапшалары шығарылады. «Даймлер-Бенц» концерні – Аргентинада, Бельгияда, АҚШ-та, Италияда, Швецияда 100-ден астам фирмалар мен делдалдық кеңселерді құрайтын әлемнің 140 елін білдіреді. Германияның 79 қалаларында еншілес фирмалар бар, Еуропадағы ондай еншілес фирмалар – 161 қалаларда орналасқан.
Қаржылық есеп – бұл тәжірибе жүзіндегі басты және бірден-бір көз болып саналады, сол бойынша фирмалар қызметінің нәтижелері туралы, жылдық есептің маңызды және міндетті бөлімі туралы пікір білдіруге болады.
Фирмалар қызметінің нәтижелерін сипаттаушы көрсеткіштер саны өте көп. Мысалы, фирмалардың экономикалық әлеуетінің көрсеткіштері: активтер, жасалған саудалар, пайдалар, негізгі капитал, айналым капиталы, капитал жұмсау, меншікті және қарыз капитал, капиталданған пайда, өндірістік қуаттар, жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны.
Фирмалар қызметінің тиімділік көрсеткіштері – бұл абсолютті және салыстырмалы деректер. Олардың ішіндегі негізгісі пайда – фирмалар қызметінің негізгі мақсаты мен негізгі өлшемі. Егер рентабельділік 8% болса, онда 1$ 8 цент пайда береді.
Бәсекеге төтеп бере білу көрсеткіштері:
а) фирмалар – бұл талап етілетін көлемде, қажетті мерзімде және өзіне пайдалы жағдайларда тұтынушылардың талаптарын қанағаттандырушы тауарларды ұсына алу мүмкіндігі;
б) тауар – бұл тұтыну құны көлеміндегі пайдалылық.
Фирмалардың қаржылық жағдайларының көрсеткіштері:
а) төлем қабілеттілік – қаржылық тәуелсіздік дәрежесі;
б) несие қабілеттілік – клиенттерге несие беру мүмкіндігі.
4. Шетелдік фирмалар қызметінің маңызды көрсеткіштері
4.1. Шетелдік фирмалардың жедел және қаржылық есеп берулерінің негізгі түрлері
Шетелдік фирмалардың жедел және қаржылық есеп берулерінің негізгі түрлерін зерттеп-үйрену олардың даму үрдістерін анықтауға, қаржылық және экономикалық мүмкіндіктерін бағалауға, сондай-ақ шығарылатын өнімдердің ғылыми-техникалық деңгейі мен бәсекеге төтеп бере білушілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Шетелдік фирмалар қызметінің көрсеткіштерін талдау Қазақстандық әріптестермен іскерлік қатынастар орнатудағы олардың қызығушылықтарын анықтау, ал олардың төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін бағалауға мүмкіндік береді.
Фирмалардың жылдық есебі келесі көрсеткіштерден тұрады:
Бұл мәселелер шет елдік фирмалар басшылығының құзырында.
Қаржылық есептер жылына екі рет жасалады, ақша қаражаттары мен сату көлемі бойынша есептер күн сайын, ал ағымдағы басқару бойынша есептер ай сайын және тоқсан сайын беріледі.
Баланс және пайдалар мен зияндар есептері қаржылық есеп берулердің негізгі құжаттары болып саналады. Баланс та маңызды құжат болып санала отырып, бухгалтерлік мәліметтер негізінде жасалады және актив пен пассивке бөлінген.
Активке айналым және айналмайтын активтер сияқты негізгі көрсеткіштер, ал пассивке – қарыздық (заемдық) капитал мен меншікті капитал кіреді.
Заемдық капитал әртүрлі займдар (қарыздар) мен несиелерден қысқа мерзімдік төленбеген қарыздар (қайтару мерзімі қаржылық жыл ішінде) мен ұзақ мерзімдік (қайтару мерзімі бір жылдан асатын) төленбеген қарыздарды кіргізеді.
Меншікті капитал фирмалардың иелігіне түскен акционерлердің салымдарын, қосымша капитал мен капиталданған пайдаларды көрсетеді. Капиталданған (қорланған) пайда ұдайы өндірісті ұлғайтуға жұмсалады. Акционерлердің салымдары, яғни акционерлік капитал ең алғашқы беттегі компанияларды құру кезеңіндегі оның қызметін қаржыландырудың бірден бір көзі болып қызмет етеді. Келе-келе тапқан пайдалар қаржы алудың негізгі көздеріне айналады.
Егер шетелдік фирмалардың пассив балансы капиталдың түсу көздерін, төленбеген қарыздардың сипатын көрсетсе, онда фирмалардың актив балансы өндіріс процесіндегі олардың функционалдық рөлімен байланысты активтерді орналастыру мен оның құрылымын көрсетеді.
Айналым жасамайтын активтер негізгі капиталға салған салымдарды және басқа фирмалардың бағалы қағаздарын көрсетеді.
Айналым активтеріне немесе айналым капиталына фирмалардың қолында бар қаржылар, материалдық қорлар, еңбек заттары кіреді. Олардың құны жыл ішінде тұрақты түрде дайын өнімдерге өтеді.
Айналым капиталының негізгі баптары:
Салық органдары мен өздерінің акционерлері үшін жылына бір рет жасалатын және фирмалар мен акционерлік қоғамдардың балансымен бірге жарияланатын пайдалар мен заңдардың есептері баланспен қатар қаржылық есеп берудің маңызды және міндетті формасы болып саналады.
Пайдалар мен зияндар есебі фирмалардың есепті мерзімдегі өткізілген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің құнын, өндіріс шығындарын көрсетеді. Егер шығындар жалпы табыстан асып кететін болса, мұндай жағдайда фирма зиян шегеді.
Шетелдік тәжірибеде пайдалар мен зияндар есебінің: бірсатылы және көпсатылы екі формасы бөліп көрсетіледі. Солардың негізінде белгілі бір кезең аралығындағы фирмалардың сауда қызметі нәтижелерінің ақшалай құны анықталады.
Пайдалар мен зияндар есебінің бірсатылы формасы жағдайында барлық түсімдер мен кірістер келтіріледі, ал олардың жалпы сомасынан өндіріс шығындары мен залалдары алынып тасталады, айырмасы фирманың таза пайдасын құрайды.
Пайдалар мен зияндар есебінің көпсатылы формасы жағдайында түсімдер мен кірістердің әрбір санатынан (категориясынан) шығындар алынып тасталады және қызмет нәтижелерінің аралық қорытындылары шығарылады. Барлық шегеріп тасталғандардың арасындағы айырма таза пайда сомасын немесе зияндарды береді.
Ең соңында, қаржылардың түсуі мен жұмсалуының есебі фирма балансына маңызды толықтырулар болып саналады. Онда қаржыландырудың әртүрлі көздерінен: таза пайдадан, амортизациялық төлемдерден, активтерді өткізуден, субсидиялар мен дотациялардан, ұзақ мерзімдік қарыздардың көбеюінен, акциялар эмиссиясынан түскен қаржылар көрсетіледі.
Фирмалардың қаржыларын пайдалану – дивидендтерді төлеу, ұйымдастыруға жұмсалатын шығындар, капитал жұмсау, басқа айналымдық емес активтерді жұмсау, ұзақ мерзімдік қарыздарды қайтару, тез өтетін бағалы қағаздарды алу, банктегі шоттардың көбеюі сияқты бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Шетелдік фирмалардың жылдық есептерінде қаржылық көрсеткіштерден басқа, негізгі көрсеткіштер ретінде сондай-ақ, бірнеше жыл ішіндегі фирмалар қызметінің көлемдік және сандық көрсеткіштері (сату көлемі, кіріс келтірушілік көрсеткіштері, пайда келтірушілік және т.б.) келтіріледі.
4.2. Фирмалар қызметінің нәтижелерін сипаттаушы көрсеткіштер
Төрт үлкен топқа бөлінетін, абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштердің үлкен саны шетелдік фирмалар қызметінің нәтижелерін сипаттайды.
Олар:
1 топ. Фирмалардың экономикалық әлеуеті.
2 топ. Фирмалар қызметінің тиімділігі.
3 топ. Бәсекеге төтеп бере білушілік.
4 топ. Фирмалардың қаржылық жағдайлары.
Бірінші топқа жататындар: активтер, жасалған саудалар, жалпы және таза пайдалар, негізгі капитал, айналым капиталы, капитал жұмсау, меншікті және заемдық капитал, капиталданған пайда, өндірістік қуаттар, ғылыми-зерттеу базасы, жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны.
Шетелдік фирмалар ғылыми-техникалық прогрестің озық жетістіктерін енгізу, жаңа технологиялар мен өнімнің жаңа түрлерін пайдалану үшін ғылыми-зерттеу мақсаттарына аса үлкен көлемде қаржы жұмсайды.
Шетелдік фирмалардың ғылыми-зерттеушілік әлеуеті жаңа бағыттарды іздестіру жұмыстарын табысты жүргізуге, капиталды сол салаларға жұмылдырып, жаңа өткізу нарықтарын қалыптастыруға мүмкіндіктер береді.
Екінші топ қызметтің тиімділік көрсеткіштері, яғни фирмалар қызметінің көлемі мен ауқымын және оның өсу қарқынын сипаттайтын сату көлемін көрсетеді. Сату көлемінің негізінде тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіштері есептеліп шығарылады:
а) активтерге сату көлемінің қатынасы;
б) негізгі капиталға сату көлемінің қатынасы;
в) айналым капиталына сату көлемінің қатынасы;
г) материалдық-өндірістік қорларға сату көлемінің қатынасы;
е) жұмыспен қамтылғандардың жалпы санына сату көлемінің қатынасы;
ж) сату көлеміне, яғни сату рентабельділігіне есепті жылдағы пайдалардың қатынасы;
з) есепті жылдың соңындағы активтерге таза пайдалардың қатынасы ретіндегі активтердің рентабельділігі;
и) есепті жылдың соңындаңы амортизацияларды алып тастағандығы негізгі капиталдың таза пайдаларға қатынасы ретіндегі негізгі капиталдың рентабельділігі;
к) есепті жылдың соңындағы меншікті капиталдың сомасына таза пайдалардың қатынасы ретіндегі меншікті капиталдың рентабельділігі.
Көрсеткіштердің үшінші тобы фирмалардың бәсекеге төтеп бере білушілігі мен тауарлардың бәсекеге төтеп бере білушілігін сипаттайды.
Нақты жағдайдағы тұтыну құны түріндегі тауардың пайдалылығы тауардың бәсекеге төтеп бере білу қабілетін сипаттайды. Ал фирмалардың бәсекеге төтеп бере білу қабілеті, неғұрлым пайдалы жағдайда және қажетсінген мерзімде, талап етілетін көлемде тұтынушының нақты талабын қанағаттандырушы тауарларды ұсыну мүмкіндігін сипаттайды.
Фирмалардың бәсекеге төтеп бере білу қабілеті мен оның тауарларының бәсекеге төтеп бере білу қабілеті тікелей тәуелділікте болады және экономикалық тиімділігі тапқан пайдадан көрінеді.
Бәсекеге төтеп бере білу қабілеті келесідей көрсеткіштерді сипаттайды:
Төртінші топ өзіне фирмалардың қаржылық жағдайларының көрсеткіштерін кіргізеді. Фирмалардың қаржылық
жағдайлары бәсекеге төтеп бере білу қабілетімен, яғни оның өз қызметін қаржыландырудың сыртқы көздерінен қаржылық тәуелсіздігін сипаттайды.
Несие қабілеттілік – клиенттерге несие беру мүмкіндігі фирмалардың қаржылық жағдайларына маңызды түрде әсерін тигізеді.
Қаржылық қызмет мынандай негізгі көрсеткіштерді сипаттайды:
а) меншікті капиталдың құрылымы (акционерлік капитал, эмиссиондық кіріс (табыс) және капиталданбаған пайда);
б) меншікті капиталға бүкіл қарыздардың қатынасы қаржыландырудың сыртқы көздерінің арақатынасын көрсетеді;
в) нақты негізгі капиталға меншікті капиталдың қатынасы. Егер бұл қатынас бір бірліктен төмен болса, онда негізгі қорлардың бір бөлігі заемдық капитал есебінен қаржыландырылады және бұл пайыздар түріндегі шығындардың көбеюіне әкеледі;
г) меншікті капиталға ұзақ мерзімдік қарыздардың қатынасы. Ұзақ мерзімдік қарыздардың мөлшері меншікті айналым капиталының шамасынан көп болмауы тиіс;
д) айналым активтерінің өтімділік (ликвидтілік) коэффиценті – бұл айналым капиталындағы қол ақшалар мен тез өтетін бағалы қағаздардың үлесі. Аталмыш көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, фирманың төлем қабілеті де соғұрлым жоғары болады;
е) барлық заем капиталдары бойынша айналым активтерінің қатынасы. Егер оның барлық қарызы айналым активтеріне жататын өтімді (ликвидті) құралдармен жабылатын болса, фирманың төлем қабілеті жоғары деп саналады;
ж) ағымдағы капитал жұмсауды өздігінен қаржыландыру коэффиценті, фирмалардың операцияларынан түскен қаржылардың есебінен жыл ішінде негізгі капиталға түскен салымдардың дәрежесін көрсетеді. Базисте айналым жасайтын капиталдың қажетті бөлігі – айналым капиталын пайдаланудың тиімділігін шетелдік фирмалар қызметінің маңызды көрсеткіштерінің қатарына жатқызу көзделеді. Меншікті капитал, яғни жекелей алғанда ағымдағы міндеттемелер айналым капиталының көздері болып саналады. Меншікті капиталмен неғұрлым оның көп бөлігі жабылса, фирмалар соғұрлым күштірек бола түседі. Күшті фирмалардың ағымдағы міндеттемелерге айналым капиталының қатынасы шамамен 2:1-ге тең болуы тиіс.
Капитал – бұл, оның иегерлері қағаз түрінде кәсіпорындарға салған капиталдың таза құны.
Фирмалар капиталының жалпы сомасы активтер мен міндеттемелер арасындағы айырмаға тең. Оны қарапайым теңдеу арқылы көрсетуге болады:
Капитал – Активтер – Міндеттемелер
Ағымдағы активтер - әлі пайдаланылмаған, бірақ, өнімдер өндіру немесе көрсетілетін қызметтерді қамтамасыз ету үшін сатып алынған материалдар; дебиторлық қарыздар (несиеге алынған тауарлар), кассадағы немесе банктегі қол ақшалар және банктік төлемдер.
Ағымдағы міндеттемелер – бұл, 12 ай ішінде төлеуге жататын фирмалардың қысқа мерзімдік қарыздары.
Ұзақ мерзімдік міндеттемелер – негізінен белгіленген ставка жағдайындағы белгілі мерзімге берілген ссуда, белгілі мерзімге берілген коммерциялық ссуда. Коммерциялық ссуда қозғалмайтын мүлікті кепілге қою арқылы беріледі.
Нақты фирмалар қызметінің нәтижелерін сипаттаушы көрсеткіштерді соған ұқсас фирмалардың көрсеткіштерімен немесе салалық орта немесе жалпы көрсеткіштермен салыстыру маңызды және пайдалы болып саналады.
5. Кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін ақпараттық қамтамасыз ету
5.1. Ақпараттарды сақтау орны мен сақтау көздері. Нарық конъюнктурасын талдаудың жаңа бағыттары
Нарықтар, бағалар, клиенттер, тауарлар туралы қажетті ақпараттар іздеу, сыртқы сауда операцияларының маңызды кезеңі болып саналады. Ақпараттар көптеген жинақталған білімдер мен түсініктерді білдіреді. Өйткені, кәсіпорындардың сыртқы нарыққа шығуы барған сайын көбейе түсуде, сол себептен де оларды шетелдік кәсіпорындар, нарықтар мен бағалар туралы ақпараттар көбірек қызықтырады, сондай-ақ сапа стандарттары, ғылыми-техникалық жетістіктер де олардың ынталарын туғызбай қоймайды.
Дегенмен ақпарат көздерін пайдаланбас бұрын, оларды қайдан іздеп табуға болатындығынан білу керек. Практикалық қажеттіліктермен байланысты нарық конъюнктурасын талдаудың жаңа бағыты – оған қандайда бір ұйымның шығуын жоспарлайтын нарықтың формалық құрылымын талдау пайда болады.
Мамандар өндіріс пен капиталды шоғырландырудың дәрежесі мен ерекшелігін, мемлекетті монополияландыру деңгейін, ондағы фирма аралық байланыстарды, өндіріс қуаттарының толық қосылу дәрежесін, фирмалық бағаларды анықтайды, нарықтағы бәсекеге баға береді. Қорытындысында – бірлескен кәсіпорындар мен бірлескен қоғамдар құрылады.
Ақпарат – бұл ресурстар, ал оның қайнар көзі – сақтау орыны мен сақтау нысандары болып саналады.
Ақпараттарды сақтау орындары: мемлекеттік органдар, сауда палаталары, ғылыми-зерттеу институттары, оқу орындары, кітапханалар, бюролар, ассоциациялар, банктер, биржалар, несие-бюролар, кеңестер беретін және ақпараттық фирмалар мен агенттіктер, фирмалардың дипломатиялық және сауда өкілдіктері, жәрмеңке, көрмелер.
Сақтау мен тарату көздері болып саналатындар: баспасөз, баяндамалар, ақпараттық хат-хабар алысу, кітаптар, радио, теледидар, фирмалардың ақпараттық есептері, көрнекі жарнамалар.
5.2. Қазақстандағы және шетелдегі коммерциялық ақпарат көздері
Қазақстан Республикасында қажетті ақпараттарды келесі ұйымдар бере алады:
Шетелден қажетті ақпараттар беретін көздер:
Аса ірі несие-бюролар: АҚШ-та – «Дан энд Брэстрит», Австрияда – «Кредитшутцфербанд», Ұлыбританияда - «Дейтастрим» (іскерлік ақпараттар), Италияда – «Космос», Францияда – «Дафса».
5.3. Шет елдік фирмалар туралы тұрақты жарияланымдар
Жалпы жүйелі түрдегі көптеген параметрлер бойынша ақпараттарды анықтамалықтардан алуға болады және оларды келесі түрде топтастыруға болады:
Фирмалық (сапалық) анықтамалықтар неге арналғанына қатысты бірнеше топтарға бөлінеді:
а) мекен-жайлық – (әлемнің 200-ден аса елдеріндегі 1,3 млн. фирмалар).
Б) тауарлы-фирмалық (АҚШ, Францияның 150 мың фирмасы, Италияның 80 мың фирмасы туралы ақпараттар).
В) жалпыфирмалық – АҚШ-та – 45 мың фирмалар, Германия, Ұлыбритания – 202 мың., Жапонияда – 8,5 мың фирма.
Г) салалық (түсті, қара металлургия, тау-кен өндіру).
Д) акционерлік компаниялар бойынша – 100 ел, 55 мың фирмалар.
Е) қаржылық байланыстар бойынша – АҚШ.
Ж) директорлық – АҚШ.
А) биографиялық.
И) тақырыптық.
К) халықаралық мекен-жай анықтамалықтары Германияда басылады, олар Батыс Еуропаның 19 елінің фирмалары.
Елдердің ірі компанияларының мәліметтері ақпараттардың маңызды көздері болып саналады:
Австрия, Германия – газеттерде;
АҚШ; Канада, Франция, Италия – журналдар;
Индия, Ұлыбритания, Швеция – жекелеген басылымдар.
«Форчун» америка журналы - әлемнің аса ірі 500 өнеркәсіп компанияларының, аса ірі 100 коммерциялық банктердің және 50 қаржылық және сақтандыру, жинақ, көлік компанияларының, бөлшек сауда фирмаларының мәліметтерін жыл сайынғы тамыз нөмірінде жариялайды.
Ұлыбританияда кесте формасындағы кітаптар шығарылады, онда аса ірі 1000 компаниялардың, 50 жапондық, 30 канадалық, 20 австралиялық, 20 оңтүстік-африкалық және 20 ирландық жетекші компаниялардың мәліметтері бар. Топтама мәліметтердің соңында Ұлыбританияда іс-қимыл жасайтын шет ел банктерінің тізімдері беріледі.
Каталогтар – шығарылатын басылымдардың техникалық сипаттамалары – басып шығарылатын өнімдердің жекелеген түрлері бойынша ақпараттардың маңызды көздері болып саналады.
БҰҰ-ы арнайы органдарының экономика және жекелеген салалар бойынша статистикалық жарияланымдары өнеркәсіптің жекелеген салаларындағы фирмалар мен басқа салалар бойынша ортақ ақпараттардың аса маңызды көздерінің бірі болып саналады.
Шет елдік фирмалар туралы ақпараттарды әлемнің барлық елдерінде аса үлкен таралыммен басып шығарылатын жалпы экономикалық және жалпы салалық газеттер мен журналдардан алуға болады.
6. Сыртқы саудадағы сатып алу–сату шарты
6.1. Тараптар және сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысын жасау
Сыртқы сауда келісімін жасауға контрагенттер деп аталатын екі тарап қатысады. Шет елдік жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар нақты қатынастарға түсе алады. Сыртқы сауда келісімін жасауға қатысушы тараптар, оны жасау үшін белгілі бір өкілеттіктерге ие болуы тиіс.
Заңды тұлға – бұл мүліктермен бөлінген және өзінің міндеттемелері бойынша осы мүліктерімен жауап беретін, республика заңдары негізінде соған иелігі бар ұйым болып табылады.
Заңды тұлға шаруашылық жүргізуде немесе жедел басқаруда өзінің меншігіндегі бөлінген мүліктерге иелік етеді. Заңды тұлға мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды жүзеге асырады, міндеттемелер алады, сотта талапкер және жауап беруші болып саналады, өзінің дербес балансы мен банкте есеп шоты бар.
Заңды тұлға, оның құрылтайшылық құжаттарында қаралған және Қазақстан Республикасы Заңымен бекітілген мақсаттарға сәйкес қызметтің кез келген түрін жүзеге асырады. Ол қызметтің жекелеген түрлерін арнайы рұқсат – лицензия негізінде жүргізеді. Бұл қызмет түрлерінің тізімі Қазақстан Республикасы азаматтық кодексімен айқындалады.
Шетелдік заңды тұлға – бұл шет мемлекеттің заңында тіркелген тұлғалардың құқықтары мен міндеттеріне ие ұйым болып саналады. Бұл жерде ескеретін нәрсе, әрбір мемлекетте кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы заңды тұлғалардың түрлері мен типтерін анықтау мен түсіндірудегі өз ерекшеліктерінің бар екендігі.
Сатып алу – сату келісімдерін жасауға әзірлік кезінде шетел фирмалары өкілдерінің және шарттың осы түрін жасауға қатысушы фирмалардың құқы бекітуші құжаттармен танысудың аса маңызы бар.
Егер тараптар арасында талап етілетін формада шарттың барлық жағдайлары бойынша келісімге қол жеткізілсе ғана шарт жасалуы мүмкін.
Халықаралық сауда тәжірибесінде, ірі экспорттаушылар мен импорттаушылар әзірлеп-жасайтын әртүрлі үлгі жағдайлар мен үлгі нысандар кең түрде қолданылады.
Ірі фирмалар үлгі контрактыларды жиі қолданады. Мысалы, АҚШ-тың импорттаушы ассоциацияларының 47,2%-ы және экспорттаушы ассоциацияларының 39,7%-ы оларды халықаралық саудада пайдаланады. Дегенмен, тараптар үшін контрактылардың үлгі формалары олардың өзара келісімдері бойынша ғана міндетті болып саналады. Негізінен мұндай жағдайлардың мазмұны оны әзірлеген елдердің айрықша құқы мен тәжірибесіне негізделген. Бұл жағдайларды шетелдік фирмалармен контракт жасаушы қазақстандық кәсіпкерлер ескеруі тиіс.
Контракт жасаушы контрагенттер, негізінен, тауарлардың бағасы, саны, мерзімі және сапасы туралы ғана келіседі. Басқа жағдайлар белгілі, өйткені, сыртқы сауда келісімдерін жасауды ықшамдау мақсатында олар үлгі контрактылармен күні бұрын белгіленеді.
Сондықтан қазақстандық кәсіпкерлер сыртқы сауда келісімдерін жасау үшін үлгі контрактыларды жасау кезінде, халықаралық келісімдермен белгіленген осындай шарттар туралы қолданылатын ережелерді ескерулері тиіс.
Сыртқы сауда сатып алу-сату контрактыларын жасау контракт жағдайларын келісу барысындағы тараптардың іс-қимыл жасау жүйесін білдіреді. Алдын ала келіссөздер жүргізу контракт жасаудың алғашқы кезеңі болып саналады. Келіссөздер жүргізу бастамашылдығын сатушылар, сол сияқты сатып алушылар білдіруі мүмкін. Сатып алушы белгілі фирмаға ұсыныстарын жіберуге өтініш білдіріп, жүгіне алады, ал сатушы әлеуетті сатып алушы фирмаға мұндай ұсынысты (сфертаны) өзі жіберді.
Жалпы ереже бойынша коммерциялық ұсыныс (сферта) сатушының дәл және қысқа атауынан, оның сауда маркасынан, тауардың қысқа сипаттамасынан, ұсынылатын жабдықтау көлемінен, партиялармен жеткізілетін тауарлардың ең аз санынан, ораулары туралы мәліметтерден, жеткізу бағасынан, жеткізу мерзімінен, төлемдер тәртібінен, көтерме жеңілдіктерден, сатушы деректерінен тұруы тиіс.
Коммерциялық тәжірибеде ұсыныс (сферта) сатып алушыға емес, тек сатушыға жасалуы мүмкін. Тұрақты және еркін ұсыныс түрлері (сферта) ажыратылады.
Тұрақты ұсыныс (сферта) – нақты сатып алушыға жөнелтілген тауарлардың белгілі партиясын сату туралы жазбаша ұсыныс. Сатып алушы контракт жасау туралы ұсыныс жасаған хабарламаны ала отырып, мұндай форманы толық қабылдауы немесе оны кейінге қалдыруы тиіс. Егер конракт жасау туралы ұсыныс сатып алушы үшін толық қолайлы болса, онда ол сатушыға акцептің белгіленген ұсыныс мерзімін жолдайды. Егер ұсынысын жіберген тұлғаның өзі акцепті көрсетілген мерзімде алса шарт жасалған болып саналады.
Еркін немесе жария ұсыныс (сферта) – бұл ұсыныс жасаушы (сферект) үшін қандай да бір міндеттемелер туғызбайтын, белгілі бір тұлғаларға жолданған, тауарлардың белгілі бір партияларын сату туралы ұсыныс.
Егер сатып алушы еркін ұсыныс (сферта) туралы ұсыныспен келіссе, онда ол өзінің келісімін тұрақты контрофертамен бекітуі тиіс. Егер сатушы-фирма осы контрофертаны акцептесе, онда контракт ұсынылған жағдайларда жасалған болып саналады.
Сыртқы сауда келісімдерін құқықтық реттеудің ерекшелігі мыналардан тұрады сыртқы сауда шарттарын жасаушы тараптар осы контрактыға қолдануға ыңғайлы елдің заңдарын анықтаулары тиіс. Әріптестер заңдарды таңдауды әріптестердің келісімдері бойынша жүзеге асырады. Егер контрактыда ондай келісім жоқ болса, сыртқы сауда келісімдеріне қатысушылар үшін құқықтық қатынастардың қандай мемлекетке қолдануға келетін құқын анықтаушы онда коллизиондық қалыптар (нормалар) қолданылады.
6.2. Құқықтық реттеу көздері және сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактыларының формалары
Халықаралық шарттар, ішкі заңдар мен салт-дәстүрлер негізгі көздерге жатады. Егер Қазақстан Республикасы қатысатын халықаралық шарттарда заңда қаралғаннан басқа ережелер белгіленген болса, онда халықаралық шарттардың ережесі қолданылады.
Халықаралық сауда ережесінде сыртқы саудадағы сатып алу – сату қатынастарын реттеудің мынадай көздері қолданылады:
Сатып алу – сатудың сыртқы сауда шарттарын жасау кезінде халықаралық саудада қалыптасқан «жеткізудің базистік шарттары» сияқты салт-дәстүрлері маңызды рөл атқарады. Бірқатар терминдердің түсініктері 13 базистік шарттан тұратын 1990 жылғы ИНКОТЕРМС редакциясында берілген халықаралық ережелерде баяндалған.
ИНКОТЕРМС сыртқы сауда шарттарында пайдаланылатын сауда жағдайларына ғана түсініктер береді және тасымалдау шарттары жағдайларына қолданылмайды. ИНКОТЕРМС-ті қолдану ұлттық заңдар арасындағы даулы мәселелерді шешуге және оларды халықаралық нарықта қалыптасқан әрі неғұрлым кең таралған белгілі, стандартты сауда жағдайлары арқылы оларды түсіндіруге көмектеседі.
Сыртқы сауда келісімдерін жазбаша түрде Қазақстан кәсіпкерлері жасауы тиіс. Бірқатар шетелдердің заңдары бойынша сатып алу – сатудың сыртқы сауда шарттарын міндетті түрде жазбаша ресімдеуі талап етілмейді. 1990 жылғы Вена конвенциясына сәйкес сатып алу – сату шартының жазбаша түрде жасалып немесе расталуы, сол сияқты формасына қатынасты басқа талаптарға бағынуы талап етілмейтіндігі атап көрсетілген. Куәгерлікті қоса отырып, оны кез келген құралдармен дәлелдеуге рұқсат етіледі.
Сатып алу – сатудың сыртқы сауда келісімдерін жасайтын қандайда бір елдің заңдарына сәйкес, келісімдерді тіркеуден өткізу немесе нотариалды түрде растау талап етілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, келісімдер келесі формалардың бірі арқылы ресімделеді:
6.3. Жеткізудің базистік жағдайы
Сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысы шарттың негізгі және негізгі емес жағдайларынан тұратын көлемді құжат болып саналады.
Контрактының негізгі жағдайларының заңдық күші бар, мәселен, контрактыға қатысушы тараптың бірі көрсетілген шартты орындамайтын болса, онда екінші тарап өзінің міндеттемелерін орындаудан бас тартуға және контрактыны бұзуға құқы бар. Негізгі жағдайларға шарттың затын, тауар сапасын, оны жеткізу мерзімін, бағасын, төлеу тәсілі мен төлем формасын анықтаушы жағдайлар жатады.
Бір тараптың контрактыдағы жағдайларды бұзуы кезінде екінші тараптың контрактыны бұзуға құқы болмайтын, тек қана міндеттемелерді орындау мен зияндардың орынын толтыруды талап ете алатын контрактыдағы жағдайлар негізгі емес жағдайларға жатады.
Сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысын жасау кезінде, тауарлардың кездейсоқ бүлінуі мен бұзылуы тәуекелінің жеткізудің базистік жағдайларының көмегімен сатушыдан сатып алушыға өтінуінің сәтін белгілеу мен міндеттерін анықтау аса маңызды болып саналады.
ИНКОТЕРМС – соңғы редакциясының 1990 терминдері төрт принципті әртүрлі топтарға бөлінген.
«Е» бірінші тобы, сатушы сатып алушыға тауарды тікелей өз қоймасынан берген кездегі жағдайды сипаттайтын бар болғаны бір терминнен ғана тұрады. «Е» тобының терминдері – жүкті жөнелтуді, Франко-кәсіпорын, франкоәкелімді білдіреді. Мұндай жағдайлар кезіндегі сатушының міндеттері неғұрлым жеңілдеу, өйткені басқа базистік жағдайлар негізінде жасалған контрактыларға қарағанда тауардың бағасы барынша төмен болады. Мұндай жағдайлар кезінде тауардың кездейсоқ бұзылуына тәуекел ету сатып алушыға өтеді, сол себепті де сатушы тауарды тиеуге, сатып алушының көлік алуына жауап бермейді. Сатып алушы тауарды сақтандыруға төлейтін, тауарды тиеу мен түсіруге жұмсайтын барлық шығындарды көтереді, кеден баж салықтарын төлейді.
«Ғ» екінші тобы, таңдап алған сатып алушының тауарын тасымалдаушы арқылы жеткізіп беруге сатушының міндеттенген кезіндегі жағдайды еркін білдіреді.
Шарты: Франко-тасымалдаушы
Бортқа еркін көлденең (фай)
Бортта еркін (фоб)
Тауар пристандағы кеменің бортында (ФАС) орналастырылғаннан кейін тауарға деген меншік құқы сатушыдан сатып алушыға өтеді. ФАС жағдайында жасалған келісім кезінде сатып алушы тауарларды экспорттық баж салықтары мен кеден заңдылықтарынан тазалауды жүзеге асырады.
Контрактыда ФОБ жағдайын қолдану кезінде сатушы өз есебінен тауарды кеменің бортына қоюға міндетті. Мұндай жағдайда меншік құқы мен кездейсоқ бүліну немесе тауардың бұзылуы және одан кейінгі барлық шығындар аталмыш кеме арқылы тауарларды бортқа ауыстыру сәтінде сатушыдан сатып алушыға өтеді.
«С» үшінші тобы, сатушы тасымалдау шартын жасауға міндеттеніп, бірақ тауарлардың кездейсоқ бүлінуі мен бұзылуы немесе жүкті тиегеннен кейінгі қандай да бір қосымша шығындарды көтеру тәуекелін өзіне алмастан, сатушы жүкті тасымалдауға жауап беретін, бірақ тауарды жөнелткеннен кейін туындаған қосымша шығындарды көтеретін жағдайларды анықтайды.
Шарттары: Құны мен фрахт (КАФ)
Құны, сақтандыру және фрахт (СИФ)
Фрахт, сақтандыру ... дейін төленген
Фрахт ... дейін төленген
Жеткізіп беру кезінде КАФ-ты яғни («құн және фрахт») сатушы тауарды көрсетілген жеріне жеткізіп беру үшін қажетті шығындар мен фрахтты төлеу міндетін өзіне алады.
СИФ (құн, сақтандыру, фрахт) аталатын жеткізіп беру жағдайы, КАФ жағдайы бойынша міндеттерден тысқары, сатушыға, сондай-ақ тасымалдау кезіндегі тауарлардың кездейсоқ бүлінуі тәуекелінен сақтандыруды қамтамасыз ету міндетін қояды. Сатушы тауарды портқа жеткізеді және оны келісілген мерзімде кеменің бортына тиуге, сақтандырушылармен шартқа отыруға, сақтандыру сыйақысын төлеуге, сатып алушыға сақтандыру полисін табыс етуге міндетті.
ФАС; ФОБ, КАФ және СИФ жеткізу жағдайлары тек су көлігімен тасымалдау кезінде ғана пайдаланылады.
«Д» төртінші тобы, жүкті апаратын елге дейін жеткізу жағдайын анықтаушы терминдерді біріктіреді. Мұндай жағдайда сатушы апаратын елге тауарды жеткізу сәтінен бастап барлық тәуекелдер мен барлық шығындарды өзіне алады.
«Д» төртінші тобының жағдайы.
Франко-шекаралар жеткізілімі.
Франко-кеме жеткізілімі.
Франко-причал жеткізілімі.
Кеден баж салықтарын төлеусіз жеткізілімі.
Кеден баж салықтарын төлеу арқылы жеткізілімі.
Сыртқы сауда сатып алу – сату шарттарының тәжірибесі тауарды тасымалдау кезіндегі оның шығындарының тауарлар құнының жартысына дейін жететіндігін растайды.
Қандай да бір базистік жағдайды таңдау, аталмыш тауардың контрактының одан кейінгі көптеген жағдайларының мазмұнын алдын-ала анықтайтынын білуге тиісті шарттың кейбір тұстарын анықтайды. Мысалы, сатып алушының франко-қойма жағдайы бойынша сатушының көтеретін шығындарына шетел валютасымен төленетін тауар құны қосылады.
Егер сатып алушының валютасы жетпейтін болса, ол үшін Франко-завод жағдайы тиімді болады. Мұндай жағдайда сатып алушы, мысал үшін, тауарды өзінің көлігімен жеткізуді ұйымдастыру немесе шетел валютасымен төлеуді талап етпейтін тасымалдаушылармен шарт жасау арқылы шетел валютасы түрінде төленетін қосымша шығындардан қашып құтыла алады.
6.4. Сыртқы сауда контрактысының
құрылымы мен мазмұны
Мәмілелер жасау үшін контрактының затымен (предметі) объектісі туралы келісімдер қажет.
Контрактының заты (предметі) оның атауында көрсетілетін іс-әрекет түрлерін анықтайды. Сыртқы саудадағы сатып алу – сату заты (предметі) – отандық тауарларды шетелге жеткізу (экспорт) немесе шет ел тауарларын Қазақстанға (импорт) әкелуді білдіреді.
Сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысының объектісі – тауарлар, өнімдер, сондай-ақ өткізу кезінде тауар формасын иеленетін өндірістік және ғылыми-техникалық ынтымақтастықтың нәтижесі.
Меншік құқы бойынша сатушының иелігіне жататын заттар немесе келісім жасау кезінде жоқ заттар контрактының объектісі болып қатынасуы мүмкін. Сыртқы сауда контрактысының мәтініне (текстіне) жеткізудің базистік жағдайын кіргізгеннен кейін, сатылатын және сатып алынатын тауарлардың атауларын нақты көрсету қажет.
Жеткізу мерзімдері – бұл, жеткізудің базистік жағдайларымен анықталатын, контрагент белгіленген географиялық пункте сатушы тауарларды жеткізуге тиісті күн тізбелік календарлық күндер.
Контрактыларда – күні, аптасы, айы, тоқсаны дәл көрсетілуі мүмкін. Немесе «ай ішінде, контрактыға қол қойылған аккредетив ашылған күннен бастап 90 күн ішінде» деген сияқты жанама ескертілуі мүмкін.
Халықаралық тәжірибеде жеткізу мерзімін белгілеу неғұрлым жиі қолданылатын тәсіл, бұл мемлекеттік шекарадан өту күні болып саналады. Контрактыда тауарларды ұзақ мерзімдік жеткізуге сатушының құқы немесе нақты күнін көрсете отырып, оған ұзақ мерзімде жеткізілетін тауарларды сатып алушының алу тәртібі қосымша ескертіледі.
Сыртқы сауда контрактыларындағы тауарлар сапасы, сондай-ақ тауарлар мен өнімдерді тағайындаумен байланысты, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілетін келістіруші техникалық-экономикалық және эстетикалық қасиеттердің жиынтығы ретінде бөліп көрсетіледі.
Бір елдің аумағында жасалатын контрактылардағы тауарлардың сапасы, негізінен қабылданған стандарттарға сәйкес анықталады, ал жекелеген жағдайларда тауарлар сапасын анықтау белгілі бір мамандандыруларды қажетсінеді. Тауарлардың сапасы мен орауы туралы қалыпты, (норманы) сондай-ақ қарапайым сараптау сапасы сияқты түсініктерді білу аса маңызды.
Халықаралық сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактыларын жасау тәжірибесінде кейбір уақыттарда сатылған тауарлар сапасы қосымша ескертілмейді, мұндай жағдайларда жай уақыттарда пайдаланылатын мақсаттарға сол тауарлар жарамды деп саналады.
Бірқатар жағдайларда тауарлардың сапасы арнайы сертификаттармен расталуы тиіс, контракт жасаушы тараптар бұл жағдайларды оның мәтінінде жазып, көрсетуі қажет. Тауарлардың сапасы сол елдегі өндіруші-кәсіпорынның сапа сертификатымен, ал түпкі тұтынушы үшін тауарлардың қауіпсіздігі – қауіпсіздік сертификатымен расталуы тиіс.
Баға мен контрактының жалпы сомасы сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысының маңызды жағдайларына жатады. Сыртқы сауда бағасы – бұл сыртқы нарықта сол арқылы өткізілетін тауардың бағасы. Баға, баға базисі, валюта бағасы, бағаны анықтау тәсілі мен белгілеу, баға деңгейі, белгіленетін өлшем бірліктері айрықша түрде анықталады.
Бағаларды бекіту тәсілі бойынша тұрақты, мерзімді тұрақты, жылжымалы, сырғымалы болып ажыратылады. Тұрақты баға контрактыға қол қою сәтінде белгіленеді және контрактының барлық мерзімі ішінде өзгертуге жатпайды. Негізінде мұндай бағалар тауарларды тез жеткізу немесе тауарларды қысқа мерзімде жеткізу келісімдерінде қолданылады.
Мерзімді тұрақты бағалар, белгілі бір кезеңде қолданылатын бекітілген соманы білдіреді. Контрактыға қол қойылған сәттен бастап баға бекітілмейді (белгіленбейді), әрбір партияны жеткізу алдында анықталады.
Жылжымалы баға контрактыны жасау кезінде бекітіледі, егер аталмыш тауардың нарықтық бағасы жеткізу сәтінде өзгеретін болса, контракт бойынша қайта қаралуы мүмкін. Бағаны қайта қарау үшін баға индексін анықтау кезінде контрактыда тараптар басшылыққа алуға тиісті, оның көзі міндетті түрде көрсетілуі тиіс.
Сырғымалы баға базистік бағаны (шарттық) қайта қараумен, контрактыны орындау сәтінде анықталады. Ауытқу шектері қосымша ескертіледі (мысалы, 5%).
Әлемдік сауда тәжірибесінде бағалардан жеңілдік жасау жүйесі кең түрде қолданылады. Ондаған жеңілдік түрлерінің ішінен мыналар неғұрлым кең таралғандары болып саналады:
Бонустық жеңілдіктер айналым құнының 7-8%-ын құрайды, негізінен, ірі көтере сатып алушыларға беріледі.
Жаңа және сәнді тауарларға берілетін маусымдық жеңілдіктер, олар маусымдық сипатқа ие.
Дилерлік жеңілдіктер көтерме саудагерлерге, агенттерге және делдалдарға беріледі. Дилер мұндай жеңілдіктер есебінен сатуға, сервиске жұмсалған өзінің шығындарын жабады және сол арқылы пайда табады.
Жабық (жасырын) жеңілдіктер тұйық экономикалық кеңістіктерде қолданылады және өнімдерге беріледі, фирманың өз ішіне жеткізу кезінде немесе халықаралық бірлестіктер мен топтардың ішкі сауда жасауы кезінде пайда болады. Жабық жеңілдіктер кейбір үкіметаралық келісімдер бойынша жеткізілетін тауарларға енгізіледі.
Егер контрактылар бойынша төлемдер, контрактыда көрсетілген мерзімнен бұрын төленсе, онда «еконто» жеңілдігі қолданылады; ол 4-5%-ды құрайды.
Арнайы жеңілдіктер – конфеденциалды сипатқа ие, коммерциялық құпияны білдіреді және фирма айрықша сенім білдіретін көп уақыттан бері қарым-қатынас жасайтын әріптестеріне береді.
Бағадан жасалатын жеңілдіктер, сондай-ақ сатып алушы тапсырыс көлемін ұлғайтқан кезде, тауар құнының 10-15%-ы мөлшерінде жасалады. Жеңілдіктердің басқа да түрлері бар: белгілі бір мерзімде жеткізгені үшін, сапасын жақсартқаны үшін, сериялы тауарлар үшін, сынама партиялар үшін және т.б.
Тауарларды орау мен белгі соғу (маркировка) базистік жағдайлар арқылы контрактылар бойынша анықталады. Ораулардың құнын төлеу тауар бағасына орауыштардың бағасын қосу жолымен анықталады. Белгі соғу (маркировка) жүк туралы жалпы мәліметтерді береді. Белгі соғу (маркировка) және орауыштар бойынша халықаралық келісімдер бар. АТR – қауіпті жүктерді тасымалдау туралы халықаралық келісім; IMDG – қауіпті жүктер үшін халықаралық теңіз коды; IATA - әуе жолымен тасымалданатын қауіпті жүктерге белгі соғу (маркировка) бойынша халықаралық келісім.
Төлем жағдайы – сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысының негізгі компоненттерінің бірі. Контрактыда төлем валютасы, төлем мерзімі, төлем тәсілі мен есеп айырысу формалары, валюталық тәуекелді азайту немесе жоюға байланысты қосымша ескертпелер белгіленеді.
Тараптардың міндеттемелері контрактының негізгі кезеңі болып саналады. Сатушы тауардың қажетті сапасын қамтамасыз ете отырып, тауарды сатып алушыға көрсетілген мерзімде жеткізуге міндетті болып саналады. Сатушы мен сатып алушының құқықтары мен міндеттерінің мазмұны жеткізудің базистік жағдайларын таңдау негізінде анықталады.
Сондай-ақ тауарды өткізу мен қабылдап алу жеткізудің базистік жағдайларына қатысты болады, бұл – сатушының сатып алу – сату контрактыларына сәйкес, тауарларды сатып алушының иелігіне өткізіп беруі. Тауарларды қабылдау – бұл сатып алушының тауарлардың сапасына, саны мен толықтығына, оның контрактыда көрсетілген техникалық жағдайларының сипаттамасына сәйкес келушілігін тексеруі.
Өткізіп беру мен қабылдап алудың – алдын ала саны, сапасы бойынша бірнеше түрлері анықталады. Халықаралық тәжірибеде тауарлардың сапасын анықтаудың көптеген әдістері бар: алдын ала қарап шығу әдісі; техникалық жағдайлары бойынша әдіс; стандарт бойынша әдіс; фирмалық (сапалы) тауарларды сату; үлгі бойынша анықтау әдісі; «Тель-Кель» шарты бойынша әдіс; өнімдердің шығу өнімділігі бойынша әдіс; тауардағы жекелеген заттардың құрамы бойынша әдіс; тауарлар сапасын анықтаудың аралас әдісі.
Сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактылары негізінен, кепілдік берген мерзім ішінде ғана сатушы сапасына жауап беретін жағдайлардан тұрады. Берілетін кепілдіктердің көлемі тауардың сипатына және контрактыда көрсетілген техникалық жағдайларға қатысты болады.
Пайдаланудың кепілдік мерзімі, сақтаудың кепілдік мерзімі мен жарамдылық кепілдік мерзімдері сияқты кепілдік мерзімдері бар. Сонымен бірге шарттық кепілдік болады, ол өзіне тауардың техникалық талаптарға сәйкес келуі, жеткізілетін тауарлардың толық болуы, техникалық құжаттамалардың толықтығы, өнімдердің қауіпсіздік талаптарына сәйкестігі, жеткізілетін тауарларға қызмет көрсетудің кепілдік мерзімдері сияқты белгілерді енгізеді.
Контрактыны бұзу міндеттемелерді орындамаушылық болып танылады. Контрактыларды бұзғаны үшін жауапкершіліктің құқықтық негіздері ұлттық заңдармен, сондай-ақ халықаралық келісімдермен реттеледі, мысалы, сартқы саудадағы сатып алу – сату контрактылары – 1980 жылғы Вена конвенциясының ережелерімен реттеледі. Айыптар салу – контрактылар бойынша міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің барынша кең таралған құралдарының бірі болып саналады.
Контрактыны орындау барасында, шарттардағы міндеттемелерді атқаруға кедергі келтіруші төтенше жағдайлар да болып қалуы мүмкін. Уақыт аралығында олардың қолданылу күшін тойтаруға болмайтын жағдаяттардың осындай екі санаты (категориясы) былайша ажыратылады:
а) ұзаққа созылған – соғыс, қоршауда қалу, валюталық шектеулер және үкімет органдарының басқашаралары;
б) қысқа мерзімдік - өрт, су тасқыны, басқа кездейсоқ апаттар. Контрактылар бойынша міндеттемелерді орындаудың мүмкін еместік жағдаяттары «болжап білуге болмайтын» немесе «форо-мажор» деп аталады.
Егер тараптар контрактыға форос-мажор туралы шартты енгізбеген болса, бірақ аталмыш контрактыдан туындаған құқықтар мен міндеттемелерге құқығы анықталса, онда форос-мажор туралы шарттар қолдануға болатын құқықтар болып саналады.
Егер мемлекет, тіпті солардың бірімен осы актіге қосылған болса, онда тараптар құқықтар мен міндеттердің 1980 жылғы Вена конвенциясына бағынғанын көрсете алады.
Сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысының тараптары жасалатын сақтандыру шарттарына тауарларды сақтандыру жағдайларын да енгізеді. Одан соң сақтандыру полисі беріледі, онда әлемдік тәжірибеде қолданылатын сақтандыру шартының айрықша жағдайлары көрсетіледі. Сақтандыру, арнайы актімен немесе құжаттармен бекітілетін, кездейсоқ немесе басқадай жағдайлар болған кезде төленетін сақтандыру төлемінің көлемі көрсетілетін белгілі бір сақтандыру сомасына сақтандырылады.
Төрелік сот (Арбитраж)
Сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысының халықаралық тәжірибесінде, тараптар арасында туындауы мүмкін және келіссөздер жолымен реттеуге келмейтін дау-дамайларды шешудің тәртібі белгіленген. Сондықтан тараптар контрактының шарттарына төрелік сот (арбитраж) туралы келісімдерді енгізуі тиіс.
Халықаралық тәжірибеде соттардың екі түрі белгілі: айрықша түрдегі және тұрақты әрекет етуші. Нақты дау-дамайларды қарау және шешу үшін айрықша түрдегі төрелік сот (третейский суд) құрылады. Тұрақты әрекет етуші аралық соттар әртүрлі ұйымдардың, ассоциациялар-дың, сауда-өнеркәсіп және сауда палаталарының жандарынан құрылады.
Контракт тілі
Контракт жасау жағдайында сатушы мен сатып алушы арасындағы қатынас хаттары қай тілде жүргізілетінін және контрактының түпкілікті мәтінінің қай тілде толтырылатындығын анықтау аса маңызды болып саналады.
Егер тараптар контрактылар бойынша қатынас хаттардың қай тілде жазылатыны туралы жағдайларды ескермеген болса, онда халықаралық сауда тәжірибесінде қалыптасқан дәстүр бойынша келісім жасалған тіл қарым-қатынас тіліне айналады. Ережелер бойынша, сыртқы саудадағы сатып алу – сату шарты екі тілде жасалады: сатушы тілінде және сатып алушы тілінде. Осыған орай онда контрактының екі мәтіні де бірдей заң күшіне ие екендігі қосымша ескертіледі.
Контрактының күшіне енуі
Контрактының күшіне енуін сипаттайтын бөлім сыртқы саудадағы сатып алу – сату контрактысының маңызды бөлігі болып саналады. Контрактының күшіне енуі тараптардың келісіміне байланысты болса, онда контракты шартында: «Аталмыш контракт оған өкілетті жақтардың қол қоюы сәтінен бастап күшіне енеді» деп жазылады, сонымен бірге нақты күні көрсетіледі.
Контрактыдағы өзгерістер мен толықтырулар жазбаша түрде жасалуы тиіс. Сатушылар мен сатып алушылар үшін олардың өзара келісімдері бойынша хаттама түріндегі нақты өзгерістер мен толықтырулар контрактының мәтініне енгізіледі. Сыртқы сауда контрактысының қорытынды бөліміне мөр басылып, сатушы мен сатып алушылардың қолы қойылады.
7. Кәсіпорындардың шетелдік әріптестермен валюта-қаржылық қатынастары
7.1. Контрактылардың валюта-қаржылық жағдайлары
Валюталар бағасы мен контрактыдағы шет елдік әріптестермен есеп айырысу, саудадағы әріптесінің қай елден екендігіне қатысты ажыратылады.
Есеп айырысулары еркін айырбас ақшада (ЕАА) жүргізілетін елдермен Қазақстанда төлемдер жасау және тауарлар айналымы туралы халықаралық келісімдер. Сауда операциялары бойынша төлемдердің кез келген валюталарда жүзеге асырылатындығын қарайды.
Экспорттаушы валюта бағасы мен төлем валютасының ЕАА-ның бірі ретінде анықталуына мүдделілік танытады. Бұл – валюталық шығындардан қорғайды.
Дамушы елдердің импорты негізіндегі тауарлардың бағасы шетелдік фирмалармен жасалған контрактыларда тауармен жабдықтаушы елдің ұлттық валютасымен белгіленеді.
Валюталық қайта есептеу
Егер валюта бағасы мен төлем валютасы сәйкес келмесе, валюта бағасын төлем валютасына қайта есептеу көрсетіледі.
Тараптарды валюта тәуекелінен қорғаушы қосымша ескертпелер (тәуекелді сақтандыру әдістері):
а) неғұрлым тұрақты валютамен бағаларды бекіту (фиксация);
б) мультивалюталық қосымша ескертпелер – бағаларға ішінара түзетулер енгізу. Бұл – баға өзгеріссіз қалатын кездегі валюталардың бағамы.
В) индекстік қосымша ескертпе: шығындарды болдырмауға кепілдік түрінде тауар бағасын анықтау сипаты пайдаланылуы мүмкін (көтерме баға индексін түзету);
г) сырғымалы бағалар туралы қосымша түсінік;
д) компенсациялық келісім, яғни теңдей құнымен бір-біріне тауарлар жеткізу;
е) өтініш берушінің тілегі бойынша банкімен форвардтық келісім жасау. Банк төлем мерзіміне биржадан валюталарды сатып алады.
Қаржылық жағдай
Есеп айырысу жағдайлары:
а) егер сатып алушының төлеуге шамасы келмейтін болса, несиемен есеп айырысу
б) Қол ақшаға сатып алу. Төлемеушілік жағдайларына қарсы шаралар – үкіметтің келісімдері, банкінің кепілдігі, ірі кәсіпорындардың, фирмалардың кепілдіктері.
Есеп айырысу формалары:
а) Құжатталған аккредитив (жүйеге келтірілген ереже мен салттар-дәстүрлер) – бұл банктің аккредитив қойып, үшінші жақпен (бенефидиарға) есеп айырысуды жүргізуге өзіне міндеттеме алатын шарты.
Б) Есеп айырысудың инкассалық формасы – экспорттаушының өзінің банкісімен келісімге келуі оның негізі болып саналатын, импорттаушының елінде орналасқан банкпен шарттағы немесе импорттаушыларға түсірілген тауардың құнын төлеген жағдайында тауар бөлу құжаттамаларын импорттаушыға берудегі оның міндеттемелерін қарайтын есеп айырысу формасы.
Банктің аударымдары – бұл банктен екіншісіне банкілік чектер арқылы кепілдік берушінің көмегімен жүзеге асырылады.
Сыртқы саудадағы чектер. Банктің ордерлік чектері клиенттің қалауы бойынша аударым орнына жүреді. Одан басқа клиенттік чек бар, ол бойынша чек алушы аудару көмегімен төлемді тікелей өзінің әріптесіне аудара алады. Жол немесе туристік чектер чектің басқа түрлері болып саналады.
Еурочек – коммерциялық емес халықаралық айналымдағы чектің айрықша түрі болып саналады. Бұл – шетелдерде пайдаланылатын ұлттық чектер.
Вексель – соло-вексель – бір ғана тұлғаның көрсетілген соманы екінші тұлғаға төлеуге борыштық міндеттемесі.
Тратта (аударма вексель) – бір тұлғаның көрсетілген мерзімде үшінші тұлғаға белгілі ақша сомасын төлеуге жолдаған күмән тудырмайтын ұсынысы.
Вексель халықаралық тәжірибеде пайдаланылатын есеп айырысудың (несие берудің) маңызды құралдарының бірі болып саналады.
Вексель кез келген валюта түрінде жазылып берілуі мүмкін. Солай десекте, ереже бойынша, ол есеп айырысу жүргізілетін сол елдің валютасымен беріледі. Сондай-ақ вексель басқа елдің валютасымен де берілуі мүмкін.
7.2. Кәсіпорынның валюталық шоты
Қазақстан аумағындағы, онда тіркелген кез келген заңды тұлғаның валюталық қаржылары, кез келген банкте ашылуы мүмкін валюталық шоттарда сақталады.
Шет елдердегі шоттар бойынша операциялар жасау үшін нақты валюталық операцияларды жүргізудің сипаттарын ескере отырып берілетін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің рұқсаты қажет.
Валюталық шоттар ашу үшін кәсіпорын банкке мынадай құжаттарды тапсыруы тиіс:
а) соған сәйкес шот ашу жөніндегі өтініші;
б) оның мекен-жайы;
в) екі қолмен және клиенттің мөрімен бекітілген телефондардың, телекстің, телефакстың нөмірлері. Кәсіпорын валюталық шотты ашқаннан кейін, төлемдерді шетел валютасы түрінде жүзеге асыра отырып, шарттармен жұмыс жасай бастайды. Банк клиенттің валюталық қаржыларын сақтау кезінде, тоқсанына бір рет пайыздар (проценттер) есептейді және оны төлейді.
Банктік қызмет көрсету туралы банкімен шарт жасалады, мұнда есеп айырысудың екі түрі болуы мүмкін:
а) транзиттік валюталық шот, б) ағымдағы валюталық шот.
Қаржылар алғашқы бетте 50% көлемінде транзиттік валюталық шотқа, одан кейін 14 күн өткеннен соң ағымдағы валюталық шотқа түседі. Шетел валютасындағы қаржылардың бір бөлігі (30%-ға дейін) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық резервіне сатылады, ал қалған тағы бір бөлігі (20%-ға дейін) транзиттік шот пен валютаның түсу сәтіндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағамы бойынша ішкі нарықта сатылады.
7.3. Валютамен халықаралық сауда жасау
Бұл – ұлттық немесе басқа еркін айналымдағы валюталарға шетел валюталарын сатып алу және сату. Валютамен сауда жасау банктерде және валюталық биржаларда жүзеге асырылады.
Әлемдік сауда тәжірибесінде валюталық операциялар қолма-қол («спот», яғни валюта бағамы бойынша келісім жасалып, оның бекітілген күнінің екінші жұмыс күнінде банк контрагенттері оны жеткізе отырып валюталарды сатып алу – сатуы) және шұғыл мерзімге бөлінеді.
Шетел валютасымен жасалатын келісім Еуропада таңертеңгі сағат 9-дан басталады, тактиканы әр күн сайын, келісім жасалатын сәттен бір сағат бұрын шетел валютасы бөлімінің жетекшісі анықтайды.
Валюта бағамы бойынша келісім жасалып, оны бекіткеннен кейінгі белгілі мерзім аралығында келісілген шетел валютасы сомасын жеткізу туралы тараптардың келіскен мәмілесі – шұғыл валюталық келісімдер болып саналады.
Валюталық келісімдердің: форвардтық, фъючерлік, опциондық (валюталарды жеткізудің бекітілмеген күнімен) түрлері мен «Своп» үлгісіндегі операциялар (қолма қол және шұғыл операциялардың үйлесімі) ара жігі ажыратылады.
7.4. Сыртқы саудаға несие беру және олардың формалары
Соңғы онжылдықтағы сыртқы сауда тәжірибесінде несиелер берудің рөлі арта түсуде. Несие алуда несие беру туралы шарт (ссуда, несие алу туралы шарт, несие шарты) маңызды рөл атқарады.
Несие алу үшін банктің кепілдік беруі ресімделуі тиіс. Сыртқы саудада:
а) жеткізу кепілдігі;
б) шарттық міндеттемелерді орындау кепілдігі қолданылады.
Халықаралық келісімдерде сауда өткізу жолымен берілетін конкурстық кепілдік үлкен рөл атқарады. Компанияларға міндеттемелерді орындамағаны үшін салынатын айыппұлдың мөлшері әлемдік тәжірибеде тапсырыс сомасының 2-10%-ын құрайды.
Жеткізу кепілдігі конкурстық тәжірибеге қарағанда неғұрлым ауқымды, мүлдем жеткізбей қою немесе құрал-жабдықтарды толықтай жеткізбеу импорттаушыны аса үлкен көлемдегі шығындарға батыруы мүмкін. Мұндай жағдайлардағы кепілдік сомасы тауарлар құнының 5-25%-ын құрайды.
Несие беру формалары
Форфетер тәжірибе жүзінде тәуекелдің барлық түрін өзіне алады. Форфетирлеуге барлық елдердің импорттаушыларға талабы қабылданбайды. Импорттаушының несие қабілеттілігіне қатысты сатып алу талаптарының мерзімі 2-5 жылмен, ал жекелеген жағдайларда 7 жылға дейінгі мерзіммен шектеледі. Форфетирлеуге қойылатын талаптардың ең аз мөлшері қолданылады. Мысалы, 100 мыңнан 5 млн.-ға дейін швейцар франкі.
Сыртқы саудада сатушы жиі түрде сатып алушының акцептіне қанағаттанбайды және көп жағдайларда, экспорттаушының еліндегі немесе халықаралық қаржы орталығындағы белгілі банкті талап етеді. Мысалы, Нью-Йорктағы немесе Лондондағы.
Лизингті пайдаланудың артықшылығы: ол халықаралық нарықтың қатаң талаптарына жауап береді, алғашқы бетте шетел валютасы түрінде ірі соманың бөлінуін талап етпейді. Бірінші кезеңде барлық шығындарды лизингтік компаниялар жабады.
8. Сыртқы экономикалық қызмет жағдайында технологияларды берудің коммерциялық формалары
8.1. Интеллектуалдық меншік объектілері.
Технологияны құқықтық қорғау. Технологияларды беру формаларының жіктеуі (классификациясы)
Технологияларды сатушы және сатып алушы кәсіпкерлер үшін авторлық құқықты қорғау белгілі бір қызығушылық туғызады, өйткені ғылыми еңбектер, әдеби және көркем шығармалар, кестелер, ЭЕМ (ЭВМ) үшін бағдарламалар, деректер базалары оның әсеріне түседі.
Технологиялар нарығы (авторлық құқықпен қорғалатын объектілер, жаңалықтар енгізу, пайдалы модельдер, өнеркәсіп үлгілері, тауарлық белгілер, сапалық тауарлар, ноу-хау) адамдар үшін аса маңызды болып саналады.
Әлемде жасалатын технологиялардың жиынтық құны қазіргі бүкіл қоғамдық жалпы өнімнің (ҚЖӨ) 60%-на жуық шамасын құрайды, бұл сату көлемінің көбейе түсуіне өзіндік әсерін тигізеді.
Фирмалар салыстырмалы түрде алып қарағанда технологияларды өте қысқа мерзімде сатып ала отырып, әлемдік сапа деңгейіне қол жеткізеді және өндірілетін өнімдердің жоғары бәсеке қабілеттілігі жаңа өткізу нарықтарына шығарып, экспорттың көлемі ұлғая түседі.
Фирмалар сонымен бір мезгілде технологияларды бере отырып, тауарлар экспорты қиындау немесе пайдалы емес елдердің нарығына өтеді, сөйтіп баға мен нарық конъюнктурасына өзінің ықпалын тигізеді, шикізаттармен жабдықтауды ұлғайтады, технологияларды сатып алуға бақылау орнатады.
Шығармашылық еңбектің нәтижесі ретіндегі мұндай тауарлардың сипаты басқа нарықтар арасында маңызды айырмашылықтар туғыза отырып, нарықтың қызметін технологиялармен үстемелейді.
Сауда жасаудың ерекшеліктері ынтымақтастықтың ұзақмерзімі мен алуан түрлілігінен, технолоияларды түрлендіру арқылы (экспорт және құрал-жабдықтарды жалға беру, ғылыми-технологиялық кооперация, бірлескен ынтымақтастық, диі пайдаланудан, ресімдеудің неғұрлым күрделі процедураларынан тұрады.
Адамзат ақыл-ойының туындылары интеллектуалдық меншік объектілері болып саналады. Олар авторлық құқықпен қорғалатын төмендегідей шығармаларға бөлінеді:
а) ғылыми еңбектер;
б) әдеби және көркем шығармалар;
в) конструкторлық сызбалар (схемалар);
г) ЭЕМ (ЭВМ) үшін бағдарламалар;
д) деректер базасы;
е) әртістердің орындаушылық қызметі;
ж) фонограмма;
з) радиохабарлары.
Және өнеркәсіптік меншікке жататындар:
а) жаңалық ашу;
б) пайдалы моделдер;
в) өнеркәсіп үлгілері;
г) тауарлық белгілер;
д) қызмет көрсету белгілері;
е) сапалық атаулар;
ж) «ноу-хау» және басқалар (өндірістің коммерциялық құпияларының 1916 ақпараты бар)
Технологияларды берудің тәсілдері:
а) фирмаішілік айырбас (әлемдік сауда технологияларының 2/3-і осы айырбас үлесіне келеді);
б) технологияларды беру туралы фирмааралық келісімдер;
в) машиналарды, құрал-жабдықтарды фирмааралық жеткізілу.
Экономикалық мазмұны бойынша технологияларды берудің мынадай негізгі формалары бар:
2) коммерциялық емес – баяндамалар, конференциялар, ғылыми-зерттеулер нәтижелерімен алмасу, жеке байланыстар, сынақ мерзімдерден өту, іс сапарлар және т.б.
8.2. Технологиялармен сауда жасаудың қазіргі
заманғы үрдістері
Технологиялармен қазіргі заманғы халықаралық сауда жасау мынадай жаңа үрдістерді сипаттайды:
Лицензияның технологиялармен сауда жасау арқылы көп пайда табуы жағдайында пайданың негізгі бөлігі (75%-ға дейін) лицензиатта қалады, ал лицензияның үлесіне қалатын пайданың көлемі 25%-ға жуық. Негізінен, лицензист 80-90% жағдайларда тауарды жасап шығарып, өткізгеннен кейін ғана лицензия үшін есеп айырысады. Сондықтан лицензистің лицензияны сатып алуы үшін маңызды көлемдегі қаржылар талап етілмейді.
Мамандардың есептеулері бойынша, шетел лицензияларын сатып алуға жұмсалатын әрбір доллар, әсері бойынша (уақыт факторын есепке алмастан) АҚШ-та шамамен 6,2 долларға, Ұлыбританияда – 3,1 долларға, Францияда – 5,4 долларға, Жапонияда – 16 долларға баланады (эквивалентті).31
8.3. Лицензиялық шарттарды әзірлеу және қол қою
Лицензиялар бойынша технологияларды алуға тілек білдіруші фирма, негізінен үш міндетті шешуі тиіс:
Өзіне неғұрлым ыңғайлы технологияны таңдай отырып, қызығатын саладағы барлық технологияларды алдын ала бағалаудан өткізу қажет. Бағалау үшін жарнамалық проспектілердегі ақпараттар, фирмалардың хабарландырулары, ғылыми-техникалық басылымдардағы мақалалар, мамандардың пікірлері және т.б. пайдаланылады. Осыған орай өнімдер мен шикізаттардың сипаттарына, материалдарды тұтынуға, капитал жұмсау көлеміне, өндірістік шығындарға және т.б. назар аударылады.
Бағалау ақпараттарын жинап болғаннан кейін, саудаға ұсынылатын технологиялардың сипаттамаларын салыстыра зерттеулер жүргізіледі, кәсіпорындардың мақсаттарын жүзеге асыруға неғұрлым ыңғайлы, ең жақсы деген технологиялар анықталады.
Содан соң лицензияны сатып алудың техникалық-экономикалық негіздері жасалады. Технологияларды иеленуші-фирмалармен байланыстар орнату, олардың түпкі ойларына көз жеткізу, лицензия беру аса маңызды болып саналады.
Технологияларды сатып алу туралы түпкілікті шешім қабылдауға қажетті конфеденциалды ақпараттар алу үшін оған иегер-фирмалармен құпиялық туралы алдын-ала келісім жасалады.
Лицензияларды сатып алу-сату туралы келіссөздер жүргізу кезіндегі әріптестердің сақтық танытуы, патенттік қорғауға ие емес ноу-хаудың ерекшеліктерінен тұратын технологияларды беру кезіндегі олардың өзарақатынастарының айрықша сипаты болып саналады.
Құпиялық туралы алдын ала қол қойылғаннан кейін сатып алушыға сатып алу үшін қажетті ақпарат беріледі және оған таңдап алған технологияны пайдалану арқылы жобаның толық техникалық-экономикалық негіздемелері әзірленеді. Бұл техникалық-экономикалық негіздемелер мыналардан тұрады:
Нарық конъюнктурасының тұрақсыздығын ескере отырып, өндірістің толық жұмыс істеуін қамтамасыз етудің (мысалы, 50, 75 және 100%) бірнеше мүмкін боларлық деңгейлерін қарастыру қажет. Техникалық-экономикалық негіздеу нәтижелері бойынша лицензияны сатып алудың дұрыстығы және лицензиялық келісім жасау туралы технологияның иесі болып саналатын фирмамен келіссөздерді бастаудың мүмкіндіктері туралы қорытындыға келеді. Келіссөздер 4 айдан 6 айға дейін созылады.
Келіссөздердің соңында тараптармен шарттардың түпкілікті мәтіндері келісіледі, параграфталады. Тараптар екі фирма басшыларының оны заңды түрде бекіту тәртібі мен мерзімдері туралы келіседі.
Контракт екі қайтара бекітілгеннен кейін барып, фирмалардың өкілетті өкілдері қол қойылған соң, күшіне енеді.
8.4. Кооперациялық келісімдер, франшиза және инжинирингтік қызмет көрсетулер
Лицензиялық негіздегі кооперациялық келісімдер лицензияларды дәстүрлі сатып алу-сатумен салыстырғанда ынтымақтастықтың неғұрлым жоғары формасы болып саналады.
Аталмыш келісім маманданулар негізіндегі тараптардың бірлескен өндірістік қызметін болжайды. Салыстырмалы түрде қаржыны аз жұмсау, лицензияны сатып алу кезіндегіге қарағанда ғылыми-техника жетістіктерін неғұрлым қысқа мерзімде енгізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ ұзақ уақыт бойы өтеусіз түрде басқа жетістіктермен және ноу-хаумен алмаса алады.
Кооперациялық келісімдердің басым көпшілігі бірлескен әзірлемелерді және әріптестердің бірінің ғылыми-техникалық жетістіктерін игеруді өнеркәспке дейін жеткізуді қарайды.
Франшиза термині соңғы отыз жылдың көлемінде кең тарау алды, француздың «franchise» сөзінен шыққан, жеңілді артықшылық беру деген ұғымдарды білдіреді. Негізінен, бір ірі компания («франчайзер») басқа ұйымдарға («франчайзерлер») өзінің кең түрде белгілі сапалық (фирмалық) атауын (егер сол франчайзер, сол үшін техникалық, коммерциялық және басқа кеңестер мен көмектер ала отырып, осы атаумен әлгі компанияның өнімдерін өткізетін болса) пайдалануға рұқсат беруін білдіреді.
1988 жылы шыққан «Экономист» журналының деректері бойынша, жаңа тауар белгілерімен нарыққа шығарған кәсіпкерлердің барлық тауарларының 90%-ға жуығы сәтсіздікке ұшыраған. Осыған орай фирмалар жаңа тауарларға белгі қоюға және жарнамалауға тырысады. Мұндай белгілер салыстырмалы түрде алғанда онша көп емес, сондықтан қайыра құрылатын фирмалар өз тауарларына белгі соғу үшін кең мәлім болған белгілерді пайдалану құқын алуға ұмтылады.
Негізінен франшиздің үш түрі бөліп көрсетіледі:
АҚШ-тың федералдық сауда палатасының өлшемдері бойынша франшиздерді алушылар франчайзерге операциялар басталғаннан кейінгі алты айдың ішінде ең аз дегенде 500 АҚШ долларын аударулары тиіс.
«Инжиниринг» түріндегі қызмет көрсетулер дамыған елдерде 60-шы жылдары пайда болды және бүгінгі уақытта күнделікті дамуға ие болып отыр. Оның дамуының негізгі себептері – кәсіпорынның негізгі қорларына капитал жинақтаудың өсуі болып саналады.
Инжинирингтік қызметтер әртүрлі кәсіпорындардың негізгі қорларына капитал жинаудың тиімділігін арттыру үшін инженерлік-кеңес беруші фирмалардың еңбегін пайдалануды болжайды. Кеңес беруші (консультант) тапсырыс берушінің әкімшілігінен тәуелсіз, ол фирмадағы хал-ахуалды бағалауға, ол туралы тапсырыс берушіге хабарлай отырып, кемшіліктер мен олқылықтарды жақсы көре білуге бейім. Дамыған капиталистік елдердегі көрсетілетін қызметтердің тегі бойынша, инжинирингтік қызмет көрсететін фирмалардың төрт тобы ажыратылады:
Тапсырыс берушіге құрылыс объектісі бойынша қызметтің толық кешенін көрсету кезіндегі инжиниринг қызметтің жай уақыттағы бағасы жобаның жалпы құнынан 5-10%-ға дейін ауытқиды.
Бірегей жобалар жағдайында оның құны 25%-ға дейін көбейеді, ал бұрынғы стандартты жобалардың қайталануы кезінде тіпті 1-3%-ға дейін төмендейді.
АҚШ-та құны 100 млн. долларға дейін баратын объектілер үшін сыйақының орташа мөлшері 4,5%-дан 100 млн. доллардан асатын объектілерде 12%-ға дейін барады. Сыйақылардың мөлшері объектілердің күрделілігіне қатысты, құрылыстағы капитал жұмсау көлемінің өсуімен байланысты сый ақылардың пайыздық (проценттік) ставкасы да төмен түсе береді.
9. Өнімдердің сапасы және кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметіндегі оның маңызы
9.1. «Сапа» түсінігі және оның қолдану саласына тәуелділігі. Жобаның сапасы. Әзірлеу сапасы
Экономикалық категория ретіндегі сапа – бұл оны жасаушылардың бөліп берген қасиеттер жиынтығымен тұтынудың нақты жағдайларында тұтынушылардың қанағаттанушылығын сипаттайтын, қоғамдық бағалау болып табылады.
ИСО 8420 халықаралық стандарты басқадай анықтама береді: «Өнімдер немесе қызметтер қасиеттерінің жиынтық сапасы мен сипаттамасы, болжанып отырған тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін өнімдер мен қызметтерге қабілеттілік береді».
Сонымен, халықаралық стандарт бойынша сапа төмен де, жоғары да бола алмайды. Егер әңгіме салыстырмалы бағалау туралы болып отырса, шетел әдебиеттерінде сапа синонимі түрінде «салыстырмалы сапа», «сапа өлшемі» сияқты терминдер қолданылатындығын естен шығарму керек. Экономикадағы сапа туралы айтқанда, негізінен сапа деңгейі деп қабылдау керек.
Сапа көптеген жылдар бойы өзгермеуі мүмкін, дегенмен тұтыну жағдайлары өзгеріп кеткен болса (мысалы, тауар 1995 жалдан бастап шығарылады), сатып алушылар үшін ол сапасыз тауарға айналады. Өйткені, нарықта тұтынушылардың талабын одан неғұрлым жақсы қанағаттандыратын тауарлар пайда болуы мүмкін.
Өндірістік тәжірибеде нормативтік-техникалық құжаттамалар (НТҚ) талаптарына сәйкес келмейтін өнімдер, сапасыз өнімдер ретінде түсіндіріледі. Мұндай жағдайларда «жоғары сапа» деген түсінік үстемдік құрып, нормативтік-техникалық құжаттамаларға сай келмейтін өнімдер шығару азая түседі.
Егер кәсіпорындар тұтынушылардың талап-тілектерін тұрақты түрде зерттемейтін болса, онда тұтынушылардың талғамынан шықпайтын сапасыз өнімдер шығаруға тәуекел еткен болып саналады.
Халықаралық тәжірибеде мынадай қағида қалыптасқан: егер тұтынушы өнімді сапасыз деп санайтын болса, тіпті контракт талаптарына жауап берсе де, ол өнімдер сапасыз болып саналады. Бұл жәй мәлімдеме емес, алдыңғы қатарлы фирмалардың өз тәжірибелерінде қолданатын ереже.
Мынадай мысал келтіріп көрелік. Американың химия компаниясы «Дэу кэмикл» жасанды кілемдер жасайтын шағын зауытқа осы кілемдерді тоқитын материалдарды жеткізіп берді. Материал контракт шарттарына сәйкес келді, бірақ тоқылған кілемдер оны ұзақ пайдалану талаптарына жауап бермегендіктен, тұтынушы оны сапасыз деп таныды. Ал аты мәлім белгілі компания талапты қабылдамауға толық заңды негізі бола тұрса да, жеткізілген материалдың түгелін өзіне қайтарып алып, оның композициясын өзгертті, сөйтіп, жаңа жеткізілімдер тұтынушыны толықтай қанағаттандыратын дәрежеге қол жеткізді.
Бұл әрекеттердің түпкі астары мынадай: дау-дамай кезінде бір тұтынушыны жеңе отырып, компания көптеген әлеуетті тұтынушыларынан айырылып қалуы мүмкін болатын.
Аталмыш жағдайда «Дэу кэмикл» компаниясының өнімдері тұтынушылардың талаптарына толық сәйкес келмеді немесе басқалай түрде айтсақ бұл өнімдер жобасының сапасы төмен болды.
Жобаның сапасы – жобалық қасиеттер жиынтығының тұтыну жағдайларына сәйкестік дәрежесі. Оның үстіне тұтынушының талабымен емес, тұтыну жағдайларымен байланысты.
Жоғарыда келтірілген мысалда «Дэу кемикл» компаниясы өз материалының сапасының төмен екендігін мойындады, оның кінәсі контрактыда қаралған қасиеттердің жиынтығы сатып алушыларды қанағаттандырмағандығы болып табылады. Сол себептен де, кімде-кім бәсекеге төтеп бере білетін өнімдер жасап шығарғысы келсе, оны жасаудың технологияларын зерттеумен ғана шектелмей, ең алдымен оны тұтынудың жағдайларын зерттеп алуы тиіс.
Оның үстіне тұтынушының бүгінгі жағдайын ғана емес, болашақта оның қандай болатындығын да көре білуі қажет.
Жапондықтар: «Өнімдерді жасап-шығарушылар өздерінің өнімдерінде, тұтынушыға әлі белгілі емес, бірақ оларға келешекте пайдалы болатын жаңа қасиеттерді аша білулері тиіс» дейді.
Жаңа өнімдерді әзірлеу кезінде ең жақсы деген әлемдік үлгілерге бағдарланудың өзі жеткіліксіз болып саналады.
Өнімді жасап-шығарушы бүгінгі күннің ең жақсы үлгілеріне бағдарланған жаңа өнімдер шығаруды игеріп үлгергенше, одан басқа бір жасаушы одан да сапалы өнімдерді шығарып үлгеруі мүмкін.
Сондықтан бүгінгі тұтынушылар талаптарының алдын орап кету арқылы ғана жобаның жоғары сапасын қамтамасыз етуге болады.
Жасап-шығарудың сапасы – бұл қасиеттердің нақты жиынтығының жоба деңгейіне сәйкестік дәрежесі, яғни өнімдердің нормативтік-техникалық құжаттамаларға сәйкестігі.
Сонымен, өнімдердің сапасы жоба сапасының мөлшері мен жасап-шығару сапасы болып саналады.
Сапаның төмендігінен келген шығындарды 100% деп алатын болсақ, онда тұтастай халық шаруашылығы бойынша ол былайша көрінеді:
Кесте
|
Жобаның сапасы |
Жасап-шығару сапасы |
|
|
ТМД АҚШ Жапония |
70 85 95 |
30 15 5 |
Көрініп тұрғандай, негізгі салмақ өнімнің сапасына түседі. Орындаушылар, жұмыскерлер мен ТББ (ОТК) бақылаушылары бірінші кезекте сапа деңгейіне жауап береді. Өнімдерді жасап-шығарудың сапасы тікелей соларға қатысты болады. Өнімдердің сапасын арттырудағы ең бастысы – жобаның сапасын арттыру болып саналады.
Бұл үшін нарықты, оның ішінде тұтыну жағдайларын зерттеуді дұрыс жүргізе білу және идеяларды дер кезінде әрі сапалы жүзеге асыруды қамтамасыз етуші өнімдер өндіру мен тиеп жеткізу жүйесін құру қажет болады.
9.2. Сапаның негізгі көрсеткіштері
Белгілі бір жағдайда пайдаланылатын немесе тұтынылатын өнімдердің бір және бірнеше қасиеттерінің сандық сипаттамасы сапа көрсеткіші деп аталады.
Сапа көрсеткіші сандық тұрғыда сапа құрамына кіретін белгілі бір қасиеттердің көрінуі дәрежесін сипаттайды. Оның атауы сипатталатын қасиетті анықтайды.
Мысалы, заттың беріктілігі, ұзақ пайдаланушылығы, жүк көтергіштігі және т.б. Сапа көрсеткіштерін білудің қажеттілігі, ең алдымен сол уақытта қолданылатын стандарттар көрсеткіштерінің барлық қажетті жиынын әрқашанда көрсете бермейтіндігінен туындайды.
Өнімдерді тұтынушылар, қандай да бір көрсеткіштердің енгізілетіндігі туралы біле отырып, оны жасаушылардан өз қажеттіліктерінің жақсы қанағаттандырылуын талап етуге құқылы, ал жасаушылар болса, тұтынушылардың нені талап ететіндіктерін біле отырып, бұл талаптарға күні бұрын әзірленетін болады.
Көрсеткіштер топтарының жекелеген қасиеттерінің толық тізімдемесі ГОСТ. 22851-77-де анықталған. Оған көрсеткіштердің келесі топтары кіреді:
9.3. Сертификациялау жүйесі және оның халықаралық саудадағы маңызы
Қазіргі уақыттағы өнімдердің тез өзгеретіндігі соншалық, тұтынушылар өнімдердің сапасын бағалап үлгермей де қалады. Сондықтан жобаның сапасы мен жасалған өнімнің сапасын бағалауда сәйкестік сертификациясы атауын пайдаланудың қажеттілігі пайда болды.
Сертификация – бұл өнімдерді жасаушыларға да, сатып алушыларға да тәуелді емес, ең жетілдірілген техникалар мен әдістерді қолдану арқылы жоғары білікті мамандардың жүргізетін бағалауы. Сертификациялау кезінде ең жақсы әлемдік үлгілермен ешқандай да салыстырулар жүргізілмейді. Нақты қасиеттер қалыптық (нормативтік) қасиеттермен ғана салыстырылады.
Әртүрлі комбинациялардан тұратын сертификациялаудың келесідей бірнеше жүйесі бар:
Сертификациялаумен сертификациялық органдар деп аталатын арнайы ұйымдар айналысады.
Сертификация ерікті және міндетті болады. Сертификациясы бар болған жағдайда өнімдер неғұрлым жоғары бағамен сатылуы мүмкін. Кейбір уақыттарда 20-100%-ға дейін. Сатып алушылар әлемдік тәжірибеде шетелдік жабдықтаушылардан сертификацияны жиі түрде талап етеді. Егер сатып алушы таныған сертификациялық орган жақсы қорытынды берсе, онда бұл сыртқы сауда контрактысын жасауға пайдалы маңызды дәлелге айналуы мүмкін. Халықаралық саудада сатушыда сәйкестік сертификатының болуы айрықша маңызға ие болатындығының себебі, міне, осында.
Өнімдерді жасаушы ерікті сертификациялау туралы қандай да бір сертификациялық органға жүгіну кезінде, ол органды, өзінің өнімдерін жеткізгісі келетін ел жақсы тани ма, жоқ па соған сенімді болуы тиіс. Әйтпесе, сертификат алу үшін уақыт пен ақшаны босқа жоғалтуы мүмкін, сондай-ақ ондай жағдайда ешқандай қайтарым алу да мүмкін емес.
Мысалы, біз АҚШ-қа трубалар жеткіземіз деп шештік, ал оған сертификатты берген неміс сертификациялық органы, мұндай жағдайда трубаларды алуға тілек білдіріп отырған американ компаниясы бұл сертификатты жоғары сапа куәлігі деп санамайтын болады.
Сонымен, сертификация – бұл, біріншіден, жаңа сатып алушыларды іздеп-табуға апаратын, екіншіден, өнімдерді неғұрлым жоғары бағамен сатуға мүмкіндік беретін жол болып саналады.
10. Бірлескен кәсіпорындар құру
10.1. Бірлескен кәсіпорындар құрудың
мақсаты мен қажеттілігі
Бүкіл әлемде бірлескен кәсіпорындар құру мен оны қалыптастыру проблемаларына айрықша көңіл бөлінеді, ал тікелей шетел инвестицияларын тарту ұлттық экономика әл-ауқатының маңызды көрсеткіштерінің бірі ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасында бірлескен кәсіпорындар (БК) құру экономиканың нарықтық инфрақұрылымдарын дамытуға өзінің оң әсерін тигізеді. Жаңа технология, еңбек өнімділігінің неғұрлым жоғары деңгейі, экспорт тиімділігі, қорқайтарымдылығы, өндіріс мәдениеті, қызмет көрсету, сондай-ақ жалақы төлеу – бірлескен кәсіпорындарға тән болып саналады. Бірлескен кәсіпорындар құру кезінде мынадай жоспарларды жүзеге асыру көзделеді:
Бірлескен кәсіпорындар құру туралы шешім әртүрлі факторлардың әсерін ескере отырып қабылданады:
а) өндірістік мүмкіндіктердің болуы;
б) ресурстарды алуға мүмкіндік;
в) нарықтың тартымдылығына қатысты бойынша кәсіпорынның айқындамасын бағалау (оның сыйымдылығы, пайда келтірушілік, нарықтың көлемі, нарыққа кіру үшін кедергілер, бәсекелестердің айқындамаларын бағалау);
г) өзінің басымдығы;
д) баға динамикасы – бәсекелестік үрдістері, өткізуді ұйымдастыру және т.б.
е) экология беделін көтеру.
Шетелдік әріптестер мен фирмалардың Қазақстанда бірлескен кәсіпорындар құруының өз мақсаттары бар:
а) жаңа нарықтарды игеру;
б) өндіріс шығындарын қысқарту (жаңа қуаттарды іске қосу кезінде капитал шығындарын қысқарту және тәуекелді төмендету);
в) ресурстардың ағылып келуі – шикізаттың жаңа көздеріне ие болу және өндірістік базаны жаңарту.
Жаңа нарықтарға шығу, ұлттық және аймақтық нарықтардың мүмкіндіктерін ұзақ мерзімдік пайдаланудың мүмкіндіктері, қазақстандық нарықтың және өткізу құрылымдарының кейбір ерекшеліктері шетелдік әріптестердің бірлескен кәсіпорындар құруының басты себептері болып саналады.
Шет елдік кәсіпкерлер әлемдік нарықтағы (әсіресе өндіріс факторларының салыстырмалы есебінен) бірлескен кәсіпорындар өнімдерінің бәсекеге төтеп беру қабілетіне иек артады.
Қазақстандық кәсіпкерлер бірлескен кәсіпорындар (БК) арқылы осы заманғы жоғары сапалы технологияларды пайдалану мүмкіндігін алуға ұмтылады, ал тапсырыс берушілер - өзінің өмірлік циклында бар, бірақ әлемдік нарықта бұрынғыдай табыс әкелмейтін, сонымен бірге Шығыс Еуропа елдерінде, оның ішінде Ресейдегі, Қазақстандағы «сатушы нарығы» жеткілікті түрде тиімді болып саналатын технологияларды бірлескен кәсіпорындарға өткізуге тырысады.
10.2. Бірлескен кәсіпорындар құру және оның қызметін құқықтық қамтамасыз ету
Бірлескен кәсіпорындар құру процесінде және оның одан әрі қызмет істеуі кезінде, әріптестер бірінші кезекте құқықтық мәселелермен бетпе-бет келеді. Қазақстан аумағында құрылатын бірлескен кәсіпорындарға мыналарды жатқызуға болады:
Ортақ меншік негізінде және бірлескен кәсіпорындар мүшелерінің мүдделері үшін шаруашылық қызметін өз атынан жүзеге асырушы өндірістік кәсіпорындар, сауда фирмалары, жаңалық енгізуші және сервистік ұйымдар.
Әріптестер, бірлескен кәсіпорын шеңберінде қаржы ресурстарын біріктіруге қызмет көрсету мен өндіріс саласында белгілі бір қызметтерді бірлесе отырып жүзеге асыруға, пайдалар мен тәуекелдерді бірдей бөлуге келісулері тиіс.
Бірлескен кәсіпорын мүшелері заңды тұлға болып саналады және қызметін Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес, шарттар негізінде жүзеге асырады.
Қазақстан аумағындағы шетел инвестицияларымен құрылған кәсіпорындарды құру, тарату тәртібі мен ұйымдық-құқықтық формалары 1990 жылдың 7 желтоқсанында қабылданған «Қазақ ССР-ның шетел инвестициялары туралы» заңымен, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындар құру мен дамытуға ықпал ететін басқа заң актілерімен айқындалады.
Бірлескен кәсіпорындар акционерлік және басқалай шаруашылық жүргізуші қоғамдар мен серіктестіктер түрінде құрылуы мүмкін, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындар (БК) құру мен оның қызметін жүргізу Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдарда қаралады.
Бірлескен кәсіпорындарды құру бұрын құрылған кәсіпорындардың шетелдік инвестицияларынсыз олардың үлесін сатып алу (пай, акциялар) немесе оны құру жолымен жүзеге асырылуы мүмкін.
Шетел инвесторлары Қазақстан аумағында орналасқан кәсіпорындардың үлестері (пайлары), акциялары және басқа бағалы қағаздарына қатысу үлесін алу құқына ие.
Егер кәсіпорынға қатысу үлесінің төлемін шетел валютасында шет ел инвесторы жүргізген болса, онда аталмыш кәсіпорын шетел инвестицияларымен құрылған кәсіпорын (ШИК) ретінде қаралады.
Бірлескен кәсіпорындар құру құрылтайшылық құжаттарын қабылдау кезінде маңызды рөл атқарады. Бірлескен кәсіпорынның (БК) жарғылық қорына түсетін салымдар әлемдік нарық бағасы негізінде бағаланады. Бағалау ұлттық валютада, сол сияқты шет ел инвесторының валютасында (ресми бағамы бойынша теңгеге айналдыру арқылы) жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпорындар Қазақстан аумағында қолданылатын заңдармен тыйым салынбаған кез келген қызмет түрімен айналыса алады. Ал бірлескен кәсіпорындардың сақтандыру, банк қызметін жүзеге асыру үшін соған сәйкес лицензия алуына тура келеді.
Бірлескен кәсіпорындарға (БК) салық салу шектеулер мен жеңілдіктер көрсетілген заң актілерімен реттеледі.
Бірлескен кәсіпорындардың қызметкерлері Қазақстан Республикасының азаматы, сол сияқты шетел азаматтары да болуы мүмкін. Еңбек келісімі – жалдау, жұмыстан шығару, еңбек тәртібі мен еңбек демалысы, еңбекақы төлеу, кепілдіктер мен ақшалай өтемдер ұжымдық шартпен және жеке еңбек шартымен (контракт) реттеледі.
Шетел капиталын, шетелдің озық техникалары мен технологияларын тарту және басқару тәжірибесін үйрену, экспорт әлеуетін (потенциалын) дамыту мақсатында Қазақстан Республикасы еркін экономикалық аймақтар құрады, онда мыналар белгіленеді:
Қазіргі уақытта шетел инвестицияларын, оның ішінде тікелей инвестициялау формасында (ҚР-да БК құру) инвестицияларды тартуды ынталандырудың жаңа үрдістері айқындалуда.
10.3. Бірлескен кәсіпорындар құру мен оның қызметін экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету
Бірлескен кәсіпорындар құруды экономикалық тұрғыдан қамтамасыз етудегі басты мәселе қаржыландыру болып саналады, яғни:
Жарғылық қорға түсетін ақша салымдары, амортизациялық аударымдар, ғылым мен техниканы дамытуға арналған резервтік және басқа қорлар, несиелер (бірлескен кәсіпорындардың шетелдік және отандық қатысушыларының тартқан займдық қаржылары) бірлескен кәсіпорындарды қаржыландырудың көздері болып саналады.
Бірлескен кәсіпорындардың (БК) негізгі капиталы: жерді, басқа ресурстарды пайдалану құқы, ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдықтар, ноу-хауға лицензиялар, көлік құралдары. Меншіктік салымдар (бірлескен кәсіпорындардың отандық және шетелдік қатысушылары).
Бірлескен кәсіпорындардың (БК) айналым капиталы: шикізаттар мен материалдар, ақша қаражаттары, маркетингтік зерттеулер, еңбекақы, іс-сапарлар және т.б. Займдық қаржылар (бірлескен кәсіпорындардың (БК) отандық және шетелдік қатысушылары). Тартылған қаржылар.
Құны бойынша айналым капиталы мен негізгі капитал бірлескен кәсіпорынның жарғылық қорын құрайды.
Бірлескен кәсіпорындарды қаржыландырудың неғұрлым қолайлы формасы жобалық қаржыландырулар (ЖҚ) екенін халықаралық тәжірибенің өзі көрсетіп отыр.
Несиелерді дер кезінде жабу, басқа төлемдерді жүзеге асыру үшін несие берушіге қолайлы болып табылатын басқа төлемдерді жеткілікті көлемде ұлттық валютамен және шетел валютасы мен жүзеге асыру қабілеттілігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жоба бойынша білікті экономикалық және қаржылық есептеулер, жобалық қаржыландырудың (ЖҚ) негізі болып саналады.
Жобалық қаржыландыруды жүзеге асыру кезінде, жобалық қаржыландыру әдісін бірлескен кәсіпорындарды қаржыландырудың жетекші формаларына жатқызуға мүмкіндік беретін несие беруші мен қарыз алушы мүдделерін қанағаттандыру үшін қаржыларды епті пайдалану мүмкіндіктері бар.
Бірлескен кәсіпорындар құру мен оның табысты дамуын қамтамасыз ететін қаржыландырудың басты жағдайлары мынадай:
Бірлескен кәсіпорындар қаржыларының өзіне тән ерекшеліктері, осы саладағы бөлу қатынастарында туындайтын сипаттармен және өзгешеліктермен байланысты. Бірлескен кәсіпорындар шеңберіндегі бөлу объектілері - өнімдер мен қызметтерді өткізуден түскен түсімді білдіреді.
Бірлескен кәсіпорындардың мемлекетпен арадағы қаржылық қатынастарының негізгі формасы – салық салу, ішкі және халықаралық салық заңдары болып саналады. Шет ел капиталы қатыстырылатын бірлескен кәсіпорындар (БК) үшін салық жеңілдіктері белгіленеді.
Ішкі салық заңдарында, шет ел инвестицияларына салық салудың ұлттық тәртібін қарайтын көзқарастар қалыптасқан. Шет ел инвестициялары қатыстырылатын бірлескен кәсіпорындарға республиканың мемлекеттік билік органдары белгілеген салық жеңілдіктері қолданылады.
Ішкі заңдылықтардан басқа, халықаралық заңдар, екі, көп жақты шарттар шетел инвестицияларына салық салудың негізін құрайды. Бұл табыстар мен мүліктерге қосарлы салық салуды болдырмас үшін жасалады.
Таяу шетел мемлекеттері, әсіресе Өзбекстан, Украина, Ресей бірлескен кәсіпорындар құруға белсене қатысуда. Бұл – жақын мемлекеттермен ынтымақтастық жасаудың пайдалылығы мен қажеттілігін тағы да бір бекітіп, растап берген оңы тәжірибе деу керек, олардың шаруашылық жүргізу жүйесі Қазақстанға неғұрлым белгілі және жақын.
Бір құптарлығы, бірлескен кәсіпорындардың басым көпшілігі, 1997 жылы Алматыда болған шығыс-еуропа социалистік елдерінің қатысуымен құрылған.
11. Халықаралық биржаларда, саудаларда, аукциондарда коммерциялық операцияларды ұйымдастыру мен оның техникасы
11.1. Биржалық сауданы дамыту, осы заманғы халықаралық тауар биржасын құру
Тауар биржасы, белгілі ережелер бойынша сапалы бірыңғай және бір-бірінің орнын жеңіл ауыстыра алатын тауарларға сатып алу-сату келісімі жасалатын, таза бәсекелестік жағдайында әрекет ететін көтерме нарықты білдіреді.
Еуропадағы алғашқы тауар биржалары ХVI ғасырда пайда болды (Дондон, Тулиза және басқалар). Ал Америка Құрама Штаттарындағы алғашқы биржалар ХІХ ғасырдың басына келеді, ол кездегі оның саны үш жүзден асатын. Солай десек те, нарықтық экономиканың даму барысында көлікті жетілдіру, тауар биржаларындағы осы заманғы байланыс құралдарын жасаудың қысқаруымен бірге, биржаларда сатылатын және сатып алынатын тауарлар түрлерінің саны да бір мезгілде қысқарады. Егер биржалардың өркендеу кезеңінде 200-ден аса тауарлардың түрлері айналымда болса, қазіргі уақыттағы оның түрі 70-тен аспайды, бұл күнде оның үлесіне халықаралық сауданың 15-20% үлесі келеді.
Ірі халықаралық сауда орталықтары АҚШ-та, Англияда, Жапонияда шоғырландырылған. Биржа саудасының 90%-на жуығы осы елдердің үлесіне тиеді.
АҚШ-тағы әмбебап халықаралық сауда биржасы бидаймен, сұлұмен, соямен, соя шпротымен, соя майымен, алтынмен, күміспен, ағаш материалдарымен, бағалы қағаздармен, шетел валютасымен сауда жасайды. Токио тауар биржасында келісімдер алтын, күміс, платина, каучук, мақта мен жүннен есілген жіптермен жасалады. Лондонда, Гонконгта аса ірі әмбебап биржалар қызмет істейді.
Әмбебап биржалармен қатар неғұрлым тар шеңберде маманданған мамандандырылған биржалар да бар, олар әсіресе тауарлар топтары бойынша мамандандырылған биржалар болып саналды. Мұндай биржаларға жататындар, мысалы, қалайы, мыс, жез, никель, мырыш, қорғасын, Нью-Йорк кофе, қант және какао биржасы, Нью-Йорк мақта биржасы, АҚШ-тағы астық биржасы, Лондон халықаралық мұнай биржасы, Париж тауар биржасы.
Биржа саудасының орталықтары болып саналатындар:
Александрия, Бомбей, Сидней – мақта.
Милан, Амтердам, Роттердам – күріш.
Мельбурн, Сидней, Рубе (Франция) – жүн.
Калькутта, Караги – жгут.
Париж, Роттердам, Гамбург, Амстердам – кофе.
Биржалардың көпшілігі пайда алуды өздерінің қызметінің негізгі мақсаты етіп қоятын биржалар орналасқан елдерде тіркелген жеке және заңды тұлғалардың ерікті бірігуін білдіреді. Шет ел капиталы халықаралық тауар биржаларын ұйымдастыруда үлкен рөл атқарады. Сайланбалы органдар – директорлар Кеңесі, басқарушылар Кеңесі биржаны басқарудың жоғары органы болып саналады, оған комитеттер, атқару дирекциясы, жалданбалы қызметкерлер бағынады. Басқару органы болып саналатын құрылтайшы – мүшелердің жалпы жиналысы өткізіледі.
Халықаралық тауар биржаларының негізгі қызметтері:
1. Тауарларға күнделікті баға белгілеу. Осы заманғы ақпараттар мен байланыс құралдарының арқасында сауда биржаларының нәтижелері сол сәтте-ақ бүкіл әлемге мәлім болады.
Көптеген келісімдер нақты тауарға сұраныс пен ұсыныстың индикаторы болып санала отырып, халықаралық тауар биржаларының (ХТБ) саудасында қалыптасатын бағалардың негізі болып қызмет етеді.
2. Хеджирлеу. Тауар биржаларындағы сақтандырудың бұл формасы стандартты контрактыларды пайдалануды болжайды. Контрактылардың келесідей (биржа келісімдерінің түрлері) түрлері бар:
а) Фъючерлік контрактылар тауарларды тез арада міндетті жткізуді болжайды. Келісім тауарды қараусыз-ақ жасалады. Бұл контрактылар міндетті түрде биржалардың есеп айырысу палатасында тіркелуі тиіс. Контрактыны тіркеу кезінде контракт құнының 10-15%-ы мөлшерінде кепілақы және тауарлар бағасы (маржасы) өзгерген жағдайда қосымша кепілақы төлеуі қажет. Контракт біржақты тәртіпте күшін жоюы мүмкін, контрактының күшін жоятын тараптар ұтуы немесе жеңіліс табуы мүмкін.
б) Биржалардағы алыпсатарлық операциялар бағадағы айырмалар есебінен пайда табу үшін жүзеге асырылады. Биржаларда бағаларды өсіру ойындарын жүргізетіндерді «өгіздер», ал бағаларды төмендету ойындарын жүргізетіндерді «аюлар» деп атайды.
в) Хеджирлеу операциялары нақты тауардың сатушылары (өндірушілер) мен сатып алушылары (тұтынушылар) қатысатын биржалардағы негізгі операциялар болып саналады. Хеджирлеу нақты тауарлар нарығында бағалардың ауытқуынан болатын шығындарды болдырмау мақсатымен фъючерлік контрактыларды сатып алу немесе сатуды білдіреді.
Г) Опциондар. Халықаралық биржаларда опциондар барған сайын кең тарау ала түсуде. 1982 жылдың 1 қазанына дейін әлемде фъючерстерге тауардың бар болғаны екі түрі ғана қолданылды. Қазіргі уақытта әлемде фъючерстерге қолданылатын 40-тан аса тауарлар белгілі. Опциондық келісім – бұл тәуекел ете отырып жасалатын қарапайым фъючерлік операциялармен салыстырғанда шектеулі, биржа контрактыларының айрықша түрі болып саналады. Коммерциялық мақсаттар үшін опционда кең түрде қолданылады. Опциондардың фъючерлік контрактылардан өзгешелігі баға тәуекелдерінен ғана сақтандырмайды, сонымен бірге коммерциялық контрактылардың жасалмауымен байланысты өндіріс көлемінің белгісіздігі жағдайындағы түсімдердің бір бөлігін жоғалтып алу тәуекелдерін де сақтандырады.
Қазіргі уақытта бағалары биржалық баға белгілеу негізінде анықталатын қазақстандық биржалық тауарларды экспорттаушылар мен импорттаушыларға сыртқы нарықта дербес және тиімді жұмыс атқару үшін кең мүмкіндіктер берілген.
Хеджирлеу үшін биржалардың беріп отырған мүмкіндіктерін тиімді пайдаланудың міндеттері, ең алдымен қажетті бағытқа қол жеткізу үшін қысым көрсету, нарық сыйымдылығын кеңейту, сыртқы нарықтағы басқа да проблемаларды, сондай-ақ бизнестің әртүрлі міндеттерін шешуді білдіреді.
11.2. Қор биржалары қызметінің негізгі мәселелері
Қор биржасында бағалы қағаздарды сату жүзеге асырылады, бұл – ұйымдастырушы және тұрақты әрекет етуші нарық болып саналады.
Алғашқы қор биржалары ХVIII ғасырдың соңында Ұлыбританияда, АҚШ-та және Германияда, ал 1850 жылы Швейцарияда, 1978 жылы Жапонияда пайда болды. Бүгінгі уақытта бағалы қағаздар нарығында акциялар, облигациялар түріндегі бағалы қағаздардың аса көп көлемі айналым жасайды.
Қор биржаларының қызметі:
Әлемнің 60-тай елінде 150-ден аса биржалар бар. Солтүстік Америкада – 15-тей биржа, Еуропада – 100, ал Орталық және Оңтүстік Америкадағы оның саны – 20, қалғандары Азияда, Африкада, Австралияда орналасқан. Сондай-ақ нарықтық экономикасы дамыған елдердің 30-дан аса биржаларын біріктіретін, штаб-пәтері Парижде орналасқан, қор биржаларының халықаралық биржасы тағы бар.
50 жыл ішінде өзіне тең келетін биржа болмаған Нъю-Йорк қор биржасы – аса ірі қор биржасы болып саналады. Нъю-Йорк биржасының айналымы әлемдегі барлық қор биржалары айналымының 50%-ын құрайды, биржалық айналымының 90%-ға жуығы акциялардың үлесіне тиеді; әлемнің 1700-ден аса компаниясы осы биржада тіркелген.
Биржалық курсорлардың қозғалысын бағалау үшін барлық биржаларда акциялар индексі есептеледі. Нъю-Йорк биржасымен анықталатын Доу-Джонсон индексі әлемдік қор биржалары арасындағы аса маңызды индекс болып саналады. Сондықтан, осы биржадағы дағдарыстық құбылыстардан туындаған ауытқулар әлемнің басқа қор биржаларына да өзінің әсерін тигізеді.
Қор биржаларын ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, осы биржадан орын алған тек жеке тұлға ғана Нъю-Йорк қор биржасының мүшесі бола алады, мұның себебі биржадағы орынның шектеулілігі және барлық орынның 1366 ғана екендігінде. Биржадағы орынның құны бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасына байланысты болады.
11.3. Валюталық биржалар қызметінің негізгі мәселелері
Валюталық биржаларда күні бұрын белгіленген ережелер бойынша шетел валюталарымен келісімдер жасалады. Биржа тұрақты әрекет етуші нарық болып саналады. Халықаралық валюталық биржалар әлемдік валюта жүйесінің бөлігі және банкаралық валюталық нарықпен қатар, валюталық нарықтың бірі түрі болып табылады. Валютамен халықаралық сауда жасаудың ерекшеліктерін біз «Кәсіпорындардың шетелдік әріптестермен валюта-қаржылық қатынастары» тақырыбында қарастырған болатынбыз.
Валюталық биржалар өз қызметін ірі банктік және биржалық орталықтарда жүргізеді. Мәселен, Германияда валюталық биржа: Гамбургте, Мюнхенде, Берлинде, Дюссельдорфта және Франкуртена – Майнеде. Мемлекет өкілдерінің қатысуымен барлық биржалардың орта арифметикалық бағамын (бәсін) белгілеуге қатысатын есеп айырысу бағамы (курсы) түрінде пайдаланылады.
Голландиядағы валюталық биржалар Амстердам мен Роттердамда, ал Францияда жұмыс істейтін бір валюталық биржа – Парижде орналасқан.
Ұлыбританияда да валюталық биржалар өз қызметін жүргізеді. Келісімдер банкаралық валюталық нарықта жасалады, онда 10 банк басты рөл атқарады.
АҚШ-та құрамында Чикаго коммерциялық биржасы бар халықаралық валюталық биржасы арқылы шетел валюталарына (австрия доллары, фунт стерлинг, Германия маркасы, француз франкі) фъючерлік контрактылар жасалады. Филадельфия биржасы арқылы Австралия және Канада доллары, Француз және швейцар франкі, фунт стерлінгі, Германия маркасы және ЭКЮ бойынша контрактылар жасалады. АҚШ-та фъючерлік валюта нарығымен қатар банкаралық валюта нарығы әрекет етеді, бұл жерде банк клиенттері үшін сатушы мен сатып алушының бағамын (бәсін) белгілеудің негізі болып қызмет ететін бағам (курс) пайда болады.
Қазақстан Республикасының субъектісі болып саналатын сыртқы экономикалық қызметке қатынасушылар үшін Қазақстанда құрылатын валюта нарығының айрықша маңызы бар. Қазіргі уақытта АҚШ-тың долларына, Германияның маркасына және ресейдің рубліне қатынасы бойынша теңге бағамын (курсын) анықтауда Алматы банкарақыл валюта биржасы үлкен маңызға ие болып отыр, бұл биржада күн сайын осы валюталар бойынша саудалар жүреді, АҚШ доллары, Германия маркасы және Ресей рублі бойынша валюталық келісімдер жасалады.
11.4. Халықаралық сауда жасаудың мазмұны, негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері
Халықаралық саудаластықтар сатып алушылар белгілі бір техникалық-экономикалық сипаттамалары арқылы сатушыларға арнап тауарға конкурс жариялайтын сыртқы экономикалық қызметтің маңызды формаларының біріне жатады. Мұндай конкурстардың нәтижесі бойынша сатып алушыларға неғұрлым тиімді жағдайларда тауар ұсынған сатушылармен контрактыларға қол қойылады.
Мемлекеттің сыртқы саудаға араласу дәрежесі жоғары дамыған елдерде халықаралық сауда неғұрлым кең түрде дамыған. Индия, Пәкістан, Шри-Ланке, Иран, Индонезия, Ирак, Иордания, Кувейт, Сауд Арабиясы, Малаиазияда саудаластықтар, тауарларды сатып алу мен атқарылатын жұмыстарға үшін мердігерлерді орналастырудың әдісі ретінде кең түрде қолданады.
Көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде мемлекеттік капиталды қатыстыру арқылы тауарлар мен қызметтерді және саудаластықтар арқылы құрылыс объектілерін сатып алуға деген тапсырыстарды орналастыру үшін ұйымдарға рұқсат беретін заңдар бар. Мысалы, АҚШ-та мемлекеттік кәсіпорындардың тапсырыстарды конкурстық негізде орналастыруына, сомасы 25 мың доллардан асатын барлық келісімдер жатады.
Еуропалық қауымдастық елдерінде мемлекеттік сектордағы құрылыс жұмыстарына берілетін тапсырыстар конкурстық негізде сауда арқылы орналастырылады.
Сауданы ұйымдастырушылар түрінде мемлекеттік мекемелер, ірі жекеменшік фирмалар қатысуы мүмкін, олар қаржылық жағдайы тұрақты, болжанатын келісім құнының 1-3%-ы сомасында кепілдік салымдарын сала алатын ірі фирмаларды тарта алу жағдайларына ие. Егер контрактыдағы сомалар аса қомақты болатын болса, қаржылық жағдайы әлсіз фирмалар оған қатыса алмайды. Бұл маңызды дәрежеде жабдықтаушылардың (жеткізушілердің) алған міндеттемелерін орындамау тәуекелін азайтады.
Сауда арқылы тапсырыстарды орналастыру туралы шешім қабылдаған сатып алушылар тендерлік комитет құра отырып, сауда өткізу бойынша барлық ұйымдастыру жұмыстарын сол арқылы жүзеге асырады. Тендерлік комитеттің құрамына ұйымдардың өкілдері – сатып алушылар, техникалық коммерциялық сарапшылар кіреді.
Сауда ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық саудаларға бүкіл тілек білдіруші фирмалар мен ұйымдардың қатыса алады.
Сауда өткізу туралы ақпараттар баспасөзде жарияланып, сауда өкілдіктері, сауда-өнеркәсіп палаталары, консулдықтар арқылы басқа мемлекеттерге жөнелтіледі.
Жабық саудаға оған шақырту алған фирмалар мен ұйымдар ғана қатыса алады, сондай-ақ қатысушыларды сауданы ұйымдастырушылар анықтайды және оларды таңдаудың өз өлшемдері бар. Фирмалар мен ұйымдардың осы аталмыш нарықтағы қызметтерінің нәтижелері мен нарықтың мүмкіндіктерін күні бұрын зерттеу жабық сауданы өткізудің ерекшеліктері болып саналады. Жекелеген жағдайларда ашық сауда жабық саудаға ұласатын жағдайлар да болуы мүмкін. Осыған байланысты мынадай жағдайлар белгілі, ашық саудаларға 20-дан аса фирмалар қатысқан кезде, жабық саудаға неғұрлым беделді деген 5-6 фирмалар ғана шақырылады.
Сауданы ұйымдастырушылар сауданы өткізудің шарттарын, тендердің талаптарын әзірлеп-жасайды. Егер саудаға қатысқысы келетіндердің ұсыныстары сауданы өткізу талаптарына сәйкес келмейтін болса, онда сауданы ұйымдастырушылардың ұсынысты кейінге қалдыруға немесе мүлде қарамауға құқықтары бар. Саудаға қатысушылар құны оннан бірнеше жүз долларға дейін тұруы мүмкін белгілі бір ақыға тендерлік комитеттен сауданы өткізудің толық шарттарын сатып алуы мүмкін. Конкурсқа қатысудан, әлсіз фирмаларды шеттету үшін тендерді сатып алу құны әлденеше мың доллар болып белгіленетін кездер де болады. Сауданы өткізудің толық шартында көрсетілген барлық ережелер мен талаптарды қатаң сақтау саудаға қажетті жағдайлар болып саналады.
Саудаға қатысудың дұрыстығы туралы шешімдер қабылдау, ол үшін тапсырыстың көлемі; жабдықтау мен қызмет көрсету көлемінің арақатынасы; тапсырысты орындау мерзімі; тендерлік ұсыныстарды әзірлеу құны; болуы мүмкін бәсекелестік дәрежесі; тапсырысты орындау үшін тапсырыс берушілерге бөлінетін қаржы мен күтілетін пайда, алдағы уақытта тапсырыстар алудың болашағы сияқты факторларды талдау, саудаға қатысушылардың ұсыныстарын қарау сатылардындағы маңызды мәселелер болып саналады.
Саудаға қатысу үшін ұсыныстар беру мерзімін сауданы өткізу шарттарының бірі деп санау керек. Ақпараттар күні бұрын жария болып тарап кетпес үшін, ұсыныстар жабық коверттерге салынып, мөр басылған түрде тапсырылады. Конверттің сыртында ұсынысты қабылдау үшін оның мекен-жайы көрсетіледі, ал конверттің ішінде құжаттарды қабылдау үшін белгіленген тендердің нөмірі, оның атауы (мақсаты) және күні жазылады.
Сауданы өткізудің келесі кезеңі – ұсыныстарды салыстыру, қорытындыларын шығару және жеңімпазды анықтау.
Белгіленген күні тендерлік комитет саудаға қатысушылардың барлығының және бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қатысуымен, олардың алдында ұсыныстар келіп түскен конверттерді ашады. Ал Скандинавия елдерінде, жабық мәжілістерде ғана ашылатын, жария емес саудалар өткізіледі.
Сауда жеңімпазын таңдау туралы шешім сауда жағдайларында белгіленген мерзімге дейін қабылдануы тиіс. Сауданы өткізуді таңдау туралы тендерлік комитеттің шешімі жария немесе жабық болуы мүмкін. Бірінші жағдайда шешім сауданың барлық қатысушыларына және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабарланады. Жабық тәсілмен таңдап алынған жеңімпазға нәтижесі конфиденциалды формада хабарланады. Сауда жеңімпаздары тапсырыс құнының 5-тен 10%-на дейінгі мөлшерінде екінші кепілдік салымдарын төлейді. Тапсырысты орындағаннан кейін кепілдік салымдар иелеріне қайтарылады. Сауда жеңімпаздары контрактыларға қол қояды, онда барлық қажетті жағдайлар қосымша ескертіледі.
Әлемдік нарықта бәсекелестіктің өсе түсуі, басқа жағдайлардың өзгеруі саудаластықтарды өткізудің келесі ерекшеліктерін айқындайды:
Сыртқы нарыққа дербес шығу құқын алған сыртқы экономикалық қызметтің барлық қатысушылары құрылыс объектілерін салуға, пайдалы кен-қазба орындарын игеруге, бірлескен кәсіпорындар құруға берілген тапсырыстарды жүзеге асыру үшін халықаралық сауда өткізу әдістерін пайдаланады.
11.5. Халықаралық тауар аукциондарын өткізудің мазмұны мен негізгі кезеңдері
Аукцион – сатып алушылар арасында бағамен жарысуымен сатып алу-сату келісімдері арқылы жүзеге асырылатын, арнайы ұйымдастырылған, мерзімдік әрекет ететін нарықты білдіреді.
Халықаралық аукциондарда сатылатын негізгі тауарлар: аң терілерінен жасалған тауарлар, жуылмаған жүн, шай, темекі, гүл, көкөніс, жеміс-жидек, орманның тропикалық тектері, жылқы, балық және т.б. Мысалы, АҚШ пен Канадада аукциондар арқылы аң терілерінің 70%-ы, Данияда – 90%-ы, Швеция мен Норвегияда 95%-ы өткізіледі. Халықаралық аукциондар арқылы сондай-ақ әлемдік нарықта сатылатын шайдың 70%-ы, Автралия мен Жаңа Зеландияда экспортқа шығаратын жуылмаған жүннің 90-95%-ы сатылады.
Әрбір аукциондық тауарлар үшін өзінің аукциондық сауда орталықтары бар. Мәселен, Санкт-Петербург, Нъю-Йорк, Монреаль, Лондон, Лейбциг, Копенгаген, Осло, Стокгольм және т.б. аң терілері мен тері шикізаттарының сауда орталықтары болып саналады. Бүкіл әлемде 150-ден аса халықаралық аң терілерінің аукциондары өткізіледі. Шаймен жасалатын аукциондық саудалар үшін тән сипат олардың оны өндірумен айналысатын жерлерге жақын орналасуы болып саналады, мәселен, Үндістандағы калькутта мен кочеште осы елдің экспортқа шығарын шайының 70%-ы, сол сияқты Коломбодағы Шри-Ланкада сыртқа шығарылатын шайдың 70%-ы сатылады. Жапонияның, Норвегияның, ҚХР-дың, АҚШ-тың фирмалары қатысатын Сингапурдегі шай аукционы әлемге танымал. Индонезияда, сондай-ақ Үндістанда, Шри-Ланкеде өндірілетін шайлар Лондондағы, Гамбургтегі, Бремендегі, Лоасанедегі (Замбия) аукциондар арқылы өткізіледі; гүлдер – Амстердам, Алсмер; көкөністер мен жеміс-жидектер – Антерпен мен Амстердамда; жылқы – Довиль (Франция), Лондон, Успен (Мәскеу түбінде) аукциондарында сатылады.
Жеке ірі сауда фирмалары, компаниялар, сатушылардың одақтары мен ассоциациялары, арнайы аукциондық делдалдық (брокерлік) кеңселер тауар аукциондарының ұйымдастырушылары болуы мүмкін. Ұйымдастырушылар өздерінің есептерінен сатып алынған тауарларды ұсынады. Сонымен қатар олар өндіруші-фирмаларға, ассоциацияларға немесе фермерлер кооперативтеріне жататын сатып алынған өнімдерді өткізуге қатысады.
Халықаралық аукциондарды ұйымдастыру мен оның техникасы, онда сатылатын тауарлардың сипатымен анықталатын өз ерекшеліктеріне ие. Дәлірек айтқанда аукциондарды өткізу 4 кезеңнен тұрады: әзірлік, тауарларды тексеріп қарап шығу, аукциондық сауда, аукцион келісімдерін ресімдеу және орындау.
Аукциондық сауданың қарқыны өте жоғары және сатып алушыдан аса жоғары ден қоя білушілік пен тез әсерін білдірушілікті талап етеді. Бір тауарды сату үшін орта есеппен 30 секунд қана жұмсалады. Аукциондық келісімді ресімдеу аукцион аяқтала салысымен жүзеге асырылады. Сатып алушы үлгі (типтік) контрактыға қол қояды. Жасалған контракт негізінде төлем жасайтын сатып алушыға есеп-құжат жазылып беріледі. Төлемнің 30-35%-ы контрактыға қол қойғаннан соң бірден төленеді, қалған сомасы тауарды түсіргеннен кейін немесе оны алғаннан кейін салынады. Тауар үшін белгіленген мерзімде оның сомасы төленбеген жағдайда аукционды ұйымдастырушылар келісімді бұзылған деп санап, тауарларға өздерінің ұйғарымдары бойынша иелік ете алады, ал келтірілген шығындар алынған аванс есебінен жабылады.
Аукциондық сауда сатып алушылардың көпшілігін өзіне тартады және тауарлардың үлкен көлемін шоғарландыра отырып, жабдықтаушылар үшін, сол сияқты сатып алушылар үшін де маңызды түрде қолайлы жағдайлар туғызады. Дегенмен, аукциондық саудаға қатысып, табысқа жету үшін халықаралық тауар аукциондарын ұйымдастырудың ережелері мен тауарлар туралы көбірек ақпараттардың болуы қажет.
12. Жалгерлік операциялар сыртқы экономикалық қызметтің жаңа түрі ретінде
12.1. Жалгерлік операциялар және жалдаудың түрлері
Жалгерлік операциялар сыртқы экономикалық қызметтің жаңа түріне жатады және ол 60-шы жылдардан бастап тарту ала бастады. Жалдау мүлік иесі мен тұлға арасындағы шартта соның пайдасына берілетін жағдайларда мүлікті уақытша пайдалануды білдіреді.
Жалдау операцияларының мәні мынадан тұрады: жалдаушы жалға алушы деп аталатын белгілі бір клиентке белгілі бір мерзімге айрықша пайдалану үшін қандай да бір тауарды немесе құрал-жабдық, машиналарды береді. Бұл үшін жалға берудің дәл белгіленген мерзімінің және жалгерлік ақының сомасы, сый ақылардың көрсетілуімен жалгерлік шарты жасалады.
Жалгерлік операциялар жасау кезінде меншік құқы жалға берушіде қалады, жалға алушы жалға берушінің қоймасынан тауар ғана ала алады және жалға берушінің есебінен өзі таңдаған кез келген өндірушіден тауарға тапсырыс бере алады. Жалгерлік контрактыда өзара қатынастар жүйесі, тараптардың құқы мен міндеттері, контрактыдағы шарттар мен міндеттемелерді орындауға деген өзара жауапкершіліктер көрсетіледі.
Тәжірибелік қызметте контрактының үш негізгі түрі қолданылады: ұзақ мерзімдік 3 жылдан 5 жыл мерзімге дейін, кей жағдайда лизинг атауын алған контрактылар, негізінде, 15-20 жылға дейін. Орта мерзімді, хайринг деп аталатын 1 жылдан 2-3 жыл мерзімге дейінгі және рейтинг деп аталатын, бірнеше сағаттан бір жылға дейінгі.
Қымбат тұратын, бірегей құрал-жабдықтар, негізінен, жалгерлік операциялардың объектісі болып саналады. Ұшақтар мен авиа двигательдер, көтергіш-көліктер және жол—құрылыс құрал-жабдықтары, кемелер мен теңіз бұрғылау платформалары, вагондар, есептеу техникалары жалға беріледі.
Көпшілік жағдайларда жалға алушылар болып шағын және орта фирмалар қатысады. Жалға алушылар осы заманғы құрал-жабдықтарды алдын-ала үлкен шығындар жұмсамай-ақ ала алады.
Есеп-айырысулар құрал-жабдықтарды алғаннан кейін барып қана жасалады, жалға алушы құрал-жабдықты пайдалану, өнімдер өндіру, өндірілген өнімдерді өткізу, содан соң жалға берушімен есептесу мүмкіндіктеріне ие.
12.2. Жалгерлік шарттың жағдайы және жалға беруші мен жалға алушының міндеттері
Жалгерлік шарт жағдайында жалға берудің түрлерін көрсету маңызды болып саналады, өйткені жалға беру шартының әрекет ету мерзімі дәл соған байланысты. Мәселен, қысқа мерзімдік жалға беру кезінде ең аз мерзім 1 күн болып саналады, ал ұзақ мерзімдік шартта, негізінен бұл мерзім құрал-жабдықтардың амортизация кезеңімен сәйкес келеді. Контрактыда бекітілген мерзімде, әріптестердің бірі өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда ғана тараптар контрактыны бұза алады.
Егер келісім күшінің мерзімі ұзартылатын болса, әріптестердің келісімімен шарт күшінің мерзімі өзгертілуі мүмкін, мұндай жағдайда жалгерлік төлем ақы да тиісінше азаяды. Нарықтың тауарлармен толтырылуы жағдайында Батыстағы жалға берушілердің көпшілігі жалгерлік төлем ақыны төмендетуге барады, әйтпесе жалға алушы басқа жалгерлермен келісім шартқа отырулары мүмкін.
Келісім мерзімінің күні өткен соң жалға алушы жалгерге құрал-жабдықтарды қайтарып береді немесе моралдық түрде ескірген құрал-жабдықты қалдық құны бойынша сатып алады, мұндай құрал-жабдықты алдағы уақытта пайдалану жалға алушы үшін пайдалы болып саналады. Сондықтан, жекелеген жағдайларда жалгерлік шарт жалға беру мерзімі өткенге дейін жалданған мүлікті сатып алуды қарайды. Мұндай жағдайда жалға алушы табыстардан немесе қарызға алған қаржылар есебінен сатып алу бағасын бірден төлеуі тиіс. Құрал-жабдықтың бастапқы құнынан кеден баж салықтары мен салықтарды қоса алғандағы құрал жабдықтың толық құнын, сондай-ақ техникалық қызмет көрсету мен жөндеу шығындарын енгізетін жалгерлік ақының формалары мен мөлшері жалға беру шартының маңызды бөлігі болып саналады.
Жалгерлік ақы төлем жағдайымен анықталады және шарттың әрекет ететін барлық кезеңі ішінде тұрақты ставкалар түрінде немесе шарттың әрекет ету мерзіміне қатысты прогрессивті төмендеуші ставкалар түрінде белгіленеді. Жалгерлік ақыны оның жалпы сомасы бағадан артып кететіндей, сол бойынша қарапайым коммерциялық жағдайларда құрал-жабдықтар сатып алуға болатындай етіп белгілеу аса маңызды болып саналады.
Шарттың жағдайына қатысты жалгерлік ақы аптасына, айына, тоқсанына немесе жылына бір рет салынуы мүмкін. Егер жалгерлік қысқа мерзімді болса, бірнеше айға жалгерлік ақының барлық сомасы салынады, бұл жалға беруші үшін кепілдік болып саналады.
Жалгерлік шартта жалға берушінің, сол сияқты жалға алушының міндеттері көрсетіледі. Мысалы, жалға алушы жалға алған құрал-жабдықтарды өз есебінен сақтандыруы тиіс. Жалға алушының құрал-жабдықты үшінші жаққа беру құқы бар. Ал жалға беруші құрал-жабдықты пайдалануға жарамды жағдайда беруге міндетті.
Жалға беру контрактысы мерзімінің аяқталуы бойынша келісім жаңа мерзімге қайыра жасалуы мүмкін, мұндай жағдайда шарттың жағдайы түбегейлі түрде қайта қаралып және өзгертілуі мүмкін. Егер әріптестердің бірі жалгерлік мерзімінің аяқталуына байланысты контрактыдан бас тартатын болса, ондай жағдайда контракт бұзылуы әбден мүмкін. Осыған ұқсас жағдайларда әріптестер ол туралы бір-бірлеріне кемінде үш ай бұрын ескертулері тиіс. Жалгерлік шарт мерзімінің бітуіне байланысты құрал-жабдықтар немесе мүліктер жалға берушіге қайтарылады.
12.3. Лизингтің түрлері – халықаралық коммерциялық тәжірибеде пайдаланылатын жалгерліктің
бір түрі ретінде
Лизингтің экономикалық мәні лизингалушының ұзақ мерзімдік жалға нақты мүлікті алатындығынан және жалға берушінің тапсырмасы бойынша аталмыш мүліктің көмегімен, контрактының шарттарында қосымша ескертілген белгілі бір жұмыстарды орындауға міндеттенетіндігінен тұрады.
Шарттың жағдайларына сәйкес лизингалушы меншік құқын, лизинг объектісін пайдалану құқын пайдаланады, жалға жұмсалатын шығындарды көтереді.
Халықаралық коммерциялық тәжірибеде лизингтің келесі түрлері ажыратылады: қаржылық, операциялық, қайтарылатын, бөлек, таза, нақтылы. Қаржылық лизингте лизинг алушы пайдаланушылар үшін құрал-жабдықтар сатып алады, яғни оның құнын пайдаланушының мерзімді төлемдерінен қайтара отырып, құрал-жабдықтарды болашақта пайдалану үшін қаржыландырады.
Қаржылық лизинг контракты мерзімі ішінде құрал-жабдық амортизациясының құнын немесе оның үлкен бөлігін, сондай-ақ жалға берушінің пайдасын жабатын соманы жалға берушіге төлеуді құрайды.
Контракт мерзімінің аяқталуына байланысты жалға алушы жалгерлік объектісін жалға берушіге қайтаруы тиіс, оның сондай-ақ: аталмыш құрал-жабдықты жалға алуға жаңа контракт жасауға; қалдық құны бойынша лизинг заттарын сатып алуға немесе сатып алушы яғни жаңа жалға алушыны іздеп табуға құқы болуы қажет.
Жасап-шығарушы фирмалардан меншігіне тікелей құрал-жабдықтар сатып алатын лизингтік компаниялар лизинг берушілер болып саналады. Жаңа құрал-жабдықтар сатып алу лизингтік компанияларға инвестицияларға салық жеңілдіктерін алуға, жеделдетілген амортизацияны пайдалануға мүмкіндік береді.
Сөйтіп, қайтарылатын лизинг жағдайында меншік иесі лизингтік компаниялардан құрал-жабдықтардың толық құнын алады, осыған орай иелік ету құқын өзінде сақтайды, тек жабдықтарды пайдаланғаны үшін ғана төлемдерді мерзімді төлеп отырады.
Операциялық лизинг қаржылық лизингтен лизинг берушінің міндеттерінің көлемі бойынша да, мерзімі бойынша да өзгешеленеді. Лизингтік компания құрал-жабдықтарды уақытша пайдалануға бірнеше рет өткізіп береді, техникалық қызмет көрсетуді және құрал-жабдықтарды жөндеуді компанияның өзі қамтамасыз етеді. Моралдық ескіруі жоғары құқынмен жүретін құрал-жабдықтар, негізінен, операциялық лизингтің объектісі болып саналады.
Лизинг толық төленген және жартылай төленген болып ажыратылады. Толық төленген лизинг шарттың қолданылатын кезеңі ішінде лизингтік компанияның өзіне құрал-жабдықтардың барлық құнын қайтаратындығын білдіреді. Құрал-жабдықтардың құнынан пайда және өтемақы алу үшін арнайы есептеулер жолымен мерзімді төлемдер жүзеге асырылады.
Жартылай төленген лизинг – бұл бір лизингтік контрактының әрекет етуі, кезеңінде лизингтік компанияның құрал-жабдықтары құнының бір бөлігін ғана қайтаратын операциялық лизинг. Қаржылық лизинг қаржысы толық төленген лизинг болып саналады.
Лизинг бойынша ірі операцияларды қаржыландыру үшін (кемелерді, темір жол вагондарын, жүк автомобильдері, коммуналдық қызмет көрсету кәсіпорындарының құрал-жабдықтары) бірнеше қаржы мекемелері біріктіріледі. Лизингтің бұл түрінің басты өзгешелігі, құрал-жабдықты сатып алған лизингтік компанияның қаржысынан құрал-жабдықтардың барлық құнын емес, оның белгілі бір бөлігін, мысалы, 20%-ын ғана төлейтіндігінен тұрады. Ал қалған сома (80%) банктерден, сақтандыру компанияларынан, қандай да бір қаржы мекемелерінен несие түрінде алынады. Осыған орай лизингтік компания құрал-жабдықтардың толық құнына жататын барлық жеңілдіктерді пайдаланады.
Жөндеуді, техникалық қызмет көрсетуді, құрал-жабдықтарды сақтандыруды лизингберуші жүзеге асырған жағдайда, «қосымша міндеттемелерді кіргізетін лизинг туралы» болып отыр деп түсіну керек. ЭЕМ (ЭВМ), құрылым жабдықтары мен мамандандырылған күрделі құрал-жабдықтардың түрлері осындай лизингтің объектілері болып саналады. Таза лизинг жағдайында техникалық және басқалай қызмет көрсету қаржылық лизингтегі сияқты пайдаланушылар арқылы қамтамасыз етіледі. Банктер, сақтандыру компаниялары мен басқа қаржы органдары таза лизингтің қатысушылары болып саналады.
Лизинг – бұл өнеркәсіпті дамыған елдердің экономикалық қызметінің неғұрлым динамикалы даму формаларының бірі болып саналады.
Осы салада жұмыс жасайтын компаниялардың саны өсіп, көптеген жылдар қатарынан лизингте белсенді қатысып келе жатқан ұйымдардың шеңбері кеңейе түсуде. Мәселен, 1990 жылы АҚШ-тағы лизингтік операциялардың көлемі 115 млрд. долларға жетіп, елдің негізгі қорының жылдық инвестициясының 30%-ға жуығын құрады. Бұл көрсеткіш Еуропа үшін 20-25%-ды, Австралия үшін – 33%-ды құрайды.
Жалға беруші мен лизинг ашушының басты басымдығы мен пайдасы өнімдерді өндіру пайызын жеделдетуден тұрады, әлеуетті (потенциалды) әріптестердің шеңбері кеңейе түсуде, соның нәтижесінде жалгерлік ақылардың жалпы сомасы лизингке өткізілетін құннан асып кетеді.
Сонымен бірге, лизингтік операцияларды жүзеге асыру кезінде қаржылық операцияларды бақылау мен есепке алу жеңіл болады, өйткені төлемдер мерзімді түрде түсіп тұрады, оның лизинг алушы үшін экономикалық пайдасы өзін-өзі қаржыландыру үшін кең мүмкіндіктер ашылуынан көрінеді, пайдалану процесінде құрал-жабдықтарды бағалау мүмкіндіктері пайда болады, ал ол өз кезегінде оны сатып алу туралы мәселені шешуге мүмкіндік береді; басқа көздерден қарыз ақшалар алып пайдалану мүмкіндігі сақталады, осының бәрі ақыр соңында лизинг алушының қаржыларын тиімді пайдалануға әсерін тигізеді.
Лизингтік контрактылардың маңызды шарттары:
13. Нарықта делдалдарды пайдалану
13.1. Нарықта делдалдарды пайдаланудың қажеттілігін туғызатын себептер
Меншік нысандарына қарамастан, Қазақстан аумағында тіркелген барлық кәсіпорындар мен бірлестіктерге рұқсат етілген сауда делдалдығы нарықтық экономиканың маңызды және ажырағысыз бөлігі болып саналады.
Делдалдар – бұл келісімдер жасауға тілек білдіруші тараптарды байланыстыратын тұлға. Олар тауарларды тасымалдау, сақтау, өткізу, сақтандыру және басқа салаларда әрекет етеді. Делдалдар тапсырыс берушілердің есебінен жұмыс жасайды және сол үшін сыйақы алады. Брокерлер, диллерлер, комиссионерлер, маклерлер, сауда және өнеркәсіп агенттері делдалдарға жатады.
Делдалдық фирма – бұл тауарларды тікелей тұтынушыларға өткізуге көмектесетін коммерциялық кәсіпорын немесе ұйым, яғни бұл сатушылар мен сатып алушылардың контрактылар жасауына көмектесетін және осы негізде делдалдық операцияларды жүзеге асыратын фирмалар мен ұйымдар.
Сыртқы экономикалық операциялардың үнемділігін арттыру делдалдарды қатыстырудың мақсаты болып саналады. Мысалы, экспорт кезінде сауда делдалы тауар өндірушіні тауарларды өткізумен байланысты көптеген міндеттерден босатады. Ол импорттаушы елдің тауарын жеткізіп береді, тауарларды сұрыптайды, буып-түйеді, орайды, нарық сұранысын ескере отырып, түр-түрлері бойынша тауарларды іріктейді. Тауарларды өндірушілер шетел нарығында беки түсу үшін делдалдардың тәжірибесі мен білімін пайдаланады, сонымен бірге импорттаушы-елдің өзіндік өткізу жүйесінде маңызды қаржы үнемдейді.
Осымен байланысты маңызды деген сауда-делдалдық фирмалар қоймалардың, жөндеу шеберханаларының, тауарларды көрсететін залдардың, бөлшек сауда кәсіпорындарының үлкен жүйесін ұстайды, неғұрлым үнемді және пайдалы делдалдық операцияларды жүзеге асырады. Келесі факторлар нәтижесінде үнемділік пен пайда артады:
Негізінен, делдалдарды тарту (қатыстыру) олардың қызметін пайдаланудың дұрыстығы туралы алдын-ала экономикалық тұрғыдан негіздеуді талап етеді. Делдалдарды тарту экспорттаушылардың өз бетімен тауарларды өткізуімен салыстырғанда, табысын көбейтіп және қосымша пайда алуына көмегін тигізу тиіс.
Әлемдік тәжірибеде сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін делдалдар кең түрде қатыстырылады, олар сатушыларға берілген басымдықтар сияқты сатып алушыларға да сондай басымдықтар береді.
Шетел мемлекеттерінің тәжірибесінде мынадай делдалдық операциялар жүзеге асырылады:
Қолданылып жүрген жіктеулерге (классификацияларға) сәйкес және атқаратын қызметтеріне қатысты әлемдік тәжірибедегі сауда делдалдары сауда-делдалдық фирмалардың келесі түрлеріне бөлінеді: сауда фирмалары (немесе диллерлер); комиссиялық фирмалар, сауда агенттері, брокерлер.
Сауда фирмалары тауарларды қайта сату процесінде өз есебінен және өз атынан диллерлік операцияларды жүзеге асырады. Заңдық сипатқа ие, сатып алу-сату шартын ресімдеу соның нәтижесі болып саналады. Келісімге сәйкес диллер тауарларды сатып алуды, сол сияқты оны қайта сатуды жүзеге асырады, яғни тауардың меншік иесіне айналады.
Негізінен, сауда үйлері өз қызметін елдің ішінде, сол сияқты шетелдерде де жүзеге асырушы көппрофилді көпфункционалды фирмалар мен компаниялар болып саналады.
Экспорттық, импорттық, көтерме және бөлшек фирмалар болып ажыратылады.
Экспорттық фирмалар ішкі нарықта өз есебінен тауарларды сатып алады және оларды шетелге жөнелтеді, яғни сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырады. Бұл үшін экспорттық фирмалар сатып алу-сату шартынан кейбір өзіне тән ерекшеліктері бар диллерлік келісімдерді ресімдейді.
Импорттық фирмалар, керісінше, өз есебінен шетелдерден тауарлар сатып алады және сатып алынған тауарларды өз атынан ішкі нарықта жергілікті саудагерлерге өткізеді.
Көтерме фирмалар делдал-диллерлер болып саналады. Олар шетелдерден, сол сияқты елдің ішінен тауарларды ірі партиялармен сатып алады және бұл тауарларды жекелеген кәсіпорындарға шағын партиялармен өткізеді. Пайда бағадағы айырма есебінен алынады.
Экспорттық, импорттық және көтере сатып алатын фирмалардың қызметтерін пайдаланбайтын бөлшек сауда жасаумен айналысатын фирмалар да диллерлік операцияларды жүзеге асырады. Ірі бөлшек сауда жасаумен айналысатын фирмалардың өз меншіктерінде кең тарамданған филиалдар жүйесі мен еншілес компаниялары бар.
Сыртқы сауда саласында белгілі бір диллерлік келісімдер арқылы тауарлар сатумен айналысатын дистрибъютерлер айрықша орын алады, олар соған сәйкес өз атынан және өз есебінен әртүрлі нарықтарда белгілі бір тауарларды сатып алу және сату құқын алады. Негізінен, елдегі дистрибъютерлік кеңсе-импорттаушылардікі.
Консигнациялық қойма туралы шарт негізінде экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асырушы стокистер диллерлік фирмаларға жатады. Стокистердің меншікті қоймалары бар, тауарларды өз атынан және өзінің есебінен сатып алады және өткізеді.
Брокерлер немесе қарапайым делделдар – бұл келісімдер жасайтын мүдделі сатушылар мен сатып алушыларды іздестіріп, ал өздері болса тауарлардың ірі партиясы мен мүлікті сату бойынша келісімге қатыспайтын сауда фирмалары, ұйымдар мен жеке тұлғалар.
Англиядағы брокерлік фирмалар барынша кең танымал. Брокер өзінің есеп айырысулары үшін келісім сомасының 0,25-тен 3%-ына дейін сыйақы алады. Жекелеген жағдайларда брокерлердің алатын сыйақысы аса үлкен көлемді құрайды, бұл көбінесе олардың іскерлік қатынастарына және нарықта жарнама науқандарын белсенді түрде жүргізуге байланысты болады.
Еуропа құрылығындағы елдерде іскер байланыстарды оған сенгендер жүзеге асырады. Сатушылар мен сатып алушылар сенім білдірушілер болып саналады. Сенім білдірушілер фирмаларды, ұйымдарды және жекелеген тұлғаларды, яғни сенгендерді жиі түрде өкілдер деп аталатын сенгендер атынан және солардың есебінен келісімдер жасауға қатыстырады.
Сенгендердің агент-өкілдермен келісімі бойынша соңғы белгілі нарықта тауарлардың келісілген номенклатурасы бойынша ғана сенгеннің (доверителя) мүддесін білдіреді. Ол өз атынан да, сол сияқты сенім білдіруші (доверитель) атынан да ұсынылатын тауарға қандай да бір контрактыларға қол қою құқын алмайды.
Агент - өкілдердің негізгі міндеттері тауарларға қойылатын техникалық талаптар туралы сенім білдірілгендерге (доверителей) хабардар етуге нарықтың талаптарын анықтау үшін маркетингтік зерттеулерді жүргізуден, жарнама мен контрактылар жасауға көмектесуден тұрады.
Тапсырма-шарттарды жасау кезінде сенім хат толтырылады, онда келісім жасайтын өкілдің өкілеттігі белгіленеді. Бір жолғы, арнайы және бас (негізгі) сенім хат болып ажыратылады.
Комиссиялық сауданы жүзеге асыру кезінде өзінің атынан және өзінің есебінен тауарларды сатып алатын (көрсетілген сыйақыға комитенттің тапсыруы бойынша) комиссионер делдал болып қатысады.
Халықарылық саудада сатып алушылардың немесе сатушылардың (комитенттермен) комиссионерлермен комиссиялық – қол қою шарты кең түрде қолданылады.
Комиссия шарты өзіне мыналарды енгізеді:
Шарттарда тауарларды жеткізу мерзімі, оның саны, несие беру жағдайларымен қатар сыйақылар мөлшерін анықтау тәсілдері де қосымша көрсетіледі. Жапония мен АҚШ және Еуропа фирмаларының жұмыс тәжірибесінде сыйақылардың мөлшері жасалған келісімдер сомасының 1,3-3,5 пайызы шектерінде болады.
Егер комиссиялар шартына сәйкес қол ақшамен төлем жасау қаралған болса, онда есеп айырысуларды ашық шоттар бойынша сапаны кепілдікке ала отырып, инкассо, банктік аударымдар түрінде жүзеге асыруға болады. Тауар несиесін беру кезінде төлемдер экспорттаушылардың банктерге қоятын аударым вексельдерінің акценті формасында жүзеге асырылады.
13.3. Консигнация шарттары. Сауда агенттері
және агент келісімдері
Консигнация жағдайында тауарлар сату комиссиялық шарттың кең таралған формасы болып саналады. Консигнат (экспорттаушы) белгілі бір уақыт ішінде нарықта өткізу үшін консигнатордың (делдалдың) қоймасына тауарлар жеткізіп береді.
Тауарларды өткізу мүмкіндігіне қарай консигнатор төлемдерді жүзеге асырады, ал өтпеген тауарларды консигнатқа қайтарып беру құқын да пайдалана алады. Консигнациялық келісімдер жасалады. Онда қарапайым жартылай қайтарылатын және қайтарылмайтын консигнациялар ажыратылады.
Жартылай қайтарылатын консигнация кезінде консигнатор көрсетілген мерзімнің аяқталуы бойынша консигнаттан өтпеген тауарлардың келісілген санын сатып алуға өзіне міндеттеме алады.
Мысалы, консигнант жартылай қайтарылатын консигнацияға бір жыл мерзіммен және 100 тоңазытқышты қайтарылмайтындай жағдаймен 500 тоңазытқыш қойды. Егер жыл аяғына дейін консигнатор нарықта 300 тоңазытқыш өткізген болса, онда оның консигнатқа 100 тоңазытқышты қайтару құқы бар, ал қалған 100 тоңазытқышты өзі сатып алуы тиіс.
Қайтарылмайтын консигнация жағдайында консигнатор тауарларды қайтару құқынан айрылған және белгіленген мерзімде сатып үлгермеген бүкіл тауарды толықтай түрде өзі сатып алуы тиіс.
Еуропа құрылығындағы елдерде сауда агенттеріне негізінен, сатушылармен (экспорттаушылармен) және сатып алушылармен (импорттаушылармен) шарттар негізінде экспорттаушылар немесе импорттаушылар өздерінің аттарынан келісімдер жасау құқына ие фирмаларды, ұйымдарды және жекелеген тұлғаларды жатқызады.
Жоғары бәсекелі барлық нарықтарда, негізінен, нарықта зерттейтін, бәсекелестердің сататын тауарларымен сауда жасайтын, өткізу жағдайы мен бағасын өздері белгілейтін және тауарлардың күрделі емес түр-түрін өткізетін сауда агенттері әрекет етеді. Жекелеген жағдайларда сауда агенттері тіпті өндірушілерге несие де береді.
АҚШ пен Ұлыбританияда сауда агенттеріне қағидашылар («принципалдар») деп атайтын (мұндай терминология бұл елдердің коммерциялық қатынастарында кең тарау алған) делдалдарды жатқызады.
Еуропалық қауымдастық елдерінде тәуелсіз агенттер туралы заң енгізілген, ол бойынша қағидашылар (принципалдар) өндірушілердің немесе экспорттаушылардың тауарларын сатуға немесе оны қайта сатуға өкілеттіктер алған. Сауда агенттері өз атынан қатыса отырып, қағидашылар есебінен әрекет етеді, ал кейбір жағдайларда өз атынан әрекет ететін жағдайлар да болады. Заңды түрде сауда агенттері дербес және тәуелсіз болып саналады.
Сауда агенттері қағидашылар еліндегі агенттердің қай жерлерде орналасқандығына қатысты – экспорттық агент және шетел мемлекетіндегі агенттерге бөлінеді, олар қағидашылар еліндегі фирмалар болып саналады және агенттік келісімі негізінде агенттерге бағаны белгілеуге, жеткізу мерзімдерін анықтауға, несие беру мен төлемдер жағдайын анықтауға кең мүмкіндік пен өкілеттіктер беретін, өз еліндегі бір немесе бірнеше қағидашылардың тапсырмасы бойынша экспорттық және импорттық операцияларды жүзеге асырады.
Агенттік келісім агенттер мен қағидашылардың (принципалдардың) өзара құқы мен міндеттерін өзіне қосып алады. Мысалы, агенттер өткізу нарығын зерттеуге, жарнамалық шараларды жүргізуге, қойма ғимараттарын өз деңгейінде ұстауға, сату алдындағы сервисті жүзеге асыруға міндетті. Агенттік келісім негізінде агенттер айналысатын тауарлардың тізімдемесі мен олар іс-қимыл жасайтын аумақтар анықталады.
Агенттік келісім жағдайларының нәтижелері бойынша қағидашылар олардың нарықтағы белсенділіктерін және салынған капиталға жоспарланған пайданы алуларын ескере отырып, агенттерге сыйақы төлейді.
13.4. Дистрибъютерлік қызметтер, сатып алушы дистрибъютерлермен келісімдер жасау
Әлемдік саудада құрал-жабдықтарды сатып алу кезінде берілетін ноу-хаудың, сондай-ақ құрал-жабдықтарды құрастыру мен орнату, пайдаланушыларға ақыл-кеңестер беру бойынша маркетинг және делдалдық қызмет көрсету кешені – дистрибъютерлік қызметтер кең түрде қолданылады.
Халықаралық сауданың негізгі көлемі тауарларды қайта көтере сатумен айналысатын сауда фирмалары арқылы жүзеге асырылады.
Қарапайым делдалдардан өзгешелігі, сенгендер (поверенных) сатушылармен де, сол сияқты сатып алушылармен де сатып алу-сату шарттарын өз аттарынан және өз есептерінен жасайды.
Дистрибъютерлермен келісім агенттік келісімдер сияқты сатылатын тауарлдардың тізімінен, нарықтағы жұмыс жасау жағдайынан тұрады, сондай-ақ өзіне келісімге қатысушылпардың құқықтары мен міндеттерінің тұтастай кешенін енгізеді. Мысалы, сауда фирмалары өзіне мынадай міндеттемелерді қабылдайды:
Экспорттаушылар өткізудің әртүрлі сатыларында тұрақты түрде қоймадағы тауарлар қорларының жағдайын бақылап отырады. Өйткені, қоймада өткізу процесін реттеп отыруға мүмкіндік беретін тауарлардың белгілі бір санының қалып отыруы маңызды болып саналады. Сондай-ақ қоймалар артық тауарларға толып кетпес үшін, анықталған кемшіліктерді уақытылы жойып отырған да дұрыс. Ал ең маңыздысы – экспорт көлемінің төмен түсіп кетпеуі болып табылады.
Сатушыларға қатынасы бойынша сауда агенттеріне қарағанда дистрибъютерлер коммерциялық тұрғыда келесі себептер бойынша неғұрлым дербес болып саналады:
Сатушылар (экспорттаушылар) мен делдалдар бір-біріне қатынасы бойынша әртүрлі құқықтар мен міндеттерге ие.
Берілетін құқықтарының көлемі бойынша делдалдар (агенттер) былайша бөлінеді:
а) қарапайым агенттер немесе сатуға айрықша құқы жоқ агенттер;
б) үстемдік етуші агенттер немесе сатуға айрықша құқы бар агенттер;
в) сатуға басым құқы бар «бірінші қол» құқындағы агенттер.
Сатудың айрықша емес құқы. Делдалдар экспорттаушылармен келісім бойынша осы құқықты пайдалана отырып, қосымша ескертілген аумақтарға тауарларды өткізеді және сатушылардан күні бұрын келісілген сыйақыларды ала алады. Экспорттаушы сонымен бірге басқа делдалдар арқылы сол аумақта тура сондай тауарларды сата алады және соған орай делдалдар жұмысының белсенділігін төмендететін, сатуға айрықша құқы жоқ делдалдарға төлемеу құқы да бар.
Сатуға үстемдік етуші (монополиялық) айрықша құқы бар делдалдар жоғарыдағыларға қарағанда неғұрлым оңтайлы жағдайда болады. Мұндай құқық жағдайында экспорттаушының қосымша ескертілген аумақтарда тауарды өз бетімен немесе басқа делдалдар арқылы сатуға құқы жоқ.
Үстемдік етуші (монополиялық) құқы делдалды нарықта белсенді іс-қимыл жасауға, өткізу жүйелерін құру үшін меншікті капиталын салуға шақырады. Негізі бойынша мұндай делдал нарықта үстемдік етуші (монополист) болып саналады.
Сатудың басымдық құқы экспорттаушыға, алдымен делдалға тауарды ұсынуды және тек ол бас тартқаннан соң ғана шартта көрсетілген аумақта дербес немесе сыйақы төлемей, басқа делдалдар арқылы тауарларды сатуды міндеттейді. Экспорттаушылар үшін сатудың басымдық құқы туралы келісім кезінде делдалдар тарапынан нарыққа тосқауыл қою қауіпі жоғалады. Мұндай келісімдер нарыққа алғаш шығушы жаңа әріптестерді білу үшін, жаңа нарыққа шыққан кезде жасалады.
Барлық делдалдар, міндеттері мен құқықтарына қарамастан, сатып алушылардың талап-тілектерін толық қанағаттандыру арқылы тауарларды экспорттаушыларға өткізу саясатын жүзеге асыруға көмектесу үшін жұмыс жасаулары тиіс.
13.5. Делдалдарға сыйақы беру тәсілдері
Шетелдерде делдалдарға сыйақы есептеу мен төлеудің келісімдерде міндетті түрде көрсетілетін бірнеше тәсілдері бар.
Өткізу нарығындағы тауарларды өткізу бағасы мен экспорттаушылар бағалары арасындағы айырма делдалдарға сыйақы берудің ынталандырушы тәсілдерінің бірі болып саналады. Мұндай жағдайда делдал өткізілетін тауарлардың бағаларын жеткіліксіз түрде болжау есебінен негізсіз жоғары пайда алмас үшін, тауарды экспорттаушы экспортталатын тауарлардың өткізу бағаларын, нарықтағы өткізу деңгейін жақсы білуі тиіс.
Дегенмен, делдалдан өзінің тауарларын міндетті түрде экспорттық бағадан жоғары емес деңгейде сатуды талап етуге болмайды. Делдал өзінің шығындарын ғана жауып қоймай, сонымен бірге пайда алатындай ақша табуы тиіс. Сондықтан экспорттық (фактуралық) бағалардан делдалдың пайдасына пайыздар есептеледі, бұл пайыздар делдалды өткізу көлемін ұлғайтуға және белгілі бір шамаға дейін бағаны көтеруге ынталандырады, әрине бұлардың бәрі келісімде қосымша ескертілуі қажет. Экспорттаушылар келісімде әрқашанда жоғары шекті бағаны белгілеуге ұмтылады. Мұндай жағдайда баға фактурасы және бағалар айырмасымен сыйақы төлеудің аралас формасы қолданылады, бұл экспорттаушының мүддесіне жауап береді.
Делдалдардың нарықта тауарлардың жаңа үлгілері бойынша зерттеулер заң кеңестерін және жарнама науқандарын жүргізуі кезінде сыйақыларды, атқарылатын жұмыстардың көлеміне қатысты, күні бұрын келісілген сомада белгілеу дұрыс болып саналады.
Егер делдалдың шығындарын күні бұрын анықтау қиынға түсетін болса, сыйақы төлеу «кост пласт» жүйесі бойынша жүзеге асырылады. Бұл жүйенің маңызы, делдалдың экспорттаушы-сатушыға келтірілген шығындарды растайтын құжаттарды беруінен көрінеді. Сатушы делдалдарға келісілген пайызға көбейтілген және делдалдың пайдасын құрайтын шығындарды өтейді.
Әлемдік саудада делдалдардың түрлеріне қатысты сыйақылардың әртүрлі тәсілдері қолданылады. Сенгендерге (поверенный) сыйақы контрактылар сомасына пайыздар түрінде есептеледі. Қосымша міндеттемелер тұрақты сомалардан немесе «кост плас» жүйесі бойынша алынады. Комиссионерлерге комиссиялық сыйақылар, агенттерге – агенттік сыйқылар төленеді, ал өткізуші делдалдарға сыйақы төлеудің барлық тәсілдері қолданылуы мүмкін. Сыйақылар төлеудің барлық тәсілдері делдалдың пайда табуын қамтамасыз етуі тиіс.
Қазіргі уақытта сыртқы нарыққа өз бетімен шығу құқына ие болған қазақстан кәсіпорындары, жарнама сипатындағы қызметтер көрсету, контрактылар мен келісімдер жасау, маркетингтік зерттеулер бойынша шарттар жасайтын сыртқы сауда салалары мен ведомстволарының делдалдық қызметтерін жиі пайдаланатын болады. Мұндай қызметтерге сыйақылар, «кост плас» жүйесі арқылы төленеді.
Сыйақы төлеудің бүкіл тізіп шыққан тәсілдері ішкі, сол сияқты халықаралық саудаға да қатысты. Халықаралық саудада сыйақы төлеудің екі тәсілі қолданылады:
а) делдал оған есептелетін соманы, жеткізілген тауарлар үшін экспорттаушыларға төлейтін төлемнен ұстап қалады;
ә) жеткізілген тауарлар үшін делдалға төленген төлемдерден сатушыларға сыйақылар аудару жүзеге асырылады.
Сыйақы төлеудің екінші тәсілі қазақстанның сыртқы сауда ұйымдары үшін қолайлы болып саналады, өйткені делдалдардың жасаған келісімдері бойынша өз алған міндеттемелерін қаншалықты орындауларына байланысты, оларға төленетін төлемдерді реттеуге және бақылауға мүмкіндік береді.
Брокерлер, комиссионерлер және сауда үйлері қазақстандағы делдалдықтың неғұрлым кең тараған түрлері болып саналады.
Сыртқы экономикалық қызметтер аясында жұмыс істеуші қазақстандық делдалдар комиссионерлер сияқты басым түрде қатысады және шетелдік клиенттермен, тауарларды экспорттаушы өндірушілермен немесе импорт тауарларға тапсырыстар берушілермен комиссиялық және тапсырма бойынша шарттар жасайды.
Республиканың сыртқы экономикалық кешенін реформалау жағдайында оған нарық конъюнктурасын, маркетингтік қызметті жақсы білетін, келісімдердің халықаралық қалыптары мен жағдайларын сақтайтын шетелдік делдалдар кең түрде тартылуда. Әсіресе, тәжірибесі жеткіліксіз өндірушілерге сыртқы экономикалық байланыстардың қулықтарын терең сезініп, білу қиындыққа түседі. Сондықтан республикада сыртқы экономикалық салада ұйымдасқан делдалдық қызметтің болуы аса маңызды болып саналады.
13.6. Сыртқы экономикалық қызметтегі өткізу жүйелерінің түрлері
Сыртқы экономикалық қызметтегі делдалдар мен комиссионерлер өткізу байланыстарының үш түрін пайдаланады: Олар:
Нарықтағы тауарлар делдалдардың көмегімен келесі әдістер арқылы өткізіледі:
а) тікелей тұтынушылармен контрактылар жасау арқылы;
ә) келісімдер шеңберіндегі жүйелер арқылы комиссиялық, консигнациялар және сатып алу-сату шарттары бойынша;
б) келісім жасаусыз, көтерме сауда орталықтары, мамандандырылған және әмбебап дүкендер арқылы.
Тауарлардың бәсекеге төтеп бере білу қабілетін арттыру мақсатында, шетелдік мамандардың пікірі бойынша тауарларды несиеге сатудың айрықша маңызы бар. Дегенмен, несие сауда капиталының айналымын баяулатады және төлем қатынасында айта қаларлықтай проблемалар туғызуы мүмкін.
Тауарларды жеке тұлғаларға, аса үлкен емес фирмалар мен дүкендерге, кооперативтер мен дилерлерге (қаржылық қатынастары әлсіз болып саналатын) несиеге сату неғұрлым қолайлы болып саналады. Олар кепіл түрінде қозғалмайтын мүліктерін, векселді қоюы мүмкін.
Өткізу проблемаларының асқынуымен және тұтынушылардың тұрақсыз қаржылық жағдайларымен байланысты, соңғы жылдары шетелдік тәжірибеде, сатып алушы тауардың құнын толық төлегенге дейін, сатушының тауарға меншік құқын сақтайтын контрактылар жасау жүзеге асырылуда.
Егер сатып алушы төлемді кешіктіретін болса, онда сатушы жоғарыда көрсетілген контракты бойынша, соған дейін тауар үшін төленген қаржыны қайтармастан, сатып алушыдан тауарды алып қою құқы бар.
14. Іскерлік кездесулер мен келіссөздер
14.1. Іскерлік келіссөздердің түрлері мен
негізгі сатылары
Келіссөздердің үш түрі бар:
Іскерлік келіссөздердің төрт сатысы:
1. Бастапқы – техникалық тапсырмалар (оны тапсырыс берушілер әзірлеп-жасайды) негізінде тауарлар бойынша ұсыныстарды әзірлеуге тілегі мен әзірлігін білдіруші шетел фирмаларының өкілдерімен алғашқы кездесуден басталады.
Келіссөздердің басында бәсекелес бірнеше фирмалар қатысуы мүмкін. Олардың әрбірі келіссөздерді әріптестермен контрактыларға дәл қол қоятын сияқты жүргізулері қажет. Бұл кезеңде,, содан соң контрактыны жүзеге асырғанға дейінгі сатылардың бәрінде сақталатын, өзара түсіністіктің негіздері қалыптасады.
2. Алдын ала жасалатын келіссөздер – ең ұзақ саты.
а) түпкілікті шешімді әзірлеу үшін сатушыға қажетті техникалық және коммерциялық мәселелерді талқылау және нақтылау.
ә) контрактының негізгі жағдайларын талқылау:
3. Келіссөздердің негізгі сатыларында:
а) тапсырыс берушінің қатысуымен контрактыға тіркелетін барлық қосымшалар келісіледі;
ә) өзіндік коммерциялық келіссөздер жүргізіледі (баға туралы);
б) контракт мәтінінің жағдайлары келісіледі және қалыптастырылады.
4. Аяқтаушы (ұйымдық). Онда келісімдердің нәтижелерін түпкілікті құжаттамалық ресімдеу болады.
а) тараптардың тілінде келісілген даналарда контрактының түпнұсқасы мен мәтіннің көшірмелері, оған тіркелген қосымшалар басылады;
ә) түпкілікті материалдар тіркеледі, толықтырылады.
б) контрактыға қол қоюдың процедурасы келісіледі;
в) анық, дау туғызбайтын, екі тарап үшін беделді құжат – контрактыға қол қойылады.
14.2. Барлық сатыларда табысқа жету жағдайлары
1. Келіссөздердің табысты аяқталуына бағытталған таңдап алынған келіссөздер тұжырымдамасының дұрыс екендігіне қызметкерлдердің сенімділігінің болуы.
Мұндай сенім мыналарға негізделеді:
а) алда жасалуға тиісті келісімді алдын-ала мұқият және терең талдауға;
ә) ұсыныстың техникалық бөлігін мұқият саралауға;
б) болуы мүмкін бәсеке ұсыныстармен салыстыру бойынша өзінің басымдықтары мен кемшіліктеріне талдау жасауға.
2. Келіссөздер жүргізу барысында ұмтылатын бағаларды анық білу.
3. Туындауы мүмкін қиын сұрақтар туралы түсініктердің болуы және оларды шешу жолдарын білу (яғни балама нұсқалардың болуы).
4. Бәсекелес фирмалар ұсынатын немесе алдыға жағдайларды жақсы білу, аталмыш тауарға нарық конъюнктурасын білу, келіссөздер жүргізу барысында осы білімдерді жүзеге асыру тәсілдерін игеру.
5. Келіссөздерге қатысушылар аясының қызметері мен міндеттерін дәл бөлу. Пікірталас барысында жоғары тәртіпті ұстап тұру.
6. Келіссөздерге қатысушылардың, әсіресе олардың жетекшілерінің жеке сапаларын ескеретін келіссөздерді жүргізу тактикасының болуы.
14.3. Іскерлік кездесулер мен келіссөздер жүргізуге қызметкерлерді даярлау
Даярлықтың 4 түрі ажыратылып көрсетіледі:
1. Ұзақ мерзімдік. Оған мыналар кіреді:
а) қызметкерлердің сол уақыт кезеңінде аталмыш елдегі және аталмыш аймақтағы экономикалық және саяси ахуал туралы мәліметтермен қарулануы;
ә) ұлттық психологияны, ерекшеліктерді, халықтар мен іскерлік топтардың салт-дәстүрлерін зерттеп-үйрену
Мысалдар: Индияда – аса жоғары мәртебелі қонақтар үшін ыдыс сындырады, ал мұсылман елдерінде ақша мен құжатты сол қолмен беруге болмайды. Батыстық ойлау қалпындағы әйелдер келіссөздерді тіке көзге қарай отырып жүргізеді, егер көзін төмен түсіріп, қасын қағып қалатын болса, яғни сен бірнәрсені дұрыс істемегенің болып саналады. Ал шығыстық ойлау қалпындағы әйелдер келіссөздерді көзін тік қадамай, төмен түсіре отырып жүргізеді, егер тік қарайтын болса – яғни онда іскерлік келіссөздерін жүргізгеннен соң, сенімен танысуға қарсы емес деген сөз.
б) аталмыш ахуал жағдайындағы тараптардың әрекеттері және шешімдері туралы деректер банкін жасау. Негізінде әрбір қызметкердің деректер банкі бар, ал зейнеткерлікке шыққан кезде – бәрі қайыра басынан басталады.
2. Нақты іскерлік кездесуге тікелей даярлық. Оған мыналар кіреді:
а) болашақ әріптестердің және әсіресе жетекшілердің жеке бас ерекшеліктерін зерттеу;
ә) алда өткізілетін келіссөздерде туындауы мүмкін қиындықтарға талдау жасау;
б) бұл қиындықтардан шығу үшін оның жолдары мен құралдарын талдау;
в) алдағы істің табысты болатындығына қызметкерлердің сенімін ұялату.
Келіссөздерге тіікелей даярлық кезеңінде, өзіне және делегацияның әрбір мүшесіне, күніне басқа істерден еркін түрде 30 минут бөлген дұрыс болмақ.
Бұл кезеңде делегация мүшелерінің әрбірі келесі сұрақтар бойынша өзіне жауап бере білуі тиіс:
14.4. Келіссөздер барысында іскерлік байланыс орнатып және оны ұстап тұру
а) Кездесудің алғашқы минуттары (іскер қарым-қатынас жасаудың дат мектебінің ұсыныстары):
ә) Өзара танысу.
Келіссөздерге қатысушы тараптардың жетекшілері келіссөздер стөліне шақырып, өз делегацияларының мүшелерімен таныстырады. Осы орайда олардың аты-жөндері, лауазым және әрбірінің келіссөздер жүргізу барысында алатын рөлі нақтылай атап өтіледі, содан соң сөз келесі жақтың жетекшісіне беріледі. Таныстықтан соң кездесудің мақсаты нақтыланады, мәселелерді қараудың сабақтастығы келісіледі, делегация мүшелерінің тұлғалар арасындағы байланыстары үшін қосымша уақыт ескеріледі.
б) Келіссөздер барысындағы өзарақатынастардың әдеп қалыптары.
1. Әріптестің ақпаратын бұрмаламай қабылдау және оны назар қойып тыңдауға деген өзара ұмтылушылық. Әріптестің жеке басының қасиетіне емес, оның ойлары мен ұсыныстарына талдау жасау. Ең ауыры - әріптесті тыңдау болып саналады.
2. Іскерлік кездесулерге қатысушылардың әрбірінің көзқарасына құрметпен қарау.
3. Әріптестің сынынан туындайтын себептерді өздігінен бақылай білу.
4. Қарсы жақ тарапынан айтылған пікірі жоққа шығаруға әріптес құқының сақталуы.
5. Пікір алмасулардың аралық қорытындыларын шығарып отыру. Бұл кезеңдер аралығында:
а) айқындалған салалардың асты сызып көрсетіледі;
ә) әзірге келісілмеген сала анықталады;
б) келіссөздердің аталмыш кезеңінде оның алдағы барысы атап көрсетіледі.
14.5. Іскерлік қарым-қатынастардың өнімділігін арттырудың резервтері
Резервтердің 4 тобы ажыратылып көрсетіледі:
1 топ – назар аударушылық белгілерін меңгеру. Назар аудару белгілері – бұл басқа адамдардың арасынан әріптесті сөзбен немесе көрнекі формалармен бөліп көрсету және бағалау. Адамдардың өз қылықтарын өзі бағалауы және өзін қоршаған ортаның бағалауымен салыстыруға ұмтылушылығы назар аударудың кез келген белгісінің психологиялық негізі болып саналады.
Назар аудару белгілері: жағымды, бейтарап және жағымсыз. Біздің «құрмет тақтамыз» - анахронизм, жақсы фирмаларда – барлық қызметкерлердің фотосуреті ілінеді.
Назар аудару белгілерін қалай пайдалануға болады?
ІІ топ – көңіл күйі мен жағдайын өзі бақылау. Ол мыналарды білдіреді:
а) қарсы әрекет етудің жедел шараларын қабылдау;
ә) оқиғаның дамуынан жалтарып қалу;
б) алда болатын оқиғаға өзінің қатынасына байланысты түзетулер енгізу (салдарларын шынайы бағалау және жағымсыз ойлардан қашу).
Эрик Берн «Ойындарда ойнайтын адамдар» және «Адамдар ойнайтын ойындар» деген қызықты екі кітап жазып шығарды, онда адамда 12 магнитофондық жазу болатындығын және ол ахуалға қатысты тез қосылып отыратындығын баяндайды.
Гана Селье: дауларды, көре алмаушылықты болдырмас үшін жақындарыңның сүйспеншілігі мен махаббатына бөлене біл, дегенмен, осыған орай:
ІІІ топ – ауызекі тілдегі байланыс белгілерін меңгеру.
Іскерлік қарым-қатынас тәжірибесі мынаны көрсетеді: іскерлік байланыстың алғашқы 5 минутында әріптес туралы ақпараттың 75 пайызы ауызша емес байланыс арналары арқылы алынады, яғни тестілер, қимыл, қалыптұрыстары, көзқарасы, бетәлпеті, киімі есебінен, сондай-ақ әріптестің лауазымдық мәртебесін бағалау негізінде алынады.
Ауызша емес байланыстардың белгілері - оқи білу есепке алу мыналарды білдіреді:
Сөйлеу арқылы емес байланыстардың барлығы жиі түрде санаға бағынышты, сондықтан, негізінен шынайы болып табылады. Ал қимылды өзгерту өте қиын, оған қажеттілік болған жағдайда ерік-жігер күшімен ескерту жасауға болады.
ІV топ – дұрыс ойлау, қатынас және тәртіп. Дұрыс, табандылықпен түсіндіру – іскер адамдардың өзара қатынастарының өзіне тән стилі.
а) қысқа және негізін айтуға;
ә) «мен» есімдігін өте сақтықпен пайдалануға, шектемелер жүргізуге және фактілерге сүйенуге;
б) факті мен пікір арасында айқын шектемелер жүргізуге және фактілерге сүйенуге;
в) «Сіз тиіссіз», «Сіз міндеттісіз» үлгісіндегі өсиет сөздерді айтуға жоламауға;
г) шиеленістіру емес, проблемаларды реттеудің жолдарын іздестіруге бейім болады.
3. Өзіне дұшпандық ниеттегі әріптеспен кездесу кезінде, жағымды мінез-құлық стиліндегі адам қандай бір жолмен болсын сұрақтың «неге» деп қойылуына жоламай, оның «кім, не, қалай, қашан, қайда» сұрақтарымен өзгертуге тырысады, өйткені бұл сұрақтардың жауабы ақпараттарды талап етеді, бұл өз кезегінде оның себептерін түсіндіруге қарағанда әлдеқайда жеңілдеу екені сөзсіз.
14.6. Іскер әріптестердің ұлттық ерекшеліктері
Әлемдегі іскерлік байланыстардың белгілі бір стандарты бірте-бірте қалыптасуда, дегенмен ашықтық дәрежесінде, өкілдердің дербестік дәрежесі мен олардың жауапкершіліктері шегінде айта қаларлықтай айырмашылықтар өмір сүреді. Іскерлік қарым-қатынастар барысында әртүрлі елдердің өкілдері мен олардың мәдениеттерімен араласуға тура келеді.
Мәселен, американдықтар үшін келісімдерде көрсетілген жағдайларды жүзеге асырумен байланысты жалпы келісті емес, оның әрбір бөлшегін ұсақ-түйегіне дейін талқылауға деген ұмтылыс тән болып саналады. Сондай-ақ мажорлық көңіл-күй, ашықтық, жігерлілік, келіссөздерді тым ресми емес жүргізу мәнері де американдықтарға тән. Американдық делегациялардың кәсіби шеберліктері өте жоғары, олар шешімдер қабылдау кезінде дербес. Американдықтар мақсатқа жету жолында табанды және саудаласуды жақсы көреді.
Француздар «бірде бір» үлгісіндегі ресми талқылаулардан қашады. Өзінің тәуелсіздігін сақтай отырып, келіссөздерді кімдердің жүргізуіне қатысты, келіссөздер барысында мінез-құлықтарын түбірлі өзгертіп отырады. Алдын ала талқылаулар мен алдын ала келісімдерге келуге үлкен мән береді. Олардың түпкілікті шешім қабылдау кезіндегі еркіндіктері аз және басшылықтың нұсқауларын қатаң сақтайды. Оларға тән тағы бір сипат, келіссөздер кезінде келіссөздің ресми тілі түрінде француз тілін пайдалануға ұмтылады.
Қытайлықтарға тән сипат: келіссөздердің жекелеген кезеңдерін айқын шектейді. Келіссөздердің бастапқы сатыларында әріптестердің сыртқы түрі, мінез-құлқына назар аударады. Үйдегі келіссөздерден соң түпкілікті шешімді қабылдау тәжірибе жүзінде міндетті саналады. Қытайлық делегациялардың айқындамасы (ұстанымы) негізінен тұйық –олар әріптестердің көзқарасы мен ұсыныстарын күтеді. Қытай жағы өзінің пікірін айтады және келіссөздердің соңынан, қарсы жақтың мүмкіндіктерін бағалап болғаннан кейін ғана шегініс жасауға барады. Осыған орай, әріптестердің жіберген қателіктерін шебер пайдаланады. Қол жеткізілген келісімдерді орындауға айрықша көңіл бөледі, кейбір жағдайларда бұл үшін әртүрлі қысым жасау формаларын да қолданады.
Жапондықтар, егер әріптестері үлкен жол беретін болса, ол да жол береді. Тиімділігінің аз болуы жапондықтар үшін қатер төндірумен бірдей, олар көп жақты келіссөздер жасаудан қашқақтайды. Жапондықтар сондай-ақ ресми келіссөздер барысында көзқарастар қақтығысы мен оны талқылауды болдырмауға ұмтылады. Олар ресми емес кездесулер кезінде, әріптестермен жеке қатынастарын дамытуға аса үлкен назар аудара отырып, проблемаларды егжей-тегжейлі талқылау мүмкіндіктеріне қол жеткізуге тырысады. Келіссөздер жүргізу тактикасында айта қаларлықтай өзгерістер болмайды. Барынша күрделі және көпсатылы келісімдер туралы шешімдер қабылдау уақыттың көп бөлігін алады. Келіссөздер жүргізудің жапондық үлгісінің белгілері – үлкен дәлдік және барлығына деген міндеттілік. Жапон делегациялары стилінің түбегейлі ерекшелігі – бұл топтық ынтымақтастық, ұстамдылық таныта білу сапаларының күштілігі. Әріптесін өте мұқият тыңдайды, дегенмен бұл сөйлеушінің көзқарасымен олардың келісетіндігін білдірмейді.
Шешім табу мүмкіндігіне сенімді келіссөздерге немістер аса бір құлшыныспен қатысады. Олар өздерінің айқындамаларын мұқият әзірлейді және мәселелерді бірден емес, сабақтастықпен талқылауды сүйеді.
Ағылшындар келіссөздерге даярлыққа аз көңіл бөледі және олар әріптестердің айқындамасына қатысты, келіссөздер барысында жақсы шешімдер қабылданады деп жорамалдайды. Олар барынша икемді және қарсы жақтың бастамасына жағымды әсерін білдіреді. Өткір тұстарды дәстүрлі түрде айналып өте алады.
Тәуелсіздіктерін осыдан аз ғана уақыт бұрын алған дамушы елдердің өкілдері келіссөздер негізінде экономикалық қызмет дәстүрлерінің әлсіздігінен қиындықтарды бастарынан өткізуге тура келеді.
Шетелдік мамандардың пікірі бойынша Қазақстан өкілдері жеткілікті түрде іскерлік әлеуетке ие. Оларға кедергі жасап отырған жоғары дамыған елдердің іскерлік топтарымен қарым-қатынас жасау тәжірибесінің жетіспеушілігі. Қазақстандықтар жалпы мәселелерге жиі көңіл аударады да, келісімдерге қол жеткізу үшін шешуге қажетті ұсақ-түйектерге жеткілікті мән бермейді. Сол сияқты бастаманы жоққа шығаратын, нарықпен байланысты шешімдерден шегініс жасауға баратын негіздері де ұшырасады. Сындарлы шешімдердің өзіндік нұсқаларын ұсынусыз, әріптестің ұсынысын сынау арқылы, бұл әлсізді көрсету деп санай отырып, белгілі бір жол берушілікке барады.
14.7. Іскерлік хаттамасы.
Іскерлік қарым-қатынастардың формалары және олардың дәстүрлі ресімделуі
Іскерлік қарым-қатынаста жалпыға бірдей қабылданған белгілі бір мінез-құлық қалыптарының , әртүрлі шаралар мен шерулер ұйымдастыру ережесі мен тәртібінің қатаң сақталуы айрықша маңызға ие.
Іскерлік қарым-қатынастардың негізгі формаларына әріптестердің делегация топтарын қабылдауын, кеңестер мен конференциялар өткізуін, көрмелер мен жәрмеңкелер ұйымдастыруын жатқызу көзделеді.
Делегацияларды қабылдаудың хаттамалық мәселелері. Делегацияларды қабылдау формасы олардың келу мақсаттары мен оның басшысының шеніне қатысты болады. Сапардың мақсаты байланыстар орнатудың мүмкіндіктерін айқындау, құжаттарға қол қою, конференциялар, көрмелер, семинарлар ұйымдастыру, келіссөздер жүргізу болуы мүмкін.
Қабылдаушы жақ қонақтар үшін жалпы бағдарлама мен толық ақпарат әзірлеуі тиіс.
Жалпы бағдарлама мынадай ақпараттардан тұрады:
а) делегациялардың кездесуі;
ә) бағдарламаның іскерлік бөлігі (кездесулер, әңгімелесулер);
б) қабылдаулар (таңертеңгілік, түскі ас);
в) мәдени бағдарлама;
г) ел ішінде саяхат жасау (кәсіпорындарға);
д) делегацияларды шығарып салу.
Делегацияларды қабылдаумен байланысты ұйымдастыру сәттері толық бағдарламада көрсетіледі, онда жалпы бағдарламаның әрбір тармағы нақтыланады және оны орындауға жауаптылар көрсетіледі. Мысалы, делегациялардың кездесуі мынадай мәселелерді мұқият әзірлеп-жасауды талап етеді:
а) кездесушілердің жеке құрамы;
ә) қажеттілік болған жағдайда бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қатысуы;
б) гүл шоқтарын беру;
в) құттықтау сөздері;
г) көлікпен қамтамасыз ету;
д) қонақ үйлерге орналастыру және т.б.
Делегациялар келген кезде қожайындармен, сол сияқты қонақтармен ресми емес түрдегі заңды кездесулер ұйымдастырылады. Алғашқы кездесу қожайындармен ұйымдастырылады, бірақ қонақтар жауап кездесулер ұйымдастыра алу үшін бағдарламада кеш еркін түрде жоспарлануы тиіс. Әрбір күннің бағдарламасында екінші таңертеңгілік ас пен жеке іспен айналысу үшін бос уақыт қалдыру пайдалы болып саналады.
Шетел делегациясымен кездесу кезінде кездесуші делегация басшысының шені келетін делегация басшысының шені мен лауазымына сәйкес келуі тиіс. Осыған орай сапар сыпайлылығы немесе «сапар хаттамасы» туралы келісіледі, оның мақсаты келген бетте 20-30 минут ішінде қонақтармен кездесу сәтінде өзіндік үлгіде жауап беруді жүзеге асыру және бірмезгілде олардың бағдарламаларын нақтылау. Негізінен, ішімдіксіз, жеңіл ас мәзірлері беріледі.
Келіссөздер аяқталғаннан соң күні бұрын тағайындалған қызметкер әңгіменің толық жазбасын түсіреді, ол келіссөздерге қатысушылар туралы толық ақпараттарды, негізгі талқыланған мәселелердің тізімдемелерін, талқыланған мәселелер бойынша тараптардың пікірлерін, құжаттарды немесе олардың көшірмелерін тапсыру туралы жазбаларды құрайды.
Конференцияларды өткізу кезінде егжей-тегжейлі даярлық жүзеге асырылады. Конференцияларды өткізудің тақырыбы, құрылымы және мерзімдері анықталады. Ұйымдастыру комитеті арасын бір жарым-екі ай салып екі ақпараттық хат дайындайды.
Көрмелдерді өткізу конференцияларды өткізумен байланысты болуы мүмкін. Көрмелер мен жәрмеңкелерге ақпараттық материалдардың үлкен көлемі даярланады.
5х9 см. көлеміндегі визиттік карточка – іскерлік қарым-қатынастарды жеңілдететін маңызды құрал болып саналады. Онда аты-жөні, жұмыс орны, мекен-жайы, лауазымы, қызмет телефоны, факс, электронды пошта көрсетіледі. Өзара танысу кезінде визиттік карточкалармен алмасады. Әріптеске заңды хаттың орнына карточка жіберілуі мүкін, оның төменгі сол жақ бұрышында қарындашпен француз сөзінің алғашқы әріптері жазылады, мысалы:
құттықтау: P. F. (пуфэт);
көңіл білдіру: Р. С.
Таныстыру: Р.Р.
Қоштасу: Р.Р.С. және т.б.
Сыйлықтар мен сый кәделер.
Гүлдер әріптестерге белгілі оқиғаға байланысты, шараларға қатысқанына алғыс білдіру белгісі ретінде сыйланады. Дегенмен мынаны естен шығармағаны дұрыс, мәселен, Германияда алқызыл түс шын сүйіспеншілік махаббат белгісі ретінде қабылданады, сондықтан да оның іскерлік сыйлық түрінде қабылдана қоюы екі талай. Латын Америкасында қызыл түс қан мен өлімнің белгісі, сондықтан мексикандық әріптеске жақсысы ақ гүл сыйлаған. Қытай мен Түркияда қызыл түсті реңктегі әсемдік өсімдіктер шоғын сыйлау белгі.
Сыйлықтар мен сыйкәделерді таңдау өзара қатынастар сипатына қатынасты болады. Жақсы сыйлық – көркем қол өнер бұйымдары мен көркем альбомдар болып саналады. Сыйлықтарды алу кезінде сыйұсынушыға алғыс білдіріледі, содан соң орауды ашып, қарап, онда не екендігін көріп, елеп, көңіл аударғаны үшін тағы да бір мәрте алғысын айтады. Яғни, сыйлықтарды қабылдау кезінде жақсы мәнер сақтай білу аса маңызды болып саналады.
2. Қабылдау
Іскерлік байланыстарын дамытуда қабылдаулардың рөлі ерекше. Қабылдаулар іскерлік сипатқа ие және байланыстарды тереңдету мен кеңейту, ресми емес жағдайда қажетті ақпараттар алу мақсатын алдыға қояды. Қабылдауларға қатысу – қызмет әрекетінің міндетті түрі, кіммен, не жайында сөйлесу керек, кіммен танысып, кімді шақыру керек, солардың бәріне мұқият дайындалады.
Қабылдаулар стөл басында және стөл басына жайғасусыз күндізгіге және кешкіге бөлінеді. Одан басқа, келіссөздер кезіндегі кеңестерде, сондай-ақ үзілістерде пікір алмасулар болуы мүмкін.
«Шампан бокалы» немесе «Шарап бокалы» деп аталатын күндізгі қабылдаулар 11-де басталып және сағат 13-те аяқталады. Мұндай қабылдаулар кезінде тек шампан, шарап, шырындар, ал тісбасарға – шағын тәтті тағамдар, жаңғақтар, бутербродтар беріледі. Қабылдау түрегеп тұрған қалыпта өтеді.
«Коктейль» деп аталатын кешкі қабылдау бесінде сағат 17-де немесе сағат 18-де басталады және ол екі сағатқа созылады. Кешкі қабылдау да түрегеп тұру арқылы өтеді. Әдептің (этикеттің) өрескел бұзылуы – қызметкерлердің делегация (фирмалар) басшыларынан кешігіп келуі болып саналады. 1,5 сағаттан асаға созылатын кешкі қабылдау кезінде коктейль, бокалдарда құйылған шараптар беру болжанады. Шағын бутербродтар – канапа, жаңғақтар, жидектер мен шағын тәтті тағамдар тісбасар болады.
«Коктейль» сағаттарында «Аля фуршет» қабылдауы өткізіледі. Оның өзгешелігі, ыстық тағамдар: сосискалар, шағын котлеттерді қоса отырып, тіс басарлардың молырақ болуы. Қонақтар тіс басарды шанышқымен алады. Мұндай қабылдауға келе отырып, ең алдымен қожайынды іздеп тауып алып, онымен сәлемдесу ең маңыздысы болып саналады. Ал кетерде қоштаспай-ақ қайтуға болады. Ең жақсы әсер қалдыру ережесі – алдындағы айрықша ыдысқа (подносқа) шетін қайырған қалыпта, визит карточкасын қалдыру.
Ланч
Сәскелік сағат 11-мен сағат 15 аралығында беріледі. Ол 1-1,5 сағатқа созылады, оның 40-60 минуты стөл басында өтеді. Бір-екі салқын тіс басар, бір балық немесе ет тағамы және сол тағамдарға сәйкес десерт пен сусындар беріледі. Қабылдаудың неғұрлым құрметті саналатын түрі – «Диннер – түскі асы», негізінен ол сағат 19 бен 21-лер арасында басталады.
Түскі ас түрінің бірі – ланча, швед дастарханы болып саналады. Түскі астан оның айырмашылығы қонақтарды стөл басына міндетті шақырумен байланысты еместігі. Қонақтар алдарындағы ыдыстарына тамақты өздері салып алады және шағын стөлдерге жайғасып, кіммен сөйлесіп, әңгімелескенді қаласа, солармен қатар отыруға тырысады.
Қоғамдық ортада өзің мен өзіңнің әңгімелесіп отырған адамыңның істері жайында ғана айтудың, екеуіңе ғана жақсы мәлім, түсінікті жайларды қозғаудың қажеттілігі жоқ.
Бейресми сол сияқты ресми әңгімелесулердің кез келген жағдайында сөйлеуші екінші адамның сөзін мұқият ден қойып тыңдап және оның сөзін бұзбауы тиіс.
ӘДЕБИЕТТЕР:
МАЗМҰНЫ
Алғы сөз ................................................................................. 4
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК ШАРУАШЫЛЫҚ ПРОЦЕСІНЕ КІРУІ ...................................................................... 6
1.1. Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметінің стратегиясы мен негізгі бағыттары……………………………. 6
1.2. Сауда проблемалары. Қазақстан мен шет елдік әріптестер келісімдерінің басты бағыттары ...................... 11
1.3. Қазақстандық әріптестің шет елдермен сауда жасау проблемалары ....................................................................... 14
2.ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ......................... 17
2.1. Мемлекет деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқару................................................................................... 17
2.2. Аймақтар деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқару……………………………………………………... 20
2.3. Кәсіпорындар деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқаруды ұйымдастыру .......................................... 22
3. ШЕТЕЛДІК ӘРІПТЕСТІ ТАҢДАУ – КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРАМДЫ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ ................................................ 25
3.1. Әлемдік нарықта әрекет етуші формалардың жіктелуі... 25
3.2. Шетел фирмаларының құқықтық формалары және олардың сипаттамасы........................................................... 27
3.3. Шетелдік фирмалар қызметінің негізгі көрсеткішетірі........... 31
4. ШЕТЕЛДІК ФИРМАЛАР ҚЫЗМЕТІНІҢ МАҢЫЗДЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ ................................................................ 33
4.1. Шетелдік фирмалардың жедел және қаржылық есеп берулерінің негізгі түрлері .................................................. 33
4.2. Фирмалар қызметінің нәтижелерін сипаттаушы көрсеткіштер .................................................................................... 37
5. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН АҚПАРАТТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ .......... 41
5.1. Ақпараттарды сақтау орны мен сақтау көздері. Нарық конъюнктурасын талдаудың жаңа бағыттары ................. 41
5.2. Қазақстандағы және шетелдегі коммерциялық ақпарат көздері ................................................................................... 42
5.3. Шетелдік фирмалар туралы тұрақты жарияланымдар …44
6. СЫРТҚЫ САУДАДАҒЫ САТЫП АЛУ- САТУ ШАРТЫ …46
6.1. Тараптар және сыртқы саудадағы сатып алу-сату контрактысын жасау …………………………………………. 46
6.2. Құқықтық реттеу көздері және сыртқы саудадағы сатып алу-сату контрактыларының формалары …………... 49
6.3. Жеткізудің базистік жағдайы ……………………….. 51
6.4. Сыртқы сауда контрактысының құрылымы мен мазмұны … 54
7. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ШЕТЕЛДІК ӘРІПТЕСТЕРМЕН ВАЛЮТА-ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ……………. 62
7.1. Контрактылардың валюта-қаржылық жағдайлары …62
7.2. Кәсіпорынның валюталық шоты ……………………. 64
7.3. Валютамен халықаралық сауда жасау ……………… 65
7.4. Сыртқы саудаға несие беру және олардың формалары ….66
8. СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ ЖАҒДАЙЫНДА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БЕРУДІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ФОРМАЛАРЫ ……………………………………………. 69
8.1. Интеллектуалдық меншік объектілері. Технологияны құқықтық қорғау. Технологияларды беру формаларының жіктеуі (классификациясы) ………………………………. 69
8.2. Технологиялармен сауда жасаудың қазіргі заманғы үрдістері …………………………………………………… 71
8.3. Лицензиялық шарттарды әзірлеу және қол қою …… 72
8.4. Кооперациялық келісімдер, франшиза және инжинирингтік қызмет көрсетулер ……………………………….. 75
9. ӨНІМДЕРДІҢ САПАСЫ ЖӘНЕ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ОНЫҢ МАҢЫЗЫ …………………………………………………. 78
9.1. «Сапа» түсінігі және оның қолдану саласына тәуелділігі. Жобаның сапасы. Әзірлеу сапасы. ……………………. 78
9.2. Сапаның негізгі көрсеткіштері ………………………. 81
9.3. Сертификациялау жүйесі және оның халықаралық саудадағы маңызы ……………………………………………. 83
10. БІРЛЕСКЕН КӘСІПОРЫНДАР ҚҰРУ ……………… 85
10.1. Бірлескен кәсіпорындар құрудың мақсаты мен қажеттілігі ……………………………………………………… . 85
10.2. Бірлескен кәсіпорындар құру және оның қызметін құқықтық қамтамасыз ету ……………………………….. 87
10.3. Бірлескен кәсіпорындар құру мен оның қызметін экономикалық тұрғыдан қамтамасыз ету …………………… 89
11. ХАЛАҚАРАЛЫҚ БИРЖАЛАРДА, САУДАЛАРДА, АУКЦИОНДАРДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ОНЫҢ ТЕХНИКАСЫ ……92
11.1. Биржалық сауданы дамыту, осы заманғы халықаралық тауар биржасын құру …………………………………92
11.2. Қор биржалары қызметінің негізгі мәселелері …….95
11.3. Валюталық биржалар қызметінің негізгі мәселелері…..96
11.4. Халықаралық сауда жасаудың мазмұны, негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері …………………………………….98
11.5. Халықаралық тауар аукциондарын өткізудің мазмұны мен негізгі кезеңдері …………………………………….. 102
12. ЖАЛГЕРЛІК ОПЕРАЦИЯЛАР СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЖАҢА ТҮРІ РЕТІНДЕ ……….. 105
12.1. Жалгерлік операциялар және жалдаудың түрлері.… 105
12.2. Жалгерлік шарттың жағдайы және жалға беруші мен жалға алушының міндеттері ……………………………. 106
12.3. Лизингтің түрлері – халықаралық коммерциялық тәжірибеде пайдаланылатын жалгерліктің бір түрі ретінде ………108
13. НАРЫҚТА ДЕЛДАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ………112
13.1. Нарықта делдалдарды пайдаланудың қажеттілігін туғызатын себептер …………………………………………112
13.2. Делдалдық операциялардың түрлері және саудамен делдалдық жасайтын фирмалар ………………………… 114
13.3. Консигнация шарттары. Сауда агенттері және агент келісімдері ………………………………………………...117
13.4. Дистрибъютерлік қызметтер, сатып алушы дистрибъютерлермен келісімдер жасау ………………………. 120
13.5. Делдалдарға сыйақы беру тәсілдері……………….123
13.6. Сыртқы экономикалық қызметтегі өткізу жүйелерінің түрлері ……………………………………………………. 125
14. ІСКЕРЛІК КЕЗДЕСУЛЕР МЕН КЕЛІССӨЗДЕР ….. 127
14.1. Іскерлік келіссөздердің түрлері мен негізгі сатылары…. .. 127
14.2. Барлық сатыларда табысқа жету жағдайлары ………….. 128
14.3. Іскерлік кездесулер мен келіссөздер жүргізуге қызметкерлерді даярлау ………………………………………… 129
14.4. Келіссөздер барысында іскерлік байланыс орнату және оны ұстап тұру …………………………………………………….. 130
14.5. Іскерлік қарым-қатынастардың өнімділігін арттырудың резервтері ……………………………………………………… 132
14.6. Іскер әріптестердің ұлттық ерекшеліктері ……………… 135
ӘДЕБИЕТТЕР ..................................................................... 143
МАЗМҰНЫ ......................................................................... 147
Кафедраның әдістемелік семинарында талқыланып және мақұлданған, № ________ хаттама.___________
Университеттің ғылыми әдістемелік кеңесі болып шығаруға ұсынған.
№ _________ хаттама ____________ ж.
Компьютерден терген: Насырова А.Қ.
Басуға қол қойылды ________
Формат______ Офсеттік қағаз. Шартты баспа табақ көлемі Таралымы_____ дана. Бағасы келісімді. Тапсырыс № ____
® Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық
университетінің баспаханасы.
31 Волынец-Руссет Э.Я. Занупний лицензий – кардинальный путь ускорения научно-технического процесса./Патенты и Лицензим.- 1991 ж. № 2.