Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
«Экономиканы мемлекеттік реттеу» пәні бойынша дәрістің қысқаша мазмұны
1 бөлім. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері
1 дәріс. Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық және методологиялық негіздері.
Мемлекеттің экономикадағы рөлі туралы, оның экономикаға әсерінің деңгейі туралы пайымдаулардың өзіндік ұзақ тарихы бар. Есте жоқ ерте замандарға, яғни капитализмге дейінгі кезеңдердегі мемлекеттің рөліне үңілмей-ақ, рыноктық экономика дамуы кезеңдеріндегі мемлекеттің рөлі мен функцияларындағы өзгерістерді құнттап алғанның өзі жеткілікті болар еді деп ойлаймыз.
Тарихи тұрғыдан мемлекеттің рыноктық экономикадағы рөлі туралы алғашқы концепциясы капитализм саяси экономиясы классиктерінің концепциясы болып табылады. Классикалық теория XVII- ғасырда дүниеге келді және ол өзінің ортасына экономикалық ғылымның көптеген өкілдерін шоғырландырады. Олардың ішіндегі ең көрнектілері шотландық экономист және философ А.Смит және ағылшын экономисі Д. Рикардо. Мемлекеттің экономикадағы рөлі туралы ілімнің дамуына А. Смиттің «Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу» (1776ж) еңбегі зор үлес қосты.
Бұл концепция бойынша рыноктық күштердің еркін әрекеті тепе-теңдікті механизм жасап шығарады. Классиктер рыноктық экономикадағы мемлекет рыноктық үдеріс жағдайындағы адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, меншігін қорғауы тиіс және рынокқа қатысушылар арасында туындайтын дауларға төрелік айтуы қажет. Басқаша айтқанда, мемлекет жекелеген адам дербес атқара алмайтын немесе тиімді түрде жүзеге асыра алмайтын істерді атқаруы тиіс. Экономикалық мәні бойынша бұл концепция рыноктық экономиканың өзін-өзі реттеп, өзін-өзі ұйымдастырып отыруға хал-ахуалы әбден жететіндігін дәлелдеу болатын. Өндіріс тұтынуды арттыру үшін ұйымдастырылады, ал тұтынудың өсуі өндірісті ынталандырады деді классиктер.
Бұл себепті – салдарлы өзара байланысты жүзеге асыру билік құрылымдарының тауар өндірушілердің шаруашылық қызметіне араласуынсыз-ақ мүмкін болады. А. Смиттің пікірі бойынша өндірушілердің жеке экономикалық мүдделеріне ұмтылысы және рыноктағы бәсекелестік жағдайы рыноктық экономика дамуының басты механизмі болып табылады, және мұның өзі әрбір тауар өндірушінің және бүкіл қоғамның байлығын арттыруға әкеледі. Рынокқа қатысушылардың жиынтық әрекеті тепе-теңдік бағаларды орнықтырады және әрбір сатып алушы осы бағаларға бағынады, ал бағалардың өздері болса жекелеген адамдардың жиынтық әсері шеңберінен шыға алмайды. Экономиканың осындай табиғи қызметін А. Смит «рыноктың көрінбейтін қолы» принципі деп атады.
Капитализм дамуының ерте сатыларында мемлекеттің экономикаға араласуы негізінен екі қызметпен шектеледі деген пайымдаулар басымдық танытты. Олар: жеке меншік құқықтарын заңнамалық тұрғыдан қорғау және экономикалық таңдау еркіндігін қауіпсіздендіру. Мемлекеттің экономикалық рөлі аталған бастапқы құқықтарды жүзеге асыру болып табылады. Осыған байланысты XVIII-XIX ғ.ғ. экономикалық әдебиеттерде «laisser-fire» (іс-әрекет еркіндігі) + констебль тезистері, яғни мемлекет – бұл «жеке меншіктің түнгі күзетшісі» деген ұстаным кеңінен тараған болатын.
Классикалық мектептің тағы бір өкілі Жан Батист Сэй өзін-өзі реттеу механизмін көрсету үшін келесі идеяны алға тартты. Тауар және қызмет көрсетулер өндірісі үдерісінің өзі өндірілген тауарлар құнына тең табыс жасайды. Бұл өндірістің өзі жасалған игіліктер мен қызмет көрсетулерді сатып алуға қажетті табысты автоматты түрде қамтамасыз етеді деген сөз. «Ұсыныс өзіне сәйкес сұранысты туындатады» дейтін Сэй заңы мәртебесін алған тұжырымның мәні осындай.
Қоғамдық тепе-теңдіктер пайыздық қойылым, баға, жалақы, бәсеке тәрізді рыноктық механизмдермен реттеледі. Жоғары немесе төмен жылжу арқылы бұл механизмдер рыноктық субъектілердің тиісті әрекетін қадағалап отырады және экономиканы теңдестірілген даму мен толық жұмыспен қамту жолымен жетелейді. Еңбек рыногындағы бәсеке мәжбүрлі жұмыссыздыққа қарсылық білдіреді.
Классикалық мектептің тағы бір өкілі Д.С. Милль өзінің еңбектерінде «laisser-fire» жалпы практикалық принцип болуы тиіс және одан кез-келген ауытқу, ақылдан озған бірдеңе болмаса, зиянның нағыз өзі болып табылады» деп жазған еді.
Классиктердің идеясы, атап айтқанда Сэйдің өндіріс өзіне жеткілікті сұранысты өзі туындатады деген идеясы ғасыр бойы экономикалық теориядағы ақиқаттың дәл өзі деп саналып келді. Белгілі американдық ғалым-экономист Дж.Гэлбрейттің айтуынша XX ғасырдың 30-шы жылдарына дейін адамдардың Сэй теориясын қабылдауы немесе қабылдамауы экономисті ақымақтан ажыратудың негізгі белгісі болып келген. Мемлекетті «түнгі күзетші» ретінде тану XVIII-XX ғ. басы кезеңдеріндегі капитализмнің туындауы мен еркін кәсіпкерліктің дамуы заманына тура келген еді. Ол кезеңнің әлеуметтік-экономикалық негізін өндіріс ресурстарына шағын меншік пен экономикалық байланыстардың еркін бәсекелі рынок арқылы жүзеге асырылуы сипаттаған болатын. Мұндай жағдайларда рынок шын мәнінде реттеуші қызметтерді ойдағыдай атқарып келді, сондықтан мемлекеттің рөлі рыноктың гүлденуіне ешкімнің де ешнәрсенің де кесірін тигізбеуді қадағалаумен шектелгені тарихи шындық болатын.
Англиядағы 1825 жылғы экономикалық дағдарыстан бастап әрбір 10-12 жылда көптеген елдерде қайталанып отырған экономикалық дағдарыстар өзін-өзі реттейтін рыноктық механизмдердің кейбір жағдайларда «істен шығып қалуын» көрсетті. Еңбек өнімділігінің жедел артуы, сондай-ақ экономикалық өсу қарқынының серпінділігі салдарынан Құн заңы сұраныс пен ұсынысты еркін реттеуші рөлін атқара алмайтын жағдайға душар болды. XIX ғасырдың екінші жартысында ұлттық өндірістер орасан зор масштабтарға жетті. XIX ғасырдың соңы ғылыми-техникалық прогресс қарқынының жеделдеуі және жаңа салалардың туындауы әсері қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдей түсуіне әкелді. Жеке меншік капиталдар қызметін қалыпты ұйымдастыруды қамтамасыз ету үшін үйлестіру және антикризистік реттеу қажеттілігі туындады.
1929-33 ж.ж. әлемдік дағдарыс және «Ұлы күйзеліс» мемлекеттің рыноктық экономикадағы рөлі туралы классикалық теорияны қайта қарауды талап етті.
Практиканың талаптарына жауап ретінде ағылшын экономисі және қоғам қайраткері Дж.М.Кейнс мемлекеттің рыноктық экономикаға араласуының объективті қажеттілігі туралы жан-жақты негізделген теорияны талдап жасады. Дж. Кейнс негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс бар екендігін дәлелдеп, оларды мемлекеттік шешімдер арқылы жүзеге асыру жөнінде практикалық шараларды қолға алды. Осылайша Дж. Кейнс макроэкономикалық немесе ұлттық шаруашылықтың, мемлекеттік қызмет өрісінің теориялық негіздерін қалады. Дж. Кейнс теориясының негізгі нәтижесі капитализм өзін-өзі реттейтін жүйе емес, онда тепе-теңдіктің ішкі механизмдері жоқ деген тұжырым, сондықтан да Дж. Кейнс капиталистік экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының негізін қалаушы болып есептеледі. Оның теориясы және экономиканы мемлекеттік-монополистік реттеу бағдарламасы өзінің басты еңбегі «Жұмыспен қамту пайыз және ақшаның жалпы теориясы» (1936ж) еңбегінде баяндалған. Өзінің зерттеулерінде Дж. Кейнс жинақталған көрсеткіштерді пайдаланады.: жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, жиынтық инвестициялар т.с.с. Оның пайымдауларындағы бастапқы нүкте жиынтық сұраныс болып табылады. Дж. Кейнстің пікірінше мемлекеттің рынокқа әсері сұранысты ұлғайту мақсатындағы бюджеттік-қаржылық, кредиттік-ақшалай реттегіштерді қолдана отырып экономикалық конъюнктураны, циклдық тербеліс-ауытқуларды, экономиканың жоғары өсу қарқынын және жұмыспен қамту деңгейін қолдауды тұрақтандыруға бағытталуы тиіс.
Тұтынушылық талғауды сипаттау үшін Дж. Кейнс «тұтынуға шекті бейімділік» түсінігін енгізді. Инвестицияның өсімі және шығарылым (табыс) арасындағы тәуелділікті түсіндіру үшін ол мультипликатор (табыстың өсімімен осы өсімді мүмкін еткен инвестициялық сұраныстың арақатысы) түсінігін пайдаланды. Кейнстік теория құралдарын пайдалану соғыстан кейінгі кезеңде дамыған елдерде тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етті.
Дегенмен, өткен ғасырдың 70-жылдары ұдайы өндіріс жағдайы күрт нашарлап кетті. Стагфляция (күйзеліс жұмыссыздық және инфляцияның өсуімен бір уақытта орын алады) жағдайындағы ағылшын экономисі Филлипс ашқан тәуелділік бойынша жұмыссыздық және инфляция бір уақытта өсе алмайды (Филлипс қисығы). Дағдарыстан шығудың Кейнстік жолдары «инфляциялық серіппені (спиральді) одан әрі ширықтыра түседі». Аталған дағдарыстың әсерінен мемлекеттік реттеуде түбегейлі қайта құру орын алды да реттеудің жаңа моделі қалыптасты.
Қазіргі кейнсиандық бір емес, бірнеше макроэкономикалық теориялардан құралып, макроэкономикалық саясаттың мақсаттары мен құралдарын таңдау мүмкіндіктері бар екендігін айғақтайды.
Неоклассикалық теорияның классикалық теориядан айырмашылығы – ол біртұтас концепция емес. Дегенмен, кейбір жалпы принциптері классикалық теория принциптерімен үндес болып келеді. Бұл теория бірнеше мектептердің өкілдерін біріктіреді. Неоклассикалық бағыт ағылшын, австриялық, американдық ғалым-экономистердің еңбектерінде көрініс тапты. Аталған бағыттағы толық және құнды мағлұматтарды ағылшын экономисі А. Маршаллдың (Кембридж мектебі) еңбектерінен табуға болады.
Неоклассиктер еркін бәсеке және рыноктық механизм жағдайларындағы шаруашылық жүргізу заңдылықтарын қалыптастырды және бұл жүйенің экономикалық тепе-теңдік принциптерін анықтады. Мұндағы басты идея рынокта жүріп жатқан үдерістерді анықтайтын сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеті болып табылады. Айталық, А.Маршалл өндірістік шығындар теориясы мен шекті пайдалылық туралы австриялық мектептің ұстанымдарын негізге ала отырып тепе-теңдікті баға концепциясын талдап жасады. Неоклассикалық теория бойынша бәсеке жағдайындағы бағалардың автоматты қозғалысы ұсыныс пен сұраныс және өндіріс пен тұтыну араларындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. Сондықтан, мемлекеттің қандай болмасын бағаны реттеуі тепе-теңдіктің бұзылуына әкеледі. Осылайша неоклассикалық теория мемлекеттің экономикалық болмысқа араласпауы принципін жариялайды.
Макрореттеудің монетарлық теориясы неоклассикалық теорияның бір тармағы болып есептеледі және белгілі бір дәрежеде кейнстік теорияға балама ретінде қарастырылады. Монетаристік бағыттың лидері Чикаго мектебін қалыптастырған американдық экономист – М. Фридмен. Бұл теорияның негізгі ұстанымы: рыноктық жүйе өзін-өзі реттеуге қабілетті, ол өзін-өзі тепе-теңдік жағдайында ұстай алады, оның беріктік деңгейі жоғары, сондықтан реттеуді қажетсінбейді. Олардың пікірінше ешқандай үкімет рыноктан ақылды емес. Экономиканы нақты және ақша секторларына бөле отырып монетаристер негізгі зерттеулер мен практикалық ұсыныстарды ақша секторына арнайды. Мемлекет, дейді олар, ақша секторын нақты секторға қатысты «бейтараптандыруы» қажет. Нәтижесінде қажетті ақша санымен қамтамасыз етілген рынокқа қолайлы қызмет жағдайы жасалады. Ақша массасын көбейтуді жүйелі түрде, біртіндеп жүргізу керек, оның ұлғаюы циклдық тербелістерден тәуелсіз жылына 3-5% артпауы тиіс. Бұл ұстаным М. Фридменнің «ақша ережесі» деген атауға ие болды.
Сонымен, монетаристер жұмыспен қамту және экономиканы тұрақтандыру үшін ақша-кредит әдістерін қолдануды жақтайды. Олардың пайымдауынша ақша экономиканың дамуын анықтайтын басты құрал болып табылады және басты назар инфляцияға қарсы күреске аударылуы тиіс. Мемлекеттік реттеу ақша массасын бақылаумен шектелуі қажет. Бұған ұлттық банктің кредиттік құралдары арқылы қол жеткізуге болады. Ақша ұсынысының өзгерістері баға динамикасы мен ұлттық табысқа тікелей сәйкес болуы керек.
Мемлекет пен экономиканың өзара қатынастарының марксистік моделінде мемлекеттің экономикалық қызметі өндіріс пен тұтынуды қоғамдық ұйымдастырудың тарихи формасының мазмұны ретінде қарастырылады және қоғамдық меншік экономикалық жүйедегі бірден-бір үстем сектор болып танылады. Бұл жүйенің негізі болып табылатын өндірістің құрал-жабдықтарына мемлекеттік меншік экономикалық процестерді бір орталықтан реттеу қажеттілігін ұйғарады. Аталған жүйенің артықшылығына, теория жүзінде болса да, ресурстарды тұрақты түрде бақылау және басқару арқылы толық жұмыспен қамтуға қол жеткізу жатады.
Маркстік моделдің басты белгілері:
өндіріс құрал-жабдықтарына қоғамдық (мемлекеттік) меншік;
өндіріс және тұтыну арасындағы экономикалық байланыстар, салалар, өңірлер арасындағы пропорциялардың жоспарлы болуы. Қоғамдық болмыс сфераларының барлығы жоспарға бағынады;
өндірілген өнім бағалары бір орталықтан, қатаң түрде белгіленеді, сондықтан сұраныс пен ұсыныс жағдайлары есепке алынбайды;
бәсеке экономикалық күрестің антогонистік формасы ретінде социалистік жарыспен алмастырылады, ал ол болса ешқандай материалдық ынталандыру көздері қарастырылмағандықтан формальді әрекет ретінде қала береді.
Мұндай жағдайларда мемлекет «түгел қамтитын» рөл атқарады. Ол, жоспар арқылы бүкіл экономикалық (және экономикалық емес те) үдерістерді реттеп отырады да рынокты жаншып, оның құралдарына тек қана формалды, тіпті жағымсыз сипат беруге ұмтылады. Ал, жоспар болса саяси мақсаттарға қызмет етуі тиіс. Сондықтан субъектілердің экономикалық талғауын реттеудің саяси механизмдері шаруашылық бастамашылдығын жасанды түрде алмастырады.
Өмірдің өзі көрсеткеніндей мемлекет пен экономиканың өзара қатынастарын реттеудің марксистік моделі қолда бар шектеулі ресурстарды тиімді бөлу және пайдалану ісінде толық қабілетсіздігін танытты.
Мемлекеттік реттеудің методологиялық негізін ұзақ мерзімді болжамдар мен әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламалары құрайды. Солардың ішінде мемлекеттік реттеудің объектісі болуы тиіс басым стратегиялық мәселелер баршылық. Олардың негізгілерін атап көрсетейік:
Экономиканы дамытудың жаңа концепциясы адам факторын алдыңғы қатарға шығарады. Адами әлеуетті қалыптастыру ұзақ мерзімді стратегия болып табылады. «Адами дамытуды қаржыландыру ұзақ мерзімді инвестициялардың ең тиімдісі екендігін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Бұл стратегияны жүзеге асыру Қазақстанның демографиялық дамуымен тікелей байланысты. ҚР Президентінің 2015 жылға қарай Қазақстан халқының санын 20 миллион адамға жеткізу туралы бастамасы адам факторының ұлттық экономиканы дамытудың негізгі ұстанымдарының біріне айналғандығының айғағы болып табылады.
Экономикалық өсу – ол ғылыми-техникалық прогресс, инновациялар (жаңалықтар), өндірістің негізгі факторларының ғылыми сыйымдылығын арттыру. Дамыған елдердегі жаңа технологияларға енгізілген жаңалықтар үлесіне ішкі жиынтық өнім (і. ж. ө.) өсімінің 70 тен 85% дейінгісі тиетін көрінеді. XXI ғасыр ғылым мен жоғары технологиялардың, қатаң халықаралық технологиялық бәсекелестік ғасыры болмақ. Әлемдік рыноктағы ғылыми сыйымды өнімдегі өнеркәсібі дамыған жеті елдің үлесі 80-90% болып отыр және сол өнімдердің экспорты да өсіп өркендеген мемлекеттердің құзырында қалған жайы бар. Ал, Қазақстанның ғылымды қажетсінетін өнімдегі үлесі жоққа тән. Еліміздің индустриялық инновациялық даму стратегиясына сәйкес, сондай-ақ өндірістік және шикізаттық базасы мен кәсіби деңгейі өсу үстіндегі кадрлардың болуын ескере отырып, әлемдік деңгейдегі, яғни бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіру біз үшін де жақын болашақтың ісі болуы тиіс.
Өндіргіш күштерді орналастыру. Мұның өзі ұзақ мерзімге арналған мемлекеттік реттеуді қалайтын стратегиялық мәселелердің ең маңызды дегендерінің бірі болып табылады. Аумақтық-шаруашылық үдерістерді реттеудің маңызды құралына өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың мақсатты бағдарламалары жатады. Өңірлерді (аймақтарды) дамыту бағдарламалары орталыққа проблемалық аумақтар мәселесіне арнайы жобалар жасауға көмектеседі де ағымдағы міндеттерді стратегиялық мақсаттар аясында қарастыруға мүмкіндік береді.
Экологиялық фактор-өңірлік және стратегиялық экономикалық шешімдер қабылдау үдерісінің маңыздыларының бірінен саналады. Әлемнің көптеген елдерінде экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздікпен қатар қойылып, стратегиялық мәнге ие болып отыр. Ресурстық әлеуетті тиімді пайдалану үшін экономикалық дамудың ресурс сақтаушы типіне көшу қажеттілігі туындайды. Қазақстанның қуатты ресурстық әлеуеті өсу үстіндегі экономиканы мейлінше тұрақтандырудың кепілі болып табылады. Экономикалық дамудың жаңа стратегиясы Қазақстанды дамушы мемлекеттер қатарынан дамыған мемлекеттер қатарына қосудың жасампаз жобасы екендігіне мемлекеттің қазіргі ұстанымдары мен шаралары кепіл бола алады.
Сонымен, экономиканы мемлекеттік реттеу объектілеріне ұлттық экономиканың тиімді қызметі үшін мемлекеттің бүкіл реттеуші іс-әрекеті бағытталған сфералар, салалар, өңірлер, әлеуметтік-экономикалық процестер жатады.
Мемлекет ықпалында болатын негізгі объектілер мыналар:
Ұлттық шаруашылықтың салалық, өңірлік, ұдайы өндірістік және әлеуметтік құрылымдары;
Экономикалық цикл;
Жұмыспен қамту;
Өмір сүру деңгейі;
Білім беру және кадрларды даярлау;
Ақша айналымы;
Ғылыми-зерттеу жұмыстары және инвестициялар;
Төлем балансы;
Әлеуметтік сфера, еңбек қатынастары, халықты әлеуметтік қолдау механизмі;
Қоршаған орта;
Бағалар, антиинфляциялық үдерістер;
Экономиканың мемлекеттік секторы;
Қаржы ресурстары және бюджетаралық қатынастар;
Мемлекетсіздендіру, жекешелендіру, демонополизациялау;
Экономиканың әртүрлі салаларындағы меншік формалары;
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттер және т.б.
Қазақстанда рынокқа өту кезінде де, қазір де толыққанды, тиімді меншік иелерін қалыптастыру міндеті күн тәртібінен алынған емес, сондықтан меншік құрылымы, мемлекетсіздендіру, демонополизациялау сияқты мемлекеттік реттеу объектілері ешқашан да мемлекеттің жіті назарынан тыс қалмауы тиіс.
Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот органдары экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері болып табылады.
Қ.Р. жағдайында бұл: қос палаталы Парламент, Үкімет, Қазақстан Республикасы Президенті, Қ.Р. Конституциялық Кеңесі. Мемлекеттік реттеу субъектілеріне, сондай-ақ биліктің өңірлік органдары да жатады.
2 дәріс. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің экономикалық әдістері мен құралдары.
Мемлекеттің экономикалық үдерістерге әсері рыноктық өзін-өзі реттеуді мемлекеттік реттегіштермен үйлестіре қолдану арқылы жүзеге асады.Экономиканы мемлекеттік реттеу барысында жалпы, жекеленген және арнайы әдістер қолданылады.Жалпы әдістер қатарына, мұны реттеу методологиясы деуге де болады, таным әдістері, жүйелілік әдісі, қоғамдық ұдайы өндіріс теориясы т.б. кіреді.Макроэкономикалық процестерді зерттеу методологиясы, әлеуметтік-экономикалық құбылыстардағы қайсыбір оқиғалардың дамуын болжау сандық және сапалық сараптау әдістеріне, сондай-ақ жүйеленген кешенді тәсілдерге негізделеді.
Методологияны қолдану арқылы туындайтын қорытындылардың ғылыми негізділігінің қажетті алғышарты объективті экономикалық заңдарды және олардың әрекет ету механизмін терең түсінуде ғана емес, сонымен бірге олардың шынайылығын практика жүзінде тексеру болса керек.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің жекелеген әдістеріне статистикалық, экономикалық-математикалық т.б. әдістер жатады.
Көптүрлі статистикалық әдістердің ішінде реттеу ісіне қолдануға қолайлы келесі әдістерді атап көрсетуге болады;
Олар:
Экстраполяция әдісі;
Экономикалық топтастыру әдісі;
Индекстік әдіс;
Бюджеттік әдіс.
Экстраполяция әдісі негізінен бастапқы болжамдарды, бағдарламаларды басты бағыттар жобасын талдап жасау кезінде қолдануға қолайлы. Бұл әдістің дәлдігі қолдану кезеңі кеміген сайын арта түседі.
Экономикалық топтастыру әдісі мемлекеттік реттеуде кеңінен пайдаланылады. Топтастыру әдісін қолдану нәтижесінде өзінің құрамы бойынша күрделі жиынтықтарды қайсыбір біртекті белгісі бойынша топтарға бөліп қарастыруға мүмкіндіктер туғызады. Сараптау, ең алдымен ортақ белгі бойынша топтастырылған құрылымдық, динамикалық және құрылымдық-динамикалық топтастыру көмегімен жүзеге асырылады. Айталық, халықтың өмір сүру деңгейін сипаттау үшін жан басына шаққандағы ақшалай табысы, жан басына шаққандағы күнкөріс минимумы, бір мың адамға шаққандағы аурухана төсектері т.б. алынады.
Бюджеттік әдіс мемлекеттік статистикалық органдар жүргізетін халықтың өмір сүру деңгейін статистикалық бақылау әдісі болып табылады. Зерттеу материалдары тұрғындарды материалдық әл-ауқаттылығы, тұтынуы, ақшалай шығындары бойынша негіздік рөлін атқарады. Олар әртүрлі құрамдағы отбасылардың тұтыну шығындары құрылымын сипаттау үшін маңызды ақпарат көзі бола отырып, тұрғындарды қолда бар ресурстарының деңгейі бойынша жіктеуге мүмкіндік береді, сондай-ақ үй шаруашылығындағы тұтынушылық сұраныс динамикасы өзгерістерін анықтауға көмектеседі. Үй шаруашылығы бюджеттерін зерттеу материалдары тұтынушылық бағалар индексін, ұлттық табысты, халықтың нақты табыстарын есептеуде кеңінен қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің барлық формаларында ерекше рөл атқаратын арнайы әдістерге баланстық, мақсатты-бағдарламалы және нормативтік әдістер жатады.
Рыноктық қатынастарға өткен кездің өзінде де баланстық әдістер экономикалық дамудың, рыноктық тепе-теңдікке жетудің қажетті сапалық сипатының көрсеткіші болып қала береді. Балансталған экономика жағдайында жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс негізгі өндірістік қорлар мен жұмысшы күші, материалдық-заттық және қаржылық ағындар арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізіледі.
Егер жоспарлы экономикада баланстық әдіс халық шаруашылығы пропорцияларын анықтаудың ең маңызды әдісі болса, рыноктық экономика субъектілеріне өндіріс, жеткізу, тұтыну шектері т.б. көрсеткіштер бойынша ешкім де тапсырма бермейді.
Дегенмен, қазіргі кезде де баланстық мәселелердің мазмұны өзгере қойған жоқ. Тек олардың механизмдері және нақты шешу әдістері ғана өзгерістерге ұшырады. Айталық, материалдық баланстардың функциялары өзгеріп, олар тауар рыногындағы тепе-теңдікті сараптау және болжау құралына айналды.
Ал, еңбек ресурстары балансы болса жұмыссыздық және еңбек рыногын болжау құралы болып отырған жайы бар.
Бүгінгі жағдайларда салааралық баланстардың мәліметтері экономиканың салалық құрылымы туралы болжамдарды талдап жасауға көмектесетіндігі айшықтала түсуде.
Бұл баланстар, мысалы экономиканың қуат көздерінің немесе қуат көздеріне бағаның өзгеруіне тәуелділігі сияқты жекелеген факторлардың рөлін анықтайды. Рыноктық жағдайларда өнімнің шектеулі тізбесі бойынша материалдық баланстарды талдап жасау да қажетті шаралар қатарына жатады. Мысалы, мұнай өнімдерінің қандай бөлігін экспортқа, қанша бөлігін ішкі қажеттіліктерге пайдалану керектігін анықтайтын баланстардың маңыздылығы дәлелдеуді қажетсінбейді.
Құндық және қаржылық баланстардың да өзектілігі даусыз ақиқатқа айналып отыр.
Мақсатқа бағдарланған әдіс арнайы тәсілдерді талап ететін нақты проблеманың шешімін табу үшін қолданылады. Бұл әдіс негізделген проблеманы шешуге жан-жақты және кешенді тәсілдерді пайдалануға жол ашады.
Нормативтік әдісті жеке, дербес, сонымен бірге басқа әдістер жиынтығында қолданады. Нормативтік әдіс әртүрлі баланстарды талдап жасау кезінде ресурстар қажеттілігі мен оларды табу мүмкіндіктерін қарастыруда пайдаланылады. Мысалы, айналмалы жабдықтар мен қаражаттар, амортизациялық төлемдер нормативтері мен нормаларын анықтауда аталған әдістің мүмкіншіліктері мейлінше пайдаланылады. Норма дегеніміздің өзі белгілі бір сапалық деңгейдегі өнімнің бірлігін өндіру үшін ресурстардың қоғамдық қажетті шығынын анықтайтын ғылыми негізделген мөлшер (шама) екендігі белгілі.
Рыноктық экономика жағдайында нормативтік әдісті қолдану техникалық-экономикалық нормалар мен нормативтер жүйесін жасаудан экономикалық, әлеуметтік, экологиялық нормативтерді негіздеуге бағытталып отыр.
Экономикалық нормативтер жалпы экономикалық дамуды, сондай-ақ жекелеген әлеуметтік-экономикалық процестерді реттегіш болып табылады. Олардың қатарына мыналар жатады:
Мүлікке, табысқа, тауарлар мен қызмет көрсетулерге салықтар, кедендік баждар т.б. түріндегі нормативтер;
Трансферттер, субсидиялар, бюджетке төлемдер сияқты қаржылық нормативтер;
Міндетті резервтік нормативтер, есептік қойылым-мөлшерлеме сияқты банктік нормативтер, т.б.
Мемлекеттік реттеу әдістерінің басқаша жіктелуі әлеуметтік-экономикалық процестерге әртүрлі шаралардың ықпалы шеңберінде анықталады. Бұл жағдайда мемлекет экономикаға тікелей және жанама әсер ету әдістерін (шараларын) қолданады.
Мемлекеттің экономикаға тікелей әсер ету әдістеріне келесі шаралар жиынтығын жатқызуға болады. Олар:
Экономика дамуының стратегиялық мақсаттарын анықтау және оларды индикативтік жоспарларда, мақсатты бағдарламаларда көрсету;
Мемлекеттік тапсырыстар және белгілі бір өнім түрлерін жеткізуге, жұмыстарды атқаруға, қызмет көрсетуге келісім-шарттар жасау:
Бағдарламаларға, тапсырыстарға және келісім-шарттарға мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру;
Технологиялар және өнімдердің сапасы мен сертификациясына нормативтік талаптар;
Құқықтық және әкімшілік шектеулер және белгілі бір өнімдерді шығаруға тыйым салу және т.б.;
Тауарлардың экспорты және импорты бойынша операцияларды лицензиялау, яғни сыртқы сауда операцияларын қадағалау.
Экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің жаңаша әдістері негізінен тауар-ақша тетіктеріне сүйенеді де рыноктық шаруашылықтағы «ойын ережелерін» шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық мүдделеріне әсер ету арқылы жүзеге асырады. Оларға мыналар жатады:
Салық салу, салықтың деңгейі және салықтық жеңілдіктер жүйесі;
Бағаларды реттеу, олардың деңгейлері мен арақатынастарын анықтау;
Ресурстар үшін төлемдер, кредит үшін пайыздық қойылымдар және кредиттік жеңілдіктер;
Экспорт және импортты кедендік реттеу, валюта бағамдары және валюта айырбастау шарттары.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей әдістері қосымша материалдық ынталандыруды немесе қаржылық шығын шығару талаптарымен байланысты емес, олар мемлекеттік биліктің беделі мен күшіне негізделеді. Ал, жанама реттеуші әдістерді қолдану сферасы рыноктық экономика дамыған сайын кеңейе береді де үдемелі ұдайы өндіріс процестеріне мемлекеттің тікелей араласуы мүмкіндіктерін шектей түсетін болады.
Тікелей және жанама әсер ету әдістері көбінесе өзара «кірігіп» қолданылатындықтан оларды пайдалану шектері де шартты сипатта болады. Өтпелі экономиканың аралас экономикаға жалғасуы жағдайында әкімшілік және экономикалық әдістердің арақатысы ғана өзгермейді, сонымен бірге нақты әдістердің міндеттері мен мазмұны да өзгерістерге ұшырайды.
Экономикасы дамыған елдерде реттеудің жоспарлы құралдары дамудың стратегиялық мақсаттарын анықтауда, басым мәселелерді ерекшелеуде едәуір рөл атқарады. Сондықтан, нақты экономикалық іс-әрекетті қалыптастырушы жоспарлы реттегіштердің де, сондай-ақ көптеген өндірушілер мен тұтынушылардың өзара іс-қимылдарының нәтижесі ретінде объективті түрде қызмет атқаратын рыноктық реттегіштердің де экономикаға мемлекеттік әсер етуші маңызды құралдар екендігінде ешқандай күмән жоқ. Мәселе, мемлекеттік реттеудің методологиясын, әдістерін мейлінше шығармашылықпен қолданып, олардың экономикаға оңды әсерін арттыра түсуде болса керек.
Экономикаға мемлекеттік әсер етудің қуатты құралдарының қатарында бюджеттік реттеуді ерекше атау қажет. Мемлекеттік бюджет жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеудің дербес институты болып табылады.
Мемлекеттік бюджет – бұл белгілі бір мерзімге мемлекеттің кірістері мен шығыстары көрсетіліп, заңнамалық түрде бекітілетін негізгі қаржылық құжаты.
Бюджет терминін «ақшалы қалта», ақшаны салатын, сақтайтын, алатын әмиян деп қарапайым анықтаудың ішкі мәніне үңілсек, онда бұл түсініктің күрделі, көпқырлы екендігіне көз жеткізуге болады. Бір жағынан бұл мемлекет болсын, аумақ, ұйым, отбасы болсын кез келген экономикалық субъектінің қолында бар қаржылық ресурстардың жиынтығы. Екінші жағынан бюджет – бұл экономикалық субъектінің кірістері мен шығыстарының арақатынасы, оның ақшалай қаражатының балансы, тепе-теңдігі. Үшінші жағынан бюджет ақша қаражатын иемденушінің қаржылық әрекеті мен саясатын анықтап, оның кірістер мен шығыстарды теңдестіру, қаржылық ресурстарды бөлу және жұмсау іскерлігін көрсетеді.
Мемлекеттік бюджет бір жыл ішіндегі немесе басқа бюджеттік кезеңдегі алынатын және жұмсалатын мемлекеттік ақша қаражатын жинақтауды ғана білдірмейді, сонымен бірге ол қаржы ресурстары мен ақша ағындарын бақылауда ұстап, әлеуметтік-экономикалық үдерістерге толықтай әсер етеді. Инфляция, мемлекеттік қарыз, әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар, бюджеттік ұйымдарды қаржыландыру, әлеуметтік жәрдемақылар мен төлемдер мемлекеттік бюджетпен байланысты және оған тәуелді.
Мемлекеттік реттеу формасы ретінде бюджеттеуге мыналар кіреді:
мемлекеттің ақшалай кірісінің көлемдері мен құрылымын, бюджеттік кезең ішіндегі кіріс көздерін айқындау;
құрылымы мен көлемін қалыптастыру және бюджеттік кезең ішіндегі мемлекеттік шығындардың бағытын анықтау;
бюджеттік кезең ішіндегі мемлекеттің ақшалай кірістері мен шығыстарының белгілі бір деңгейдегі теңдестірілуіне қол жеткізу;
мемлекеттің ақшалай қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын көрсету және оларды кепілдендіру (мемлекеттік бюджеттің қорғалған баптары)
бюджетті мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарымен үйлестіру;
мемлекеттік резервтер жасау, ішкі және сыртқы мемлекеттік қарыздарды реттеу.
Сонымен, формальды түрде заңнамалық бекітілген мемлекеттік кірістер мен шығыстар жазбасы іс жүзінде экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржылық негізі болып табылады.
Орталықтандырылған экономикада бюджет мемлекеттің экономикалық жоспарына тәуелді және ешқандай маңызды дербестігі жоқ болатын. Бұл тәжірибе жоспарлы экономикада басты рөл материалдық-заттай факторларға беріліп, қаржылық фактор екінші рөлдерде қалған уақыттарға тән еді.
Рыноктық экономикасы бар елдерде мемлекеттік бюджетті қалыптастыруға, бекітуге, атқаруға үлкен мән беріледі. Мемлекеттік деңгейдегі бюджеттер қаржылық жоспарлаудың жетекші, анықтаушы формасы болып табылады. Ал, мұның өзі рыноктық экономика жағдайында орталықтандырылған мемлекеттік жоспарлауға орын жоқ деген қағиданы терістейді. Рыноктық экономикалы елдерде бюджеттік-қаржылық жоспарлау, шаруашылықты дәстүрлі жоспарлы жүйе бойынша жүргізетін елдермен салыстырғанда ангағұрлым жақсы жолға қойылған.
Дамыған елдерде мемлекеттік бюджетті қабылдауда демократиялық процедуралар қатаң сақталады. Парламенттер және олардың комиссиялары бюджеттің әрбір бабына дейін тиянақты дәлдейді, өзгерістер мен қосымшалар енгізеді.
Мемлекеттің фискалдық саясатымен оның монетарлық саясаты тығыз байланысты. Егер фискалдық саясаттың жаратылысының мәні қаржылық-бюджеттік болса, онда монетарлық саясат мемлекеттің ақша саясаты, немесе дәлірек айтсақ мемлекеттің ақша массасына әсер ету саясаты деуге әбден болады. Сонымен, монетарлық саясат – бұл тікелей мемлекеттік әсермен немесе ұлттық банк арқылы елдегі ақша массасы мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Монетарлық саясат ақшаға да, бағаға да ықпал ету арқылы ақша жүйесі мен ақша айналымы қызметін қамтамасыздандырады.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында Қазақстанда жүргізілген рыноктық реформалардың бірінші кезеңін мамандар монетарлық деп атады. Ол уақытта жүргізілген саясат белгілі бір мағынада монетарлық болғаны шындық, өйткені ол саясат бостан (либералды) бағаға, айналымдағы ақша массасын реттеуге, екі деңгейлі банк жүйесіне өтуге негізделді. Бірақ реформаторлардың орталықтандырылған жоспарлауды, басқарудың ұйымдық құрылымдарын, меншіктің формалары мен қатынастарын жаңғырту бойынша іс-әрекеттері сол кезеңдегі жүргізілген саясатты таза монетарлық саясат шектерінен алысқа, автократтық либерализм (бас басына еркінау) аймағына алып кеткен болатын.
Монетарлық саясаттың мұраты фискалдық саясат сияқты шаруашылық жүйесі қызметін тұрақтандыру, орнықтылығы мен тиімділігін арттыру, дағдарысты еңсеру, жұмыспен қамту мен экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады.
Дегенмен, фискалдық саясат бюджет және салықтармен байланысты антициклдық сипатта әрекет ететін болса, монетарлық саясат ақша айналымы мен ақша массасын тұрақтандыруға және бағаларды, табыстарды, жалақыны реттеуге бағдарланған. Олай болса монетарлық саясат міндеттерінің де өзіндік сипаты бар. Бұл – бағалар деңгейін тұрақтандыру, инфляцияны жаныштау, ұлттық валютаның ішкі және сыртқы рыноктардағы сатып алу қабілеттілігі мен бағамын қолдау, орнықты ақша айналымын қамтамасыз ету, банктік жүйе арқылы ақша массасын, ақшаға сұраныс пен ұсынысты реттеу.
Макроэкономикалық ақша саясаты өзінің монетарлық формасында ең алдымен ақша массасына әсер етуді білдіреді. Егер мемлекет ақша массасын қысқартса, эмиссияны шектесе, кредитке ақша алудың жоғары пайыздық қойылымын ұстап тұрса ақша саясаты қатаң деп саналады. Және керісінше, егер мемлекет ақша массасының көбеюіне ықпал етсе немесе ең ақыры кедергі келтірмесе, жаңа ақша шығаруға тыйым салмаса және кредиттерді арзандатса, онда ақша саясаты жұмсақ, жайлы деп аталады. Өзінің эмиссиялық саясатын мемлекет негізінен ұлттық банк арқылы жүргізеді.
Мемлекеттік монетарлық саясаттың құрамдас бөлігі және сонымен бірге құралы ретінде қайта қаржыландыру саясаты, ашық рыноктағы операциялар, резервтеу, өтімділікті қамтамасыз ету істері танылады. Бүкіл осы құралдардың жиыны айналымдағы ақша массасын және жекелеген ақша агрегаттарын реттеуге мүмкіндіктер туындатып рыноктық бағалар динамикасына, инфляция деңгейіне, өндірушілер мен тұтынушылардың тауар-ақша қатынастарына, рыноктық айырбасқа, рынок субъектілерінің табысы мен шығынына жанама ықпал етеді.
Қайта қаржыландыру саясаты, оны басқаша есеп саясаты деп те атайды, ұлттық банктің пайыздық қойылым арқылы кредиттік ресурстар көлеміне және, тиісінше айналымдағы ақша массасына әсері бар пайыздық саясат болып табылады. Ұлттық банк пайыздың есептік қойылымын тағайындайды да соған сәйкес коммерциялық банктердің вексельдерін қайта есептейді және оларға кредиттер береді. Кеңейтілген мағынада айтатын болсақ коммерциялық банктер ұлттық банктен кредиттік ақшаны сатып алады да оны өздерінің қарыз алушыларына қайта сатады, яғни қайта қаржыландыруды жүзеге асырады. Мұның өзі ұлттық банк қаржы рыногындағы кредиттік ақша бағасына ықпал ете алады деген сөз. Бағаны жоғарылату, өзінің есептік қойылымын арттыру арқылы ұлттық банк кредитке сұранысты кідіртеді және айналымдағы ақша массасын қысқартады, ал есептік қойылымды төмендету негізінде ақша массасының көбеюіне ықпал етеді.
Қайта қаржыландыру саясаты пайыздық қойылымдарды, пайыздық саясатты реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады және мұны тек қана ұлттық және коммерциялық банктер ғана емес, пайызға ақша беретін кез келген кредитор жүргізе алады. Бірақ бұл мемлекеттік монетарлық саясат шектерінен шығып кету болып саналады.
Ұлттық банк ақша массасын және ақша айналымын мемлекеттік бағалы қағаздарды сатушы, сатып алушы ретінде ашық рыноктағы операциялар арқылы реттеуге мүмкіндік алады. Облигациялар, қазынашылық міндеттемелер түріндегі бағалы қағаздар эмиссиясының өзі мемлекеттік монетарлық саясат актісі ретінде қарастырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздардың сату-сатып алуын ашық рынокта ұйымдастыра отырып, ұлттық банк белгілі бір ақша саясатын жүргізеді. Бағалы қағаздарды сату арқылы ұлттық банк айналымдағы ақшаны алып, ақша массасын кемітеді, ал ашық рынокта бағалы қағаздарды сатып алу арқылы ақша массасын көбейтіп, нәтижесінде қосымша эмиссияны жүзеге асырғандай болады.
Мемлекет ұлттық банк арқылы резервтеу саясатын жүргізе отырып, ақша массасы шамасына тиімді әсер ете алады. Ұлттық банк коммерциялық банктерге өз активтерінің белгілі бір бөлігін пайызсыз резерв түрінде ұлттық банкте сақтауға міндеттейді. Мұндай резервтердің нормасы жоғарылаған сайын коммерциялық банктердің өз қаражаттарымен еркін операциялар жүргізу мүмкіндіктері кемиді, яғни ақша массасы азаяды. Резервтеу нормасының кемуі айналымдағы ақша массасының көбеюіне әкеледі.
Коммерциялық банктердің ақша ұсынысы ұлттық банк шығаратын ақшаның қолда бар көлеміне тәуелді. Сондықтан ұлттық банк, ол арқылы мемлекет коммерциялық банктердің ақша ұсынысын реттеу мүмкіндігіне ие болады, сөйтіп коммерциялық банктердің қарамағына берілетін ақша массасын өзгерте отырып өтімділікті қамтамасыздандыру саясатын жүзеге асырады.
3 дәріс. Жоспарлау және бағдарламалау-қоғамдық өндіріс дамуына мемлекеттік ықпалдың негізі
Рынок жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу заңнамалық-атқарушы және бақылаушы сипатындағы шаралар жүйесінен құралады. Бұл шараларды әлеуметтік-экономикалық жүйені қалыптасқан жағдайларға бейімдеу мақсатында мемлекеттің өкілетті органдары жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында экономикалық жүйені трансформациялау үдерісінде мемлекеттік реттеудің бірқатар формаларын бөліп көрсетуге болады. Жоспарлы экономикада директивтік жоспарлау басымдық танытса, рыноктық экономикаға өту кезінде мемлекеттік тапсырыстар, индикативтік жоспарлау, стратегиялық жоспарлау, бағдарламалар мен болжамдар жасау сияқты реттеу формалары алға шығып, басымдық танытады.
Енді осы аталған формаларды жекелеп қарастырайық.
Директивтік жоспарлау дегеніміз бұрыңғы КСРО және басқа да социалистік елдерде ұзақ уақыт бойы қолданылып келген экономиканы реттеу формасы.
Директивтік жоспарлау кезінде елдің экономикалық және әлеуметтік дамуы жоспары заң ретінде қабылданып халық шаруашылығының барлық буындары үшін атқарылуы міндетті болады. Бұл уақытта мемлекеттің қызметі негізінен материалдық ағындар мен пропорцияларды жоспарлауға, материалдық ресурстарды бөлуге, өндіріс пен тұтынуды әкімшілік басқаруға бейімделеді. Директивтік жоспарда анықтаушы рөлді өзара байланыстырылған директивтік тапсырмаларды кәсіпорындар арасында бөлу (әдетте бес жылдық), оларды материалдық, еңбек және қаржы ресурстарымен жабдықтау және өткізу шаралары атқарады. Мемлекеттік жоспарлау комитеті дайындайтын жоспар көбінесе экономикалық емес, өндірістік-техникалық сипатта болады. Әдетте өндіріс көлемі және өнімді бөлу натуралдық көрсеткіштер (метр, тонна, бірліктер, т.с.с.) арқылы белгіленеді. Жоспардың өзі қолда бар өндірістік қуаттар негізінде жасалатындықтан жалпыэкономикалық көрсеткіштер жоспарды «әрлеуге» ғана қолданылады. Макроэкономикалық жоспарлау техникалық нормативтер және материалдық баланстар негізінде жүзеге асырылады да құндық, қаржылық баланстар көмекші, қосымша рөл атқарады. Мұндай жоспарлау кезең сайын күрделене түсу үстіндегі экономиканың объективті таланттарына сәйкестігін жоғалта бастайды. Реттеудің осындай формасындағы экономика үнемі тапшылық экономикасы болып қала береді.
Мемлекеттік тапсырыстар жаппай директивтік жоспарлаудан шектеулі жоспарлауға көшуді енгізді және рыноктық жаңғыртулардың басталуы нәтижесінде шаруашылық өмірге қайта енді.
«Мемлекеттік тапсырыс» өткен ғасырдың 20-шы жылдары шетелдерде және кеңестік экономикада қолданылған болатын. Бұл ұғымның отандық практикада қайта жаңғыруы 1989-1990 ж.ж. тұстас келді. Мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыру тәртібі ережелерінде ол қоғамның бірінші кезектегі қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында кәсіпорындар жоспарына енгізілуі тиіс деп көрсетілді.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік тапсырыстың мейлінше дамыған елі болып АҚШ есептеледі. Шаруашылық жүргізудің осы формасы арқылы АҚШ-та өнеркәсіптің электрондық, аэрокосмостық, атомдық және т.б. салалары пайда болып, дами бастады.
Мемлекеттік тапсырыс-рыноктық экономиканы реттеудің маңызды құралдарының бірі. Мұнда мемлекет өнімдерге, жұмыстарға және қызмет көрсетулерге тікелей тапсырыс беруші ретінде көрінеді.
Мемлекеттік тапсырыстың отандық тауар өндірушілерді, сондай-ақ «өсу нүктелерін» қолдаудағы рөлі өте маңызды.
Мемлекеттік тапсырыстың негізгі мақсаттары:
Мемлекеттік материалдық ресурстар резервін жасау және ұстап тұру;
Елдің қорғаныс қабілеттілігі қауіпсіздігін қажетті деңгейде ұстау;
Елдің халықаралық экономикалық міндеттемелерін орындау үшін экспорттық өнімдер жеткізуді қамтамасыз ету;
Мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру.
Мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз ету мақсатында тауар жеткізілімдерін ұйымдастыру үшін Қазақстан үкіметі мемлекеттік тапсырыс берушілер тізімін бекітеді.
Мемлекеттік тапсырыс берушінің негізгі функцияларының бірі өнім жеткізушілерді таңдау, яғни мемлекеттік тапсырысты жеткізушілер арасында орналастыру болып табылады. Ережелерге сәйкес мемлекеттік тапсырыс бәсекелік негізінде жүзеге асырылады. Ашық бәсекеде жеңіске жеткен өнімді (жұмысты, қызмет көрсетуді) жеткізушімен (атқарушымен) тапсырыс беруші мемлекеттік келісім-шарт жасайды.
Мемлекеттік келісім-шарт мемлекеттің қажеттіліктері үшін өнім жеткізуші мен мемлекеттік тапсырыс берушінің құқықтары мен міндеттерін анықтайтын негізгі құжат болып табылады. Мемлекеттік келісім-шартта мыналар көрсетіледі:
Өнім (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізу көлемі, тізбесі және үлес салмағы;
Өнім (жұмыс, қызмет көрсету) сапасына қойылатын талаптар;
Өнімді жеткізу мерзімі;
Тауар бағалары және оларды өзгерту шарттары;
Жеткізушіге берілетін мемлекеттік келісім-шартты атқару үшін қажетті қаржылық ресурстардың көлемі.
Индикативтік жоспарлау рыноктық экономиканы мемлекеттік реттеу формасы болып табылады. Директивтік жоспарлау жағдайында ел экономикасын дамыту жоспары заң күшіне еніп экономиканың барлық буындары үшін міндетті болса, индикативтік жоспарлауға ұлттық шаруашылық-дамуына бағдар, бағыт беру және соған жұмылдыру тән болып келеді. Бұл жағдайда жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер жалпыұлттық мүдделерге сай жоспарлар мен жобаларды атқаруға ұсыныстар мен кепілдіктер алады.
Индикативтік жоспарлау – экономиканы басқарудың мемлекеттік және мемлекеттік емес шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мүдделері мен іс-әрекетін үйлестіруші механизм болып табылады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің аталмыш формасы әлеуметтік-экономикалық дамудың көрсеткіштер (индикаторлар) жүйесін талдап жасауға негізделіп, мемлекеттік реттеуді рыноктың өзін-өзі реттеу қызметімен ұштастырып, байланыстырады. Индикативтік жоспарлауда жалпыұлттық басымдықтар жүйесі анықталып, зерделенеді.
Индикативтік жоспарлаудың ерекшелігі жекеменшік сектор өніміне сұранысты ынталандыру немесе шектеу негізінде ықпал ету арқылы реттеуде көрінеді.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың индикаторы ретінде экономиканың динамикасы, құрылымы және тиімділігі, қаржы, ақша айналымы, бағалы қағаздар мен тауар рыногы, бағалар қозғалысы, жұмыспен қамту, халықтың өмір сүру деңгейі т.с.с. көрсеткіштер пайдаланылады.
Стратегиялық жоспарлаудың мемлекеттік реттеу формасы ретіндегі мәні ұлттық экономика дамуының басты басымдықтарын сараптау негізінде таңдау болып табылады.
Таңдалған басымдықтарды жүзеге асыру жөніндегі жетекші рөлді мемлекеттің өзі атқарады. Стратегиялық жоспарлаудың көмегімен қоғамның алдағы даму бағыттары айқындалады.
«Қазақстан 2030» даму стратегиясы бойынша ол, әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне интеграцияланған, әлеуметтік бағдарланған рыноктық экономикасы бар құқықтық мемлекет қалыптастыру екендігі белгілі. Бұл стратегияның жетекші критериі ағымдағы пайда көздері емес, тиімді стратегиялық даму мүмкіндіктерін толық пайдалану болып табылады.
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуын анықтайтын ең маңызды басымдықтардың қатарына мыналар жатады:
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
Ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның нығаюы;
Шетелдік инвестициялар мен ішкі жинақтар жоғары деңгейлі ашық рыноктық экономикаға негізделген экономикалық өсу;
Қазақстан азаматтарының жоғары әлеуметтік деңгейін (денсаулық, білім беру және әл-ауқаттылық) қамтамасыз ету;
Энергетикалық ресурстармен қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату;
Инфрақұрылымды, әсіресе көлік пен байланысты дамыту;
Мемлекеттік органдар қызметінің кәсібилігін арттыру.
Бағдарламада елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсатқа сай кешенді бағдар-бағыттары көрсетіледі. Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді перспективасы келесі көрсеткіштерді қамтуы тиіс:
Қазақстанның өткен кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дамуы қорытындыларын сараптау;
Қазақстанның орта мерзімді перспективада әлеуметтік-экономикалық дамуы бағдарламасының концепциясы;
Макроэкономикалық саясат;
Институционалдық жаңғыртулар;
Инвестициялық және құрылымдық саясат;
Аграрлық саясат;
Экологиялық саясат;
Әлеуметтік саясат;
Өңірлік саясат;
Сыртқы экономикалық саясат;
Орта мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік мақсатты бағдарламалар тізбесі, атқаруға қабылданған мақсатты бағдарламалардың негізгі міндеттері, атқарылу мерзімдері, бекітілген уақыты және мемлекеттік тапсырыс берушілер.
Мақсатты бағдарламаларды қолдану ресурстарды шоғырландыруды, түпкі нәтижелер мен қажеттіліктерге жетуді қамтамасыз етеді.
Бағдарлама ұдайы өндіріс процесіне әсер етудің салыстырмалы қатаң формасы болып табылады, сондықтан реттеудің бұл формасы мемлекеттік реттеудің басқа формалары қажетті нәтижелер бермеген жағдайларда қолданылады.
Қазақстандық жағдайларда өңірлік даму бағдарламаларын талдап жасау ерекше өзекті болып табылады. Сондықтан ҚР үкіметі өңірлік әкімдіктермен бірлесе отырып келесі мәселелерді шешеді:
Өңірлік дағдарыстық жағдайларды жою үшін нұсқаулық ұсыныстарды әзірлейді және ірі салааралық мәселелерді шешу жолдарын қарастырады;
Аумақтық диспропорциялық қиыншылықтарды еңсеру және күйзелісті аймақтардың жағдайын жақсарту бойынша шаралар жүйесін белгілейді;
Ұзақ мерзімді аумақтық әлеуметтік-экономикалық даму концепциясының бөлімдерін қалыптастырады, сондай-ақ өңіраралық мақсатты бағдарламалар әзірлейді.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды формасы болжау болып табылады. Мемлекеттік болжау дегеніміз елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының қайсыбір бағыттары туралы ғылыми негізделген түсініктер жүйесі.
Әлеуметтік-экономикалық процестерді басқару ісінде болжамдардың рөлі өте маңызды. Мұның өзі едәуір қиыншылықтары бар мәселе және әсіресе қазіргі жағдайларға сәйкес күрделене түскен жайы бар. Бүгінгі таңда қоғамдық болмыстың барлық формалары және олардың өзара әрекеті шиеленісті болып отыр. Ғылымның, техниканың, әлеуметтік жағдайлардың, жалпы әлемдік шаруашылықтың өзара байланысы мен өзара тәуелділігі күшейе түсті. Сондықтан, көптеген объективті және субъективті фактордың өзара әрекетін есепке ала отырып, шын мәнінде қоғамдық дамудың элементі ретіндегі болжаудың ғылымилығы мен шынайылығына қол жеткізу өзекті мәселеге айналды.
Болжаудың негізгі функциясы рыноктық экономика жағдайында басқару шешімдерін қабылдау үшін ғылыми алғышарттарды қалыптастыру болып табылады.
Сонда ғана болжаудың мақсаты әлеуметтік-экономикалық дамудың ғылыми алғышарттарын зерделеп жасау бағытындағы іс-әрекеттер жиынтығы болмақ. Соның ішінде: 1) экономикалық даму үрдістерін ғылыми сараптау; 2) қоғамдық ұдайы өндірістің болашақтағы дамуының нұсқаларын зерделеу; 3) қабылданатын шешімдердің ықтимал салдарын бағалау; 4) басқару шешімдерін қабылдау үшін әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық даму бағыттарын негіздеу.
Болжамдар ішкі және сыртқы саяси, экономикалық, табиғи т.б. факторлардың ықтимал әсерін ескеру үшін бірнеше нұсқауларда талдап, жасалынады. Олар макроэкономикалық дамудың сандық және сапалық көрсеткіштерін, экономикалық құрылымын, ғылыми-техникалық және инновациялық дамуды, сыртқыэкономикалық қызметті, өндіріс және тұтынудың динамикасын, өмір сүру деңгейі мен сапасын, экология жағдайын, әлеуметтік құрылымды, сондай-ақ білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау мәселелерін қамтиды.
Әлеуметтік-экономикалық болжаудың әдіснамалық және әдістемелік мәселелерін үкімет жүктеген ұйымдар мен ғылыми-зерттеу мекемелері талдап, жасап ұсынады.
4 дәріс. Экономиканың мемлекеттік секторы және оның қоғамдық өндіріске әсері
Мемлекеттік сектор – бұл жергілікті және Орталық басқару органдарына тікелей, тұтастай немесе жартылай бағыныштағы шаруашылық кешенінің объектілері. Мемлекеттік сектор объектілеріне рентабельділігі төмен инфроқұрылым объектілері және инвестицияны көп қажет ететін капиталдық айналымы жай шикізат энергетика салаларының кәсіпорындары жатады.
Жұмыс жасау принциптері жеке меншіктегі кәсіпорындар принциптерінен өзгеше қызмет жасауы мемлекеттік секторды жалпы халықтық міндеттерді шешу мақсатында пайдалануға мүмкіндік береді. Мемлекеттік сектор нарық коньюктурасының нашарлауы жағдайында экономикаға жәрдем беруші негізгі құрал мұндай жағдайда мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік бағыттағы негізгі міндеттерін осы мемлекеттік сектор кәсіпорындары арқылы іске асырады, өндірістің құралдарына жол бермеуге тырысады. Мемлекеттік реттеу құралдарынан сыртқы экономикалық процестерді реттеу жатады: сыртқы байланыстарды реттейтін құралдар-тауарлар, экспорттарды ынталандыруға бағытталған шаралар: экспорттарды несиелеу, экспорттық несиелерге кепілдік беру, шет елдегі инвестицияларға кепілдік, сандық шектеулерді еңгізу немесе алып тастау, сыртқы сауда төлемдерін өзгерту және т.б. жатады. Сыртқы экономика реттеу құралдары негізінде отандық тауар өндірушілерге бағытталған протекциялық саясат іске асырылады.
Қазақстанда экономиканың мемлекеттік секторының үлесі жалпы ішкі өнімнің 20 пайызын құрайды. Бұл туралы бүгін ҚР Парламенті Мәжілісіде өткен «Мемлекеттік мүлік туралы» жаңа заң жобасының таныстырылымы барысында Экономика және бюджеттік жоспарлау вице-министрі мәлім етті. Қазақстан посткеңестік елдердің ішінде алғаш рет мемлекеттік меншікті басқаруға қатысты құқықтық базаны жүйеге келтіруге талпыныс жасап отыр. «Жүргізілген талдау дамыған елдерде мемлекеттік сектордың үлес салмағының шектеулі екендігін көрсетті. Мәселен, Еуропаның мемлекеттік кәсіпорындарында оның үлесі жалпы ішкі өнімнің 10 пайызынан (Германия) 30 пайызына дейінгі (Австрия) аралықты құрайды. Ал мұнда жұмыс күші 4 пайыздан (Ұлыбритания) 20-25 пайызға дейін (Австрия, Грекия, Франция) қамтылған. Қазақстанда экономиканың мемлекеттік секторының үлесі жалпы ішкі өнімнің 20 пайызы болып отыр. Мемлекеттік сектор 4 мың 660 мемлекеттік кәсіпорыннан, 14 мың 723 мемлекеттік мекемеден, 260 жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерден, 191 акционерлік қоғамнан, оның ішінде 6 холдингтен тұрады. Сондықтан да бұл активтерді тиімді басқару үшін жаңа ұстанымдар әзірлеп, оларды заң арқылы жүзеге асыру қажет»
2 бөлім. Ұлттық экономиканың нақты секторын мемлекеттік реттеу
5 дәріс. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу
Мемлекет шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау бойынша іс шараларды мемлекеттік және салалық бағдарламалар қабылдау және жүзеге асыру арқылы біртіндеп іске асырып жатыр, олардың мақсаты болып ұсақ жеке кәсіпкерлікті жандандыру болып табылады. Еркін кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерді белгілейтін алғашқы заңнама актілерінің бірі болып «Қазақ ССР-нда шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерліктідамыту туралы» 1990 жылдың 11 желтоқсанында қабылданған Қазақ ССР Заңы табылады. Заңға сәйкес кәсіпкерлік Қазақ ССР-нда және қолданыстағы заңнама, шаруашылық және өзге қызмет шеңберінде және өз жер және өзге мүліктері есебінен болатын қаражат және барлық қатысушылар үшін өзара пайдалы нәтиже мен табысқа қол жеткізу үшін бастамашы ретінде белгіленді. Кейін «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» ҚР Заңы 1992 жылғы 4 шілдеде қабылданды, жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау нысандары мен әдістерін белгіледі, ол мемлекеттің жеке кәсіпкерлік қызметіне қол сұғуынан бас тартуды, жеке кәсіпкерлердің еркіндігін, коммерциялық құпияны қорғауды, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың жеке кәсіпкерлер құқығын бұзуға қатысты жауапкершілігін анықтады. Жеке кәсіпкерлік азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың пайда көруге бағытталған, азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың атынан әрекет ететін және мүліктік жауапкершілік алатын бастамашы қызметі ретінде анықталды.
Бағдарламаның бірінші және екінші бағыттары бойынша негізгі сандық және сапалық нәтижелері ретінде- ЖІӨ құрылымындағы өндеуші өнеркәсібі үлесінің 12,5% - ға дейін ұлғаюы; үшінші бағыт бойынша- шикізаттық емес экспорт үлесінің экспорттың жалпы көлемінің 40%-на дейін өсуі және шикізаттық емес экспорттың көлемінің өндеуші өнеркәсіптің жиынтық өндірісінің 43%-ына дейін өсуі болады деп жоспарланған
6 дәріс. Мемлекеттің бәсекелік ортаны қалыптастыруы және антимонополиялық реттеу
Рыноктық экономика тиімді қызмет атқаруы үшін рынокқа қатысушылар: тауар өндірушілер, сатушылар, кәсіпкерлер, яғни кімде-кім өз тауарларын жеткізу мен сатуды ұсынушылар арасында бәсеке болуы шарт.
Рыноктық экономикасы бар мемлекеттер бәсекені дамытуға мүдделі. Бәсеке теориясы және оның рыноктық бағалар мен рыноктық қатынастарды реттеудегі рөлі туралы бұдан бірнеше жүз жыл бұрын классикалық саяси экономия өкілдері айтқан болатын. Еркін рыноктағы бағаларды реттеу бойынша бәсекенің рөліне байланысты Адам Смиттің пікірі белгілі. Ол бәсекені сатып алушыларды сұраныс деңгейіне сәйкес баға тағайындауға мәжбүрлейтін «көрінбейтін қол» деп атаған еді. Тепе-тең баға деген атаумен белгілі сұраныс пен ұсыныс мөлшерінің тепе-теңдікті бағасын бәсекелі рыноктың өзі қалыптастырады. Одан бері бәсеке туралы түсінік кеңейтіп, тереңдей түсті. Нәтижесінде рынокта біртекті тауар сатушылардың шоғырлануы деңгейіне сәйкес бәсекелік күрестің бірнеше түрі ерекшеленеді.
Елдегі өндіргіш кұштердің сандық және сапалық өсуіне ықпал ететін, ұлттық экономика шекараларынан асып өтіп әлемдік рыноктарға тарайтын бәсеке мемлекеттің дүниежүзілік елдер арасындағы экономикалық жағдайын нығайтуға мүмкіндік береді.
Тауар өндірушілер мен сатушылар ортасында жеке пайдаға кенелу және бәсекелестерді рыноктан ығыстыру мақсатында монополизм мен қара ниет бәсекеге ұмтылыс тұрақты түрде бой көрсетеді. Мемлекеттік билік органдары монополияға қарсы саясат арқылы монополизмге кедергі жасайды.
Анитимонополиялық саясат монополистер қызметіне тыйым салу, оларды рыноктан ығыстыру, ірі компанияларды мәжбүрлеу арқылы ұсақтау негізінде арқылы монополиялық үрдістерді жан-жақты шектеуге бағытталған саясат болып табылады.
Айта кететін бір жайт, кейбір коррупцияға ұрынған мемлекеттік шененуіктер, тіпті билік органдары пара алу мақсатында немесе монополистік қызметке және монополизацияланған компанияларға көмек қолын созуға тартылып, монополистерді жасырын да, асқынған түрінде ашық та қолдайтыны белгілі. Мұндай белгілі «шатыры» бар аумақтық монополизм рыноктық трансформациялау кезінде көптеп орын алады.
Монополизмнің кез келген формадағы етек алуы мемлекет пен қоғамға, экономика мен кәсіпкерлікке аса зор шығындар әкеледі.
Монополистік құрылымдардың рынокты жаулап алуының теріс салдарына мыналар жатады:
Монополистер астыртын бағалық ымыраға келу арқылы өздері ұсынатын тауарларға жоғары баға тағайындайды;
Монополист-өндірушілер өндірісті дамытуға, тауарлар мен қызмет көрсетулердің сапасын арттыруға, тұтынушылардың қажеттілігін неғұрлым толық қанағаттандыруға мүдделі емес, себебі оларға бәсекелестер тарапынан қауіп жоқ, ал жоғары пайданы өндіріс көлемінің шектеулі жағдайында да бағаны жоғарылату жолымен алуға болады;
Монополизм өндірістің, ресурстарды пайдалану деңгейінің тиімділігіне қарамастан ресурстарды монополистер пайдасына, тиімсіз бөлу үрдісін туындатады;
Бас пайдасын ғана ойлайтын монополистер үшін мемлекет пен қоғам мүдделері кейінге ысырылады, олар бәсекелестерін өндірістен де, рыноктан да аяусыз ығыстырады;
Монополизм мемлекеттік билік аппаратымен, мемлекеттік басқару органдарымен, әрдеңгейлі шенеуніктерімен ымыраға келіп өз орбитасына жаңа қатысушыларды қосып алуға мүмкіндігін кеңейте береді.
Монополизмнің осындай теріс көріністеріне байланысты іс жүзінде барлық мемлекеттер кеңейтілген шаралар ауқымын қамтитын антимонополиялық іс-әрекеттерге баруға мәжбүр. Мемлекеттің антимонополиялық қызметі монополизм белгілерінің дәрежесі мен формаларына қатысты ескерту, шектеу, тоқтату, жою арқылы бәсекеге кедергілерді алып тастауға немесе оның мәнін теріс айналдыруды болдырмауға бағытталған шаралар кешенінен тұрады.
Монополиялық өндіріс пен тауар өткізуге қарсы тыйым салу түріндегі мемлекеттік антимонополиялық реттеу бұдан бір жарым мың жылдан астам бұрын пайда болған еді. Бірталай уақыттардан бері монополистік үрдістерге қарсы тұрудың негізгі құралы ретінде көптеген елдерде монополияны шектейтін немесе тыйым салатын антимонополиялық заңнама қолданыла бастаған. Қуатты корпорациялар түріндегі ірі монополистердің пайда болуына байланысты антимонополиялық заңдардың қажеттілігі өсе түскен. Солардың бірі антитрестік деп аталған заңнама өз бастауын А.Қ.Ш.-тан алып, қарқынды дами бастады. 1890 жылы А.Қ.Ш.-ты Шерман заңы қабылданды. Бұл заң бойынша рынокты монополизациялауға, компаниялардың монополистік ымыраласуына, астыртын келісімдерге, кәсіпкерлікті шектеуге тыйым салынды.
А.Қ.Ш.-та 1914 жылы қабылданған Клейтон заңы мемлекеттің монополизмге қарсылығын күшейте түсті. Бұл заң тұтынушыларды бағалық алалауға (дискриминациялауға), активтерін сатып алу арқылы бір корпорацияның басқаларын «жұтып» қоюына, бірнеше компаниялар директораттарының өзара кірігуіне, бәсекені әлсірету үшін басқа да іс-қимылдарға тыйым салды. Одан әрі Клейтон заңы түзетулер енгізу арқылы күшейтіліп, кеңейтілді де, әлемнің көптеген елдерінің мемлекеттік реттеу тәжірибесінде қолданыла бастады.
Қазақстанда рыноктық жаңғыртуларды жүргізу және тауарлар мен қызмет көрсетулер рыногының қалыптасуы мемлекеттік антимонополиялық қызметті едәуір жандандыра түсті. 2001 жылы қабылданған, «Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы» заң бұл саладағы жұмыстар монополиялар қызметін қадағалау бойынша нақты тетіктерді белгіледі. Мамандардың пікірінше Қ.Р. антимонополдық заңы өзінің мақсаттары мен мазмұны бойынша монополияны реттеудің батыс Еуропалық үлгісіне жақын.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы органдарының негізгі міндеттері келесідей:
Тауарлар мен қызмет көрсетулер рыногында кәсіпкерлікті қолдау және бәсекені дамыту;
Монополистік іс-әрекеттің алдын алу, оны шектеу және жою, әділетсіз бәсекені тоқтату;
Табиғи монополистер қызметін реттеу;
Мемлекеттік органдардың қызмет көрсетулері тәртібін реттеу және бақылау;
Баға жасау үдерісін қадағалау;
Тауар рыноктарындағы басым субъектілер әрекетін бақылау;
Тұтынушылар мүдделерін қорғау бойынша мемлекеттік органдар қызметін үйлестіру және т.б.
Антимонополиялық мемлекеттік реттеу теориясы мен практикасында «рыноктағы жағдайының басымдығы» түсінігі пайдаланылады. Бұлған белгілі бір тауар рыногындағы бір немесе бірнеше шаруашылық жүргізуші субъектілердің шешуші әсер етуі жатады. Өзінің басым жағдайын теріс пайдаланушылар қатарына тауарлардың жасанды тапшылығын жасаушылар, баға жасаудың орнықтырылған тәртібін бұзушылар, рынокқа басқа қатысушылардың кіруіне кедергі келтірушілер, контрагенттерге келісімнің өзіндік шарттарын зорлап міндеттеушілер жатады.
Антимонополиялық қызмет үшін жауапты мемлекеттік органдардың қолында едәуір күштеу құралдары жинақталған.
Солардың ішінен келесі құралдарды атап айтуға болады:
Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін атқарылуы міндетті директивалық нұсқаулар;
Монополды құрылымдарды мәжбүрлеу негізінде бөлшектеп, олардың құрамынан дербес, тәуелсіз ұйымдар мен мекемелерді қалыптастыру;
Антимонополиялық заңнамаға қайшылықты келісімдердің, шарттардың, мәмілелердің күшін жою;
Антимонополиялық заңнама және басқа да нормативтік актілермен қарастырылған ережелер мен нормаларды бұзғаны үшін айыппұл салу, санкциялар қолдану, әкімшілік жауапкершілік шараларын қолдану;
Монополист ұйымдар мен кәсіпорындарды мәжбүрлеу арқылы таратып жіберу.
Осындай мемлекеттік антимонополиялық әсер ету шараларының молдығына қарамастан, оларды жүзеге асыру монополистер тарапынан күшті қарсылыққа ұшырайды. Сондықтан, мемлекеттің антимонополиялық қызметі үздіксіз сипатта болуы тиіс, өйткені монополиялық құрылымдар жаншылған монополистік көріністерді қайта туындатудың жаңа жолдары мен әдістерін табудан ешбір жалықпайды.
Бәсекелік ортаны қалыптастыру және дамыту бойынша мемлекеттік шаралар
Тауар рыногындағы кәсіпкерлік іс-әрекеттің екі үрдісі, сондай-ақ жетістікке жетіп, пайда алудың екі тәсілі бар.
Бірінші, үрдіс (тенденция) бойынша кәсіпкерлер өткізу рыногы, тұтынушылар тапсырысы үшін бәсекеге түседі және сондықтан өнім сапасын жақсартуға, оның ассортиментін кеңейтуге, өндірістік шығындарды мейлінше төмендетуге ұмтылады. Мұның өзі өндірісті жетілдірудің, техникалық прогрестің қозғаушы күші болып табылады.
Екінші үрдіс бойынша кәсіпкерлер, тауар жеткізушілер рынокты бөлісу, сату шарттары, баға деңгейі төңірегінде өзара пайдалы келісімге келуге ұмтылады. Олар бәсекелестерді рыноктан ығыстыру, олардың беделін түсіру арқылы біржақты артықшылықтар алуды көздейді.
Бірінші үрдісті мемлекет қолдауы тиіс, екіншісіне бәсекелік ортаны кеңейту тұрғысынан қарсылық ретінде антимонополдық саясат жүргізілуі қажет.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект, басқару органы бәсекені болдырмауды, шектеуді немесе жоюды көздесе және бұл тұтынушы үшін зиянды болса, онда олардың қызметі монополистік болып саналады. Бұндай шаруашылық жүргізуші субъект рынокқа үстемдік жасап тауар айналысына шешуші әсер етеді немесе басқа шаруашылық жүргізуші субъектілердің рынокқа кіруін қиындатады.
Уақытша, табиғи және мемлекеттік монополиялар түрлерін ажыратады. Уақытша монополия өнертабыстарды пайдалану, патенттерді енгізу нәтижесінде пайда болады және бәсекенің жоқ болуымен сипатталады.
Монополизмді шектеу туралы мемлекеттік шаралар көп мөлшерде өндірілетін және сатылатын тауарлармен салыстырғанда меншік объектілері рыногында сатылатын тауарларға арнайы қолдану әдістері арқылы жүзеге асады. Мысалы, жылжымайтын мүлік сияқты ірі меншік объектілері рынокта көпшілікке арналған, күнделікті қолданыс тауары болмағандықтан мұндай тауарлардың рынокты жаулап алып, еркін бәсекеге кедергі келтіретін монополистер ретінде тікелей айқындау қиыншылық туғызады. Меншік объектілерін сату рыноктарының өзі аукцион, конкурс түрінде ұйымдастырылып, көлеңкелі немесе тікелей бағалық ымыра көріністерін қалқалайды. Көптеген меншік объектілеріне тән жағдай объектіні тікелей сату емес, оны пайдалану құқын жалға беру, акция пакеттерін басқаруға беру сияқты амалдарды қолдануында болса керек. Антимонополиялық мекемелер меншіктің мүліктік объектілерінің айналым сферасындағы бәсекелік бастауларды қолдау мақсатында заманауи, өркениетті жылжымайтын мүлік рыногын қалыптастыруға әсер етуі тиіс.
Меншік объектілерін антимонополдық реттеуге заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік органдар атынан жүзеге асырып, өздерінің пайдасы үшін қолданатын лицензияларды, титулдарды, ресми ұсыныстарды беруге монополдық құқықтарын шектеу немесе тоқтату жатады.
Рыноктардағы бәсекені мемлекет тарапынан реттеу туралы туралы айтар болсақ, онда мемлекеттік органдардың жергілікті, аймақтық және халықаралық рыноктарға әсер ету мүмкіндіктерінің шектеулі екендігін мойындау керек. Еркін рынок жағдайындағы бәсеке – бұл өздігінен туындайтын, өзін-өзі қолдайтын және өзін-өзі реттейтін құбылыс болып табылады. Сондықтан, әңгіме бәсекені сыртқы реттеу туралы емес, бәсекеге ыңғайлану, бейімделу туралы болуы тиіс.
Бәсеке мәселесіне осы тұрғыдан келетін болсақ, онда бәсекеге шаруашылық жүргізуші субъектілердің қатысуы мүмкіндіктері жөнінде және рыноктағы бәсекелік жағдайын күшейту туралы айту керек.
Мәселе осылайша қойылған жағдайда басты назар экономикалық қызмет агенті болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге қабілеттілігіне аударылғаны жөн.
Бәсекеге қабілеттілікті макро және микроэкономикалық деңгейлерде мемлекеттік реттеу қызметтеріне мыналар жатады:
ғылыми зерттеулерді, жобалық, конструкциялық, технологиялық ізденістерді, тәжірибелік өндірісті, мемлекеттік сынақтауларды және техникалық-технологиялық дамуды қаржыландыру;
қызметкерлерді кәсіби даярлауға және олардың біліктілік деңгейін жоғарылатуға мемлекеттің қатысуы;
өндірісті жүргізу және рыноктық сатуларды ұйымдастыру бойынша әлемдік тәжірибені іздеп, тауып, таратуға мемлекеттің қатысуы;
ресурс үнемдеуші өндірістік технологияны игеруге және қолдануға мемлекеттің қатысуы;
мемлекеттік сапа стандарттары мен өнімді сертификаттауды талдап, жасап, бекітуі;
отандық өндірушілердің тауарлары мен қызметтерін өткізу рыноктарына қарай жылжытуды мемлекеттік қолдау, рынок секторларын ұстап тұру және кеңейту, сондай-ақ оларды отандық және шетелдік монополиялар қысымынан қорғау.
Өнімдердің, тауарлардың және қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеттілігін мемлекеттік қолдау шаралары қатарына жоғары сапалы тауарлар өндіруді ынталандыру, сапа параметрлерін бақылау және реттеу, салық қойылымдарын, кедендік баждарды, тарифтерді орнықтыру жатады. Мемлекеттің аталған іс-әрекеттері отандық тауар өндірушілердің бәсекелік қабілетін күшейтіп, арттыратын болады.
7 дәріс. Қоғамдық өндірістегі макроэкономикалық тұрақсыздықты мемлекеттік реттеу
Макроэкономикалық тұрақсыздыққа қарсы шаралардың әлемдік тәжірибеде бірінші кезекте, мемлекеттің тікелей араласуымен атқарылатын түрлеріне мыналар жатады:
қорғау мекемелерін түгел жұмылдыру;
қамтудың етудің тиімді саясатын жасау.
Макроэкономикалық тұрақтандырудың жеке мәселелерін толығырақ, оның әрпіне ғана емес, классикалық өтпелі бағдарлама рухына сай қарастырайық. «Тұрақтандыру операциясы» кезіндегі мәселелер ішінде, тез арада өз шешімін табуды қажет ететін, ең маңызды міндеттердің бірі – инфляция қарқынын төмендету. Макродеңгейде ұсыныс пен сұраныс теңелуі қажет. Үкімет бағаны ырықтандыруды жүргізгеннен кейін, біршама уақыттан соң нарық тепе-теңдік қалпына келеді. Экономиканы жаншыған инфляция режимінен оның ашық түріне өтудегі амалсыз «баға секірісі» инфляцияға қарсы қатаң саясатпен қатар жүргізілуі тиіс. Баға – жалақы – баға үштігінде болатын серпінді инфляция процесін тоқтатып, үштікті қирату керек.
Бейинфляциялық (инфляцияға қарсы) саясатты жүргізу дегеніміз – бюджеттің тапшылығына қарсы батыл күрес. Бюджет шығысы тек оның кірісі негізінде ғана анықталуы тиіс, мұның өзі бюджеттің негізгі институты – салық жүйесін түбегейлі түрде реформалауды талап етеді.
Нарықтық экономика жағдайындағы салық жүйесінің бірқатар өзіндік қағидалары бар. Оның ең бастысы – салық жүйесі идеологиядан тыс және саяси бейтарап болуы қажет. Нарықтық экономика жағдайында салық жүйесі теңгермешілік қағидасынан аулақ болғаны абзал, өйткені әр түрлі әлеуметтік топтардың материалдық әл-ауқаты оның ең төменгі деңгейіне қарай есептелуі мүмкін, оған бұрынғы және қазіргі социалистік елдер тәжірибесі көрнекті мысал бола алмақ. Халықтың люмпендік топтарының түсінігіндегі әлеуметтік әділеттік қағидасы жүріп жатқан салық жүйесі реформасының алғы шарты болуы мүмкін емес. Нарықтық экономикада әлеуметтік әділеттік «әлсіздерге – қорған, әлдіге – бостандық» тезисі арқылы жүзеге асырылуы тиіс. «Зиян келтіре көрме!» қағидасы жаңа салық баптары мен жалпы салық салу реформасын жасауда қолданылуы қажет.
Салықтық реформа қағидаларының өміршеңдігін көрсететін нақты салықтың түрлеріне қосымша құнға салық, кедендік төлемдер, меншікке салық т.б. кіреді.
Бюджет тапшылығы, оның кіріс жағын салық есебінен көбейту жолымен ғана емес, сонымен қатар, шығыс жағын азайтумен де жоюға болады. Үкімет мүмкіндігінше әскери шығындарды, бюджеттік бағаларды дотациялауды, әр түрлі өндірістік дотацияларды азайтуы керек. Тұрақтандыру үдерісі барысында атқарылған шаралармен қатар, макроэкономикалық сұранысты (жалпы сұранысты) үздіксіз бақылап отыру қажет. Сұранысты макродеңгейде реттеу ақшаны қатаң шектеу шаралары арқылы жүргізілуі тиіс. Бұл саясаттың басты әдістерінің бірі – несие қаржыларына жоғары өсімдер қою. Ақшаны шектеу саясатын жүргізуде оның салдарын алдын ала есептеу керек. Кәсіпорындардың төлем қабілетінің кемуі және мемлекеттік кәсіпорындарда жалақының өсу деңгейін әкімшілік жолмен ықтиярсыз белгілеу аталған саясаттың көріністеріне жатады.
Белгіленген жалақы деңгейінің жоғарылауы мемлекеттік кәсіпорындарды жеке меншікке бергенде ғана мүмкін болады. «Тұрақтандыру хирургиясы» үдерісін жүргізу барысында айтылған шаралармен қатар мыналар жүзеге асырылады:
Макроэкономикалық тұрақтандыру шаралары барлық уақытта, кешенді түрде жүргізілуі тиіс, басқа жағдайда экономика пайдадан гөрі зиян шегуі мүмкін. Мысалы, бағаны ырықтандыру, қатаң ақша-несие саясатынсыз жүргізілсе, қоғам гиперинфляцияға ұшырап, оның орасан зор қиратушылық салдарына тап болуы мүмкін. Соңғы уақытқа дейінгі экономикалық реформалар бейберекет, жігерсіз, тұрақсыз, шартты, жартылай шаралар түрінде жүріп, экономикалық реформаларға жауапты адамдардың саяси келісімпаздыққа бейімділігі есебінен басталмай жатып тұйыққа тірелетін.
Макроэкономикалық тұрақтандырудың мәні – қолданылатын шаралардың өзара байланысты болуында. «Инфляцияны тоқтату мәселесі балансталған бюджетті қажет етеді. Бюджет баланстылығына өз кезегінде жаңа салық жүйесі негізінде ғана жету мүмкін. Инфляцияның жоғары қарқыны жағдайында бюджеттік балансқа жету мүмкін емес, өйткені инфляцияның әсеріне байланысты кіріс қашанда шығыстан аз болады.
Шығынмен істейтін кәсіпорындарды үстеп қаржыландыруды тоқтату жаңа салық жүйесі шешетін мәселе, сонымен қатар кәсіпорындардың рентабельділігі де нарықтық бағалар негізінде анықталуы қажет. Шынайы нарықтық бағалардың үдемелі, өскелең инфляция жағдайларында қалыптасуы мүмкін емес. Бағалардың бір ғана бөлігінің өсуінің өзі-ақ инфляция спиралін көтеруге әсер етеді. Осындай өзара байланыстар тізбегін әрі қарай да жалғастыра беруге болады. Олардың бәрі, жалпы алғанда, бүкіл тұрақтандыру операциясын бір мезгілде жүргізудің экономикалық қажеттілігін негіздейді.
Енді Қазақстанда қазіргі уақытта әлемді шарпыған дағдарысты еңсеру бағытында тиісті макроэкономикалық тұрақтандыру іс-шаралары қабылданып, оның елеулі нәтижесі бар екендігін айта кеткен жөн.
Қазақстан экономикасы бір жылдан астам уақыттан бері дағдарысқа байланысты сырттан төнген қатерлерге тұрақты түрде төтеп беріп келеді. Өткен жылдың күзінде әлемдік қаржы дағдарысының бірінші толқыны бас көтерген тұста Үкіметіміздің қолға алуымен еліміздің экономикалық дамуындағы тұрақтылықты қамтамасыз етудің бірінші кезекті шаралары әзірленген болатын. Осы мақсат үшін 2008 жылы 5500 миллиард теңге немесе 4,6 миллиард доллар қаржы бөлінді. Бұл қаржы үлескерлік құрылыс бойынша басталған нысандарды аяқтауға, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және шағын-орта бизнесті қолдауға бағытталды.
Осы аталған бағыттардың қай-қайсысының да болмасын елеулі нәтижелері бар. Бүгінгі күні 13400 үлескер өз тұрғын үйлеріне ие болса, жылдың соңына дейін тағы да 11000 мың адам қонысқа ие болады. Сонымен қатар 20 мыңнан астам үлескер қаржы салып отырған 122 тұрғын үй құрылысы жүргізілу үстінде.
Астық және негізгі тағам түрлері бойынша макро-тұрақтандыру қорлары құрылды. Ішкі сұраныс үшін басымдықтарға ие болып отырған ауыл-шаруашылығы дақылдарының егістік алаңдары кеңейтілді. Еліміздің барлық өңірлері бойынша 2,5 мыңнан астам шағын және орта бизнес жобалары қаржыландырылды.
Міне осындай қабылданған макро-тұрақтандыру шараларының нәтижесінде үстіміздегі жылдың 9 айында ішкі жалпы өнімнің өсімі 4 пайыз мөлшерінде қалыптасып, еліміздегі жұмыссыздық деңгейі 7 пайыздық деңгейде ұсталынды. Тұтыну бағалары тұрақтандырылды. Он айдағы көрсеткіш бойынша инфляция деңгейі 8,8 пайызға түсірілді. Екінші деңгейдегі банктердің экономиканы несиелендіру көрсеткіші өткен жылдың деңгейінде сақталынды. Он айда банктегі депозиттер деңгейі 22 пайызға өсті.
Бірінші кезекте еліміздегі салық реформасын жеделдетіп, жағдайдың алдын ала отырып жүргізілді. 2009 жылдың бірінші қаңтарында жаңа Салық кодексі іске енгізілетін болды. Мұнда экономиканың шикізаттық емес секторындағы салық ауыртпалығын едәуір төмендету көзделінген.
Корпоративтік табыс салығы кезең-кезеңімен, мәселен, келесі жылдың өзінде 30%-дан 20%-ға, 2010 жылы 17,5%-ға, 2011 жылы 15%-ға дейін төмендетілетін болады.
Қосымша құнға салынатын салық келесі жылы 13%-дан 12%-ға азайтылады.
Қосымша құн салығы алынбайтын айналымның төменгі көлемі 2 есе, яғни 38 миллион теңгеге дейін ұлғайтылады. Мұның өзі бірінші кезекте шағын және орта бизнес үшін жасалынып отыр.
11% бірыңғай ставка әлеуметтік салықтың регрессивті шкаласын айырбастайтын болады.
Инвестицияларды жүзеге асыруға арналған салық жеңілдіктері экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындар үшін қарастырылған.
Шағын және орта бизнес үшін корпоративтік табыс салығы жөніндегі алдын ала төлемдерді төлеу туралы талап жойылады. Сондай-ақ олар үшін шығындар мерзімін көшіру 3 жылдан 10 жылға дейін ұзартылды.
Бүтіндей алғанда салық ауыртпалықтарын төмендету кәсіпорындарға 2009 жылдың өзінде ғана 500 миллиард теңгені босатып алуға және оны экономиканың шикізаттық емес секторын дамыту үшін жұмсауға мүмкіндік береді.
Осы ретте қолданылып отырған фискалдық шаралар еліміздегі ішкі рыногындағы жанар-жағармай бағасының қалыптасуын бақылауда ұстауға көмектесетіндігін, яғни олардың бағасын сыртқы рынокқа қарағанда төмен ұстауға жәрдемдесетіндігін көрсетті.
Жаңа Салық кодексін енгізу әрі стратегиялық, әрі макро-тұрақтандыру шарасы болып табылады.
Екіншіден, қолданыстағы заңдарға өзгерістер енгізіліп, қаржы ұйымының төлем қабілетін әдейілеп төмендету секілді құбылыстардың алды алынды. Сонымен қатар, банктердің ішкі міндеттемелері бойынша төменгі қор жинақтау талабы 5%-дан 2%-ға, басқа міндеттемелер бойынша 7%-дан 3%-ға түсірілуі банктердің ресурстық базаларын шамамен алғанда 350 миллиард теңге көлемінде ұлғайтуға мүмкіндік берді. Мұның сыртында «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңға отандық тауар өндірушілерді қолдау бағытында тиісті өзгерістер жасалынды. Сөйтіп, алдағы уақытта мемлекеттік тапсырыстарға қазақстандық кәсіпорындар көбірек ие болады.
Үкіметте 2009 жылғы бюджет кірісі мұнай бағасының төмендеуіне байланысты 1 баррель үшін 40 доллар деп белгіленді. Осының алдындағы болжам қазіргі шындыққа шамалас келгендіктен, бұл өзгерістің бюджетке көп зиян келтірмейтіндігін, соның ішінде халықтың әлсіз топтарын қорғау мен әлеуметтік қажеттіліктер үшін жұмсалатын шығындардың ешқайсысының қысқармайтындығын, толық орындалатындығын көрсетті.
Бір жақсысы, осындай шаралар алдын ала жасалынды. Сондықтан әлемді шайқалтқан, ірі елдердің экономикасын күйзеліске ұшыратқан жаһандық сипаттағы қазіргі дағдарыс толқындары Қазақстанның ішкі жағдайына сондай бір қатерлі әсер ете алмайтындығын айтуға болатындай. Әрине, біздің еліміз жаһандық экономикалық жүйенің белгілі бір бөлшегі болып табылатындығы түсінікті. Сондықтан ауыртпашылық елдердің барлығына ортақ, бірақ ол қиындықтардан әркім әртүрлі шығатындығы белгілі.
Осы жағдайды ескере отырып жасалынған тұрақтандыру жоспарында жаһандық дағдарыстың Қазақстанға тигізетін әсерін неғұрлым жұмсартудың ғана емес, сонымен қатар болашақ сапалы өсімнің негізін қазірден бастап қамтамасыз ету шаралары да қарастырылған.
Жоспарды жүзеге асыру үшін Елбасының тапсырмасымен Ұлттық қордан 1,2 триллион теңге немесе 10 миллиард долларға шамалас қаржы бағытталып отыр. Бұл қаржы секторының тұрақтылығын қамтамасыз етуге (4 миллиард доллар мөлшерінде), жылжымайтын мүлік рыногын тұрақтандыруға (3 миллиард доллар), шағын және орта бизнесті қолдауға (1 миллиард долларға), инфрақұрылымдық және индустриялық серпінді жобаларды жүзеге асыруға (1миллиард доллар) бағытталатын болады.
Тұрақтандыру жоспарын жүзеге асырудың негізгі операторы ретінде «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры белгіленіп отыр. Бұл қор қазірдің өзінде 607,5 миллиард теңгеге қаржыландырылды. Агроөнеркәсіп саласындағы «ҚазАгро» холдингіне де үлкен жауапкершілік жүктелген.
Қаржы секторын тұрақтандыру бағыты бойынша негізгі жүйе құрушы банктерге (Халық банкі, Казкоммерцбанк, Альянс банк, БТА банк) қосымша қаржыландырылуы үшін 4 миллиард доллардың қаржысы бөлінгендігін, мұның 1 миллиард доллары қарапайым акцияларды сатып алу үшін, 3 миллиард доллары дауыс беруге құқы белгіленбеген артықшылықты акцияларды сатып алу арқылы жүзеге асатын субординациялы қарыз есебінде берілгендігін еске салды. «Әлемдік дағдарыс аяқталып, халықаралық рыноктағы қаржы капиталына қайта жол ашылған тұста «Самұрық-Қазына» қоры банктерге қатысушы құрамынан нарық қағидаттары бойынша қайта шығатын болады. Бірақ қаржыны өтеу бағасы акциялардың сатып алу құнынан төмен түспейді».
Сонымен қатар, қаржы рыногын тұрақтандыру бағытында стресті активтер қорының құрылғандығы белгілі. Оны капиталдандыруға қазірдің өзінде 52 миллиард теңгенің қаржысы бөлінсе, келесі жылы бұл қордың жарғылық капиталы 122 миллиард теңгеге дейін өсірілетін болады.
Мұның сыртында екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне ұлттық компаниялардың, акционерлік қоғамдардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен заңды тұлғалардың, сонымен қатар активтері Ұлттық банктің басқаруындағы мемлекеттік ұйымдардың басы бос қаржылары орналастырылады. Бұл жағдай банк қызметін елеулі түрде жақсарта түспек.
Зейнетақы төлемдері Үкімет тарапынан кепілдендірілетіндігін, оларды қорғау бағытында шаралар қабылданатындығын, инфляция көрсеткіштері ескеріле отырып оларды қорғау қамтамасыз етілетіндігін мәлімделді.
Еліміздегі жылжымайтын мүлік рыногын тұрақтандыру, оның проблемаларын шешу бағытында Үкімет қосымша шаралар қабылдаған болатын. Соның бір жаңалығы ретінде арнаулы ипотекалық бағдарламаны жүзеге асыру көзделініп отырғандығы мәлімделді. Осы мақсатта «Самұрық-Қазына» қорына қайтарымды негізде 600 миллиард теңге (5 млрд АҚШ доллары) бөлінбек. Мұның 3 миллиард доллары Ұлттық қордан алынса, 2 миллиарды зейнетақы жинақтау қорларынан алынбақ.
Қор екінші деңгейдегі банктерден 15 жылға жеңілдікті түрдегі несие желісін ашатын болды. Банктер өз кезегінде оны 10,5 пайыздық ставка бойынша, мерзімінен бұрын өтеу құқығын бере отырып 15 жылға дейінгі мерзімге азаматтарға ұсынатын болады.
Үкімет басшысы ипотекалық несиелендіру саласындағы осы қаржының бір бөлігі Елбасы тапсырмасы бойынша осыған дейін алынған ипотекалық несиелердің мөлшерлемесін төмендету үшін де бағытталғандығын хабарлады. Жаңа ставка 10,5-12,5%-дан аспауы тиіс. Бұл шара, әрине, халықтың бәріне бірдей емес, несиеге алып отырған тұрғын үй көлемі 120 шаршы метрден аспайтын және ол өзі тұруы үшін алынған жалғыз үйі болып табылатын адамдар үшін қолданылады.
Тұрақтандыру жоспарының үшінші бағыты – шағын және орта бизнеске қолдау көрсету одан әрі жалғасуда. Осы мақсатта бөлініп отырған қаржының 70% осы уақытқа дейін қолға алынған жобаларды қосымша қаржыландыру үшін жұмсалатын болса, 30% жаңа жобаларға бағытталмақ. Бір жобаға бөлінетін қаржы лимиті 3 миллион доллардан 5 миллион долларға дейін арттырылатын болады. Ал несие ставкасы 14%-дан артпайды.
Тұрақтандырудың төртінші бағыты ретінде агроөнеркәсіптік кешенді дамыту ісіне ерекше көңіл бөлінген. Осы саланың шығындары үшін 2009-2011 жылдарғы бюджетке 350 миллиард теңге салынған. Мұның сыртында «ҚазАгро» холдингі арқылы АӨК–ті қолдау үшін 1 миллиард АҚШ доллары бағытталады.
Бесінші бағыт – индустриялық және инфрақұрылымдық серпінді жобаларды жүзеге асыру. Бұл қаржы негізінен экономиканың дамуына көмектесетін салаларға жұмсалатын болады. Осы үшін бюджетте көзделген қаржыға қосымша 1 миллиард доллардың қаржысы бөлінсе, «Самұрық–Қазына» қоры арқылы 2009 жылы 3 миллиард доллардың шетелдік тікелей инвестицияларын тарту көзделінуде.
Міне, осындай экономиканың қай саласында болмасын жүзеге асырылатын тұрақтандыру шараларының түбегейлі міндеті қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету, ел азаматтарының алаңсыз өмірі мен еркін өркендеуіне қол жеткізу болып табылады. Сөйтіп, дағдарысқа қарамастан жұмыс орнын сақтап қалу және жаңа жұмыс орындарын ашу, тұрғындардың нақты кірістерін төмендетпеу, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін барлық мүмкіндіктер қарастырылуда. 2009-2010 жылдары зейнетақы, жалақы және шәкіртақы көлемі 25%-ға көтерілді. Әр жыл сайын мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар деңгейі 9%-ға өсірілсе, 2010 жылдан бастап төртінші және одан да көп бала туған аналар үшін берілетін бір реттік жәрдемақы 50 айлық есептік көрсеткішке дейін, ал бала күтіміне байланысты берілетін айлық жәрдемақы 2,5 есе арттырылады. Осы бағытта басқа да қолға алынып жатқан шаралар баршылық.
8 дәріс. Ұлттық экономикадағы инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
«Инвестиция» түсінігі кең мағынада болашаққа салым дегенді білдіреді. Инвестициялар – бұл болашақтағы қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған кез келген қаражат. Сондықтан олар ағымдағы пайдаланудан шығарылып экономикалық немесе әлеуметтік игілік әкелуге мүмкіндігі бар белгілі бір іске салынады.
Инвестициялар және инвестициялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің басты мақсаты орта және ұзақ мерзімді перспективада елдің экономикалық өсуін қамтамасыз ету болып табылады. Экономикалық өсудің негізгі факторлары жер, еңбек, капитал екендігі экономикалық теориядан белгілі. Үшінші фактордың шамасын күрделі ресурстарды қалыптастырудың негізін қалайтын инвестициялар анықтайды. Алғашқы екі фактордың да динамикасы табиғи ресурстар мен адам капиталын инвестициялауға тәуелді.
Инвестициялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің бірінші дәрежелі міндеттеріне негізгі құрал-жабдықтарды тозудан сақтау шаралары жатады. Негізгі құрал-жабдықтарды жаңалау осы құрал-жабдықтарға капитал салымының көлемі мен динамикасына тәуелді. Бөлінетін және жұмсалатын инвестициялардың жетіспеушілігі өндірістік қуаттарды кемітеді, жабдықтардың сапасы мен өнімділігі азаяды, ғимараттар, құрылғылар, тораптардың істен шығуы, тіпті қирау қауіптері туындайды. Аталған проблемалар қазақстандық экономикаға тән екендігін айту қажеттілігі соңғы 10-15 жыл бойына оларды инвестициялаудың жалпы деңгейі төмендеу үрдісін көрсетіп отырғандығынан туындайды.
Инвестицияларды мемлекеттік реттеудің тағы бір ірі міндетіне ұлттық экономика құрылымы мемлекет дамуының әлеуметтік-экономикалық стратегиясына сәйкестендіру, құрылымдық саясатты қажеттіліктерге, сұранысқа, рыноктық конъюнктураға сай жүргізу жатады. Қазақстан экономикасында құрылымдық-инвестициялық саясат жүргізу барысында инвестицияларды өңдеуші, түпкі өнім шығаратын салаларға бағыттау ұмтылысы мен таза рыноктық мақсаттарды шикізаттық, қазба ресурстары салаларын инвестициялау үрдісі арасында қайшылықтар пайда болды. Ал, мұның өзі салиқалы мемлекеттік реттеу шараларынсыз шешуге болмайтын түйін екендігі даусыз.
Мемлекеттік реттеуді талап ететін тағы бір мәселе ғылыми-техникалық, технологиялық инновацияларды инвестициялық қамтамасыз ету болып табылады. Венчурлық капитал ағынының баяулығы, техникалық-технологиялық жаңаруға мүдделердің кемшіндігі қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін төмендетпесе, арттыра қоймайды.
Сенімді, орнықты өркендеуге қажетті инвестициялар көлемінің қатаң нормативтері жоқ болуына қарамастан экономикаға инвестицияланатын капитал мөлшері жалпы ішкі өнімнің, шамамен алғанда 15-20% құрауы тиіс және бұл мөлшер дағдарыстық құбылыстарды еңсеру проблемасы туындағанда арта түсуі қажет. Жалпы, капиталды тұтыну мен оның қорлануы арасында динамикалық тепе-теңдік орнағаны жөн.
Қазақстандық болмыста бұл талаптар рыноктық реформалардың барлық кезеңдерінде сақтала қойған жоқ. Мемлекеттік инвестициялар үлесі жыл сайын төмендеу үстінде болды. Қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі ішкі және сыртқы қарыздар, ағымдағы өткір қажеттіліктер күнделікті тұтынушылықтың басымдығын дәлелдеп тұруы, нәтижесінде инвестицияларды «жеп қою» үрдісі қалыптасты.
Дегенмен, соңғы жылдары Қазақстан экономикасына инвестициялар көлемі арта түскенінің куәсі болудамыз. Соның өзінде инвестициялардың көлемдік өсуі орнықтылықты талап етеді. Ал, ол өз кезегінде орнықты экономикалық жоғарылауды және өндірісті жаңартуды қамтамасыз етеді.
Тағы бір айтылатын жайт, рыноктық экономикада инвестициялық салмақ едәуір дәрежеде мемлекеттік бюджет иығынан алынып, шаруашылық жүргізуші субъектілердің иығына салынады десек те инвестициялық үдерістерді реттеудегі мемлекеттің рөлі сақталады, әрі күшейе түспек. Бұл жағдайда мемлекеттік қаражаттардан инвестициялық ресурстарды бөлу функциясымен қатар инвестициялық үдерістерді толығымен реттеу, басқару, барлық көздерден ел экономикасына инвестициялар тартуда мемлекеттік шаралардың маңыздылығы арта түседі.
Инвестициялық ресурстарды рыноктық бөлуді түзету, дәлдеу іс-әрекеттері де мемлекеттік реттеуді қажетсінеді, себебі инвестициялық ағындар өзінің жаратылысы бойынша әлеуметтік нәтижелер мен ұзақ мерзімді күтулерден тәуелсіз максималды және жедел табыс алу аймақтарына қарай бет түзейді. Сонымен бірге, мемлекет инвестициялық арналарды экономикалық өсуді, өндірісті жандандыруды, дағдарыстық жағдайда оңалуды қамтамасыз ететін экономикалық объектілер бағытына бұруы тиіс.
ХХІ ғасыр басындағы инвестициялық проблемалардың шиеленісе түсуінің тағы бір себебіне өндірістік сфераға капитал салымы деңгейінің негізгі қорлардың ескіруі, тозуы, істен шығуы үдерістерінің орнын толтыра алмай отырғандығы жатады. Мұның өзі елдің өндірістік әлеуетін төмендетеді де экономикадағы прогрессивті құрылымдық өзгерістерді қиындатады.
Өздерінің капиталын Қазақстан экономикасына орналастыру бағытында шетелдік инвесторлардың мүдделілігі арта түсуде. Осы үрдісті күшейте түсу үшін мықты заңнамалық база, сенімді кепілдіктер, орнықты экономикалық және саяси ахуал қажет.
Қазақстан экономикасына инвестиция келтіру проблемасы шетелдік инвестициялармен шектелмейді. Қаржылық дағдарыс салдарына қарамастан ішкі көздерден тартылатын капитал салымдары пайдаланылмай қалуда. Оларды іске асыру үшін, бір жағынан қолайлы инвестициялық ахуал жасап, капиталдарды кепілдіктермен қамтамасыз ету керек, ал екінші жағынан инвестициялық саясатты жүргізуде мемлекеттің рөлін күшейту қажет.
Жекелеген кәсіпорындар мен объектілердің сырттан инвестициялар алуы, сондай-ақ оларды меншікті табыстар мен жинақтарынан қалыптастыру мүмкіндіктері шектеулі. Оның үстіне инвестициялық ағындарды бөлшектеу инвестицияларды ұсақтап жібереді де оларды пайдалану тиімділігін төмендетеді. Инвестицияларды басқару мен реттеуді, инвестициялық үдерістерді бақылауды орталықтандыру жоғалатын болса, онда инвестициялық ресурстар азая түседі. Осы жағдайларға байланысты және экономиканы дамытудағы инвестицияның рөлін ескере отырып, инвестицияларды мемлекеттік басқару мен реттеуді объективті қажеттілік деп қарастыру қажет.
Рыноктық қатынастарға негізделген экономикада мемлекет инвестициялық ресурстар мен үдерістерді басқару мен пайдалануда, инвестицияны қалыптастыру мен реттеуде екі бағыттағы шаралар жүйесін қолданады:
салалар, аймақтар және бағдарламалар мен жобалар бойынша бастауы мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет, бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар, арнайы мемлекеттік даму бюджеті болып табылатын мемлекеттік инвестицияларды қалыптастырып, бөлу жолымен.
инвестициялық қызметті құқықтық реттеу, инвестициялық үдерістерді ынталандыру, ел ішінде қолайлы инвестициялық ахуал жасау, шетелдік капиталдың келуіне көмектесу және ішкі инвестициялық көздерді тарту арқылы.
Инвестициялық үдерістерге мемлекеттік әсер етудің бірінші бағыты бойынша бюджетті, бағдарламаларды, инвестициялық жобаларды қалыптастыратын биліктің заң шығарушы және атқарушы органдары анықтаушы рөл атқарады. Бұлар мемлекеттік инвестициялар көлемін, инвестициялық ресурстарды бөлу және қайта бөлуді жүзеге асырады.
Екінші бағытта қаражатты экономикаға, өндіріске, кәсіпкерлікке инвестициялауға отандық және шетелдік инвесторларға (банктер, қаржылық ұйымдар, корпорациялар, тұрғындар) түрткі ретінде мемлекеттің құқықтық және ынталандыру әсері іске қосылды.
Экономика мен әлеуметтік сфераны орталықтандырылған мемлекеттік реттеу бұрын тегін бюджеттік қаржыландыру және кредиттеу түрінде жүргізілетін. Қазақстанда рынок пен рыноктық қатынастардың қалыптасуы жағдайында әлеуметтік сфераны қайтарымсыз мемлекеттік инвестициялаудың үлесі арта түседі де, экономиканың өндірістік секторын инвестициялауды мемлекет қайтарымды несиелік негізде жүзеге асыратын болады. Экономиканың қарымды (нақты) секторына капитал салушы инвесторларға кепілдіктер беруде мемлекеттің рөлі арта түседі. Дегенмен, ірі инвестициялық жобаларды іске асыру бағытындағы отандық және шетелдік инвесторларды мемлекеттік кепілдендіру деңгейінің төмендігі байқалып-ақ қалды.
Жекеменшік, әсіресе шетелдік капиталды Қазақстан экономикасына тартуды мемлекеттік қолдаудың тиімді формасы ретінде инвестицияларды несиелендіруші банктерге, қаржылық және басқа да ұйымдарға мемлекеттік мүлікті кепілге қоюды атауға болады.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеуде даму қоры деп аталатын мақсатты инвестициялық қорды ерекше атауға болады. Бұл қор инвестициялық жобалар мен бағдарламаларды қаржыландыру үшін құрылған.
Инвестициялық жобаларды талдап, жасауға және қолдауға мемлекеттің қатысуы ісінде ерекше маңызы бар бағыт ретінде инвестициялық үдерістерді белсендіре түсудегі мемлекеттің әсерін атап айту керек. Анық арнаулы бағыты бар, экономикалық объектіні тұрғызу мен жаңғыртуға бағдарланған инвестицияларды жобаға салым деп атайды. Бұл жерде «жоба» сөзінің екі түрлі мәні бар. Бір жағынан, бұл сипаттау, есептеу, кескіндеу түріндегі объектінің идеясы, бейнесі. Екінші жағынан, экономикалық мағынасында жоба – бұл іс-әрекет бағдарламасы, нақты әлеуметтік-экономикалық ой-пікірді жүзеге асыру бойынша іс-шаралар жиынтығы. Экономикалық инвестициялық жобалар ең алдымен объекті құрылысымен, тауарларды өндіріп, сатумен, өндірісті жаңартумен, жаңа технологияларды игерумен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, табиғатты қорғаумен, шикізатты шығарумен байланысты.
Түптеп келгенде, барлық экономикалық жобалар мен бағдарламалар инвестициялық болып табылады, өйткені олар салымдарсыз, капитал келтірусіз, инвестицияларды пайдаланусыз жүзеге аспайды.
Сонымен, инвестициялық жоба – инвестициялық кезең ішінде табыс, пайда, оңды әлеуметтік әсер әкелетін экономикалық мәселені шешу бағдарламасы болып табылады.
Қазақстандық экономикада қалыптасқан жағдайларда әлеуметтік жобалар мен өндірістік жобаларды мемлекеттік қолдау өте маңызды. Техникалық-экономикалық бағдарланған жобалардың басым бағыттары келесідей:
өндірісті технологиялық және материалды-техникалық жаңарту, негізгі қорларды алмастыру, жабдықтарды жаңғырту жобалары; мұның өзі өндірілетін өнім сапасын жоғарылатып, өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында қолға алынады;
сұранысты мейлінше қанағаттандыру, өткізу рыноктарын кеңейту, табысты көбейту мақсатында өнімнің берілген түрін өндірудің өндіріс көлемі мен номенклатурасын арттыру жобалары;
рынокқа кірігу, оның жаңа сегменттерін жасау, тұтыну өзгерістерін қанағаттандыру мақсатында жаңа өнім түрлерін игеру жобалары.
Қазақстанның орасан зор табиғи байлықтары концессиялар жасақтап жалға беру кепілдіктері негізінде сыртқы инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді.
Инвестициялық үдерістерді белсендіру мақсатында мемлекеттік органдар мемлекеттік меншік объектілерін жалға концессияға тек ағымдағы табыстылығы үшін ғана емес,бұл объектілерге инвестиция келтіру мақсатында да беруі тиіс.
Инвестицияларды экономикалық өсу әлеуеті мол аймақтарда дамыту жобалары мен объектілерге салу өте маңызды, өйткені олар тізбекті реакция туындатып, өндіріске әртүрлі салалар кәсіпорындары тікелей және жанама технологиялық интеграция бойынша іс-әрекетке тартады. Инвестицияларды «өсу нүктесі» жобаларына шоғырландыру ішкі және сыртқы рыноктарда төлем қабілеті бар сұранысты қамтамасыз етіп өнім өндірісін өрлете түседі. Мемлекеттік инвестициялардың шектеулілігін ескеріп, олардың бір бөлігін салым қайтарымдылығы жедел жобаларға салу тиімді болмақ.
Инвестицияларды экономикалық тиімділігі, қайтарым мерзімі, экономикалық өсім көрсеткіштеріне бағдарлап тарту және орналастыру маңызды, бірақ бұны инвестициялық жобалар бойынша шешімдердің жалғыз бағыты деп айтуға болмайды. Инвестицияларды реттеуде мақсаткерліктің басқа арнасы маңыздырақ болуы әбден мүмкін. Бұл жерде әңгіме инвестициялардың әлеуметтік тиімділігі мен қоғамдық қажеттілігі туралы болып отыр.
Инвестициялардың белгілі бір бөлігі, әсіресе бюджеттен келетін бөлігі әлеуметтік сфераға, инфрақұрылым объектілеріне, қоршаған ортаны қорғауға, қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жұмсалуы тиіс. Бұл инвестициялардың қайтарымы ұзақ уақытқа созылар, бірақ олар міндетті, сондықтан оларды мемлекеттік реттеу қажет-ақ.
Шетелдік инвестицияларға мемлекеттің әсері туралы айтар болсақ, олардың көптеп келуі экономиканы инвестициялау көлемін арттыра түседі, бірақ шетелдік инвестицияға әуестеніп, қызығушылықтың қатерін де есте ұстаған жөн. Біріншіден, шетелдік инвестициялық кредиттер мемлекеттің сыртқы қарыздар көлемін ұлғайтады, оны атқару шығындарын көбейтеді, елдің басқа елдер алдындағы қаржылық тәуелділігін тереңдетеді. Екіншіден, ұлттық өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға жұмсалатын шетелдік инвестициялар ұлттық байлықтың бір бөлігіне иелік етіп, мемлекетті өз аумағында «жартылай қожайын» рөліне түсіреді.
Әрине, әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында бұл табиғи үдеріс болып табылады, дегенмен, «сақ болсаң, сақтаймын» деген жаратушы. Елге шетелдік инвестицияларды тартуда әрқашан оның артықшылығы мен кемшілігін безбенге салу жөн шығар.
Қазіргі әлемде кез келген мемлекет өндірістің ғылыми-техникалық және технологиялық деңгейін жоғарылату проблемасымен бетпе-бет келуі айдан анық. Елдің ғылыми-техникалық әлеуеті оның өндірістік-экономикалық әлеуетінің сипатты көрсеткіші болып табылады.
Сондықтан, мемлекет инновация деп аталатын ғылыми зерттеулер мен ізденістерге, оларды өндіріске енгізуге технологиялық жаңалықтарды игеруге тұрақты түрде назар аударуы тиіс.
Инновациялық ғылыми зерттеулердің білім беру мен іргелі ғылымды дамытумен байланысты жақтарын реттеуде мемлекеттің рөлі ерекше. Экономикасы дамыған елдерде іргелі ғылыми зерттеулердің 50%-дан астамын мемлекет қаржыландырады.
Инновациялық-инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері келесідей:
іргелі ғылыми зерттеулерге шығынды бюджеттік қаржыландыру және ғылыми-техникалық прогресті қолдау;
ғылыми-техникалық өнімді мемлекеттік сатып алу;
мемлекеттік ғылыми-зерттеу ұйымдарын ұстап тұру;
ғылыми кадрларды даярлауға мемлекеттік қолдау;
инновациялық-инвестициялық қызметке қатысушыларға салықтық жеңілдіктер беру;
халықаралық ғылыми-техникалық алмасуларды қолдау;
зияткерлік меншікті, жаңалықтарды, өнертабыстарын, патенттерді мемлекеттік қорғау;
қолданбалы зерттеулерді коммерциализациялауға мемлекеттік жәрдем беру;
отандық инновацияларды әлемдік рынокқа өткізуге көмектесу;
ғалымдардың еңбегін, қызметін қолдау, насихаттау арқылы танымалдығын арттыру.
Рыноктық реформаларды жүргізу кезінде-ақ Қазақстан 2003-2015 жж. арналған индустриалды-инновациялық даму стратегиясын қабылдаған болатын. Стратегия 2015 жылға дейінгі Қазақстанның мемлекеттік экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын диверсификациялау және дамудың шикізаттық бағытынан арылу жолымен ел дамуын орнықтыруды көздейді.
Мемлекеттік индустриалды-инновациялық саясаттың басты заттық белгісі бәсекеге қабілетті, экспортқа бағдарланған өңдеуші өнеркәсіптік тауарлар, жұмыстар және қызмет көрсетулерді өндіру болып табылады.
Әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында Қазақстан экономикасы бірқатар проблемалармен бетпе-бет келді. Оның негізгілері: шикізаттық бағдарлану, әлемдік экономикамен шамалы ғана интеграция, ел ішілік, салааралық, өңіраралық әлсіз экономикалық интеграция, ішкі рыноктағы тауарлар мен қызмет көрсетулерге тұтынушылық сұраныстың төмендігі (шағын экономика), өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның нашар дамуы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы, ғылым мен өндіріс арасындағы байланыстың болмауы, ғылыми-зерттеу және ізденіс-тәжірибелік жұмыстарға қаржы-қаражаттың жетіспеуі, менеджменттің экономиканың жаһандануы үдерісіне және сервистік-технологиялық шаруашылыққа өтуіне сәйкессіздігі болып табылады.
Стратегия бойынша белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізілуі тиіс. Ғылым мен инновацияны ынталандыру үшін қаржы рыногын одан әрі дамытып, фискалдық, антимонополдық, инфрақұрылымдық саясатты жетілдіру қажет. Стандарттау саясаты шеңберінде экономиканың барлық салаларында және басқаруда әлемдік стандарттарға көшу іс-қимылдары көзделген.
Стратегияны ойдағыдай жүзеге асыру ел экономикасы құрылымдарын сапалық өзгерістерге әкеліп, оның адами өндіргіш және табиғи капиталын тиімді пайдалану негізінде Қазақстанды әлеуметтік даму мен қоғам құрылысының жаңа деңгейіне шығарады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизмін жетілдіру бойынша жекелеген ұсыныстарды негіздеу үшін стратегияның тиісті бөлімдерінде импортты алмастыру және экспортқа бағдарланған саясатты жүзеге асыру туралы шетелдік тәжірибе келтірілген, сондай-ақ әлемдік рынокта бәсекелік артықшылықтарға жетуге көмектесетін экспорттық саясаттың бірқатар түрлері мен кезеңдері көрсетілген.
Толықтай алғанда, стратегияны жүзеге асыру нәтижесінде 2015жылға қарай Қазақстан экономикасы сервистік-технологиялық даму жолына түсуге әзір болуы тиіс.
9 дәріс. Ұлттық экономиканың индустриялды-инновациялық дамуын мемлекеттік реттеу
Мемлекеттік өнеркәсіп саясатының негізі орнықты экономикалық өсудің инновациялық-инвестициялық мәселелерін шешу болып табылады. Аталған, екі мәселе өзара тығыз байланысты. Ғылыми зерттеулерді жүргізу, жаңа технологияларды өндіріске енгізу едәуір күрделі қаржыны талап етеді. Ал, қаржы тапшылығы ғылыми-техникалық, басқару және ақпараттық прогресс талаптарына сәйкес инновациялар масштабын кеңейтуді қажетсінеді.
Инновация іс-әрекеттердің көптеген бағыттарын қамтиды. Бұл ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардан бастап өндірісті технологиялық қайта құру және жаңа өнім шығарумен жалғасуда. Соның өзінде экономикалық дамудың әрбір кезеңінде инновациялық іс-әрекет басымдықтары өзгерістерге ұшырап отырады.
Өтпелі кезең жағдайында мемлекеттік инновациялық саясат мыналарды қарастыруы тиіс:
Біріншіден, техникалық жаңа буындарын жасау шеңберіндегі бағыттарды дамыту негізінде жетекші технологиялық елдер қатарынан орын алу.
Екіншіден, ғылыми-техникалық прогрестің басым бағыттарында әрекет ететін құрылымдық инновациялық әлеуетін сақтау және дамыту.
Үшіншіден, инновациялық сферадағы рыноктық қатынастарды орнықтырып, дамытуға жәрдемдесу, инновациялық бизнесте бәсекелік орта қалыптастыру.
Инновацияларды өнімдік және технологиялық деп ажыратуға болады. Өнімдік инновациялар технологиялық жаңғыртудан басқа өнім сапасын жоғарылату, олардың номенклатурасы мен ассортиментін кеңейту, импорттық шикізаттан, материалдардан, жартылай фабрикаттардан тәуелділікті кеміту сияқты қызметтегі салаларда орын алады. Оларға машина жасау, жеңіл және медициналық өнеркәсіп, құрылыс материалдары өнеркәсібі т.б. салалары жатады.
Технологиялық инновациялар өндірістің материалдық шығындарын кемітуді қамтамасыз ететін инновациялық технологиялар басым салаларда орын алады. Оларға жанармай, химия, мұнай химиясы өнеркәсіптері, қара және түсті металлургия, тамақ өнеркәсібі салалары жатады.
Мәліметтер бойынша инновациялық шығындар құрылымның 60% өндірісті технологиялық даярлау мен жабдықтарды сатып алуға жұмсалады екен. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстар үлесіне шығындардың 17%, маркетинг зерттеулерге-2%, жаңа технологиялар бойынша жұмыс істеу үшін персоналды даярлауға инновациялық шығындардың 1% дейін жұмсалатын көрінеді. Инновациялық қызметке 1 теңге шығын өнім шығарылымын дәстүрлі технологиялармен салыстырғанда 7,5 есе арттыратыны белгілі болып отыр.
Ғылым және технологиялық даму сферасын мемлекеттік реттеудің басты міндеті инновациялық және инновациялық қызметтер үшінн қолайлы экономикалық жағдайлар жасау, жанама реттеуді кеңейту шеңберінде салықтық және қаржылық-кредиттік саясатты байланыстыра қолдану болып табылады.
Тікелей мемлекеттік қолдауды іргелі ғылымдарға және сындарлы технологиялардың шектеулі санына ғана көрсету тиімді болмақ. Бюджет қаражаттары есебінен кеңейтілген бағдарламаларды жүзеге асыру үміттері жалған инновациялық басымдықтарды таңдап, қаржыландыру қатеріне ұрындыруы әбден мүмкін.
Мемлекет ғылым дамуының басым бағыттарын таңдайды, ғылыми-техникалық бағдарламалар мен жобаларды қалыптастырып, жүзеге асыруды, республикалық бюджеттен ғылыми қызметті қаржыландырады, республикалық дәрежедегі ғылыми ұйымдарды басқарады.
Инновациялық сфераны мемлекеттік қолдаудың келесі бағыттары белгілі:
Ғылыми-зерттеулерді салықтық ынталандыруды күшейту. Мұның рыноктық экономикада бюджеттік субсидиялармен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар. Салықтық жеңілдіктердің бірнеше түрлерін атауға болады. Олар: ғылыми зерттеулерге шығындардың табыстық бөлігіне салық салуды азайту; ғылыми зерттеулерге шығын өсіміне белгілі бір пайыз шамасында төленетін салыққа шегерім жасау; жаңа техникаға жұмсалатын күрделі қаржының бір бөлігіне салық сомасын кеміту; іргелі зерттеулерді қаржыландыруға арналған қаражатқа ерекше салықтық жеңілдіктер беру, орта және шағын бизнестің зерттеулеріне қолайлы жағдай жасау.
Инновациялық саясаттың басты құралдарының бірі ретінде ғылыми-техникалық өнімдерге мемлекеттік тапсырыс рөлін күшейтуді атауға болады. Қаржылық орнықтылыққа қол жеткізілген сайын тәуекелді (венчурлық) жобаларды жүзеге асырудағы мемлекеттік тапсырыстың үлесі арта түседі.
Мемлекеттік инновациялық қор ең басым деген ірі зерттеулер мен жаңғыртуларды мақсатты түрде жеңілдікті қаржыландыратын болады. Аталған қордың инновацияларды мемлекеттік қолдау бойынша өкілеттігі мейлінше кеңейтілуі тиіс, яғни ғылыми идеядан бастап оның түпкі нәтижесіне дейінгі циклды қамтуы қажет.
Технологиялық әлеуеттің мониторингтік және болжау жүйесін жасау үшін мемлекеттік деңгейде методикалық (әдістемелік) және ақпараттық қамтамасыз ету істері атқарылуы тиіс.
Ғылыми өнімді жобалау және өндіру сферасында рыноктық бәсеке рөлін арттыру негізінде басым бағыттар үшін Жапонияда кеңінен қолданылатын «бастапқы ақшалар» принципін тарату қажет.
Ғылыми зерттеулерді қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерін ашып, кеңейту. Бұл үшін жеке меншік сектордың (қаржы-өнеркәсіптік топтар, коммерциялық банктер, бірлестіктер т.б. шаруашылық жүргізуші субъектілер) инновациялық белсенділігін ынталандыруды күшейтіп, коммерциялық мүдделіліктерін арттыру көзделеді. Қазақстанда ғылыми-зерттеулердің 90% мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қаржыландырылса, дамыған елдерде ғылыми зерттеулер шығынының 2/3 бөлігін кәсіпкерлік сектор қаржыландырып отыр.
Ғылыми-техникалық орталықтар қызметін коммерциализациялауды дамыту. Мұның өзі оларды табыстың негізгі бөлігін инновация және ақпараттық технология рыноктарынан іздеп, табуға итермелейді. Бұдан басқа, ғылыми орталықтар қызметін коммерциализациялау ғылымды рыноктық жағдайларға бейімдейді және мемлекеттің инновациялық саясатының жаңа әдістерінің пайда болуына көмектеседі.
Ғылыми зерттеу сферасындағы халықаралық ынтымақтастықты кеңейту. Әлемнің ешбір елі Ғ.Т.П.-ның барлық салалары бойынша зерттеулердің түгелге дерлік спектрін қамти алмайды. Ғылыми-техникалық кооперацияның мейлінше динамикалық формаларының бірі – халықаралық бірлестіктерді құру болып табылады. Ынтымақтастық пен өзара тәуелділік арта түскен шығындар мен тәуекелдерді бөлісуге итермелейді, сондай-ақ жаңа өнімді жасау процесіне қажетті білімдер потенциалын шоғырландырады.
Өнеркәсіптік саясаттың құрылымдық-салалық құрамында үш топты ерекшелеуге болады:
Отын-шикізат секторының экспортқа қабілетті салалары
Бәсекеге қабілетті өнім өндіретін өңдеуші өнеркәсіп салалары
Ішкі рынокты қамтамасыз ететін салалар
Салалардың бірінші тобы бойынша отын-энергетикалық салалар (газ, мұнай, көмір өнеркәсібі, электр қуаты) ерекше маңызды.
Отын-энергетика кешенінде шаруашылық жүргізуші субъектілер табиғи монополиялар қатарына жатады. Тұтынушылар мен өндірушілер мүдделерінің тепе-теңдігін қамтамасыз ету үшін мемлекет табиғи монополия болып табылатын ұйымдар қызметін реттейді.
Қандай болмасын елде антимонополиялық заңдар шеңберінен тыс бір топ салалар болады. Бұлар тікелей реттелетін салалар деп аталады да мемлекет оларды меншік формасынан тәуелсіз өндірушілердің басым жағдайын арнайы орнықтырып, қорғайды. Олар, сондай-ақ «табиғи монополиялар» деген атаумен белгілі.
Әңгіме технологиялық және т.б. жағдайларға байланысты бәсекенің болуы мүмкін емес қызмет түрлері туралы болып отыр. Бұған қымбат құрал-жабдықтары бар ірі масштабта тараптық принцип бойынша ұйымдастырылған салалар; сұраныс көлемі технологияға сәйкес анықталатын салалар (мысалы, байланыс кабелінің сыйымдылығы мен эфирдегі жиіліктер санымен анықталатын) тек қана ірі масштабты өндіріс жағдайында шығындар деңгейі төмен болатын салалар. Бұл салаларға қоғамдық пайдаланудағы, айталық электроэнергетика, газ шаруашылығы, сумен жабдықтау, сондай-ақ темір жол, әуе және муниципалдық көліктер, байланыс, радио және теледидар салалары жатады. Аталған салалардың кәсіпорындары мемлекеттік әкімшіліктің рұқсатынсыз жабылмайды (тіпті уақытша болса да) және барлық клиенттерге ешқандай алалаусыз қызмет көрсетуге міндетті. Бұл топтағы салалардың өніміне (қызметтеріне) тарифтерді мемлекет реттейді.
Табиғи монополияларды реттеу антимонополдық заңнама сферасына жататын арнайы нормативтік актілер негізінде жүзеге асады.
Сонымен, табиғи монополияның өміршеңдігі бірқатар бәсекелес фирмалармен салыстырғанда өнім бірлігіне шығындары төмен, масштабының тиімділігі соншалықты, бір өзі бүкіл рынокты жабдықтай алатын жағдаймен дәлелденеді.
Материалдық өндіріс сферасын мемлекеттік реттеудің тиімді құралдарының бірі – ол мемлекеттік тапсырыс жүйесі. Мемлекеттік тапсырыс – рыноктық экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі болып табылады. Бұл арада мемлекет өнімдер, жұмыстар және қызмет көрсетулерге тікелей тапсырыс беруші рөлін атқарады. Мемлекеттік тапсырыс мультипликативтік сұраныс туындатып, өндірісті жандандыруға қабілетті құрал. Мемлекеттік тапсырыстың маңыздылығы, әсіресе «серпінді жобаларды» қолдауда арта түседі. Сондықтан мемлекеттік тапсырыстың түпкі сұраныс көлеміндегі үлесі едәуір. Дамыған елдерде мемлекеттік сатып алулар жалпы ішкі өнімнің (Ж.І.Ө) 20-30% дейінгі көлемін құрайды.
Мемлекеттік қажеттіліктер үшін өнім жеткізу келесі мақсаттар үшін жүзеге асырылады:
Мемлекеттік материалдық резервтерді жасау және ұстап тұру;
Елдің қорғаныс қабілеттілігі мен қауіпсізідігінің қажетті деңгейін ұстап тұру;
Елдің халықаралық экономикалық міндеттемелерін орындау мақсатындағы экспорттық жеткізілімдерді қамтамасыз ету;
Республикалық мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыруды қаржыландыру.
Мемлекеттік қажеттіліктер үшін өнім жеткізу республикалық бюджет қаражаты және осы мақсаттар үшін тартылатын бюджеттен тыс көздер есебінен қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік қажеттіліктер үшін жеткізілімдерді қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды ұйымдастыру үшін үкімет мемлекеттік тапсырыс берушілерді бекітеді. Олар: республикалық атқарушы билік, мемлекеттік қазыналық кәсіпорын, ҚР атқарушы билігінің субъектісі, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар, корпорациялар болуы мүмкін.
Мемлекеттік тапсырыс берушінің негізгі функцияларының бірі өнім жеткізушілерді таңдау, яғни мемлекеттік қажеттіліктер үшін өнім жеткізуді орналастыру болып табылады. Әдетте, мемлекеттік тапсырыс конкурстық (тендерлік) негізде орналастырылады, яғни екі кезеңнен тұратын ашық немесе жабық конкурстар өткізу жолымен жүзеге асырылады конкурстың ең қолайлысы оның ашық түрі болып табылады. Жабық конкурстар мемлекеттік құпия болып табылатын қорғаныс және қауіпсіздік қажеттіліктері үшін тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) сатып алу жағдайларында өткізіледі.
Өнімнің кейбір түрлері (қымбат бағалы металдар және бағалы тастар, мұрағаттық құндылықтар, сирек кітаптар, қолжазбалар және мұрағаттық құжаттар т.б.) мемлекеттік қажеттіліктер үшін конкурс өткізбей-ақ сатып алынады.
Конкурсқа қатысуға өндіріс үшін қажетті өндірістік қуаттары, жабдықтары және еңбек ресурстары бар жеткізуші (атқарушы) мүмкіндік алады. Егер Қ.Р. мемлекеттік қажеттіліктері үшін тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өндіруге ішкі мүмкіндіктер жоқ немесе экономикалық тұрғыдан тиімді болмаған жағдайда конкурсқа қатысуға шетелдік жеткізушілер (атқарушылар) шақырылады.
Ашық конкурста жеңіп шыққан жеткізушімен (атқарушымен) мемлекеттік тапсырыс беруші мемлекеттік келісім-шарт (контракт) жасайды. Мемлекеттік контракт – мемлекеттік қажеттіліктер үшін өнім жеткізуші мен мемлекеттік тапсырыс берушунуң құқықтары және міндеттерін анықтайтын негізгі құжат. Мемлекеттік келісім-шартта төмендегілер көрсетіледі:
Өнім (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізілімінің көлемі натуралды түрде, номенклатурасы (тізбесі) және ассортименті (сұрыптардың арақатысы) қоса беріледі;
Өнім (жұмыс, қызмет көрсету) сапасына қойылатын талаптар;
Өнімді жеткізу мерзімдері;
Тауарлық бағалар және оларды өзгерту шарттары;
Мемлекеттік келісім-шартты атқару үшін қажетті материалдық ресурстарды сатып алу үшін жеткізушіге берілетін қаржылық ресурстар көлемі.
Келісім-шарт бойынша қосымша мыналар қарастырылуы мүмкін: келісім-шарт барысын мемлекеттік тапсырыс беруші тарапынан бақылау және жеткізушіге көмек көрсету; экономикалық ынталандыру (салық бойынша жеңілдіктер, мақсатты дотациялар мен субсидиялар, жеңілдікті несиелеу). Келісім-шарт негізінде мемлекеттік қажеттіліктер үшін өнім жеткізуші және сатып алушы (мемлекеттік тапсырыс беруші) жеткізілім келісіміне қол қояды.
Қазіргі кезде мемлекеттік тапсырыстың бірнеше түрлері бар. Олар:
Қорғаныс қажеттіліктері үшін тапсырыс;
Ғылыми-зерттеу жұмыстарына тапсырыс;
Мемлекеттік материалдық резервке өнім жеткізуге тапсырыс;
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің, шикізаттық және азық-түліктің республикалық қорына жеткізілімдерге тапсырыс;
Мердігерлік жұмыстарға тапсырыс және т.б.
10 дәріс. Экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік реттеу
Агроөнеркәсіптік кешен (А.Ө.К.) – агроөнеркәсіптік өндіріспен байланысты экономика салаларының жиынтығы болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешен ұлттық экономиканың маңызды секторының бірі. Оны дамыту үшін ұзақ мерзімді болжамдар мен бағдарламалар талдап жасалынуы тиіс. Елдің азық-түлік сферасындағы тәуелділігін кеміту мәселесі ұлттық қауіпсіздіктің жалпы концепциясы мен бағдарламасын жасауды қажетсінеді. Онда елдің азық-түлік қауіпсіздігі негізделіп, Қазақстанның әлемдік азық-түлік өндіру және бөлудегі орны анықталуы тиіс. Мұның өзі, әсіресе ҚР-ның Бүкілдүниежүзілік Сауда ұйымына күруге ұмтылу жағдайында өзекті мәселе болып табылады.
Ұлттық экономиканың агроөнеркәсіптік кешені күрделі биотехнологиялық жүйе болып табылады. Оның негізгі сферасы – ауыл шаруашылығында жер, су т.б. табиғи өндіріс негіздері пайдаланылады. Шаруашылық іс-әрекеті нәтижелеріне табиғи-климаттық және метеорологиялық жағдайлар үлкен әсер етеді де ауыл шаруашылығы өндірісіне тәуекелдік сипат береді.
Қазіргі дамыған елдердің барлығында дерлік ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды сферасы ретінде мемлекеттің қолдау объектісі болып отыр. Өндірістің бұл саласындағы басты қағида еркін рынок жағдайындағы сұраныс пен ұсыныс арақатынасын белсенді мемлекеттік реттеумен толықтыруда болса керек.
Батыс елдерінде мемлекет ең маңызды деген ауыл шаруашылық өнімдеріне минималды бағалар тағайындайды және оны қайта қарап отырады. Осындай әрекеттер арқылы өндірушілер бағаның тым төмендеп кетуінен қорғалады. Аграрлық саясатты жүргізуге байланысты шығындар мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылады. А.Ө.К.-ті рыноктық экономика жағдайында реттеу көпқырлы мәселе болып табылады.
Сонымен, агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеу – бұл ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізатты және азық-түлікті өндіру, өңдеу және өткізу, сондай-ақ аграрлық секторды өндірістік-техникалық және материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің экономикалық әдістер арқылы әсері болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттің реттеуші қызметі келесі бағыттар бойынша жүзеге асады:
Заңнамалық база жасау, реттеуді құқықтық қамтамасыз ету. Мемлекеттік реттеу монополдық құрылымдардың теріс әсерін болдырмауға бағытталуы тиіс.
Қазақстанда аграрлық реформа жүргізу барысында мейлінше монополданған ресурстық, шикізаттық, азық-түлік рыноктары қалыптасты. А.Ө.К.-пен шектес салалардың монополизмі, делдалдардың көптігі бағалар диспаритетін (теңсіздігін) туындатып, ауыл шаруашылығында жасалған жалпы табысты монополистер мен делдалдардың пайдасына қайта бөліп, А.Ө.К.-тің негізгі саласындағы ұдайы өндіріске кедергі келтірді.
Аграрлық рыноктардың барлығында бәсекелік орта қалыптастыру. Мұның өзі А.Ө.К.-тің түпкі табысын оның барлық буындарының шығындарына сәйкес қайта бөлуге көмектеседі. Бұған қоса баға теңсіздігін жою үшін энергетикалық кешен, көлік, байланыс кәсіпорындарының қызметін реттеуде мемлекет-рөлін күшейте түсетін заңнамалық негіз қажет.
Агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту, тауар өндірушілерді рынок шарттарына бейімдеу жағдайларын жасауды қолдау. Осыған байланысты мемлекеттік реттеудің маңызды қызметіне тамақ өнімдері мен ауыл шаруашылығы шикізаттарына орнықты сұранысты қолдау жатады.
Мемлекет А.Ө.К. өнімдеріне, мемлекеттік тапсырысқа қажетті баға жүйесін реттеу арқылы халықтың табысын қалыптастыруға әсер етіп, тұрғындардың төлем қабілеті бар сұранысын түзуге жәрдемдеседі.
Ақылға қонымды протекционизм (қолдау) саясатын жүргізу және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету кедендік тарифтер, импорттық азық-түлік тауарларына салықтар көмегімен жүзеге асады.
Шетелдік инвесторлар үшін қолайлы ахуал жасау, А.Ө.К.-тің біріккен кәсіпорындарын құру, озық техника мен технологияны импорттауды қолдау мақсатында шетелдік кредиторлар үшін мемлекеттік кепілдіктер беру.
А.Ө.К.-проблемалары бойынша шешуші ғылыми бағыттарды қаржыландыру, әлемдік стандарттарға сай жаңа технологияларды жасау бойынша инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қатысу.
Агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеу бірқатар экономикалық құралдар арқылы жүзеге асады. Бұлардың ішінде бағаның рөлі ерекше. Баға – рыноктық экономиканың негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Бағаларды ырықтандыру ұсынысты да, сұранысты да қысқартты және бағалар диспаритетін (теңсіздігін) туындатты. А.Ө.К.-тің негізгі баға жасаушы буындары бойынша бағалар теңсіздігін реттеу қажеттілігі туып отыр. Бұл диспаритеттер: энерготасушылар – транспорттық тарифтер - А.Ө.К. үшін машина жасау салаларының өнімі – ауыл үшін қызмет көрсету – ауыл шаруашылығы шикізаты – өңдеу, тамақ өнімдері саудасы тізбесі бойынша реттелуі тиіс.
Бағалар диспаритеті екі формада көрініс табады:
Ауыл шаруашылығына тауар жеткізілімдері мен қызмет көрсетулерге шығындар деңгейінен әлдеқайда артық баға тағайындау;
Ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу бағасын шығындарды жабу және қажетті пайдалылықты қамтамасыз ету деңгейінен едәуір төмен тағайындау.
Сондықтан, ауыл шаруашылығын бағалық диспаритеттің қатаң құрсауынан шығару үшін бағаларды қалыптастыру және реттеу іс-әрекеттеріне мемлекеттің белсенді түрде араласуы қажет.
Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеуде келесі бағалар жүйесі қолданылады:
Ауыл шаруашылығы өнімдері, шикізат және азық-түлік рыногында экономикалық негізі сұраныс және ұсыныс әсерімен қалыптасатын рыноктық (келісімді) бағалар болып табылады;
Егер орташа рыноктық бағалар кепілденген (гарантиялық) бағалардан төмен болса, онда ауыл шаруашылығы өнімдерге кепілді бағалар қолданылады;
Мақсатты бағалар (нормативтік индикаторлар) өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өнімдеріне паритеттік (теңестірілген) бағалар арақатынасын қамтамасыз ету үшін; салық төлеумен байланысты шығынды жабу үшін; кредит бойынша пайыздарды төлеу үшін қолданылады.
Ауыл шаруашылығындағы бағалар паритетін орнықтыру барысында ауылдық тұрғындар үшін тұтыну бағаларының да паритеті ескерілуі тиіс. Ауылдағы жалдамалы жұмысшылардың жалақысы жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі мен әлеуметтік сфера дамуын қамтамасыз етуі қажет.
Әлемдік тәжірибеде ауыл шаруашылығын жеңілдікті несиелеу жүйесін ұйымдастыру әдістері қалыптасқан. Ауыл шаруашылығын несиелеу қызметін атқаратындар:
Кооперативтік ауыл шаруашылығы банктері;
Мемлекеттік банктер;
Мемлекет бақылайтын және қолдайтын мамандандырылған банктер;
Бюджеттік несиелеу.
Рынокқа бейімделген қаржы-несие жүйесіне мыналар жатады:
Бағалық кешірімдер мен орнын толтырулар (дотациялар мен компенсациялар);
Жеңілдікті шарттар негізінде бөлінетін ақшалай несие;
Ауыл шаруашылығының жекелеген салаларын қолдау үшін республикалық бюджеттен субсидиялар (қайтарымсыз арнайы ақшалай жәрдем).
Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың болжамды көрсеткіштерін негіздеу үшін келесі әдістер қолданылады:
Бағдарлы-мақсатты әдіс;
Баланстық (теңгермелі) әдіс;
Нормативтік әдіс.
Агроөнеркәсіптік кешенді бағдарлы-мақсатты жоспарлаудың отандық тәжірибесі, сондай-ақ шетелдік практика мемлекеттік реттеудің аталған әдісін талдап жасаған. Экономикасы дамыған елдерде (Еуропалық Одақ, АҚШ т.б.) А.Ө.К.-тің мақсатты бағдарламалары шеңберінде аграрлық сфераны қолдауға жыл сайын ондаған миллиард доллар бөлінеді. Мұның сыртында сатып алу бағалары мен айналмалы қорларды несиелеу үшін субсидиялауға берілетін сома тағы бар.
Агроөнеркәсіптік мақсатты бағдарламалар саланың нақты проблемасын шешуде пайдаланылады. Аталған әдісті қолдану үшін проблеманы анықтап, жан-жақты негіздеу маңызды рөл атқарады. Мақсатты бағдарламалардың басты міндеті проблеманы кешенді қарастыру негізінде жан-жақты және терең сараптау арқылы жүзеге асыру болып табылады.
А.Ө.К. салаларын дамытудың пропорционалдығын қамтамасыз ету үшін баланстар жүйесі талдап жасалынады. Бұның көмегімен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемдерін ауыл шаруашылығын материалдық-техникалық жарақтаумен, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу көлемдерін өңдеуші өнеркәсіп қуаттарымен, А.Ө.К. салаларын дамытуға жұмсалатын күрделі қаржымен баланстық байланыс қамтамасыз етіледі.
А.Ө.К. баланстар жүйесіне мыналар кіреді: ауыл шаруашылығының негізгі өнімдерін өндіру және пайдалану материалдық балансы (астық, ет және т.б. баланстар), өндірістік қуаттар балансы, А.Ө.К.-тің салааралық балансы және т.б. А.Ө.К. үшін арнайы талдап жасалынған динамикалық моделдер көмегімен А.Ө.К. салалары мен сфераларының салааралық байланыстары мен балансталған дамуы қамтамасыз етіледі, сондай-ақ А.Ө.К.-тің күрделі қаржылар, еңбек және материалдық ресурстарға қажеттіліктері анықталады.
Нормативтік әдіс бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерін тұтыну көлемдері мен құрылымын анықтау үшін халықтың жан басына шаққандағы тамақ өнімдерін және азық-түлікке жатпайтын тауарларды тұтынудың рационалды тұтыну нормалары пайдаланылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісін жоспарлауда тұқым, жем-шөп, тыңайтқыштар т.б. материалдық ресурстарын шығындау нормалары қолданылады.
Ауыл шаруашылығы өнімдері рыногының баланстылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекет, сондай-ақ рынокта сатып алу және тауар интервенцияларын жүргізеді. Сатып алу интервенциясы ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізатты, азық-түлікті сатып алуды ұйымдастыру формасында жүзеге асырылады. Бұндай интервенциялар ауыл шаруашылығы өнімдерінің, шикізаттың және азық-түліктің рыноктық бағалары минималды деңгейден төмендеп кеткенде, немесе агроөнеркәсіп өндірісі сферасындағы тауар өндірушілер сұраныстың қысқаруына байланысты өнімдерін өз күшімен өткізе алмайтын жағдайларда қолданылады.
Тауар интервенциялары республикалық және өңірлік қорлардан ауыл шаруашылығы өнімдерінің шикізаттың және азық-түліктің көтерме саудасын ұйымдастыру формасында жүзеге асырылады. Бұндай интервенциялар рыноктық бағалар максималды деңгейден артып кеткенде қолданылады.
3 бөлім. Экономиканы макроэкономикалық мемлекеттік реттеу
11 дәріс. Жұмыспен қамту және еңбек рыногын мемлекеттік реттеу
Экономикалық үдерістер жүйесін мемлекеттік реттеуде өзінің маңыздылығы бойынша еңбек үдерістерін реттеудің орны ерекше болып табылады. Еңбек өндірістің анықтаушы факторы болғандықтан мемлекет оның өнімділігіне, қайтарымдылығына мүдделі, өйткені аталмыш көрсеткіштер өндірілген жалпы ішкі өнім шамасына тікелей әсер етеді. Мемлекет жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге мүдделі және жұмыссыздықты жоюға ынталы. Сондықтан, мемлекет еңбек рыногын реттеуі жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысқа әсер етуі, еңбекақы төлеу проблемасын көз алдында ұстауы тиіс.
Еңбек үдерістері мен жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеу еңбекке, еңбек рыногына, еңбекақыға, еңбек қатынастарына олардың нәтижелілігін арттыру, еңбек жағдайын жақсарту, еңбекке қажеттілікті қанағаттандыру, жұмыссыздықты шектеп, жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау мақсатында әдістер мен құралдардың кеңейтілген спектрі әсерін қолдану болып табылады. Мемлекеттің еңбек пен жұмыспен қамтуды реттеу тәсілдері мен механизмі елдің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық сипатына, рыноктық қатынастардың жағдайы мен дамуына, олардың еңбекке әсеріне тәуелді.
Еңбектің мәні, оның қоғам дамуындағы рөлі әмбебап (универсалды) сипатта болғанымен, рыноктық экономикаға өту кезінде еңбек қатынастары, еңбекті басқару, еңбекті пайдалану түбегейлі өзгерістерге ұшырайды. Егер рыноктық қатынастар еңбек әлеуетін тиімді пайдалануға радикалды (батыл) түрде әсер етпеген болса, онда рыноктық экономика өзінің негізгі артықшылықтарын жоғалтқан болар еді.
Айталық, кеңестік экономикада марксизмді догматтық (сірескен) түрде түсініп, адамдардың іс-әрекеті құн жасайтын материалдық игіліктерді өндіруге бағытталған жағдайда ғана еңбек болатынын дәлелдеп бақты. Содан, өндірістік емес сферадағы адамдардың еңбегіне сенімсіздік қалыптасты.
Сондықтан, рыноктық экономиканың кеңістік экономикадан түбегейлі айырмашылығы адамдардың кез келген мақсатты іс-әрекеті еңбек болып саналады. Осылайша қоғам еңбек деп танитын іс-әрекет түрлеріде кеңейе түсті.
Рыноктық экономикада төленетін еңбектің жұмысшы күшін тауар ретінде сату-сатып алу актісі арқылы жүзеге асатындығы анық көрінеді. Сонысымен еңбектің мотиві (ішкі себебі) жұмсалған күш-қайраттың ақшалай төлемін алуға мүдделілік болып табылады.
Рыноктық экономиканың басты ерекшелігінің бірі еркін еңбек рыногының қалыптасуы болса керек. Рыноктық экономика жағдайында еңбекке мемлекеттік мәжбүрлеу, жұмысшы күшін белгілі бір орында, белгілі бір сипатта қолдануға мемлекеттік күштеу әрекеттерінің жоқ болуы принципті маңызды болып табылады.
Бірақ, бұл рыноктық экономикада еңбек әлеуетін ұдайы өндіру мен еңбек ресурстары қозғалысы үдерістерін мемлекеттік реттеу жоқ дегенді білдірмейді.
Рыноктық қатынастар жағдайында еңбек туралы заңнамамен қатар еңбек үдерістерін өзін-өзі реттеу жүйесі әрекет етеді.
Жұмыспен қамтудың заманауи концепциясы келесі факторлардан құралады, олар: қамтылу еркіндігі, еңбек рыногының икемділігі және жұмысшы күшінің мобильділігі (жинақылығы), «табиғи» жұмыссыздықтың болуы, әлеуметтік әріптестіктің қажеттілігі, еңбек рыногының реттелуі.
Мемлекет еңбек рыногын тікелей және жанама әдістерді пайдалану арқылы реттейді, соның ішінде нормативтік-заңнамалық, салықтық, кредиттік, бюджеттік әдістер бар. Еңбек рыногын мемлекеттік реттеудің ең маңызды принциптері:
әлеуметтік еңбек қатынастары сипатының экономика дамуы қажеттіліктері мен тиімділіктің артуына сәйкестігі;
технологиялық, ақпараттық жүйелер прогресі талаптарына сай жұмысшы күшінің сапалық сипаттарының өзгеруі;
жұмыскерлердің ең әлжуаз, бәсекеге қабілеті әлсіз категорияларын әлеуметтік қорғау;
еңбек пен жұмыспен қамтудың орталықтандырылған салалық және аймақтық бағдарламаларын сәйкестендіру, жұмыс орындарын ашу және жабу;
еңбек рыногын реттеу арқылы экономикалық, әлеуметтік және саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету.
Еңбек рыногы рыноктық экономикадағы ең күрделі элементтердің бірі болып табылады. Еңбек рыногын жұмысшы күшін меншіктеушілер мен өндіріс құрал-жабдықтарын иемденушілер арасында жұмысшы күшін қоғамдық өндіріске тартуға байланысты туындайтын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесі деп анықтауға болады. Бұл рынок жұмыс берушілердің жұмыс орындарын ұсынуы мен жұмыс күшін меншіктеушілердің жұмыс орындарына сұрануын бір уақытта, қатар жүргізеді.
Жұмыспен қамту концепциясы келесі принциптерге негізделеді:
Өндіргіш, шығармашылық еңбекке қабілеттілік құқықтарын азаматтардың ерікті пайдалануы.
Азаматтардың еңбекке құқығын жүзеге асыруға мемлекеттің жауапкершілігі және қолдауы.
Экономикада еңбек секторын қалыптастырудың рыноктық бастаулары мемлекеттік реттеумен тығыз түрде сәйкесті байланыста болады. Адамдардың жеке қалауымен қатар, олардың таңдауларынан тәуелсіз объективті жағдайлар мен шарттылықтарда орын алады. Қоғамдық қажеттіліктерді, шынайы мүмкіндіктерді өндірістің қалыптасқан құрылымын белгілі бір жұмыс күшіне деген сұранысты ескерусіз болмайды. Қызметкердің сұранысы мен оның жеке басының қасиеттері арасындағы алшақтықтар да байқалып тұрады.
Негізсіз еңбек талаптары ең демократиялық деген елдерде де қанағаттандырылмайды және рыноктық экономика бұл мәселеде қалыс қалмайды. Ол ол ма, рыноктық экономикада біліктілігі төмен адамдар табысты еңбек объектілеріне тартылмайды, бірақ бұл мемлекеттің адамдарды жұмысқа орналастыру, қызметпен қамту бойынша қамқорлығына күмән келтірмейді.
Қазақстанда әлеуметтік еңбек қатынастарының жаңа типінің қалыптасуы, жұмыссыздықтың әлеуметтік қауіптілігі, еңбекке сұраныс пен ұсыныстың тербелісі мемлекетті еңбек рыногында белсенді саясат жүргізуге мәжбүрлейді. Мемлекеттік белсенді саясаттың негізгі мақсаты жұмыссыздарды жұмыспен қамтамасыздандыру болып табылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру келесі кешенді шараларды қарастырады:
мемлекеттік және коммерциялық мекемелер арқылы жұмысқа орналасуға көмектесу. (соңғыларының қызметі лицензиялау негізінде мемлекеттің реттеуі мен бақылауында болады).
кәсіби даярлау және қайта даярлау жүйесін дамыту; мұның өзі жұмыс берушілерді кәсіби даярлау және қайта даярлау бағдарламаларына қатысуын ынталандыру арқылы мысалы салықтық жеңілдіктер беру, компанияның оқыту мен жұмыс орындарына бөлетін қаржылық ресуростарын квоталау т.с.с. шаралар негізінде;
қала құрылысы мен абаттандыру, жерді қорғау, аурулар мен қарттарға қарау сияқты қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
кредиттер мен субсидиялар беру арқылы өзін-өзі қамту мен кәсіпкерлікті жандандыру, жаңа құрылған компанияларға салықтық жеңілдіктер беру, кәсіпкерлерге кеңес беру және оқыту;
халықтың әлеуметтік жағынан қорғалмаған топтарына (әйелдер, жастар, мүгедектер, қарттар, ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендер) қайта оқуға жолдама беру, жұмыс орындарын мақсатты квоталау және бекіту (бронирование), жалдау және босату кезінде қосымша кепілдіктер бөлу т.с.с.
Еңбек рыногындағы осындай саясат арқасында жұмыссыздардың жұмыс іздеуге белсенділігі артып қана қоймайды, сонымен бірге жұмыс іздеуге байланысты материалдық, жүйке-психологиялық шығындары кемиді. Мемлекеттің белсенді саясаты қоғамдық еңбек тиімділігінің жоғарылауына және әлеуметтік кернеуді азайтуға көмектеседі.
Толық жұмыспен қамту туралы түсінікті де өзгертуге тура келеді. Жұмысқа жарамды халықты қоғамдық еңбекке максималды, толық тарту концепциясы жұмыспен ұтымды (рационалды) қамту принципіне орын береді. Ал, толық қамтуға келетін болсақ, оны «жаппай», «бас басына» жұмыс беру деп емес, жұмысқа қол жетімділік деп қабылдау керек. Басқаша айтқанда, егер әрбір үміткер төленетін жұмыс орнын алғысы келсе өзінің кәсіби мүмкіндіктеріне сай қамтылуына алғышарттың болуын жұмыспен толық қамту деуге болады.
Жоғарыда айтылғандай рыноктық экономикаға жұмыссыздық тән. Бұл құбылыс, әсіресе жұмыссыздықтың шамасы шекті деңгей деп анықталған 10%-дан асып кетсе, әдетте өте ауыр қабылданады. Мемлекет жұмыссыздықты төмендетіп, оның әлеуметтік салдарын жұмсарту үшін едәуір күш салады.
Мемлекеттің алдына жұмыссыздықты толық жою туралы мәселе қою орынсыз. Сондықтан жұмыссыздықты рыноктық реттегіш механизмінің жетілмегендігінің салдарынан туындайтын әлеуметтік қатер ретінде түсіну керек. Іс жүзінде әңгіме жұмыссыздықты жоюдың мүмкін болар шараларын қолдану туралы болса керек. Егер бұл шаралар жетістікке жеткізбесе, онда іске жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау мен қорғау шаралары қосылуы тиіс.
Қорыта жинақтағанда еңбек және жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеу келесі бағыттарда жүзеге асырылады:
еңбекті еркін таңдау жүйесін қалыптастыру;
еңбекақының минималды мөлшерін тағайындау және қамтамасыз ету;
мемлекеттік жұмыспен қамту мекемелерінің тиімді қызмет етуін ұйымдастыру;
әлеуметтік әлжуаз топтар үшін жұмыс орындарын ашуға көмектесу;
жұмыссыздық бойынша мемлекеттік жәрдемақы төлеу;
даярлау, қайта даярлау, біліктілікті арттыру ісіне мемлекеттің қатысуы және т.б.
Жоғарыда сипатталған функциялардан басқа мемлекет әлеуметтік әріптестік жүйесінде жалдамалы жұмыскерлер мен жалдаушылар арасында ерекше делдалдық функция да атқарады. Әлеуметтік әріптестік – бұл ортақ мүдделерді мейлінше қанағаттандыру және әлеуметтік-еңбек шиеленістерінің алдын алу үшін ынтымақтастық принциптеріне негізделген, жұмыс берушілердің жұмыскерлермен өзара әрекетінің ерекше формасы.
Әлеуметтік-еңбек қатынастарын реттеу тәсілі және механизмі ретіндегі әлеуметтік әріптестікті жүзеге асырудың нақты формасы ұжымдық келісімдер мен үнқатысулар болып табылады. Бұл құжаттарда еңбекақы мөлшері және төлеу тәсілдері, жалақыны реттеу, жұмыс күні мен аптасының ұзақтығы, еңбек жағдайлары және оны қорғау, әкімшілік пен жұмыскерлердің міндеттері көрсетіледі.
Әлеуметтік әріптестік жүйесіндегі мемлекеттің рөлі ұжымдық келісімдерге қол қою ережелерін жасап, олардың жүзеге асуын қадағалау болып табылады. Мемлекеттік билік органдары келіссөздер үдерісінде туындайтын қайшылықтарды басып, реттейді. Қазақстан мемлекетінің әлеуметтік әріптестік жүйесіне қатысуы белгілі бір дәрежеде жұмысшылардың мүддесін қорғаушы кәсіподақтар қауқарсыздығының орнын толтырады.
12 дәріс. Әлеуметтік қатынастарды мемлекеттік реттеу
Экономиканы мемлекеттік басқару мен реттеудің қазақстандық үлгісі әлеуметтік бағдарланған, өйткені мемлекеттің экономиканы дамыту бойынша шараларын алып қарайтын болсақ олардағы әлеуметтік аспектілердің айқын көріністерін тапқан болар едік. Мемлекеттік реттеумен әлеуметтік үдерістер және құбылыстар арасындағы терең байланыстар мемлекеттің экономикаға әсерінің мақсаттары, міндеттері және функцияларынан туындайды. Мемлекеттік саясаттың негізгі мақсаты халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ету, халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылату, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру болса, онда әлеуметтік мәселелер, әрине басқару мен реттеудің анықтаушы қағидасы болып қала береді.
Мемлекеттік органдар әрдайым белсенді әлеуметтік саясат жүргізуі тиіс және экономиканы әлеуметтік мәселелерді шешуге тұрақты түрде бағдарлануы қажет.
Заманауи экономикалық ғылым мен теорияда «әлеуметтік бағдарланған экономика», «әлеуметтік бағдарланған рыноктық шаруашылық» деген түсініктер қалыптасып үлгерді.
Ғылыми айналымға соғыстан кейінгі Германия экономикасының реформаторы Людвиг Эрхард өзінің «Әл-ауқаттылық баршаға» (Благосостояние для всех) кітабында көрсеткен бұл категориялар дербес құрылымы, табыстарды бөлу әдісі, мемлекеттік басқарудың мақсатты бағдары бойынша халықтың әл-ауқатын жоғарылатуға, тұрғындардың өмір сүру деңгейін көтеруге қызмет ететін экономиканы сипаттайды.
Қазіргі мемлекеттердің ешқайсысы да халықтың өмір сүру жағдайы, жұмыспен қамтылуы, әлеуметтік сақтандырылуы туралы толық жауапкершілікті өз мойнына алмайды, ол міндетті де емес. Елдегі әлеуметтік болмыс сипаты, әлеуметтік игіліктер және тауарлар мен қызметтер үшін толық жауапкершілікті болатын патерналистік концепцияның (әкелік қамқорлық тұжырымдамасы) негізі жоқ және ешқандай экономикада жүзеге аспайды. Ал, рыноктық экономикада бұл концепцияны тіпті де қабылдауға келмейді.
Әлеуметтік сұраныстар мен қажеттіліктер азаматтардың өздерінің, отбасының, үй шаруашылығының, адамдар жұмыс істейтін ұйымдардың, жергілікті билік органдарының, қоғамдық демеуші қорлардың және соның ішінде мемлекеттің қамқорлығы негізінде атқарылуы тиіс.
Мемлекет әлеуметтік үдерістерге әлеуметтік сұраныстарды қанағаттандыруды, мемлекеттік қаржы көздерін пайдалануды, мемлекет функциясынан туындайтын жалпы әлеуметтік саясат жүргізуді өзінің ресурстық мүмкіндіктеріне сәйкестендіреді. Мемлекеттің әлеуметтік экономикаға қатысу деңгейі елдің қоғамдық-саяси құрылысына, мемлекеттің құрылымына және ағымдағы экономикалық жағдайына байланысты.
Айта кететін бір жәйт, әлеуметтік үдерістерге мемлекеттің әсері тек қана халықтың аз қорғалған тобын экономикалық қолдау, әлеуметтік сфера мен әлеуметтік бағдарламаларды мемлекеттік қаржыландырумен бітпейді. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, сонымен бірге ел Конституциясы, қолданыстағы заңдардың кепілдігіне сәйкес азаматтардың әлеуметтік құқықтары мен бостандығын қамтамасыздандыру болып табылады.
Әлеуметтік саясатты қалыптастырып, жүзеге асыруға мемлекеттің қатысуы қажеттілігі мемлекеттің әлеуметтік миссиясы (парызы) ғана емес. Мәселе әлеуметтік объектілердің өндірістік, сауда объектілері сияқты табыс, пайда түріндегі экономикалық түсім әкелмейтіндігіне барып тіреледі. Сондықтан әлеуметтік объектілерді коммерциализациялау кәсіпкерлік қызмет аясынан тыс қалады, дегенмен кейбір жағдайларда әлеуметтік тиімділіктің экономикалық тиімділіктен басым түсіп жататын кездері де аз емес.
Қазіргі қазақстандық тәжірибеде әлеуметтік жаратылыстағы объектілерді коммерциализациялау мен жекешелендіру оларды табиғатына сай пайдаланбау немесе әлеуметтік өнімге қатардағы тұтынушылардың қолы жете бермейтін жоғары, рыноктық бағалар тағайындау сияқты келеңсіздіктер жиі кездеседі.
Көрсетілген ерекшеліктерге байланысты мемлекет бір жағынан әлеуметтік объектілерді реттеуі тиіс және міндетті, екінші жағынан мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен әлеуметтік объектілерді тікелей немесе жанама түрде қаржыландырудың едәуір бөлігін өзіне жүктеуге мәжбүр.
Реформалардан кейінгі Қазақстанда рыноктық қатынастар орнығып мемлекет экономиканы «жоғарыдан төмен, төменнен жоғары» басқарудан қол үзген соң, бағалардың көбісі «өз бетінше» кетіп, мемлекеттің әлеуметтік функциялары әлсіреді. Сондықтан мемлекет қалыптасқан жағдайларға сәйкес әлеуметтік саясат саласында арнайы шаралар жүйесін қолдануы тиіс болды. Олар келесідей:
әлеуметтік әлсіз, халықтың кедей топтарын мемлекеттік қолдау;
жұмыссыздық бойынша жәрдемақы жүйесін енгізу;
міндетті медициналық сақтандыру жүйесін құру;
әлеуметтік сфера салаларына (мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау, спорт т.с.с.) салықтық жеңілдіктер мен артықшылықтар (преференциялар) беру;
тұрғын үй-коммуналдық реформа жүргізу;
шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау;
әлеуметтік бағдарланған мақсатты жобаларды жүзеге асыру;
әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін қайта құру және т.б.
Әлеуметтік үдерістер мен экономика сфераларын мемлекеттік реттеу жүйесін жаңғырту бойынша жоғарыда көрсетілген шараларды талдап жасау мен күнделікті қолданысқа енгізу Қазақстанда үздік-создық жүргізілуде. Қоғамның мемлекетке жүктейтін әлеуметтік тапсырыстары мен оларды қанағаттандыру бойынша мемлекеттің нақты ресурстары арасында алшақтықтар байқалады.
Жаппай мемлекеттік билеп-төстеудің нәтижесі ретіндегі әлеуметтік психология қалыптастырған қоғамдық менталитет (болмыс) жетістікті азаматтардың өзін-өзі ұйымдастырушылық формаларының іс жүзінде болмауы әлі де болса барлық ірі әлеуметтік проблемаларды қазақстандық мемлекет шешуі тиіс және ол соған міндетті деген масылдық көзқарастан арылта қойған жоқ. Екінші жағынан рыноктық қатынастар жағдайына әлеуметтік бағдарланған Қазақстан экономиканы басқару, реттеу үдерістеріне қанық әлеуметтік рең (түр, сипат, мазмұн деген мағынада) береді деген үміт те жоқ емес. Әрине, үмітсіз-шайтан, дегенмен рыноктық қатынастар бастамашыл, жігерлі адамдарға көптеген артықшылықтар беретінін де естен шығармаған мақұл.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі міндеттерінің бірі – ол халықты (жұртшылықты) әлеуметтік қолдау және қорғау болып табылады. Оның мәнісі мемлекеттің әлеуметтік саясатының бірінші кезектегі басымдық ретіндегі міндеті табысы төмен, қамсыздануы кемшін, әлеуметтік жағынан әлжуаз тұрғындардың проблемаларын шешуде болса керек. Әлеуметтік реттеудің басты мақсаты әлеуметтік дағдарыстардың ошағы болып табылатын кедейшілік пен әлеуметтік теңсіздіктің алдын алу.
Елдің экономикалық жағдайы ауырлаған сайын халықты әлеуметтік қорғауға үндеулер көбейе түседі. Өндіріс өспей, ішкі жалпы өнім төмендеп мемлекеттің экономикалық жағдайы қиындай түскенде халықты әлеуметтік қорғауға қосымша қаражат бөлу қиын, тіпті мүмкін болмай қалады.
Ел экономикасында игіліктер мен қызметтер өндірісі жеткіліксіз жағдайларда, қажетті өнімдерді импорт бойынша сатып алудың қаржылық мүмкіндіктері шектеулі кезеңде мемлекет өмір сүрудің, игіліктер мен қызмет көрсетулерді тұтынудың күтілген деңгейін қамтамасыз ете алмайды. Әрине, осылайша қалыптасқан жағдайларда бүкіл халықты толықтай әлеуметтік қорғаудың өзі де мүмкін емес.
Сондықтан үкімет те жұртшылық та барша халықты түгелдей мемлекеттік әлеуметтік қорғау мүмкін болмайтындығына түсіністікпен қарауы тиіс. Мұндағы дұрысы мен шынайысы халықтың ең мұқтаж топтарын әлеуметтік қолдау туралы болса керек. Тұрғындардың аталмыш категорияларын әлеуметтік әлжуаз топтар деп атайды. Әлеуметтік әлжуаздар тобына, ең алдымен дербес, өз күшімен әл-ауқатын жақсарта алу мүмкіндіктері жоқ немесе шектеулілерді, өмір сүрудің қажетті шарттарын жүзеге асыра алмайтындарды қосады.
Сөздің кең мағынасында әлеуметтік әлжуаз адамдарға табысы күнкөріс деңгейінен төмен азаматтарды жатқызады.
Әлеуметтік қолдау әртүрлі формада көрініс табады: ақшалай көмек, материалдық игіліктер, тегін тамақ, түнейтін орын, баспана беру түрінде, медициналық, құқықтық, психологиялық жәрдем ретінде жебеуші, қамқоршы, асырап алушы формаларында болуы мүмкін.
Әлеуметтік көмекті кімге, қандай түрде және формада, қаншалықты көлемде көрсету мәселесі әлеуметтік экономиканың ең күрделі сұрақтары болып табылады. Мұндайда бірқатар экономистер мен әлеуметтанушылардың (социологтардың) пікірінше: «Кімде кімнің өзіне-өзі көмектесуге мүмкіндігі жоқ, соған көмектесу қажет».
Рыноктық қатынастар қалыптасуы кезеңінде халықты бағалардың өсуі (инфляция) мен жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау мәселесі өткір болады. Тауарлар мен қызмет көрсетулер бағасының өсуі тұтынуды апатты жағдайға дейін төмендетпеуі үшін ішінара табыстарды индексациялау әдісі қолданылады, яғни жалақы, зейнетақы, шәкіртақы, табыстардың басқа да түрлері бөлшек бағалар өсуіне сәйкес көбейтіледі.
Жасқа, мүгедектікке, шектеулі еңбек жарамдылығына байланысты заңнама негізінде ұзақ мерзімді немесе тұрақты түрде көмекке құқығы бар тұрғындар категориясына әлеуметтік қамсыздандыру деп аталатын экономиканың әлеуметтік саласының қаражаттарынан мемлекет қаржылық қолдау тағайындайды.
Әлеуметтік қамсыздандырудың көп тараған түріне мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету жатады.
Рыноктық экономика жағдайында азаматтар мемлекеттік емес зейнетақы қорлары арқылы жеке-дара әлеуметтік сақтандыру мүмкіндігін алады да, өз уақытында мемлекеттік зейнетақыға салмақ жеңілдейді.
Мемлекеттік және жергілікті бюджет қаражатынан зейнетақыдан басқа халықтың мұқтаж категорияларына әртүрлі жәрдемақылар мен төлемдер беріледі. Олар тұрақты, ұзақ мерзімді және уақытша, сондай-ақ бір реттік сипатта болуы мүмкін. Жәрдемақы негізінен балаларды, ауру адамдарды, қарттарды, жұмыссыздарды қолдау үшін тағайындалады.
Әлеуметтік көмектің ерекше түрі – медициналық көмек. Мұндай көмек белгілі дәрежеде тегін көрсетіледі. Дегенмен, тіпті бай елдердің өзі денсаулық сақтауға шығындарды мемлекеттік бюджеттің иығына артып қоймайды, медициналық қызмет көрсетулер мен дәрі-дәрмектердің бір бөлігі ақылы болып келеді.
Қазақстанның рыноктық типті экономикаға өтуіне байланысты тұрғындар мен кәсіпорындардың ақшалай қаражаттарының бір бөлігі ақылы және сақтандыру медицинасы формасында денсаулық сақтау мұқтаждықтарына пайдаланылады.
Мемлекеттік сақтандыру медицинасы (әлеуметтік жәрдемнің бұл түрі әзірше Қазақстанда тұралап қалды) кәсіпорындар мен ұйымдардың жалақысынан және басқа да төлемдерінен сақтандыру қорын қалыптастыру жолымен міндетті медициналық сақтандыруды қарастырады.
Мемлекет жұмыссыздарға едәуір көмек қолын созады. Ең алдымен ол ресми тіркелген жұмыссыздарға мемлекеттік жәрдемақы түрінде жүзеге асады. Жұмыстан айырылып қалғандар үшін мұндай жәрдемақы алғашқы айларда соңғы жалақысы көлеміне жақын сомада төленеді. Кейінгі айларда жәрдемақы деңгейі төмендейді. Әдетте, жәрдемақы жұмыстан босап қалған уақыттан соңғы жарты жыл ішінде төленеді.
Қазақстанда мемлекеттік басқарудың демократияландырылуы және либерализациялануына байланысты мемлекеттік әлеуметтік саясаттың бір бағыты ретінде әлеуметтік реабилитация (ақтау) қажеттілігі туындады. Кең мағынасында «реабилитация» абыройын қайтарып алу дегенді білдіреді. Әлеуметтік ақтау, ең алдымен жанышталған әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру. Сондықтан мемлекет кінәсіз зардап шеккендерге қамқорлық көрсетеді. Әсіресе, мемлекеттің билік органдарының заңсыз әрекетінен зобалаңға түскен адамдар алдындағы әлеуметтік жауапкершілігі зор болуы тиіс.
Мемлекеттік билік органдарының әлеуметтік үдерістерді реттеу объектілерінің бірі – табиғатты, қоршаған ортаны қорғау болып табылады.
Экономикалық үдерістер мен құбылыстарды адам өмірімен, оның бейнесі және деңгейімен тығыз байланыстыра зерттейтін ғылым – әлеуметтік экономиканың құрамында экологиялық мәселелер де бар. Экология мен адам өмірі тығыз байланыста екендігі даусыз ақиқат. Сондықтан, табиғат пен адам арасында ақылға қонымды тепе-теңдікті сақтау өзекті әлеуметтік мәселе болып табылады.
Экологияның маңыздылығын қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіруге бөлінетін мемлекеттік бюджет қаражатының арта түсуінен көруге болады. Сонымен бірге бұл қаражаттар өндірістің экожүйеге бүлдіргіш әрекетін тоқтатуға кемшін болып отыр, нәтижесінде Қазақстанның бірқатар аймақтарында экологиялық жағдай нашарлай түсуде.
Жоғарыда айтылғандар әлеуметтік экономиканың арнайы зерттеу объектілері болып табылады. Ал, оларды мемлекеттік реттеу, әрине әлеуметтік бағдарланған рыноктық экономиканы мемлекеттік реттеудің зерттеу, оқыту пәнінің еншісінде екендігі даусыз.
Әлеуметтік объектілер мен үдерістерді мемлекеттік реттеу формалар мен әдістердің, институттар мен құралдардың кең көлемді жиынтығына сүйенеді. Қайсыбір әдіс-тәсілдерді қолдану реттеу саласына, оның субъектілері мен объектілеріне тәуелді.
Әлеуметтік объектілер мен үдерістерді мемлекеттік реттеудің әмбебап құралына ҚР Конституциясы, Азаматтық Кодексі, Еңбек Кодексі, Бюджет Кодексі, әлеуметтік сфера салалары қызметін реттейтін заңдар жатады. Мемлекет тарапынан әлеуметтік үдерістерді құқықтық реттеу Президент Жарлықтары, Үкімет Қаулылары түріндегі нормативтік-құқықтық актілер арқылы жүзеге асады. Бұл актілерде әлеуметтік жағдайға мемлекеттің әсер ету, экономиканың әлеуметтік сферасы салаларының қызметін реттеу, әлеуметтік жәрдем мен қолдау шаралары көрсетіледі.
Әлеуметтік объектілер мен үдерістерді мемлекеттік реттеудің формаларын, әдістері мен құралдарын жан-жақты қарастырып көрейік.
Әлеуметтік мақсаттар экономиканы мемлекеттік басқарудың бастапқы пункті болып табылады және өзінің көрінісін ұзақ, орта және қысқа мерзімді әлеуметтік мақсатты бағдарларды анықтау мен орнықтырудан табады. Мұның өзі сапалық түрде немесе сандық өлшемдегі көрсеткіштер формасында орын алады.
Стратегиялық аспектіде әлеуметтік мақсаттарды мемлекеттік биліктің жоғары органдары әлеуметтік дамудың ұзақ мерзімді концепциясын талдап жасауда пайдаланады. Стратегияның әлеуметтік концепциясы принциптері мемлекеттік әлеуметтік доктринаға негізделеді.
Әзірге, Қазақстанда халықтың қолдауына ие болған елдің әлеуметтік доктринасы талдап жасалып, қабылданған жоқ.
Мәселе мемлекеттік бағдар рыноктық экономиканың шведтік моделі деп аталатын, мемлекет тарапынан азаматтардың әлеуметтік қорғалуының ең жоғары деңгейімен сипатталатын моделге бағыт ұстай ма, жоқ, әлде «мемлекеттік әл-ауқаттылық» дейтін қол жетімді ұлттық әл-ауқаттылықты көздейтін германдық моделді қолдай ма, мүмкін, мемлекеттік әлеуметтік кепілдіктермен сипатталатын американдық экономика моделіне бет түзей ме ол жағы белгісіз. Бәлкім, кейінгі уақыттарда жиі айтылып жүрген әлеуметтік экономиканың қазақстандық үлгісі айқындалып, концепциясы жасалып, бағдарламасы қабылданатын болар.
Орта мерзімді перспективада мемлекеттік әлеуметтік мақсаттар табыс пен тұтынудың әлеуметтік нормативтеріне сүйенеді. Оларға, еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы деңгейі, отбасы мүшелерінің жан басына шаққандағы табысы, күнкөріс минимумы, игіліктердің негізгі түрлерін тұтыну көлемі, тұрғын үймен қамтамасыздандырылу сияқты көрсеткіштер жатады.
Қысқа мерзімді әлеуметтік мақсаттар мемлекет кепілдендірген жақын уақыт кезеңіндегі әлеуметтік ілгерілеудің деңгейін көрсетеді.
ЮНЕСКО ұсынған даму индексі бойынша әлеуметтік дамудың әмбебап көрсеткіштер қатары келесідей:
салыстырмалы бағалар арқылы анықталып, халықтың жан басына шаққандағы табысымен өлшенетін өмір сүру деңгейі;
өмір сүрудің орташа ұзақтығы;
халықтың білімділік деңгейі.
Мемлекеттік деңгейдегі әлеуметтік болжау жақын және келешек перспективада елдің және аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының нұсқалы болжамдарын талдап жасау түрінде көрініс табады. Әлеуметтік мемлекеттік болжамдар демографиялық ситуацияны, бала тууды, өлім деңгейін, халық санын, тұрғындардың жас-жыныс құрылымын, қалалық және ауылдық тұрғындар құрамын, миграцияны, жұмыспен қамтуды, табыс, баға, инфляция деңгейін, тауарлар, игіліктер, қызмет көрсету түрлерін тұтынуды алдын ала қарастыруды көздейді. Мемлекттік әлеуметтік реттеудің бір бөлігі ретіндегі әлеуметтік болжау жалпы экономикалық болжаумен тығыз бірлікте жүргізілуі тиіс.
Әлеуметтік болжау жақын және келешек преспективадағы мемлекеттің әлеуметтік даму жоспарлары мен бағдарламаларын ғылыми негіздеудің құралы міндетін атқарады.
Салалар бойынша әлеуметтік болжау әлеуметтік сфераның базалық салаларын қамтиды. Оларға мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау, дене шынықтыру, әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, ал аумақтар бойынша аймақтарды әлеуметтік дамыту жатады.
Рыноктық экономика жағдайында мемлекеттік әлеуметтік жоспарлау мемлекет бөлетін әлеуметтік игіліктер мен қызмет көрсетулердің деңгейлері, көлемдері түріндегі әлеуметтк стандарттарды талдап жасау мен қабылдауға бағдарланады.
Мемлекет еңбекақының, зейнетақының, жәрдемақының кепілдендірілген минималды деңгейін минималды күнкөріс деңгейіне қатысты орнықтырып, жоспарлы көрсеткіштерді заңдар, жарлықтар, үкіметтік қаулылар формасында бекітеді. Мемлекеттік әлеуметтік жоспарлау, сондай-ақ әлеуметтік сфера салаларын дамытудың жоспарлы көрсеткіштерін осы мақсаттарға бөлінген мемлекеттік ресурстармен сәйкестендіре орнықтырады.
Мемлекеттік әлеуметтік жоспар құрамында оның магистралды (негізгі) тармағы мемлекеттік әлеуметтік болжау ерекше орын алады. Рыноктық жағдайлардағы бұл маңызды мемлекеттік реттеу формасы мемлекеттік мақсатты және аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қамтиды және бір-екі жылдан он-он бес жылға дейін созылады.
Мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалар дегеніміз уақыт пен кеңістік, атқарушылар мен ресурстар бойынша үйлестірілген, жалпымемлекеттік, салалық және аймақтық көлемде біртұтас ірі әлеуметтік проблемаларды шешуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің кез келген саласы сияқты мемлекеттік әлеуметтік реттеуде ұйымдастыру, ынталандыру, жедел реттеу, есеп, бақылау сияқты функцияларға едәуір назар аударылады. Аталған типтік функцияларды атқару өздерінің формасы, әдістері бойынша экономиканың басқа салаларын мемлекеттік реттеуде қолданылатын құралдардан айырмашылығы жоқ.
Сонымен бірге мемлекеттік әлеуметтік реттеудің заңдарды сақтауға, кеңсешілдік (бюрократизм) көріністеріне, мемлекеттік шенеуніктердің жемқорлығына өте сезімталдығын баса айту керек. Мұндай сезімталдықтың негізгі себебі мемлекеттік әлеуметтік реттеуде жіберілген олқылықтар мен нормадан ауытқулар адамдарға, азаматтарға теріс әсер етеді, олардың әлеуметтік көңіл-күйі мен моральдық жағдайына зиянын тигізеді.
13 дәріс. Мемлекеттің табиғатты қорғау бойынша іс-әрекеті және экологиялық саясаты
Қазақстандағы тәуелсiздiк жылдары экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше жоғары техногендiк салмақ түсiретiн, табиғат пайдаланудың көбiнесе шикiзат жүйесi қалыптасты. Сондықтан әзiрге экологиялық жағдайдың түбегейлi жақсаруы әзiр бола қойған жоқ әрi ол бұрынғысынша биосфераның тұрақсыздануына, оның қоғамның тiршiлiк әрекетi үшiн қажеттi қоршаған ортаның сапасын оның қолдау қабiлетiн жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердiң тозуымен сипатталады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiздерi Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi өкiмiмен мақұлданған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасына енгiзiлiп, онда өтпелi кезеңнiң экологиялық басымдықтары, атап айтқанда, жекешелендiрудiң экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының, мемлекеттiк бақылау және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық тетiктерiнiң, қоршаған орта мониторингiнiң жүйесiн құру қажеттiлiгiнiң мәселелерi қарастырылған болатын.
Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды пайдалануға көзқарастардың өзгеруiне, қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негiз болды.
Аталған Тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап Қазақстан Республикасында қоғамдық дамуда елеулi өзгерiстер болды. Мемлекет дамуының стратегиялық құжаттары әзiрлендi, табиғат қорғау заңнамасының негiзi құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесі құрылды.
Мысалы, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы" , "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы ", 1998 жылы - "Радиациялық қауiпсiздiк туралы " Заңдар, ал 2002 жылы "Атмосфералық ауаны қорғау туралы " Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" (1996 жыл) және "Мұнай туралы " (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары, 2003 жылы - Орман, Су және Жер кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада оны дамыған елдердiң заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылды ұлттық жоспарлары әзiрледi. Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс жолға қойылды.
Тұжырымдаманың мiндеттерiн орындау нәтижесiнде қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк бақылауды күшейту және мiндеттi экологиялық сараптаманы енгiзу есебiнен 90 жылдардың басымен салыстырғанда қоршаған ортаны ластаудың қарқыны едәуiр төмендедi. Алайда, мемлекеттiң экологиялық осал аумақ және шешiлмеген экологиялық проблемалар мәртебесi сол күйiнде қалып отыр.
Жоғарыда аталғандармен байланысты елдiң стратегиялық басымдықтарына сәйкес қазiргi жағдайдағы экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мiндеттерiн түбегейлi қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде. 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары
Әлемдiк тәжiрибе көрсететiндей, экологиялық проблемаларды табысты шешу мен экологиялық апаттардың алдын алудың негiзi кез келген мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық жүйесiн экологияландыру болып табылатынын көрсетедi.
Ұлттық қауiпсiздiктiң құрамдас бөлiгi ретiнде экологиялық қауiпсiздiк тұрақты дамудың мiндеттi шарты болып табылады және табиғи жүйелердi сақтаудың және қоршаған ортаның тиiстi сапасын қолдаудың негiзi болады.
Осы Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасы "Қазақстан - 2030" Стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық жоспарына сәйкес және XXI ғасырдағы Күн тәртiбiнiң негiзгi ережелерi мен Қоршаған орта және даму жөнiндегi 1992 жылғы Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын, сондай-ақ Йоханнесбургге өткен (2002 жыл) Тұрақты даму жөнiндегi дүниежүзiлiк саммиттiң шешiмдерiн ескере отырып әзiрлендi.
Қоршаған ортаның жай-күйiнiң нормативтiк көрсеткiштерiне қол жеткiзе отырып, экологиялық қауiпсiздiктiң оңтайлы деңгейiн қамтамасыз ету осы Тұжырымдаманың ережелерiн кезең-кезеңмен iске асыруды көздейдi.
Бiрiншi кезең (2004 - 2007 жылдар) - қоршаған ортаның ластану деңгейiн төмендету және оны тұрақтандыру жөнiндегi iс-қимыл жоспарын әзiрлеу.
Екiншi кезең (2008 - 2010 жылдар) - қоршаған ортаның сапа көрсеткiштерiн тұрақтандыру және табиғат пайдалануға экологиялық талаптарды жетiлдiру.
Yшiншi кезең (2011 - 2015 жылдар) - қоршаған ортаның сапасын жақсарту және қоғамның экологиялық тұрақты дамуының қолайлы деңгейiне қол жеткiзу.
Экологиялық қауiпсiздiктiң мақсаты Экологиялық қауiпсiздiк саласындағы мемлекеттiк саясаттың мақсаты табиғи жүйелердiң, қоғамның өмiрлiк маңызды мүдделерi мен жеке тұлға құқығының қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи әсерлердiң нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуын қамтамасыз ету болып табылады.
Экологиялық қауiпсiздiктiң негiзгi мiндеттерi Осы мақсатқа қол жеткiзу үшiн мынадай мiндеттердi шешу қажет:
климаттың өзгеруi мен Жердiң озон қабатының бұзылуына душар ететiн антропогендiк әсердi азайту;
биоәртүрлiлiктi сақтау және жердiң шөлейттенуi мен тозуының алдын алу;
экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерiн оңалту; Каспий теңiзi қайраңының ластануының алдын алу;
су ресурстарының тозуының және ластануының алдын алу;
табиғи ластануларды, әуе бассейнiнiң ластануын, радиоактивтi, бактериологиялық және химиялық, оның iшiнде трансшекаралық ластануларды жою және олардың алдын алу; өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың жинақталу көлемдерiн қысқарту; табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу. Қойылған мiндеттердi шешуге:
Қазақстан Республикасының заңдарын, табиғат пайдаланудың, мемлекеттiк экологиялық бақылаудың және экологиялық мониторингтiң экономикалық тетiктерiн жетiлдiру және жүйеге келтiру; табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыру;
қоршаған ортаны қорғау, экологиялық статистика, экологиялық бiлiм беру, экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту; халықаралық ынтымақтастықты кеңейту жолымен қол жеткiзiледi.
Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң негiзгi қағидаттары:
Мемлекеттiң экологиялық қауiпсiз дамуы мынадай қағидаттарға негiзделедi:
табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкiндi шектерiн айқындайтын және қоршаған ортаны сапалы теңгермелi басқаруды қамтамасыз ететiн шектеулердiң, нормативтердiң және шаруашылық әрi өзге де қызмет жүргiзу ережелерiнiң ғылыми-негiзделген кешенiн енгiзу жолымен мемлекеттiң тұрақты дамуы үшiн барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелiк тәсiл;
экологиялық қауiпсiздiктiң өңiрлiк және жергiлiктi мiндеттерiнiң экологиялық қатерлердiң алдын алудың жаhандық және ұлттық мақсаттарына бағыныштылығы;
қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтiрiлген залалды өтеудiң мiндеттiлiгi (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейдi);
өндiрiстiк күштердi дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық теңгермелiгi (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
шаруашылық және өзге де қызметiнiң қоршаған ортаға әсерiн одан кейiнгi экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен бағалаудың мiндеттiлiгi;
халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету және оның экологиялық проблемаларды шешуге қатысуы;
халықаралық ынтымақтастықтағы әрiптестiк және халықаралық құқық нормаларын сақтау.
Экологиялық қауiпсiздiк проблемалары және оларды шешу жолдары
Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады
Климаттың өзгеруi "Қызу әсерiнiң" салдарынан болатын климаттың өзгеруi жалпы әлемдiк көлемдегi проблема болып табылады және қоршаған ортаның жай-күйiне барынша ықтимал қатер төндiредi.
Қазақстан 1995 жылы Климаттың өзгеруi жөнiндегi БҰҰ Yлгiлiк конвенциясын бекiттi, ал 1999 жылы осы Конвенцияға Киото хаттамасына қол қойды.
Аталған хаттаманы бекiткен және ол күшiне енген жағдайда Қазақстан қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөнiндегi сандық мiндеттемелердi өзiне жүктей отырып, I қосымшаның Тарапы болады.
Қазақстанның Киoтo хаттамасын бекiтуiнiң мақсатқа сайлығын айқындау үшiн 2004 жыл барысында қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөнiндегi сандық мiндеттемелердiң Қазақстанның экономикасына әсерi мәселелерi бойынша зерттеулер жүргiзу қажет.
Талассыз экологиялық тиiмдiлiгiнен басқа, Киото хаттамасын бекiту бiздiң ел үшiн халықаралық инвестицияларды тарту, басқа елдердiң экономикасына активтердi орналастыру мүмкiндiгiмен инвестор рөлiндегi бiрлескен жүзеге асыру жобаларына және "таза даму" процестерiне қатысу, өндiрiстiң энерготиiмдiлiгiн арттыру үшiн жаңа технологияларды қолдану, сыртқы энергетикалық рынокта елдiң экономикалық мүдделерiн қорғау үшiн көмiртегi кредиттерiн шоғырландыру, қызған газдардың шығарындыларына квоталар сату жөнiндегi перспективаларды ашады.
Киото хаттамасын бекiткеннен кейiн нақты жобалар мен iс-шараларды iске асыруды көздейтiн Қазақстан Республикасында қызған газдардың шығарындыларын азайту жөнiндегi 2015 жылға дейiнгi бағдарлама әзiрленетiн болады. Озон қабатының бұзылуы Жердiң озон қабатының бұзылуы адам, жануарлар, өсiмдiктер мен микроорганизмдер тiршiлiгi үшiн ықтимал қатер болып табылады.
1973 жылдан бергi байқаулар Қазақстанның үстiндегi озон қабатының қалыңдығы 5-7%-кe азайғанын көрсеттi.
Монреаль хаттамасына сәйкес қабылданған, озон қабатын бұзатын заттарды пайдалануды реттеу жөнiндегi шаралар әлемде 1986 жылдың деңгейiмен салыстырғанда оның 10 eceгe азаюына ықпал еттi.
Бiздiң ел озон қабатын сақтау туралы халықаралық келiсiмдерге 1998 жылы қосылды. Қазiргi уақытта Қазақстанда озон бұзғыш заттарды (ОБЗ) пайдалануды қысқарту және оларды айналымнан алып қою, озон қабатын бұзбайтын заттарды қолданумен жаңа технологияларды енгiзу жөнiндегi жұмыстар жүргізілуде. Озон қабатын бұзу қатерiн жоюдың негiзгi жолдары мыналар болып табылады: ОБЗ пайдаланудан жедел бас тартуды және оларды қауiпсiз жоюды қамтамасыз ету, ОБЗ-дың заңсыз айналымының алдын алу және қолға алынған күш-жiгердiң табыстылығына көз жеткiзу үшiн тропосферада оның жиналуының тұрақты мониторингін жүргізу.
Сондай-ақ 2004 жылдың барысында ОБЗ пайдаланатын кәсiпорындардың қызметiн лицензиялау жөнiндегi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау, ОБЗ пайдалану қызметiмен айналысатын мамандарды оқытуды және Қазақстанның үстiндегi озон қабатының жай-күйiн зерделеу жөнiнде iргелi ғылыми зерттеулер жүргiзудi бастау, сондай-ақ жаңа технологияларды енгiзу жолымен ОБЗ пайдалануды қысқарту және қолданыстан алу жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет болады. Осы iс-шараларды жүргiзу нәтижесiнде ОБЗ шығарындысы қысқарып, ол Жердiң озон қабатын сақтауға септiгiн тигiзетiн болды Био әртүрліліктi сақтау Қазақстанның экожүйесi Орталық Азияда және тұтастай алғанда континентте биологиялық әртүрлiлiк бiрегейлiгiмен ерекшелiнедi.
Өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiнiң жоғалуы генетикалық деңгейдегi әртүрлiлiктi жоғалтуға және экожүйелердегi тиiстi өзгерiстерге әкеледi. Биоәртүрлiлiктi ic жүзiнде жоғалтудың негiзгi себебi өмiр сүру ортасының жойылуы және тозуы, ең бастысы, ормандарды жою, топырақтың эрозиясы, iшкi және теңiз су айдындарының ластануы, өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiн тым көп тұтыну болып табылады. Таяуда ғана өсiмдiктер мен жануарлардың бөгде түрлердiң жерсiнуi де биоәртүрлiлiктi жоғалтудың алаңдатар жәйi деп танылды. Биоәртүрлiлiктi сақтау үшiн Қазақстан Республикасы 1994 жылы Биоәртүрлiлiк жөнiндегi конвенцияны бекiттi, биологиялық әртүрлiлiктi сақтау және теңгермелi пайдалану жөнiндегi ұлттық стратегия мен iс-қимыл жоспарын әзiрледi. Биоәртүрлiлiктi сақтаудың неғұрлым тиiмдi шарасы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құру болып табылады. Республиканың ерекше қорғалатын табиғи аумақтарының ауданы 13,5 млн. гектарды немесе барлық аумақтың 4,9%-iн құрайды, бұл биологиялық әртүрлiлiктiң экологиялық теңгерiмiн сақтау үшiн тым жеткiлiксiз және 10%-тi құрайтын әлемдiк стандарттардан төмен.
Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын дамыту мен орналастыру тұжырымдамасына сәйкес 2030 жылға дейiн олардың алаңын 17,5 млн. гектарға дейiн ұлғайту көзделген, бұл республика аумағының 6,4%-iн құрайды. Қазақстанда биологиялық әртүрлiлiктi сақтау мақсатында биоәртүрлiлiк объектiлерiнiң жай-күйiн бағалау және түгендеу, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың желiсiн ұлғайту және қазiргi табиғи және антропогендiк процестердi ескере отырып, оларды жасанды молықтыру және бұзылған аумақтарда қалпына келтiру жолымен табиғи популяциялардың сирек түрлерiн сақтау, елдiң ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын ЮНЕСКО-ның Дүниежүзiлiк табиғи және мәдени мұрасы және "Адам және биосфера" бағдарламасы шеңберiндегi биосфералық аумақтар тiзiмiне енгiзу жөнiндегi шараларды iске асыру қажет.
Республика аумағының небәрi 4,2%-iн алатын Қазақстанның барлық ормандарының ерекше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалық және мәдени мәнiн, сондай-ақ биологиялық әртүрлiлiктiң табиғи резерваттары ретiндегi олардың орасан рөлiн ескере отырып, оларды ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесiне көшiру жөнiндегi шұғыл шаралар қабылдау қажет. Бұл үшiн 2006 жылға дейiн мемлекеттiк биосфералық резерваттардың желiсiн қалыптастыру бағдарламасын әзiрлеу қажет.
Соңғы уақытта, әлемде кең таралған генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердi әкелу Қазақстан үшiн елеулi сыртқы қатер болып отыр. Бүкiл әлем бойынша генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердiң кең таралу қауiптiлiгiн ескере отырып, Биоәртүрлiлiк жөнiндегi конвенцияның Биоқауiпсiздiк жөнiндегi Картахена хаттамасы қол қоюға алынды. Қазақстанның Картахена хаттамасына қол қоюы өзге елдердiң бiздiң елiмiздiң аумағында генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердi трансшекаралық өткiзуiмен байланысты қызметтi жүзеге асырудағы жауапкершiлiктерiн арттыруға, оларды елге әкелуге жол бермеу жөнiнде шаралар қабылдауға, зерттеулер мен ғылыми-техникалық әзiрлемелер iсiнде өзара көмектi, сондай-ақ биотехнологиялар саласындағы ақпарат алмасуды қоса, халықаралық тығыз ынтымақтастықты қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Осы Тұжырымдаманың айтылған ережелерiн iске асыру қоршаған орта объектiлерiн сақтауды, оны белгiлi бiр тұрақтылық деңгейiнде ұстап тұруды, өзiн-өзi реттеу қабiлетi мен жанды және жансыз табиғат түрлерiнiң, оның ішінде жойылу қаупі төнген тіpi организмдер геноқорының көптүрлілігін сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Жердiң шөлейттенуi және тозуы Қазақстанның көп бөлiгi қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының шамамен 66%-i түрлi деңгейде шөлейттену процестерiне бейiм. Алдын ала есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егiстiк эрозиясынан, қайталама тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кiрiс шамамен 300 миллиард теңгенi құрайды. Қазақстан үшiн елеулi iшкi қатердi бiлдiретiн жердiң шөлейттенуi мен тозу проблемасы шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа массаларының ластаушы заттарды алыс қашықтыққа жеткiзуi нәтижесiнде бiртiндеп трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкiн.
2004 жылдың барысында шөлейттенудiң көлемi мен құрғақшылықтың терiс әсерiнiң алдын алуға және қысқартуға, тозған жерлердi және топырақтың құнарлылығын қалпына келтiруге, ресурстық базаны сақтауды және/немесе қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн, халықтың экологиялық қауiпсiздiгiн нығайтатын тұрақты жер пайдаланудың экономикалық тетiктерiн әзiрлеу мен енгiзуге, сондай-ақ шөлейттенумен күрес процесiнде халықтың кең қауымының хабардар болуы мен қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен күрес жөнiнде бағдарлама әзiрлеу және бекiту қажет.
Бағдарламаның негiзгi нәтижелерi шөлейттену процестерiн болдырмау және жердiң тозу ауқымын қысқарту, шөлейттенумен күрестiң экономикалық тетiктерiн енгiзу, ауыл шаруашылығы жерлерiнiң өнiмдiлiгiн арттыру болмақ.Экологиялық апат аймақтары Табиғи экологиялық жүйелердiң бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы орын алған және қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулi зиян келтiрiлген Арал және Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары болып жарияланды. Экологиялық апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне нақтылы қатер болып табылады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда.
Арал өңiрi экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елдi мекен) әсiресе әйелдер және балалар арасында асқазан-iшек аурулары мен қан аздығы, балалардың шетiнеуi мен туа бiткен патологияның жоғары деңгейi байқалуда. Елдiң ішкі қауiпсiздiгіне қатерді жою мақсатында экологиялық апат аймақтарында халықтың тұруының әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық жағдайын кешендi талдау жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, оның сапалы ауыз сумен қамтамасыз етiлуiне баға беру, экологиялық талаптарды әзiрлеу және аумақтарды экологиялық бағалау мен ядролық сынақтар және өзге де факторлардың халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерiнiң салдарларын ескере отырып, сауықтыру-оңалту iс-шараларын жүзеге асыру қажет. 2007 жылға дейiн Халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын шаруашылыққа пайдалану бағдарламасы әзiрленуi қажет. Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонын және Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiнде ұсыныстар әзiрлеудi Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң 2003 жылғы 22 тамыздағы N 182-ө Өкiмiмен құрылған ведомствоаралық жұмыс тобы жүзеге асырады. Су ресурстарының сарқылуы және ластануы Қазақстан су ресурстарының үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына жатады. Қазiргi уақытта су объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және химия өнеркәсiбi кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария, Iле өзендерi, Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудiң негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Су объектiлерiне антропогендiк салмақ пен олардың қалпына келу қабiлетiнiң арасындағы теңгерiмсiздiк экологиялық қолайсыздықты iс-жүзiнде барлық iрi өзен бассейндерiне тән еттi, ал су шаруашылығының мұқтаждарын жеткiлiктi қаржыландырмау су шаруашылық объектiлерiнiң барынша қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйiне және халықты ауыз сумен қамтамасыз ету проблемаларының тым шиеленiсуiне себеп болды. Бұл проблемаларды шешу үшiн Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 21 қаңтардағы N 71 қаулысымен су ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану проблемаларын шешудiң негiзгi жолдары айқындалған Экономиканың су секторын дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығы саясатының 2010 жылға дейiнгi тұжырымдамасы қабылданды. Сондай-ақ халықты жеткiлiктi көлемде және кепiлдi сападағы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 23 қаңтардағы N 93 қаулысымен"Ауыз су" салалық бағдарламасы бекiтiлдi, Қазақстан Республикасының Су кодексi және "Cу пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтерi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, 2005 - 2010 жылдары негiзгi су бассейндерiнiң су ресурстарын кешендi пайдалану мен қорғаудың схемаларын әзiрлеу жөнiндегi жұмыстар жүргізiлетiн болады. Қабылданған бағдарламалық құжаттардың щеңберiнде 2005 жылы iске асырылуы суды қажет ететiн өндiрiстер дамуының қарқыны мен көлемiн шектeугe, су үнемдейтiн технологияларды, су пайдаланудың айналымды және тұйық жүйелерiн жаппай енгiзуге, өнiм бiрлiгiне және пайдалану шығындарына жекелей су пайдалануды азайтуға, су шаруашылық жүйелерiн есепке алу мен реттеудiң қазiргi заманғы құралдарымен жарақтандыруға мүмкiндiк беретiн сумен қамтамасыз ету жөнiндегi республикалық мақсатты бағдарлама әзiрлеу қажет. Әскери-ғарыш және сынақ кешендерi полигондарының әсерi
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ полигоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен және құлайтын бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен тiкелей жақын жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар нақты экологиялық қауiп төндiредi.
"Байқоңыр" ғарыш айлағынан зымыран тасығыштарды ұшыру бөлiнетiн бөлшектер құлайтын жалпы ауданы 12,24 млн. гектар аудандармен қамтамасыз етiлген. Осы жағдайларда қоршаған ортаның жай-күйiн бағалау ғарыш құралдарын, әскери техниканы және әскери объектiлердi шығару, сынау, сақтау және пайдалану орындарында, сондай-ақ өнеркәсiп ұйымдары орналасқан, зымыран-ғарыш қызметiн жүзеге асыратын әскери бөлiмшелер мен құрылымдар тұрған орындарда техногендiк ықпалдың алдын алу мен оны жою проблемасын шешуде маңызды орын алады.
Қазiргi уақытта "Қазақстан Республикасы аумағының зымыран-ғарыш қызметiмен байланысты учаскелерiнiң экологиялық жай-күйiнiң мониторингi" бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 29 желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минеральдық-шикiзаттық кешенi ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталды. Бiрқатар мiндеттердi шешуде ғарыш құралдарына балама жоқ болғандықтан, зымыран-ғарыш қызметiнiң қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерiн азайту, зымыран-ғарыш кешендерiнiң экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету барған сайын өзектi болуда.
14 дәріс. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
Аумақтық әлеуметтік-экономикалық басқарудың маңызды құрамдас бөлігі ретінде аймақтар дамуын мемлекеттік реттеу өндіргіш күштерді дамыту және орналастырудың арнайы заңдылықтарына негізделеді. Атап айтқанда, өндіргіш күштерді орналастырудың заңдылықтары өндіргіш күштер мен аумақтардың арасындағы мейлінше ортақ қатынастарды анықтайды.
Аумақтық даму мен орналастырудың аймақтарды кешенді дамыту, аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңдестіру, өздерінің аумақтық шектерінде аймақаралық ұтымды еңбек бөлінісін жүзеге асыру сияқты заңдылықтары ерекше үлкен рөл атқарады.
Аталмыш заңдылықтардың мән-мағынасын ашып көрсететін экономикалық аудандардың шаруашылығын кешенді дамыту – бұл жалпықазақстандық маңызы бар рынок жағдайындағы салаларды аумақ бойынша кешенді толықтыратын салалармен және инфрақұрылыммен үйлестіру. Мұндағы реттеу міндеті салалардың барлық үш тобының пропорционалды дамуын қамтамасыздандыру, олардың өзара байланысын нығайту арқылы әрбір аймақтың аумақтық-өндірістік кешен болып қалыптасуына қол жеткізіп, оларды дамыту барысында аймақ халқын тауарлар және қызмет көрсетулермен мүмкіндігінше толық қамту.
Аймақтардың әлеуметтік және экономикалық даму деңгейлерін теңдестіру аумақтық дамуды мемлекеттік реттеудің тұрақты және перспективалық міндеті болып табылады.
Табиғи-географиялық, тарихи, экономикалық, әлеуметтік-демографиялық және басқа да ерекшеліктері бойынша аймақтар өзін-өзі қамтамасыз етудің әртүрлі шарттарына сәйкес болуы тиіс. Сондықтан мемлекеттің аумақтық дамуын жетілдіруде басты бағдар республикалық құрылымдық, қаржылық, әлеуметтік, сыртқыэкономикалық саясатты жүргізуде аймақтардың ерекшелігін, әсіресе жағдайлары күрделі, күйзелісті аймақтар үшін арнайы бағдарламаларды талдап, жасап, күнделікті өмірге енгізу қажет.
ҚР Білім және ғылым министрлігі, экономика институтының ғалымдары өздерінің «Қазақстан Республикасы аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі» еңбектерінде ел аймақтарын өндіргіш күштердің даму деңгейі бойынша төрт ірі экономикалық аудандарға бөледі.
Бірінші топқа жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, өнеркәсіп өндірісіне мейлінше маманданған, жоғары технологиялық өндірістерді дамыту үшін қолайлы Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарын жатқызады.
Екінші топқа стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың бірегей қорлары бар, ғылыми-техникалық әлеуетті серпінді дамытуға резервтері жеткілікті облыстарды шоғырландырған. Олар: Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары.
Үшінші топты Қазақстанның азық-түлік қорын қалыптастыруда қомақты үлесі бар Ақмола, Жамбыл, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстары құрайды.
Төртінші топ – бұлар топырақ-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және технологиялық жағдайлары нашар Қызылорда, бұрынғы Семей, Атырау, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстары.
Мемлекеттік реттеу республиканың әрбір нақты субъектісінің аумақтық даму ерекшеліктерін ескеріп, олардың экономикалық даму деңгейлерін теңестіру үшін шаралар кешенін қолданады.
Аймақтар арасындағы ұтымды аумақтық және ішкі өңірлік еңбек бөлінісі рыноктық экономика жағдайындағы аумақтық дамудың қажетті шарты болып табылады. Аумақтық дамуды мемлекеттік реттеу әрбір аймақтың өзіне тән экономиканың рыноктық мамандануын таңдау мүмкіндігін және экономикалық байланыс негізінде басқа аймақтармен өнім айырбасына шығуы шарттарын ескеруі тиіс. Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде аймақтар арасында еңбек бөлінісін одан әрі жетілдіру маңызды болып табылады. Бұл мақсатқа олардың қызметтерін біріктіру және келістіру, әрбір субъектінің мүддесін мемлекеттік мүддемен дұрыс байланыстыру арқылы қол жеткізіледі. Ал, мұны ойдағыдай атқару үшін аумақтық дамуды мемлекеттік реттеудің тиімді әрекеттегі жүйесінің рөлі өте маңызды.
Қазақстан экономикасының тұрлаулы дамуының негізгі шарттарының бірі аумақтық диспропорцияларды «тегістеу» болып табылады және мұндағы басты рөлді мемлекеттік реттеу атқаруы тиіс.
Аумақтық дамуды мемлекеттік реттеу жүйесінің әдіснамалық негізін аймақтық саясат қалайды. Рыноктық қатынастардың нығаюы жағдайында өңірлердің ерекшелігін ескеретін, сонымен бірге қазақстандық мүдделерді сақтайтын және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамытатын айқын аймақтық саясат түзілуі қажет.
Рынок жағдайындағы аймақтарға бағытталған саясатты жүргізе отырып, оның Қазақстан экономикасын кеңістік бойынша интеграция мүддесін де қорғауға бағдарлау, яғни мемлекеттік салық саясатын қатаң жүргізу, мемлекет есебінен аймақтардағы бірегей табиғи ресурстарды игеру, маңыздылығы зор аймақтық мақсатты бағдарламаларды құрастыру және жүзеге асыру үшін арнайы мемлекеттік органдар құрылуы тиіс.
Ірі көлемді аймақтық бағдарламаларды мемлекеттік реттеу аймақтық дамудың арнайы қорларын жасауды, отандық және шетелдік инвесторлардың келуін ынталандыруды, салықтық шегерімдер беруді, жалға беру бойынша жеңілдіктер тағайындауды, экологиялық таза өнім үшін қолайлы бағалар енгізуді қарастырады.
Аймақтық бағдарламаларды басқаруды республикалық және аймақтық билік органдары арасындағы өкілеттіктерді шектеу өте маңызды болып табылады. Республикалық органдар пионерлік игеру аудандарында жаңа өндірістерді құру үдерістерін реттеуі, аймақаралық экономикалық байланыстарды ұйымдастыруы тиіс. Басқарудың жергілікті органдары басты назарда шаруашылықтың ұтымды құрылымдарын түзуге, локальды (жергілікті мәні бар) ресурстарды пайдалануға, әлеуметтік-демографиялық және экологиялық проблемаларды шешуге, экономикалық реформалар барысын қадағалауға аударуы қажет. Мемлекеттік реттеу аумақтық дамуды жоспарлау мен болжауға тығыз байланыстырылуы керек. Өндіргіш күштерді дамыту мен орналастыру Қазақстан аймақтарының ұтымды мамандануын, қайта құрылымдануын, жекешелендіру және монополиясыздандыру, әлеуметтік-экономикалық дамуды тұрақтандыру бойынша шараларды, ішкі және әлемдік рыноктардың конъюнктурасын (ағымдағы жағдайын) ескере отырып, аймақаралық және сыртқыэкономикалық байланыстарды дамыту шараларын қарастыруы тиіс.
Елдің біртұтас экономикалық кеңістігін нығайту мемлекеттің аймақтық саясатын маңызды міндеті болып табылады. Бұл мәселені капиталдар рыногын құру арқылы, атап айтқанда акционерлік компаниялар, қор биржалары, коммерциялық банктер, тауар және шикізат ресурстары қоры жүйелерін дамыту арқылы шешуге болады. Сонымен бірге халықты қоныстандырудың ұтымды жүйесін қалыптастыру, миграциялық (көші-қон) үдерістерді реттеу шараларын тиімді қолдану, кәсіпкерлікті дамыту маңызды рөл атқарады.
Сонымен, рыноктық қатынастар жағдайындағы Қазақстанның аймақтық саясатының негізгі міндеті әрбір аймақта лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етіп, әлеуметтік болмыстың шектен тыс айырмашылықтарын еңсеру болып табылады.
Қазақстанда рыноктық қатынастарды нығайту және экономикалық реформаларды жемісті жүргізу мәселелері жекелеген аймақтардың проблемаларын шешу бойынша басқару органдарының нақты іс-әрекеттеріне тәуелді. Аумақтық дамуды мемлекеттік реттеу аймақтарға унификацияланған (бірізді) тәсілдерді қолдану жарамсыз, аймақтық саясат икемділікті, сонымен бірге бүкіл ел аумағындағы рыноктық қызметтердің жалпы қағидаларының біртұтастығын қалайды.
Аумақтық дамуды реттеудің тетіктеріне бюджеттік және бюджеттік емес қаржыландыру, мемлекеттік, жекеше, шетелдік инвестициялар, аймақтық жеңілдіктер мен дотациялар жатады. Мемлекеттік реттеу республикалық бюджеттен және басқа да көздерден келіп түсетін қаражаттарды қатаң бақылауды қажетсінеді.
Салыстырмалы дамыған аймақтарда республикалық органдар шаруашылық бастамаларды қолдайды және оларды нығайту үшін ынталандыру жүйесін жасайды. Әлсіз аймақтар үшін орталық құрылымдық өзгертулер бойынша, жұмыс орындарын ашу бойынша, тұрғындардың өмірін әлеуметтік стандарттарға сәйкестендіру үшін қаржылық көмек шараларын жүргізу бойынша бағдарламалар жасап, іске асырады.
Мемлекеттік билік органдары қызметінің кез келген сферасы, ол экономикалық сфера немесе әлеуметтік сфера болсын, мүмкін экология немесе елдің қауіпсіздігі болар, міндетті түрде аймақтық мазмұнда болуы тиіс. Аймақтық саясатты мемлекеттік реттеудің объектілеріне көптеген және сапалық жағынан әртүрлі республикалық, аймақтық муниципалдық таксономикалық (бір біріне тәуелді) бірліктер жатады. Барлық таксономикалық бірліктер шаруашылықты аумақтық ұйымдастырудың біртұтас күрделі жүйесін құрайды.
Сонымен, шаруашылықты аумақтық ұйымдастыру – бұл әртүрлі аумақтық құрылымдардың – экономикалық аудандар, ішкі аймақтық өндірістік кешендер, өнеркәсіптік орталықтар мен тораптар – біртұтас жүйеде қызмет атқаратын кешендері болып табылады.
Шаруашылықты аумақтық ұйымдастыру ұлттық шаруашылықтың аумақтық басқарудың негізі болып табылады, ал оның негізгі буыны республика облыстары. Экономиканы аумақтық дамытуды жетілдірудің басты алғышарты – ол экономикалық аудандастыру. Экономикалық аудандар жүйесі аумақ бойынша материалдық және басқа да баланстарды жасаудың базасын құрайды және оның мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудағы маңыздылығы өте жоғары болып табылады.
Заманауи экономикалық аудан – бұл өзінің өндірістік мамандануы, берік экономикалық байланыстары болуымен бірге ұлттық шаруашылықтық толыққанды аумақтық бөлігі.
Экономикалық аудан ішкі аймақтық берік байланыстары бар біртұтас шаруашылық ретінде елдің басқа бөліктерімен қоғамдық-аумақтық еңбек бөлінісі арқылы үзіліссіз байланыста болады. Экономикалық аудандардың болуы – бұл объективті үдеріс және олар аумақтық еңбек бөлінісінің көрінісі ретінде экономикалық, ұлттық және әкімшілік принциптеріне негізделеді.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық аудандарда аумақтық-өндірістік кешендер сияқты экономикалық және технологиялық өзара байланысты кәсіпорындар жиынтығы қызмет атқарады. Олар әлеуметтік-өндірістік кешендер, еркін экономикалық аймақтар, кластерлік жүйелер т.б. атаулармен белгілі. Бұлар жаңа экономикалық аудандар құрудың перспектиавлы негізі болып табылады.
Еркін экономикалық аймақтардың аумақтық шаруашылық ұйымдастырудың басқа формаларынан ерекшелігі артықшылықты қаржыландырудан және инфрақұрылым дамуының жоғары деңгейінен көрінеді.
Аймақтардың өзін-өзі басқару деңгейі жоғарылаған сайын олар орталықтан мемлекеттік меншікті аймақтық деңгейге беруді, өз аумағындағы табиғи ресурстарды пайдалану құқығын алуды, экспорттық мүмкіндіктері болуын талап етеді. Сонымен бірге олар орталықтан жеңілдікті қаржыландыруды, транспортқа электр қуатына, байланысқа тарифтерді төмендетуді сұрайды. Бұл ситуацияда мемлекеттің басты міндеті аймақтық және мемлекеттік мүдделер шиеленісін болдырмау, яғни икемді мемлекеттік саясат жүргізу арқылы жершілдікті тыю болып табылады. Мұндай жағдайда аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің рөлі аса құнды болатындығына ешқандай күмән келтіруге болмайды.
Аумақтардың экономикалық дамуын реттеудің қолайлы әдістерін талдап жасау қажеттілігі дер кезінде ұғынылып, тиісті шаралар арқылы жүзеге асырылуы тиіс.
Басқарудың аймақтық органдары алдында келесідей міндеттер тұрады:
аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы бағдарламасын талдап жасап, жүзеге асыру;
бағдарламалар мен бюджетті атқару үшін табыс көздерін анықтау;
қаржылық және инвестициялық саясаттың негізгі бағыттарын талдап жасап, қолданысқа енгізу;
аймақ халқының әл-ауқатын жақсарту шараларын талдап жасап, қабылдау;
өндіргіш күштерді ұтымды және пропорционалды орналастыруды қамтамасыз ету.
Орталық пен аймақтардың өзара қатынасын мемлекеттік реттеу әсіресе экономикалық реформалар жүргізу кезінде ерекше маңызға ие болады.
Демократиялық реформалардың бастапқы кезеңдерінде орталық пен аймақтар арасындағы өзара қатынастарды реттеудің қажетті деңгейде болмауы және аймақтар жағдайларының теңдестірілмеуі себебінен интеграциялық үрдістердің бұзылуына жол берілді. Сондықтан, билік және атқарушы органдар экономикалық реформаларды тереңдетуде орталық пен аймақтардың өзара қатынасын қалыптастырудың басты бағыттарын зерделеп, анықтаған болатын.
Ең бастысы, аймақтық және республикалық билік органдары арасындағы өкілеттіктердің айқын шектерін анықтауға мүмкіндік пен кепілдік беретін еліміздің ата Заңы – Қазақстан Республикасының Конституциясы бар.
Кез келген аймақаралық, сондай-ақ республика мен аймақтар арасында туындайтын әлеуметтік, экономикалық мәселелер Конституция аясында шешіліп, қажетті нормативтік-құқықтық актілер негізінде қажетті механизмдермен қаруланады. Шешімін күткен мәселелерді жүзеге асыру механизмі неғұрлым нақты болса, соғұрлым оның тиімділігі де арта түспек.
Мемлекеттік реттеуді жетілдіру шаралары ең алдымен аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық үдерістердің басқарылу деңгейін жоғарылатуға бағытталуы тиіс. Бұл үшін реформаларды жүргізудің тиімділігіне субъектілердің жауапкершілігін арттыру мақсатында экономикалық және әлеуметтік дамуды реттеу өкілеттігінің бір бөлігін республикалық деңгейден аймақтық деңгейге беру қажет. Осы мақсатта аумақтардың бюджетін және аймақтық бюджеттен тыс қорлардың көлемін арттыру керек. Орталық пен аймақтардың өкілеттігін бөлу кезінде жергілікті биліктің атқару механизмін түбегейлі талдап жасап, бірлесе атқарылатын өкілеттіктерді жүзеге асыру, республикалық және аймақтық деңгейлердегі заң шығарушы және атқарушы биліктердің құқықтарын нақты белгілеу мәселелері ойдағыдай орындалуы тиіс.
Қазақстан Республикасы аймақтарының дамуындағы тарихи, табиғи-экономикалық айырмашылықтар олардың ерекшеліктері мен ортақ белгілерін есептей келе типологизациялық моделдерін талдап жасауды талап етеді. Айталық, Қазақстанның аймақтары әртүрлі белгілері бойынша, 2001 жылы қабылданған ҚР аймақтық саясатының Тұжырымдамасына сәйкес, жиынтық аймақтық өнім және жан басына шаққандағы табыс бойынша 6 топқа бөлінеді. Олар: дамыған қаржы секторы және ғылыми-техникалық әлеуеті жоғары Астана мен Алматы қалалары құрайтын бірінші топ. Екінші топқа көмірсутек, минералды ресурстарға бай Маңғыстау және Атырау облыстары, үшінші топқа Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары сияқты өнеркәсібі дамыған, минералды шикізаттарға бай өңірлер, төртінші топқа табиғи ресурстары мол, сондай-ақ ауыл шаруашылығы алқаптары кең Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары, бесінші топқа машина жасау саласы дамыған, ауыл шаруашылығы резервтері бар Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстары және алтыншы топқа негізінен аграрлық өңірлер Алматы, Ақмола, Қызылорда облыстары жатады.
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің бірінші құрамдас бөлігі әкімшілік және құқықтық болып табылады. Реттеудің аталмыш формасы ағымдағы теңгерімді (балансты) экономиканы тұрақтандыру, өндіріс құлдырауын тоқтату, экономиканы қаржылық сауықтыру сияқты проблемаларды шешуге бағытталады. Аймақтық дамуды реттеуде орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективаға 5-10 жылға арналған құрылымдық бағдарламалар маңызды рөл атқарады. Бағдарламалар бюджеттік мазмұнда болуы тиіс, яғни олар бюджеттен қамтамасыздандырылу шеңберінен артпауы қажет, басқа жағдайда бағдарламаның атқарылуы күмәнді болмақ.
Аймақтық бағдарламаларды мемлекеттік басқарудың негізгі ауыртпашылығы атқарушы билікке түскенімен, реттеуші функциялардың бір бөлігі бағдарламаны тікелей орындаушыға берілуі тиіс. Бұл үшін келісім негізінде аралас мемлекеттік, жекеше, арнайы, тәуелсіз компаниялар мен агенттіктердің құрылғаны ләзім.
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің екінші негізгі құрамдас бөлігі экономикалық реттеу болып табылады. Экономикалық реттеу бірінші кезекте өндіргіш күштерді орналастыру және өңірлік дамуды қамтуы тиіс. Экономикалық реттегіштер төрт принципке жауап беруі қажет.
Бірінші принцип бойынша реттеуші жүйе шаруашылық қызметтің барлық субъектілеріне түгелдей таратылуы тиіс, маңызды деген бірнеше субъектілерге ерекше жағдай жасалып, олар өз кезегінде басқаларына ықпал етуі қажет.
Екінші принцип экономикалық реттегіштер жүйесінің ынталандырушы сипатта болуын қарастырады.
Үшінші принциптің мәні аймақтық дамуды реттеу жүйесі мерзімдік шеңбер шектерінде, әсіресе дотациялар мен жеңілдіктерге қатысты, қатаң шектерде болуында жатыр.
Төртінші принцип бойынша аймақтық дамуды мемлекеттік реттеуде аумақтық ерекшеліктер ескеріліп, есептелуі тиіс.
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеуді жетілдіру үшін біртұтас басқару жүйесі қалыптастырылуы қажет. Бұл үшін жалпыға бірдей нормативтік-құқықтық жүйе жасалып, онда бір жағынан конституциялық нормалар мен жалпымемлекеттік заңнама талаптары ескерілетін болса, екінші жағынан республика субъектілерінің құқықтары есепке алынуы тиіс.
Мемлекеттік және өңірлік деңгейдегі көптеген бағдарламалар қажетті дәрежеде жүзеге аспай жататын жағдайлар да баршылық. Күнделікті өмірден оның мысалдарын көптеп келтіруге болады.
Негізгі себептеріне келетін болсақ, бағдарламалардың атқарылуы барысына теріс әсері бар факторлар қатарына мыналар жатады:
мақсатты мемлекеттік және өңірлік бағдарламаларды тәжірибеден өткен таңдау жүйесінің болмауы;
салалық мемлекеттік бағдарламаларда өңірлік аспектілердің әлсіз талданып, жасалуы;
республикалық және өңірлік бағдарламаларды жүзеге асырудың жетілдірілген механизмдерінің болмауы;
бағдарламалардың атқарылуын жеткіліксіз бақылау мәселелері және т.с.с.
Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеуді жетілдіру үшін әкімшілік шешімдерден гөрі экономикалық реттегіштердің маңызы арта түспек. Олардың сипаты жеңілдіктерге емес экономикалық ынталандыруға қарай ойысуы қажет.
Қолдауды қажетсінетін аймақтарды таңдап алуда өңірдегі дағдарыстық құбылыстардың масштабын ескерген жөн. Республикалық бюджеттен арнайы көмекті бағыттау үшін микродеңгейде күйзелісті аудандардың шекараларын белгілеп, дағдарыстың мән-мағынасын сараптау арқылы бірінші кезеңдегі көмекті осы микроаудандарға жіберудің тиімділігі арта түседі. Аймақтарды аудандарға бөліп қарастыру өңірлік дамуды реттеудің маңызды формасы болып табылады.
Аймақтың дамуды мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесін қалыптастыру өңірлік экономика мен басқару проблемаларына терең ғылыми зерттеу жүргізу базасында ғана мүмкін болары даусыз.
15 дәріс Сыртқы экономикалық қызметтерді мемлекеттік реттеу
Кез келген елдің сыртқыэкономкалық байланыстарына мемлекеттік әсердің болуы табиғи құбылыс. Орталықтандырылған экономикада сыртқыэкономикалық қызмет ерекше басқаруда, мемлекеттік органдардың қатаң бақылауында болады. Сыртқы сауда мемлекеттің монополиясында болып, оны бұзушылық қылмыс ретінде қарастырылады. Ал, рыноктық экономикасы бар елдерде сыртқыэкономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеу жүзеге асырылады. Мемлекеттің сыртқыэкономикалық функциясы оның ішкіэкономикалық функциясының жалғасы болып табылады, бірақ басқа әдістер арқылы жүргізіледі.
Мемлекеттің сыртқыэкономикалық қызметке әсерінің негізгі мақсаты елдің экономикалық және саяси мүдделерін қамтамасыздандару болып табылады. Сонмен бірге мемлекеттің өзі де табыс әкелетін және мемлекеттің қатысуын талап ететін бірқатар сыртқыэкономикалық қызметтерге қатысады.
Мемлекет әрқилы әдістер арқылы халықаралық экономикалық байланыстардың барлық сферасын іс жүзінде реттейді, ынталандырады немесе шектейді. Мемлекеттік реттеу сыртқы сауданы, капиталдың халықаралық қозғалысын, валюталық және кредиттік қатынастарды, ғылыми-техникалық алмасуды, жұмысшы күшінің халықаралық ауысуын қамтиды.
Сыртқыэкономикалық байланыстарды мемлекеттік реттеудің қазіргі тәжірибесіне тән құбылыс құқықтық құжаттармен рәсімделген мемлекеттік ұстанымдар мен осы қызметке қатысушы шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі дәрежеде дербестігін, бастамашылдығын, еркіндігін үйлестіру болып табылады.
Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекет тарапынан тікелей және жанама реттеудің басты мақсатты ұстанымы басқа елдермен іскерлік ынтымақтастық пен тиімді айырбас негізінде ел үшін пайдалы экономикалық жетістіктерге қол жеткізу болып табылады.
Сыртқыэкономикалық қызметті реттеу келесі міндеттерді шешуге көмектеседі:
импорт арқылы елде жетіспейтін тауарлар мен қызмет көрсетулерді алу;
сыртқы рыноктарды экспортталатын тауарлар мен қызмет түрлерін сату үшін пайдалану;
әлемдік интеграциялық экономикалық үдерістерге қатысу;
ғылыми-техникалық және ынтымақтастықты дамыту;
әлемдік озық тәжірибені үйрену;
шетелдік кредиттер, инвестицияларды пайдалану;
елдің төлем балансын ұстап тұру.
Қазақстан Республикасында 1995 жылы қабылданған «Сыртқы сауда қызметін мемлекеттік реттеу туралы» Заң мемлекеттің бұл саладағы реттеуші міндеттерін анықтап берді:
сыртқы сауда байланыстарының концепциясы (тұжырымдамасы) мен стратегиясын қалыптастыруда елдің сыртқы сауда саясаты принциптеріне сәйкес құру;
мемлекеттің, оның субъектілерінің экономикалық егемендігі мен мүдделерін қорғау, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
сыртқы сауда қызметін құрайтын үдерістер жиынтығын мемлекеттік реттеу;
экспортталатын және импортталатын тауарларды сертификациялау, қауіпсіздік және зиянсыздық критерийлерін орнықтыру;
қару-жарақты, қауіпті материалдар мен заттарды, қымбат бағалы металдар мен тастарды әкелу мен әкетудің тәртібін анықтау;
елдің төлем балансын талдап жасау;
шетелдік мемлекеттерге мемлекеттік кредиттер беру және экономикалық көмек көрсету;
шетелдік кредиттерді тарту;
мемлекеттің сыртқы қарызын басқару;
сыртқыэкономикалық келісімдер жасау.
Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу міндеттерінің молдығына қарамастан сыртқы экономикалық байланыстарды мемлекеттік реттеу аталмыш міндеттер шеңберінің шектерінен де ұзап кетеді. Ондағы басым рөлді экономикалық интеграция, сыртқыэкономикалық ынтымақтастық, біріккен бағдарламаларды іске асыру, халықаралық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыздандыру үдерістері атқарады.
Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік реттеуге экономикалық үдерістердің жаһандануы терең әсер етеді. Оның салдарынан елдің сыртқыэкономикалық факторлары ішкіэкономикалық факторларға айнала бастайды.
Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің қыруар міндеттері мемлекеттік басқару органдарынан өздеріне тиісті функцияларын өз дәрежесінде атқаруды талап етеді.
Сыртқыэкономикалық қызметті реттеу сыртқыэкономикалық саясатты басқаратын, сыртқыэкономикалық қызмет туралы стратегиялық шешімдер қабылдайтын, басқа елдердің жоғары мемлекеттік билік органдарымен экономикалық қатынастар мәселесі бойынша ынтымақтастық орнататын заң шығарушы және атқарушы билік органдарының құзырындағы қызмет болып табылады. Елдің заң шығарушы органдары сыртқыэкономикалық қызметті реттейтін заңдарды қабылдайды, толықтырады, өзгертеді, құқықтық нормаларды бекітеді.
Қазақстанның сыртқыэкономикалық қызметін реттеумен Индустрия және сауда министрлігі, республикалық кеден комитеті, Қаржы министрлігі, Ұлттық Банк, Сыртқы істер министрлігі шұғылданады.
Жергілікті өзін-өзі басқару қатынастарының дами түсуі, аймақтардың құқықтары мен өкілеттігінің кеңеюі негізінде сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің көптеген мәселелері республикалық деңгейден аймақтық деңгейге өтіп, құрамында сыртқыэкономикалық департаменттері (басқармалары) бар аймақтық әкімшілік құзырына беріледі.
Сыртқыэкономикалық қызмет мақсаттарына жету және реттеу мәселелерін шешу үшін қазіргі мемлекеттердің қолында әртүрлі әдістер мен едәуір мүмкіндіктер бар. Өзінің мазмұны бойынша сыртқыэкономикалық қатынастады мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік органдар мен институттар ұлттық мүдделерге сай қолданатын құралдар мен тәсілдер жиынтығынан тұрады. Мемлекеттің реттегіш және нұсқаулық әсері заңдарды және басқа да мемлекеттік актілерді қабылдау, үкіметтің қаулылары мен шешімдері арқылы жүзеге асады.
Үкімет реттейтін басты объект ретіндегі халықаралық саудаға қатысты кедендік тариф, салықтар, шектеу шарттары, мемлекетаралық келісімдер мен үнқатысулар, экспорт пен импортты ынталандыру бойынша шаралар сияқты құралдар мен амалдар қолданылады.
Тарихтан үкіметтің сыртқыэкономикалық саясатының негізгі екі бағыты белгілі. Олар: протекционизм (қамқорлық) және фритрейдерлік (еркін сауда)
Протекционизм саясаты отандық өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын ішкі рыноктағы шетелдік бәсекеден қорғауға бағытталған. Протекционизм үшін жоғары кедендік тарифтер, импортты шектеу, отандық рынокқа шетелдік компаниялардың кірігуін бәсеңсіту, өзіміздің тауар өндірушілер үшін шетелдік бәсекені жұмсарту әрекеттері тән.
Фритрейдерлік – бұл еркін сауда саясаты. Бұл жағдайда кедендік органдар тек қана тіркеу функцияларын атқарады да, экспорттық немесе импорттық баждар алынбайды, сыртқы сауда айналымына қандай да болмасын шектеулер қойылмайды. Еркін сауда принципі ХІХ ғасырдағы Англияның ресми экономикалық саясаты болды және оның негізін Д. Рикардоның салыстырмалы шығындар теориясы құрады. Мұндай саясатты тиімділігі жоғары ұлттық экономикасы бар елдерғана жүргізе алады. Тиімді отандық экономика ғана шетелдік бәсекеге төтеп бере алады және әлемдік рынокқа белсенді түрде кірігеді.
Нақты тәжірибеде сыртқыэкономикалық қызметті реттеуде мемлекет екі бағытты үйлестіре қолданып, қай-қайсысына басымдықты ел экономикасы жағдайына сәйкес, оның бәсекелік мүмкіндіктерін ескере отырып, ішкі және сыртқы рыноктардағы бағалар арақатынасын сараптау негізінде береді.
Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік реттеу үдерісінде мемлекеттер реттеудің формальды, кейбір жағдайларда формальды емес институттарына сүйенеді.
Сыртқыэкономикалық қызметті реттеудің құқықтық институттары ретінде мемлекет халықаралық және ел ішілік ережелерді, үнқатысуларды, нормаларды, кодекстерді, заңдарды және басқа да құқықтық актілерді пайдаланады.
Меншік институттар қызметін мемлекет мүлікті сату, сатып алу үдерісінің басқа мемлекеттермен байланыс кезінде ұлттық байлық элементтерін шетелдіктерге жалға, концессияға бергенде немесе шетелдік мүлікті жалға, лизингке (құрал-жабдықтардың төлемін төлеу мерзімін ұзартып сатып алу) алғанда пайдаланады.
Мемлекет басқа елдермен экономикалық қатынастарда халықаралық және ұлттық банктер, ақша және бағалы қағаздар рыногы, әлемдік бағалар сияқты қаржылық және қаржы-кредиттік институттарды пайдаланады.
Сыртқыэкономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеуде келісімдер, сауда келісім-шарттары түріндегі үнқатысулардың мол жиынтығы едәуір рөл атқарады.
Сыртқыэкономикалық қызметін реттеу құралдары кешені де бірқатар. Олардың ішінде бірінші кезекте мемлекет енгізетін тарифтік және бейтарифтік шектеулерді атау қажет.
Кедендік тариф – бұл елге әкелінетін және елден әкетілетін кейбір тауарларға үкімет салатын баждар тізімі. Кедендік тарифтер арқылы мемлекет тауарлардың әкелінуі мен әкетілуін оңайлатып немесе қиындатып экспорт пен импортқа әсер етеді.
Кедендік баждар – бұл мемлекет шекарасы арқылы тауарларды, мүліктерді, құндылықтарды өткізгені үшін алынатын салықтар. Алыну объектісі бойынша экспорттық, импорттық және транзиттік (ел аумағы арқылы тасымал) баждарды ажыратады. Алу әдісі бойынша олар адвалорлық (тауар бағасынан), арнайы (салмағынан, көлемінен, тауар санынан) және аралас болып бөлінеді.
Баждар тауар бағасын арттырады, сөйтіп тауар жеткізілетін рыноктағы оның бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Егер мемлекет басқа елдің тауары бәсекелік күресте отандық ұқсас тауарды тықсырмасын десе ондай тауарды елге әкелу баждарын жоғарылатады. Бұл жағдайда баждар ішкі рынокты импорттық тауарлардан қорғаушы сипатында болады.
Баждар табыс алу мақсатымен де енгізілуі мүмкін. Фискалдық баждар табыс алу арқылы бюджетті толықтыру үшін әрекет етеді.
Сандық немесе бейтарифтік деп аталатын шектеулер мемлекет тағайындайтын әкелуге немесе әкетуге рұқсат берілген тауарлардың саны мен номенклатурасын (атаулар тізімін) анықтайтын тікелей әкімшілік нормалар болып табылады. Тауарлардың түрлері мен санынан басқа кейбір жағдайларда бұл тауарлар әкелінетін елдердің де шеңберін тарылтады. Сандық шектеулер сауда дисбалансын болдырмау немесе басқа елдердің дискриминациялық (алалау) әрекетіне жауап шаралар ретінде де қолданылады.
Сандық шектеулер түрлеріне контингенттеу және квоталау жатады. Контингенттеу – экспорт пен импортты белгілі бір көлемде немесе сомада (контингентте) қабылданған уақыт мерзіміне шектеуді білдіреді. Квоталау – бұл тауарлардың белгілі бір атауларының экспорты немесе импортының санын (квотасын) шектеу.
Лицензиялау жолымен мемлекеттік билік лицензиясыз еркін әкелу мен әкетуге тыйым салады. Лицензия тауардың белгілі бір санына беріледі және ол лицензияда көрсетілген кезең ішінде ғана жарамды. Әдетте, экспорт пен импортқа лицензиялар кәсіпорындарға, фирмаларға арнайы өкілеттігі бар мемлекеттік органдармен беріледі.
Тауарларды басқа елдердің рыноктарында ішкі рынокпен салыстырғанда төмендеу бағаға сату демпинг деп аталады. Мұндай жағдайда тауарлар көбінесе өндіріс шығындарынан төмен бағаға өткізіледі. Демпингті пайдалану арқылы экспорттаушылар рынокқа еніп, сатылым көлемін көбейтіп, бәсекелестерді рыноктан ығыстыруға тырысады. Бұл құбылыспен күресу үшін көптеген елдерде антидемпингтік заңнамалар талдап жасалған. Демпингтік бағалар жағдайында импорттаушы ел нақты тауарға әдеттегі баждан бөлек антидемпингтік салық салу арқылы бағалар айырмашылығын азайтады немесе жояды.Мемлекет сыртқыэкономикалық қызметті реттеу үдерісінде елде өндірілетін тауарлардың экспортын қолдауға ерекше мән береді, өйткені валюталық түсімдер, тапшылықсыз сауда балансы, отандық тауар өндірушілердің өнімін рыноктық өткізу мүмкіндіктерін кеңейту экспорт арқылы жүзеге асады. Мемлекеттің экспортты қолдау және ынталандыру шаралары келесідей:
кредиттеу және субсидиялау;
экспортты сақтандыру;
салықтық жеңілдіктер, соның ішінде өндірілген өнімді экспорттаушы өндірушілерден алынған кейбір салықтарды қайтару;
экспортты жеңілдететін инфрақұрылымды жасау;
экспорттық мүмкіндіктерді іздестіруде ақпараттық көмек көрсету.
Мемлекет экспортты дамыту мен кеңейтуге өте мүдделі болған кезде оны тікелей субсидиялайды. Бұл әсіресе өндіруші-экспорттаушылар өнімінің өзіндік құны әлемдік рынок бағасынан артып кеткен жағдайда іске қосылады. Сөйтіп, мемлекет экспорттаушыларды шығынданудан құтқарады.
Экспортты осылайша тікелей субсидиялау негізінен халықаралық сауданың белгілі бір секторларында жүзеге асады. Ол, бірінші кезекте ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік тауарларды өткізуді ынталандыру үшін қолданылады. Себебі, олардың өндірісі ірі қаржы ресурстарын шығындауды талап етеді.
Айта кететіні, халықаралық сауда ұйымдары, мысалы Бүкіләлемдік Сауда Ұйымы (БСҰ) тауардың ұқсас түрін шығаратын басқа елдердің өндірушілерін дискриминацияламау мақсатында мемлекеттердің өз экспорттаушыларын субсидиялауына қарсылық білдіреді.
Тауарларды әлемдік рынокта өткізуге мемлекеттік қолдаудың заманауи кешенді жүйесіне экспортты экономикалық ынталандыру, өнімді сыртқа шығаруға әкімшілік шаралар арқылы әсер ету, сондай-ақ экспорттаушыларды моральдық қолдау тәсілдерін пайдалану жатады. Бұл жүйедегі негізгі рөлді кредиттік және қаржылық құралдар атқарады.
Экспортты жеделдету мақсатында қолданылатын кредиттік қаражаттар негізінен екі формада жүзеге асады: экспорттық кредиттерді қолайлы шарттармен беру және экспорттық операцияларды сақтандыру.
Мемлекеттің ұзақ және қысқа мерзімді кредиттер берудегі белсенділігі қаражатты ұзақ уақыт бойына салымдау және едәуір тәуекелдікпен байланысты болғандықтан осылайша қаржыландыруға коммерциялық банктер аса мүдделі емес.
Экспортты сақтандырудың мемлекеттік жүйесін кеңейту негізінде саяси және экономикалық тұрақсыздық жатыр. Бұл жүйе белгілі бір шамада компанияларды сатып алушылардың төлем қабілетсіздігіне, бағалардың инфляциялық өсуіне байланысты тәуекелдерден сақтандырады. Экспортты мемлекеттік сақтандырудың міндеті тауарларды сыртқа шығаруды мейлінше қауіпсіздендіру және арзандату болса, онда компаниялардың сыртқыэкономикалық қызметін барынша мүдделендіру сақтандырудың басты мақсаты болып табылады.
Экспортты жеделдетудің маңызды қаржылық құралдарына салықтық жеңілдіктер жатады. Экспорттаушы кәсіпорындар үшін салықтық жеңілдіктердің негізгі формаларына әртүрлі сипаттағы орнын толырулар (компенсация), салық салудың жеңілдікті тәртібі тарайтын тауарлар шеңберін кеңейту, салық төлеуді кейінге шегеру сияқты шаралар жатады. Өнім экспорттаушы компанияларға мемлекет салық салынбайтын ақша қорларын жасауға рұқсат береді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекет өндіріс технологиясын жетілдіру, өндірістік қуаттардың ұтымды құрылымын құру шараларына қолдау көрсету арқылы компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға едәуір үлес қосады. Өндірістік шығындардың баға деңгейіне қолайсыз әсерін төмендету үшін үкімет субсидияларды пайдаланады.
Өндірісті жетілдіру шараларына қарағанда субсидияның тиімділігі оны қолдану кезеңдерімен шектеледі. Түпкі есепте мемлекеттік қолдаудың бұл формасы кейбір жағдайларда оны пайдаланушы компанияларға кері (теріс) әсерін тигізеді. Экспорттаушы фирмалар өздерінің шығындарын алдын-ала, үкімет беретін жеңілдіктерді ескере отырып есептейді. Ал, субсидия сомасы азайса компанияның бәсекеге қабілеттілігі төмендейді. Сөйтіп, компания үкіметтік қолдауға тәуелді болып, оның сүйемелдеуінсіз бәсекелік күреке шыдас бермейтін халге ұшырайды.
Отандық экспорттаушыларды моральдық ынталандыру, психологиялық қолдау мақсатында мемлекет экспорттық тауарлардың халықаралық және ұлттық көрмелерін ұйымдастырады, оған қатысады, конкурстар өткізіп, жеңімпаздарды марапаттайды.