Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
ГАЯЗ ИСХАКЫЙ ИҖАТЫНДА
ХАТЫН-КЫЗ ЯЗМЫШЫ
Эчтәлек
Кереш......................................................................................3 бит
Төп өлеш. Г. Исхакый иҗатында хатын-кыз образлары.
Беренче бүлек. “Милләтнең гамьсезлеге, битарафлыгы...” ..........4 бит
Икенче бүлек. Мәгърифәтчеләрнең идеал хатын – кыз образы.....7 бит
Өченче бүлек. “Зөләйха –МилләтАнасы”…………………………10 бит
Дүртенче бүлек. “Ана – бөек исем...”........................................12 бит
Йомгаклау....................................................................... 16 бит
Кереш
Бөек тә син, матур да син,
татар кызы!
Нинди матур, тирән уйлар кубаручы сүзләр! Алар татар хатынының бөеклеген, сәгадәтлеген, эчкерсезлеген күрсәтәләр. Кыска гына бер җөмләдә күпме мәгънә?! Бу дөньяда бөек, илаһи затка багышланган күпме иҗат җимешләре бар?
Татар әдәбиятының һәр чорында (Борынгы әдәбияттан алып бүгенге көн әдәбиятына кадәр) хатын-кыз язмышы үзәктә булган. Кайсыбер язучы хатын-кызны бик идеаллаштырып бирә, ә кемдер тормышның язылмаган кануннарына буйсынып, изелеп яшәгән хатын-кыз образына туктала. Саный китсәк, һәр язучының идеал образы аерым бер үзенчәлек белән тасвирлана.
Әйтик, якташ язучыбыз Гаяз Исхакый иҗатында хатын-кыз образы. Аның хатын-кызлары милләт өчен көрәшүче дә, мәгърифәтче дә, шулай ук үз киләчәгенә җиңел караучы , фахешханәләрдә җан асраучы да. Соңгыларына аерым тукталасым килә, чөнки хатын-кызның шундый язмышка дучар булуы бугенге көндә дә бик актуаль проблема булып санала.
И язмыш, язмыш, дибез. Язмыш кына гаепле микән бу очракта?!
Ә бәлки Гаяз Исхакый XIX гасырда ук XXI гасырның “чуанын”, милләтнең авыруын күргәндер?! Юкка гына якташыбыз:“Әүвәл хатын- - кызның әхлагы бозыла, аннан дин бетә һәм шунда халык үзе дә бетәр!” – дип, борчылып әйтмәгәндер.
Гаяз Исхакый иҗатында Хатын-кыз образлары
Милләтне яшәтүдә һәм үстерүдә, аны аң-белемле һәм әхлаклы таза итүне беренче планга куеп, Г. Исхакый әдәби иҗатын да шундый мәсъәләләрне яктыртудан башлый.
Беренче әсәрләрендә шул вакыттагы татар дөньясын күрсәтүгә ул аң-белемле һәм әхлаклы кеше тәрбияләү мәсъәләсеннән чыгып килә. Ике гасыр аралыгында татарның милләт буларак нинди аянычлы хәлдә калуы, ничектер, ачыграк күренә һәм милли җанлы кешеләрне уятып, айнытып җибәрә.
Г. Исхакый һәрдаим аерым кешеләрнең, гаиләнең хатын-кызга булган мөнәсәбәте белән кызыксына. Татар хатынының язмышын ул милләт язмышына бәйләп карый, аларның ирләр белән бертигез хокуклы булмавын милләтне инкыйразга алып баручы сәбәпләрнең иң җитдие итеп саный. (1, 15)
Милләтнең гамьсезлеге, битарафлыгы...
Хатын-кызны хөрмәт итмәгән, аны шәхес итеп һәм балалар тәрбиячесе булуын танымаган һәм бу нәфис затларның рухи үсеше һәм камилләшүе өчен уңай шартлар тудыра алмаган милләтнең киләчәге бик караңгы, өметсез булуын искәртә Гаяз Исакый.
Шулай ук хатын-кызны санга сукмаган, аны бары тик физиологик теләкләр канәгатьләндерү объекты итеп кенә санаган җәмгыять тә, Гаяз Исхакый раслаганча, инкыйраз өчен яхшы зәмин тудырырга булыша.(2, 17)
Татар милләтен шундый хата адым-гамәлдән аралау максатында иҗат ителгән “Кәләпүшче кыз” повесте (1902) мотивы, кызганычка каршы, бүгенге көнгә кадәр әһәмиятен югалтмаган.
Камәр төсле кулдан-кулга йөргән яшь кызларның фаҗигасен йөрәге аша үткәргән Исхакый, җан әрнүенә түзә алмыйча, әсәр алдыннан татар милләтенә мөрәҗәгать итәргә мәҗбур була: “Укучым! Мине бу хикәяне язудан максудым – Камәр кеби булуның ахыры ни булачагын күрсәтеп, милләтемнең туташларын шул кара бәхетләрдән коткарыр өчен, аларга Камәр булудан нинди авырлыклар барлыгын белдереп, үзләрен саклар өчен бер тәнбиһдер”. (5, 19)
“Кәләпүшче кыз” повесте шул чор татар әдәбтятына хас мәгърифәтчелек реализмы методы белән язылган. Г. Исхакый, югарыда искәрткәнчә, бу фаҗигале язуының максатын яшь кызларга “үзләрен саклар өчен бер кисәтү” дип күрсәтсә дә, ул күздә тоткан мәгънә тагын да зуррак һәм киңрәк. Әдип йомшак күңелле Габдеррәшит белән бала җанлы Кәримәнең сөекле кызлары, бала күңелле Камәрнең тормыш төбенә тәгәрәве өчен җаваплылыкны шулай ук татар җәмәгатьчелегенә дә йөкли. Чөнки, әгәр кәләпүш-калфак белән сату итүче бай сәүдәгәр Сәлимовның шәригать кануннарына төкереп караучы баш сатучысы Вафа яшь Камәрне бозмаган булса, аның яман атын халыкка таратмаса, ул, бәлки, тормышын да ипле генә көйләп җибәрер иде. Шулай ук ире вафат булгач, тизрәк яңа кияүгә чыгу турында баш ваткан Кәримә дә кызы Камәр белән улы Габделәхатне тәрбияләүне төп вазифасы итеп санаса, Камәр дә мондый авыр һәм хурлыклы юлга аяк басмас иде. Асламчы карчык Зөһрә абыстай кебек яшь кызларны фәхешханәләргә сатып акча эшләүче затсыз кешеләр кулына эләкмәсә, Камәр әле тормышын тәртипкә китерә алыр иде.
Мондый аяныч хәлдән чыгу, тормыш баткаклыгыннан котылу җаен эзләү өчен борынгы һөнәре белән шөгыльләнергә мәҗбүр була ул. Клиентларының берсеннән яман чир эләктергәч, фәхешханәдән дә куыла һәм озак кына хастаханәдә дәвалана. Әнә шулай, “урам - өем, урыс – ирем” дип йөри-йөри, бер көнне Камәр йөккә уза: “Кем очрады, шуның берлә йөрүеннән корсаклы булып, янә бер авыру эләкте.
Шулай итеп, корсаклы булып, хастаханәгә керде. Камәрнең бу сырхавы элгәреге сырхавыннан башка булса да, монысыннан терелүен уйларлык түгел иде. Чөнки Камәр караган саен артка китә бара иде. Бара-тора Камәрнең баласы туар вакыт җитте. Үзе авыру булганга, баласын китерә алмады, ничә көннәр мәшәкатьлщнеп ятса да, бабкалар сүзенә караганда, баланы ярмаенча китерә ала алмавы беленеп, Камәрнең баласы алынса да, бала үле туды. Һәм Камәр үзе дә җан бирде. Аны хастаханәдән алып күмделәр”. (5, 51)
Милләтләрнең гамьсезлеге, битарафлыгы нәтиҗәсендә Камәр әнә шулай һәлакәт сукмагына чыга һәм ахыр чиктә зур фаҗига белән мәңгелек йортка китеп тә бара. Г. Исхакый татар әхлагына үтеп керә башлаган инкыйраз күренешләрен – җенси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахишәлекне фаш итә, һәм үсеп килүче яшь буынны мондый яманлыклардан , пычраклыклардан нык сакланырга чакыра. Әйтергә кирәк, татар хатын-кызларының авыр язмышы мәсьәләсе Гаяз Исхакыйга кадәр иҗат иткән мәгърифәтче әдипләрнең әсәрләрендә дә куела. Аерым алганда гаилә белән тирәлекнең хатын-кыз язмышын хәл итүдәге роле З. Бигиевның “Өлүф, яки гүзәл кыз Хәдичә” романында шактый үзенчәлекле рәвештә тасвирлана.
Й. Акчура әйткәнчә, милләтенең “иң агулы бер чуанын” ачып салган “Кәләпүшче кыз” повестеның дөньяга чыгуы татар әдәбиятында милли вакыйгага әверелде.
Бу әсәрнең әһәмиятен билгеләп, Н. Гасрый, мәсәлән, 1910 елда болай дип яза: “Бу хикәя, чыгар-чыкмас буларак кабул ителә. Яшь әдәбият куәтләнә... “Кәләпүшче кыз” мөхәррире белән яңа әдәбиятка яңа бер көч килеп керүе беленде”. (4, 31)
Бер үк вакытта “Кәләпүшче кыз” повесте Г. Исхакыйның киләчәк иҗат йөзен билгеләгән әсәргә әверелде. Чөнки алга таба аның иҗатында татар дөнясында милләт яшәешенә һәм язмышына куркыныч янаучы “чуанлы”, авыру күренешләрне ачу төп максатка әверелә. Моны “Кәләпүшче кыз”дан соң язылган “Теләнче кыз” повестенда (1908) да ачык тоярга мөмкин.
Мәгърифәтчеләрнең идеал хатын – кыз образы.
Әйтергә кирәк, “Теләнче кыз”да тиешле тәрбия алу мәсъәләсен яктыртуда шактый аермалык сизелә. Әгәр Камәр акыл җитмәү аркасында фәхешлек юлына басса, икенче әсәр героинясы Сәгадәтне әлеге адымга тормыш үзе мәҗбүр итә.
Ачлыктан качып, Сәгадәт әтисе Шәрип абзый һәм әнисе Хөсниҗамал апа белән барлы-юклы мөлкәтләрен очсызга гына сатып шәһәргә күчеп килә һәм бераздан әтисе-әнисе үлеп киткәч, ул чит җирдә беръялгызы торып кала. Ачлык ятим калган кызны байларга барып теләнеп йөрергә мәҗбүр итә. Шулай теләнеп йөргән көннәрнең берсендә Сәгадәт Габдулла бай кулына эләгә һәм үзенең сәгадәтлегеннән мәхрүм кала. Героеның әхлак йөзенә аеруча игътибар биреп, автор аны болай характерлый: “Потомственный почетный гражданин Габдулла Әмирханович сәламәт иде, ягъни җисмән һич авырмый, һичбер җирендә хәстәлек галәмәте сизми иде, әмма рухани Габдулла яисә Габдулла әфәнде, ягъни вөҗдан иясе, оятлы Габдулла әнисенең имие белән тәрбия кыла, хәзер мәдрәсәдән чыгып, дустиш кушылгач, бөтенләй җиңелеп куелган иде”.(2, 76)
Рухи яктан “киселгән, корыган агач”ка әверелгән Габдулла Сәгадәтне дә үзенә ошаган башка теләнче кызлар кебек үк, бары “хисмани кирәкләрен тутырыр өчен генә” сайлап ала. Авылның ерактан килә торган әхлакый нормалары кысаларында тәрбияләнгән Сәгадәт, табигый, ачлыктан Габдулла байның җенси теләкләрен канәгатьләндерү чарасына әверелүен бик авыр кабул итә.
Героиняның моннан соңгы уй-кичерешләрен язучы тәэсирле детальләр ярдәмендә чагылдыра. Әйтик, төнлә Габдулла бай яныннан урамга чыккач, күктәге Ай аңа: “Син анда вакытта мин кеше күзенә күренергә оялган идем, менә син чыктың, мин дә болыт астыннан чыктым!” – дигән кебек була.(1, 68)
Кыскасы, ятим кыз булып, ач-ялангач калу Сәгадәтне үлмәс өчен әлеге адымга барырга мәҗбүр итсә дә, аның рухы, табигате андый яшәү рәвешен кабул итә алмый. Шунлыктан фәхешлек сазына керсә дә, героиня күңеле белән саф булып кала.
Героиняның тормыш пычраклары белән пычранудан саклый торган сакчысы хасил була һәм ул героиняны рухи-әхлакый пычранудан саклый кебек. Аның менә шундый керләнүе шифалы тәэсир итә, ул аны рухи яктан дәвалый шикелле.
Бу йогынтыны беренчеләрдән булып Габдулла үзендә татый. Байның “вөҗданы фалиҗ зәхмәтеннән бераз уяна башлады”. Ул Сәгадәтне фахешханләрдән зли башлый, тапкач, үзе мәсхәрә иткән кызга өйләнә.
Сәгадәт тә милләт хадимнәре белән аралашып, дуслашып яши башлый. Алар героиняның күзен ача, дөньяга карашларын үзгәртәләр, фикри һәм рухи җәхәтеннән нык үстерәләр. Ул кешелекле, юмарт, милләтпәрвәр бер ханым булып үсеп җитә. Сәгадәт урысча укырга тотына, гимназиянең дүртенче сыйныфына имтихан тота.
“Теләнче кызы”н башкача, Лев Толстой романының исеме белән “Яңадан туу” дип атарга мөмкин булыр иде. Чөнки анда кешенең вөҗдан газабы, әхлакый тәүбәсе аша “яңадан тууы” сурәтләнә.
Әсәр ахырында героиняның тагын зуррак белем алырга теләп Петербургка китүе Гаяз Исхакый һәм аның фикердәш геройлары тарафыннан югары бәяләнә. Чөнки алар Сәгадәткә мәгърифәтчеләрнең күптәнге хыялларын тормышка ашырырга алынган татар хатыны итеп карыйлар.
Сүз монда аң-белем алып, халыкка хезмәт итү юлына баскан татар хатыны идеалы турында бара. Шушы идеалны аңлау һәм аны гамәлгә ашырырга алыну героиняның үзенә дә нык тәэсир итә: Сәгадәт үзен күпләргә иптәш булырлык кеше итеп тоя башлый.
Сәгадәттәге модый үзгәрешләр әсәрдә якташыбызның фикердәш геройлары күңеленә бик хуш килә. Чөнки героиня аларның күптәнге хатын-кыз идеалын тормышка ашыра.
Сәгадәтнең гаилә читлегеннән чыгып, җәмгыятьчел затка әверелүен, ягъни иргә генә хезмәт итүдән халыкка, милләткә хезмәт итүгә һәм шушы максатта Петербургка укырга китүенә символик мәгънә биреп, Мансур героиняның бу адымын “кояшка таба” юл алуы дип бәяли.
Шулай итеп, “Теләнче кызы”нда татар әдәбиятында XIX гасырдан мәгърифәтчеләр күтәрә башлаган хатын-кыз идеалы мәсъәләсе заманча яңартып яктыртылды. Мәгълүм ки, күп кенә очракларда
(Г. Ибраһимовның “Татар хатыны ниләр күрми”) татар хатын-кызының гаилә яки иске гореф-гадәтләр изүеннән арынып, шәхси азатлыкка ирешүе турында барды яисә шушы нәрсә идеал итеп күтәрелде.
Г. Исхакый исә хәзер әлеге идеалны иҗтимагый эчтәлек белән баета. Икенче төрле әйткәндә, ул Сәгадәтнең азат, ирекле булуын да, шәхес булуын да, XX йөз башында татар дөньясында бермә-бер көчәеп киткән гомуммилли максатлар белән яшәү идеясына да хезмәт итүен тели. Шул ук вакытта яңа гасыр башында әлеге теләкнең инде коры хыял гына булмавы, бәлки яңа реаль тормышта күпмедер нигез дә булуын әйтергә кирәк. Чөнки бу вакытта татар дөньясында иҗтимагый аңлы, халыкка хезмәт итү юлына баскан хатын-кызлар пәйда була башлый.
Зөләйха – Милләт Анасы
Еллар үтә, Г. Исхакыйның тормышка карашлары ныгый. Хатын-кыз темасы милләт язмышы белән бергә язучының иҗатында алдынгы булып кала.(3, 123)
Аның беренче әсәрләрендә хатын-кыз образы мәгърифәт белән бәйле булса, 1911 елда чыккан “Зөләйха” трагедиясендә хатын-кыз образына бүтән төс керә. Язучының хатын-кыз образы ир-атлар белән бер даирәгә баса һәм хокукы буенча ир-аттан калышмый. Г. Исхакыйга кадәр милләт каһарманы дип ир - атка гына әйтүе мөмкин булган.
Ә “Зөләйха” трагедиясендә без бөтенләй башка күренешкә тап булабыз. Бу әсәрдә Зөләйха образы –җыелма образ - татар халкының анасы итеп бирелә.
Әсәрдә сурәтләнгән вакыйга XIX гасырның 60 нчы елларында Казан губернасында бара. Зөләйханы иреннән аерып, бер урыска кияүгә бирәләр, исемен русчага алыштыралар, ә ирен Себергә сөрәләр. Исерек ирен агулап үтергәне өчен, Зөләйха унсигез ел төрмәдә була. Ләкин кайда гына булса да, ул үз диненә тугрылыклы булып кала: вакытында намазын укый, уразасын тота. Авыр газаплардан соң үләр алдыннан ул балалары белән күрешә, урыстан туган улының да исламга кайтуын күреп, тыныч күңел белән мәңгелек дөньяга күчә.
Автор Зөләйха образында татар милләте кичергән трагедияне сурәтли. Зөләйха кебек көчле рухлы Милләт Аналары булганда милләтнең яшәешенә ышанычын белдерә.
Чукындыру объекты итеп татар анасының алынуы да очраклы түгел, бәлки авторның идея максаты белән бәйләнгән. Эш шунда: пьесада Зөләйха образына киң идея-фәлсәфи мәгънә йөкләнә, ягъни ул милләт анасы итеп карала. Нәтиҗәдә, бу татар анасын чукындыру бөтен милләтне чукындыру мәгънәсен ала.
Автор бу имансыз гамәлне героиняның рухи-әхлакый асылын сынау чарасы итеп тә карый. Дөрестән дә, чукындыру Зөләйха өчен бик авыр сынауга әверелә. Иреннән, балаларыннан, карт анасыннан көчләп аерып алып киткәч, аны монастырьга ябалар, чукындырып, рус мужигына хатынлыкка бирәләр. Әмма бу хатын заманына тугрылыклы булып кала. Гаять авыр шартларда да динен, иманын саклаудагы батырлыгы өчен Ходай тарафыннан шулай югары бәяләнгән мөселман хадиме булуы белән бергә, Исхакый Зөләйханы изге күңелле ир хатыны итеп һәм балалар анасы итеп тә күрсәтә.
Кыскасы, Зөләйханы халык язмышын кичергән милләт анасы итеп карарга алынып, Исхакый аның мондый вазифасын беренче чиратта милли рух һәм халыкның нигезен тәшкил иткән дини иманны саклаучы һәм гаиләнең таянычы булуында күрә.
Алга таба әдип шулай да кешенең шәхси яшәешенә игътибарын арттыра һәм биредә моңа кадәр ничектер әдәбиятта күренмәгән моментларны яки мәсъәләләрне күзаллый. Ул аеруча шәхси бәхет мәсъәләсен дикъкать итә.
Ана – бөек исем...
Кеше яшәешенең бу мәңгелек мәсъәләсен яктыртуда да автор үзенчәлекле моментларны таба һәм шуларның берсен “Остазбикә” повестендә (1915) чагылдыра.
“Остазбикә” повесте – татар әдәбиятының үзенчәлекле казанышы.
Әсәрдә татар авылы хатын-кызы бәхете мәсъәләсе үзәккә куела. Мәсъәләне мөмкин кадәр конкрет һәм ышандырырлык итеп чагылдыру өчен, язучы үз героинясы Сәгыйдәне шул вакыттагы татар авылының шактый бөртекләп сүрәтләнгән мохитендә күрсәтә.
Күпләрнеке кебек, инде җитлеккән кыз Сәгыйдәнең дә иң зур хыялы рәтлерәк кешегә кияүгә чыгу булгач, әсәрдә шушы гамәл күнегелгән рухта, бөтен йолаларын саклап, җитдиен - юморын бергә кушып күрсәтелә. Кияүгә чыгу вакыты җиткәч, мулла кызы Сәгыйдәне дә хатынлыкка сорап киләләр. Һәм гаилә Сәгыйдәнең әтисенә бик хуш килгән ерактагы бер авылның яңа яшь мулласында туктала. Шуннан түземсезлек белән вәгъдә ителгән кияүне көтү китә. Сәгыйдә үзенең кияү мулласын күңеленнән яратканнан – ярата бара һәм аннан башка тора алмас дәрәҗәгә җитә.
Шушы бәхетеннән ул үзенең, тирә-юньдә мәртәбәле хәзрәт кызының, каената йортында “хезмәтчедәр ашата торган, сарыклар карый торган, сыерлар сава торган, карт белән карчык комганнарыннан җылы суны бушатмый торган асрау”га әверелүен дә сизми кала. Бу аяныч хәлдән аны атасы коткара, авылдашлар белән бергә яшь муллага йорт салып бирәләр. Моннан соң Гаяз Исхакый Сәгыйдә белән Вахид мулланың тату гына яшәп китүләрен тәфсилли.
Аларның бер-берсен яратып, муллалык һәм остазбикәлек хезмәтеннән ямь вә тәм табып яшәүләрен күрсәтүгә дикъкать игътибар бирелә. Әмма бераздан Сәгыйдә чын бәхетле булу өчен болар гына җитмәгәнлеген аңлый. Гаиләдә бала булмау аны бик газаплый. Героиня күңеле белән бала кирәклеген сизә.
Бер көнне мулла шәһәргә китә, әмма билгеләгән вакытка кайтып җитә алмый . Аны көткәндә Сәгыйдә: “Ул үлсә?.. Минем кемем кала?! Ул бөтенләй миннән югаламы?.. Әй бер угылым булса иде!..” – дип уйлый башлый. “Шул сүз бөтен йөрәгенә кереп утырып, аңарда моңача һичбер булмаган бер куәт белән баласы буласы килү – үзенең угылын кәрәсе килү дәртен тудырды”.(5, 125)
Героиняның кинәт кенә хасил булган, бала сөю хисен автор алга таба Сәгыйдәнең үз баласын булдыру теләген тормышка ашырырга омтылуын да табигый төстә һәм шактый иркенләп тасвирлый. Әсәргә күз салыйк. Сәгыйдә белән Вахид мулла тәрбиягә бала алалар, әмма бу адым уңышсыз була. Бала урлый башлый һәм алар аны кире бирергә мәҗбүр булалар. Бу да Героиняның җанын телгәли.
Бер заман остазбикәләр белән бер очрашуда берсе аңа: “Ирнең үгие юк,” – дип әйтә. Сәгыйдә сөйгән иренә хыянәт итү турында бөтенләй дә уйлый алмый. Бу адым аның өчен үлем белән бер. Озак газапланудан соң, эчке каршылыкларны җиңеп, иренең нәсел җебен өзмәс өчен (димәк милләтне дәвам итәр өчен) Сәгыйдә барысын да уйлап, үлчәп, “Хатыннарның дә үгие юк!” – дип, сөйгәнен тагын бер хатын алырга мәҗбүр итә. Шул адымы белән Г. Исхакый хатын-кыз образын идеаллаштыра: тормышта бит сөйгәнеңне, ятагыңны чит кеше белән бүлешәсең килми.
Сәгыйдәнең кичерешләрен автор шулай тасвирлый: “... Галимәнең тетмәсен теткәләмәкче, изүен өзмәкче булды. Ул бит барысы өчен хурланды, мыскыл ителүеннән, хәзрәтеннән мыскыл ителүеннән янды, көенде. Аның күзеннән елгалап яшь, кайнар яшь агарга, хурланган, мыскыл ителгән йөрәктән кайнап чыккан яшь агарга тотынды”.
Ләкин, шул ачы уйлардан ул бик тиз котыла. Аны булачак балага мәхаббәт “коткара”. Мине Сәгыйдәнең бала тәрбияләү өчен саф, чиста мәхәббәтен кызганмавы сокландыра. Күпме түземлелек, сабырлык бу хатын-кызда!
Бу әсәр хатын кызның бөеклегенә ышандыра. Ирексездән, Һади Такташның шигьри юллары искә тешә:
Ана –
Бөек исем! Нәрсә җитә ана булуга!
Хатыннарның бөтен матурлыгы,
Бөтен күрке ана булуда!
Чыннан да, хатын-кыз бу дөньяга “ана” буларак килә. Һәм бу Аллахы Тәгалә тарафыннан аңа йөкләнелгән вазифа, хатын-кызның яшәү мәгънәсенә әверелә. Сәгыйдә дә бу сүзләрне тиешенчә аңлый һәм шуның белән дә укучыны әсир итә.
Вахид бу бөек җанлы хатынның “падишаһ кебек бөеклегенә сыгыныр өчен, тиз-тиз каршы барып, күңеленнән аның алдында тезләнә”.
Әсәр ахырында алар тату гаиләдә балалар тәрбиялиләр. “Тапкан ана түгел, баккан ана”, - дип әйткәннәр борынгылар. Сәгыйдә очрагында да шулай ук. Вахид белән Галимә балалары аны Ана буларак кабул итәләр һәм, дөрестән дә, бу бәхет мәхәббәт белән бер. Әмма героиня мәхәббәтен корбан итте дип әйтү дөрес булмас, миңа калса. Вахид һәрвакыт “үзен бер хатынлы итеп хис итте; бер хатынлы иттереп уйлады; бер хатынлы иттереп торды”. Аларның мәхәббәте көчәйде генә.
Сәгыйдәнең шушы рәвешле үз хыялына ирешүе шактый катлаулы төс алуын сурәтләү, әсәрнең стиль табигатенә дә эз сала. Геройларның күңел дөньясын, каршылыклы уй-кичерешләрен ачуга игърын арттыру Исхакыйның әсәрләренең кайберләренә хас публицистик рухлы хикәяләүдән бераз читләшүгә, психологик анализны көчәйтүгә китергән. Әлеге уй-кичерешләрне укучыга тәэсирлек итеп гәүдәләндерү өчен, автор һәртөрле чагыштырулардан, контраст буяулардан актив файдалана.
Кеше бәхетен гаилә бәхете белән бәйләп карап, Исхакый бу өлкәдә уйлану-эзләнүләрен алга таба да дәвам итә.
Йомгаклау
Менә, кыскача, Г. Исхакыйның 4 әсәрендәге хатын-кыз образларына күзәтү ясалды. Аның хатын-кызлары төрле яктан тасвирланды. Аларның уңай яклары да, тискәре яклары да ассызыклап үтелде.
“Кәләпүшче кыз” – чынлыкта, реаль әсәр. Андагы фаҗига бернинди әдәби метод ярдәмендә “бизәлми”. Бала йөрәкле Камәр тормыш төбенә тәгәрәде. Чыгу юлын таба алмыйча, ахыр чиктә зур фаҗига белән мәңгелек йортка китеп тә бара. Бу әсәрдә идеал хатын-кызының сыйфатлары да юктыр, мөгаен.
Г. Исхакый татар әхлагына үтеп керә башлаган инкыйраз күренешләрен – җенси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахишәчелекне фаш итә һәм үсеп килүче яшь буынны мондый яманлыклардан һәм пычраклыклардан нык сакланырга чакыра.
Камәр кебек тормыш төбенә тәгәрәгән Сәгадәт тә (“Теләнче кызы”) авыр язмышлы була. Ул, беренчедән, ятим кала, икенчедән, үзенең көнен үзе күрергә мәҗбүр була һәм, иң аянычы, кыз алдана.
Әмма “Камәр кеби булмады” шул Сәгадәт, бала йөрәкле кыз мәгърифәткә тартыла башлый һәм шуның белән бу тормыш төбеннән күтәрелеп халыкка хезмәт итә. Сүз инде фахишә җанлы хатын-кыз турында түгел. Ә аң белеп алып, тормыш баткаклыгыннын чыгарга үзендә көч тапкан, татар хатыны идеалы турында бара.
Еллар үтә, Г. Исхакыйның тормышка карашлары ныгый. Хатын-кыз темасы милләт язмышы белән бергә язучының иҗатында алдынгы тема булып кала.
Әлбәттә, хатын-кыз образы да бераз үзгәрешләр кичерә. Аңа инде милләт анасы – Зөләйханың сыйфатлары күчә. Бу гади генә хатын егерме биш ел буена хәләл иреннән, балаларыннан, сукыр анасыннан, аерылып тора, газаплы сынаулар аша үтеп, үз заманына тугрылыклы булып кала алуын прозаик дини-мифологик образлар ярдәмендә бик югары бәяли.
Кыскасы, Зөләйханы халык язмышын кичергән милләт анасы итеп карарга алынып, Исхакый аның мондый вазифасын беренче чиратта милли рух һәм халыкның нигезен тәшкил иткән дини иманны саклаучы һәм гаиләнең таянычы булуында күрә.
“Остазбикә” әсәрендә хатын-кыз образына мөрәҗәгать итик. Әсәрне уку барышында ук, бу образ сине әсир итә, син, ирексездән, аның колына әйләнәсең. Аның кылган гамәлләренә сокланасың.
“Бөек тә син, матур да син, татар кызы!” – дигән юлларның чын мәгънәсендә Остазбикәгә туры килүенә инанасың. Әлбәттә, монда сүз Сәгыйдәнең тышкы матурлыгы турында түгел, ә эчке дөньсының матурлыгы, рухи байлагы турында барадыр дип уйлыйм.
Мине Сәгыйдәнең бала “күрү”, аны тәрбияләү өчен үзенең саф, чиста мәхәббәтен дә кызганмавы сокландырды. Әлбәттә, Остазбикә “ана булу бәхетенә ирешә”. Ләкин бу бәхеткә ирешү өчен бик күп икеләнүләр аша үтәргә туры килә аңа. Күпме яшь түгелә.
“Минеке генә ул!” – дигән уй аның тнычлыгын ала. Шулай да, ул үзендә ихтыяр көче табып, бу фикер белән ризалаша. Күпме түземлелек, сабырлык бу хатын-кызда! Әлбәттә, барысы да туачак бала хакына, чөнки бала – Сәгыйдәнең киләчәккә өмете дә, тормышының мәгънәсе дә!
Хезмәтемә нәтиҗә ясап, мин, гади укучы, Гаяз Исхакый әсәрләренә нигезләнеп, татар хатын-кызының идеал образын менә шулай күз алдыма китерәм:
“Кәләпүшче кыз”ыннан Камәр кебек саф, чиста күңелле
+
“Теләнче кыз”ыннан Сәгадәт кебек мәгърифәтче, азатлыкка омтылышлы
+
“Зөләйха” героинясы кебек сабыр, рухи яктан көчле, дингә тугрылыклы
+
“Остазбикә” кебек, бөек, сәгадәт, Һ. Такташның чын “анасы”
=
Г. Исхакыйның идеал хатын-кыз образы.
Кулланылган әдәбият