У вас вопросы?
У нас ответы:) SamZan.net

S~rD~ry S~rD~rydn ~ S~m~rqnd S~m~rqndt ut~r~n ~mir B~rls ~h Timer Tuqtm~~q xt birde

Работа добавлена на сайт samzan.net: 2015-07-05

Поможем написать учебную работу

Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.

Предоплата всего

от 25%

Подписываем

договор

Выберите тип работы:

Скидка 25% при заказе до 27.4.2025

İdegäy dastanı Tatar xalqı Tatar xalqı

İdegäy dastanı

I

Tuqtamış xan belän Aqsaq Timer nizağı

häm Qotlıqía bi belän uğlı İdegäyneñ ülemgä

xökem itelgäne

Borın ütkän zamanda

Bolğar belän Sarayda,

Cayıq belän İdeldä,

Altın Urda, Aq Urda –

Danlı Qıpçaq cirendä,

Tatardan tuğan Nuğay ilendä

Tuqtamış digän xan buldı;

İl bulğanğa – il buldı,

Yaw bulğanğa – yaw buldı,

Bilägäne qol buldı,

Äydägäne mal buldı.

Saray digän qalası,

Siksän küçä arası,*

Sarı märmär Altın Taş

Sigez yortqa dan buldı,*

Alarda dan bulmadı.

Suna tibep qaz alğan*

Qara laçın Tökle Ayaq –

Aw laçını bar ide,

Tuğız yortqa dan buldı.

Azamat ir Tuqtamış –

Aqbüz atı astında,

Laçını iär qaşında,

Çirüle küldä qoş çöyep*

Däwran sörgän xan buldı. *

Ul därya da bu därya,*

Ul däryadan Sır-Därya,

Sır-Däryadan – Sämärqand,*

Sämärqandta utırğan

Ämir Bırlas Şah Timer*

Tuqtamışqa xat birde.

Ul xatında bu dide:

“Cayıqtan aşu Kük Tübä,*

Kük Tübädä aq saray;

Anda utırğan Tuqtamış –

Ul Tuqtamış sin bulsañ,

Qurımnı eçkän sin bulsañ,*

Sine baqqan min bulsam,*

Tuğrıña qunğan Tökle Ayaq*

Tuğız yortqa dan bulsa, –

Anı miña tapşırğıl”.

Tuqtamıştay olı xan,

Uqığan soñ bu xatnı,

Uñına torıp ber baqtı,

Sulına torıp ber baqtı,

Eçenä suıq boz töşte –

Tuñ timerdäy kük buldı,

Eçenä qızu ut töşte –

Sum timerdäy qızardı*

Qızarğan soñ ut buldı,

Annan da ütep aq buldı.

Azamat ir Tuqtamış

Anda cawap xat birde,

Ul xatında bu dide:

“Ul därya da bu därya,

Ul däryadan Sır-Därya.

Sır-Däryadan – Sämärqand:

Sämärqandta utırğan

Ayağı çontıq Şah Timer*

Ämir Bırlas sin bulsañ;

Arğı atası Çıñğız xan,

Birge atası Tuyğuca,

Annan tuğan Tuqtamış –

Ul Tuqtamış min bulsam;

Kük Tübädä aq saray,

Anda utırğan xan bulsam,

İl bulğanğa – il bulsam,

Yaw bulğanğa – yaw bulsam;

Qara laçın Tökle Ayaq

Siña bulmas, Şah Timer!

Tuğız yortqa dan bulğan,

Qara laçın aw qoşım

Siña bulmas, Şah Timer!

Annan qala Büz toyğın –*

Ul da bulmas, Şah Timer!

İ Şah Timer, Şah Timer,

Teşeñ citsä, taş kimer!

Sigez yortqa símadıñ,

Tuğız yortnı quymadıñ,*

Sıçqan tipkän bidayaq*

Siña bulsın, Şah Timer!”

Xat bötelde, süz bette.*

Ay bette dä kön bette.

Yıl artınnan yaz kilde,*

Çirüle külgä qoş kilde,

Kügäl belän qaz kilde.*

Oya basqan Tökle Ayaq –

Ul da bala çığardı.

Qoş çöyügä mäl kilde.

Aw qoşların qarağan –

Qotlıqía bi ide.*

Azamat ir Tuqtamış

Anı üzenä çaqırttı:

– Äy Qotlıqam, kil, – dide. –

Tuğız yortqa dan bulğan,

Oya basqan Tökle Ayaq

İke bala çığarsa,

İkesen ber sınap küräyem,

Anı miña bir, – dide.

Qotlıqía bi kilde.

Qıl yefäk baw muynında –

İke ber tiñ bala qoş,

İkese dä qulında;

Ul qoşlarnı birgändä

Tuqtamış xan almadı,

Ber artıq küz salmadı.

– Äy Qotlıqa bi, – dide. –

Bolğar belän Sarayda

Min Tuqtamış xan ikän,

Tuğrıma qunğan Tökle Ayaq

Tuğız yortqa dan ikän,

Anı baqqan sin ikän,

Anı kötkän min ikän,*

Annan tuğan ike qoş –

Anı miña bir, – dide.

Qotlıqía bi anda

Yänä kilep yögende*

Ul ikesen yänä birgändä

Tuqtamış xan anı aldı,

Tırnaq oçına qundırıp,

Beräwen çöyde turğayğa,

Beräwen çöyde kügälgä –

İkäwe dä oçmadı,

Tırnağınnan qupmadı.

Şunda belde Tuqtamış –

İke ber tiñ bala qoş

Tökle Ayaqtan tumağan,

Tomşığı toma yaralğan*

Töksez ayaq – bidayaq.

Azamat ir Tuqtamış

Anda küñele bozılıp,

Qotlıqía bigä äytte:

– Tuğız yortqa dan bulğan

Qara laçın Tökle Ayaq,

Anı çöygän min ikän,

Anı baqqan sin ikän,

Anıñ ike balasın

Sorap torğan min ikän.

Miña sonıp torğanıñ –*

Ayağı töksez bidayaq, –

Anı üzeñä al! – dide, –

Üz qoşlarım bir! – dide.

Qotlıqía bi äytte:

– Äy xaniäm, xaniäm*

Tuğrıña qunğan Tökle Ayaq

Tuğız yortqa dan bulsa,

Sineñ belän dan buldı;

Kiçä sin dä çal buldıñ,

Bügen ul da çal buldı.

Yomırqasın salğanda

Qartlığınnan şil buldı*

Annan tuğan ike qoş

Bidayaqqa tiñ buldı,

Ul ike qoş şul, – dide.

Tuqtamıştay olı xan

Uñına torıp ber baqtı,

Sulına torıp ber baqtı,

Küñele bozday busarıp,*

Küze qurday qızarıp*

Anda torıp monı äytte:

– Sämärqandta utırğan

Ämir Bırlas Şah Timer;

Arğı utırğan ul bulsa,

Birge utırğan min bulsam,

Qara laçın Tökle Ayaq

Tuğız yortqa dan bulsa,

“Anı miña tapşırğıl”, – dip,

Boyırıp utırğan ul bulsa,

Anıñ telen almağan*

Tuqtamış xan min bulsam,

Aw laçının qarağan

Qotlıqía sin bulsañ,

Salğan ike yomırqasın

Oyadan alğan da sin ikän!

Qoş bidayaq yomırqasın

Oyağa salğan da sin ikän!

Laçınımnıñ toqımın

Şah Timergä birgän dä sin ikän!

Ayağı töksez bidayaq –

Anı da bulsa kütärep

Minem qaşıma kilgän dä*

Sin ikän, äy, sin ikän!

Tuqtamış xan yänä äytte:

– Hay, Qotlıqa, Qotlıqa,

Qonıñ qotsız, Qotlıqa*

Däwer kemneñ däwere? –

Tuqtamışnıñ däwere!

Zaman kemneñ zamanı? –

Tuqtamışnıñ zamanı!

Cawabıñ bir, Qotlıqa!

Tuqtamış xan yänä äytte:

– İ Qotlıqa, Qotlıqa!

Şah Timer suqqan sum altın,

Sum altınğa satıldıñ!

Ber başıñnı ike itteñ,

İke xanğa baş ordıñ,

Cawabıñ bir, Qotlıqa!

Qotlıqía bi äytte:

– Äy xaniäm, xaniäm,

Qas doşmanıñ Şah Timer,*

Şah Timergä satılsam,

Ber başımnı ike itsäm,

İke xanğa baş orsam –

Sezdän däwlät kitkäne,

Bezdän ırıs kitkäne.*

Başıbızğa urtaq kön –*

Ul şul ikän, xanım, äy,

Ul şul ikän, xanım, äy!

Azamat ir Tuqtamış

Ärläp-xurlap anı äytte:

– Hay Qotlıqa, Qotlıqa!

Qonıñ qotsız, Qotlıqa!

Däwer kemneñ däwere? –

Tuqtamışnıñ däwere!

Zaman kemneñ zamanı? –

Tuqtamışnıñ zamanı!

Quş qanatlı altın tac,

Küz urnında gäwhär qaş,*

Çıñğızdan kilgän däwlät qoş

Bu başımda tügelme?

Altı aylıq ağır yort,*

İtägemdä yatqan yort,

Salığınnan salığın*

Salıp alğan min ikän,

Urdasınnan urdasın*

Uñğarıp totqan min ikän*

Türäsez qalğan kiñ yortnıñ*

Türäsen kötkän min ikän, –*

Üzem Çıñğız tügelme?

Minnän däwlät kitkänneñ,

Sinnän ırıs kitkänneñ

Cüyäsen äytep bir, – dide.*

Qotlıqía bi äytte:

– Äytmäk bezdän, xaniä,

İşetmäk sezdän, xaniä.

Cir urtası Kük Tübä,

Kük Tübädä aq saray;

Şuşı Saray qalada

Dürt därwaza bar ide.*

İkäwe bikle bulğanda

İkäwe açıq ikänder;

Berennän kilgän kärwanı

Berennän çığıp betä almí,

Bocrası böten alqaday

Buralıp ütär ikänder,

Yamğır belmäs yamçığıl*

Yam yulında yam çapqan;

Yalğız yörgän yulawçı

Yam yulında yal tapqan;

Yurtsa yulı kiñ bulıp,

Yatsa cire kiñ bulıp,

Yort-cir aman ikän dä;

Üze bineñ zamanı

İl färewän ikän dä;*

Zäkyättän alğan zäkyäte,

Qaznasınnan qaznası,

Üze bineñ sansız mal,

Üze dä belmäs ikän dä;

Sansız altın bu qazna

Ğömergä betmäs ikän dä;

Bezneñ köngä kilgändä –

Ul da citmäs ikän dä!

Bili belsäñ, xaniäm,

İkselmäs däwlät bu ide. *

Altın Urda, Aq Urda

Altmış yortqa yul ide,

İndegeneñ könendä*

Kärwan, döyä kilalmí,

Därwazañnan inalmí*

Därwazañnan ingändä

Siña bülep biralmí.

Sinnän däwlät tayğanı

Şul tügelme, xaniäm!

Yänä torıp yänä äytsäm,

İdel sırtı Sarı Taw

İlem qunğan yort ide;

İlem yortta quymadıñ,

İdelne ike kiçerdeñ,

Anda da anı quymadıñ,

Qırlı quray, şur tatır*

Qola çülgä kiterdeñ,*

Qomkänt digän qalamnı

Qomğa tügep beterdeñ!

Äy xaniäm, xaniäm!

Ber biädä ike imçäk –

Bere kipsä, bereneñ söte yuq,

Ber döyädä ike örkäç –

Bere kitsä, bereneñ köçe yuq;

Yorttan yortım küçkäne –

Bezdän ırıs kitkäne,

Qoştan qoşıñ küçkäne –

Sezdän däwlät kitkäne.

Ber başımnı ike itep,

İke xanğa baş orsam,

Ul da bulsa, xaniäm,

Yorttan abruy kitkäne.

Çabuçı bulsañ, baş – menä!

Tügüçe bulsañ, qan – menä!

Anı äytep, Qotlıqía

Xan aldına yögende.

Tuqtamış xan anda äytte:

– Hay sin tatar, hay tatar,

Manğıttan azğan çal tatar!*

Sin dä kiçä bar buldıñ,

Sin dä bügen yuq buldıñ!

Sin dä kiçä bi buldıñ,

Bügen kilep sin dä ber

Ülem belän tiñ buldıñ –

Toqımıñnı orayım!

Azamat ir Tuqtamış

İke bien çaqırdı:

Çaqmağış bi, Dörmän bi

Anda kilep baş ordı.

Tuqtamış xan anda äytte:

– Äy Dörmän bi, Dörmän bi,

Aybaltañnı tot, – dide. –

Aypıçağıñ taq, – dide. –

Qotlıqía yalğan bineñ

Muynın ora çap! – dide. –

Päridän alğan xatını,

Bişektä yatar balası;

Anı da taşlap qaldırğan

Päridän bulğan anası –

Ul balanı tap! – dide. –

Bişegen ora çap! – dide. –

Sin dä bulsañ Çaqmağış,

Çaqma çaqqan Çaqmağış,

Qotlıqía yalğan bineñ

Çañğırağın çap, – dide. –*

Çabıp utqa yaq! – dide.

Şunda torğan Cantimer –

Kiñ qunıçlı Cantimer –

Altı uğıllı ir ide;

Atağı – ölkän atalıq,*

Yortta ölkän pir ide;*

Tuqtamışnıñ qaşında

Kiñäşe kiñ, kilbätle,

Süze ütkän bi ide;

Qotlıqía bi belän,

Qan tamızıp aq sötkä,

Ant eçeşkän ir ide.

Torıp kilep Cantimer

Xan aldına yögende:

– Äy, xaniäm, xaniäm!

Cir kitärdä ni qalır?

Cirennän tayğan il qalır;

İl kitärdä ni qalır?

İl kitärdä yort qalır,

Yort kitärdä söt qalır,

Aq kükräktän söt imgän

Süze tatlı tel qalır.

Tel kitärdä ni qalır?

Yazğannan yazğan xat qalır;

Baş kitärdä ni qalır?

Buında tipkän qan qalır;

Buınnan buın çabılsa,

Ul çağında ni qalır?

Yort urnında yaw qalır;

Yaw çapqanda ni qalır?

Yalğız başı qañğırap,

Quyday bulıp mañğırap,

Çül dalada tinteräp,

Duadaqtay xan qalır.*

Sineñ qoşıñ asrağan

Qotlıqía bi ide.

Ul da bulsa ir ide,

Ber babası yaw ide,

Ber babası il ide,*

Ber babası qol ide,

Ber babası bi ide.

Anıñ da ölkän babası –

Baba Tökle Xuca Äxmät,

Äwliälär pire ide.*

Äy xaniäm, xaniäm,

Qol yazarda bi kiçär,*

Bi yazarda xan kiçär,

Atalığım xaqına

Xatalığın kiç, – dide. –

Atalığım xaqına

Xatalığın kiçmäsäñ,

Bişektä yatqan balası –

Qaşıq qanın kiç, – dide, –

Buında tipkän qan qalsın,

Baladan qulıñ tart, – dide. –

Qanınnan anıñ qayt! – dide.

Cantimer bi äytkändä

Tuqtamıştay olı xan

Anıñ telen almadı,

Süzenä qolaq salmadı.

Açuı annan qatı ide,

Kiçüe annan qayt ide.*

Qotlıqaynı tottırdı,

Qulına qıl cep taqtırdı.

Saray digän qalası,

Siksän küçä arası,

Sarı märmär Altın Taş,

Altın Taştan Salqın Taş –*

Salqın Taşqa tarttırdı.

Ber yağında asqılıq,

Ber yağında çapqılıq –

Çapqılıqqa menderep,

Çüñ bükängä çükterep, *

Aybaltalı Dörmän bi

Anda başın çaptırdı.

Cantimerdäy atağa

Xan qolağın salmadı.

Xan qolağın salmasa,

Ul da qarap qalmadı,

Ni qılasın añladı,

Öyenä qarí yul aldı.

Cantimerneñ altı uğıl,

Altınçı uğıl – Qoboğıl,

Alıp kilep ul anı

Qotlıqía bineñ öyenä,

Salıp quyıp bişekkä,

Qotlıqía balasın

Kiñ qunıçlı Cantimer,

Qunıçına yäşerep,

Üz öyenä kiterde.

Qotlıqía öyenä

Anda Dörmän bi kilde:

– Sin dönyada yörgänçe,

Xan boyırığı yörsen, dip,

Xan boyırığı yörgändä

Ataña citkän aybalta

İnde siña citsen, dip,

Qıl muynıñnan ütsen, dip,

Qoboğılğa qul saldı.

Anda kilep Çaqmağış

Çañğırağın sındırıp,

Çaqma çağıp ürt saldı.

Xan boyırığı ütmäde,

Xan boyırığı ütkändä

Täñredän uzıp kitmäde –

Atağa citkän aybalta

Balasına citmäde.

Baltası çabıp çapmadı,

Qıl muynınnan ütmäde.

Ul üläsen bu ülde, –

Xannıñ äytkän süze ülde.

Beräw ülde, beräw qaldı –

Täñre xökeme bu ide.

Ul balanı Cantimer,

İtegemnän aldım dip,

İtegemnän alğanda

İlsez-könsez qaldıñ dip,

Atın quydı İdegäy.

II

İdegäyneñ Qoboğıl isemendä üsep,

Tuqtamış xan sarayında bi bulğanı

Cantimerneñd altı uğıl,

Altınçı uğıl – Qoboğıl,

Qoboğıl dip belenep,

Üsä quydı İdegäy.

Ber yäşendä ber ikän,

Basqan cire şil ikän*

İke yäştä il buldı,

Äytkän süze im buldı.

Öç yäşendä atalıq

Ostazdan kitap başlattı.

Dürt yäşendä dan buldı,

Firasäte faş buldı;*

Biş yäşenä kilgändä

Cantimerneñ biş uğıl –

Bişenä dä baş buldı.

Altısında at mende,

Cidesendä cäyä tartıp,

Cide totam uq attı.

Sigez-tuğız bulğanda,

Sigez tuqmaq sındırıp,

Tuñ timergä qul ordı,

Unğa citte – ul buldı,

Ul ni disä şul buldı,

Çülgä çığıp basqanda

Çül yarılıp yul buldı,

Tawğa çığıp basqanda

Taw sığılıp uy buldı*

Unberendä ber buldı,

Uypıqsız çiçän ul buldı.*

Unikegä citkändä

Alpamıştay ir buldı.

“İr bulğan soñ cir bulím,

İñsäm cirgä tisen, dip,

“İl igelegem kürsen, dip,

Asırağan çal babam –

Ul da igelegem kürsen”, dip,

Tawda yattı, tay baqtı,

Qırda yattı, quy baqtı,

Yılqı baqtı – qol buldı,*

Östendä yamar tun buldı.*

Başı belän baş buldı,

Atağı belän dan buldı,

Türäse belän faş buldı,*

Yätimnärgä yar buldı.

İdegäy andí ir buldı:

Atı yuqqa – at buldı,

Çüllägängä – su buldı,*

Adaşqanğa – yul buldı;

Yalğızğa yasaq,*

Cäyäwgä – tayaq ul buldı.

Undürtenä kilgändä

Undürt dawnı beterep

Türäsen birgän ul buldı.

Unbişenä kilgändä,

Tuqsan başlı Urdanıñ

Tuqsan uğlı ber bulıp

Aydalağa kilgändä*

Alar belän ant tottı.

“Köräşep bereñ mine yıqsa,

Unığız miña baş”, – dide.

Quşağın alıp tu itep*

Anda mäydan kütärde.

Tuqsan başlı Urdanıñ

Tuqsan uğlı cíılıp

İdegäy belän köräş totqanda,

Yıqsa yığa belmäde,

Çalsa çala belmäde, –

Barın yıqtı İdegäy;

Yıqqan berennän tun alıp

Aydalağa öyderde.

Öyep salıp İdegäy,

Östenä menep tayçandı.*

– Tuqtamış xan täxetenä

Min mendem! – dip yar saldı.

Annan äytte İdegäy:

– Anaw kilgän aq atlı –

Ul Tuqtamış xan bulsa,

Aldında baş imägez,

Üze sälam birmäsä,

Başlap sälam birmägez.

Tuqtamıştay olı xan –

Aqbüz atı astında,

Laçını iär qaşında,

Cilä citep kilgändä

Anda kürde aydala.

Aydalada tuqsan ber bala.

Tuqsanı torır yalanbaş,

Ul tuqsannıñ eçendä

Çalqayıp utırır ber bala.

Azamat ir Tuqtamış*

Kilä citep kilgändä

Ul tuqsan ber tik tordı,

Torıp ber baş imäde,

İñkäyep sälam birmäde.

Tuqtamıştay olı xan

Anda torıp monı äytte:

– Tuqsan bala – aydala,

Tuqsan bulıp, büz bala,*

Büz balalıq itä belmädeñ –

Başlap sälam birmädeñ.

Xanığız bulğan minme ölkän,

Ällä yuqsa sezme ölkän?!

Anda äytte İdegäy:

– Başta bulsañ sin ölkän,

Ayaqta çığar bez ölkän.*

Äytep birsäm nik ölkän –

Tuqsan başlı Urdanıñ

Yanımda tuqsan balası,

Şuşı tuqsan balanıñ

Yäşen sanap salsam min,

Anda çığar bez ölkän.

Ölkänne ölkän belmägän,

Başlap sälam birmägän

Ul da bulsa, xaniäm,

Sin ikän, ay, sin ikän!

Azamat ir Tuqtamış

Anda uñğa äylände,

Anda sulğa äylände,

Äylänep cawap tapmadı.

Xan-sarayğa qaytıp kilgändä

Başınnan uyı kitmäde,

Urınında yattı-yatmadı,

Öç kön küzen yommadı,

Öç kön yoqı tatmadı.

Qır başında aydala –

Aydalada utırıp,

Tuqsan bala eçendä

İdegäy buldı ber bala.

Başı belän baş buldı,

Atağı belän dan buldı,

Türäse belän faş buldı;

Yätimnärgä – yar buldı,

Atı yuqqa – at buldı,

Adaşqanğa – yul buldı,

Qarını açqanğa – tamaq ul buldı.

Aybaltalı Dörmän bi –

Dörmän ulı Urman bi –

Tuqsan bala eçendä

Qaraqçılıq qılğan bi:

Balalar mengän tayaq at –

Anı urlap totıldı.

“Türäsen monıñ bir”, – diep,

Aydalanıñ tuqsan bala

Qulın kilep quşırdı.

Urman bineñ qaşına

Tora kilep İdegäy,

Quldan qılın tottırdı,

Qıldan qıl cep taqtırdı,

Salqın taşqa tarttırdı,

Tuqsannıñ beren cällad itep,

Anda başın çaptırdı.

Xäbär ilgä faş buldı.

Cällad bulğan ul balanı

Aybaltalı Dörmän bi

Qulın quldan qayırıp,

Tuqtamış xanğa baş ordı:

– Üzem bulsam Dörmän bi,

Ulım bulıp Urman bi,

Urmanımnıñ başın çapqan

Şul balanıñ qanın qaytiem?*

Äy xaniäm, türäñ bir!

Cällad bulğan ul bala

Tordı dağın anı äytte:

– Qır başında aydala,

Aydalada tuqsan ber bala.

Qoboğıl bezneñ berebez,

Ul da bulsa başçıbız,

Monıñ türäsen ul birgän,

Anıñ arğısın min belmäm.

Tuqtamıştay olı xan

İdegäyne aldırdı:

– Äy Qoboğıl, Qoboğıl,

Yaxşı atanıñ balası –

Cantimerneñ uğlı ideñ;

Yılqı baqtıñ, quy baqtıñ,

Aydalada ut yaqtıñ:

Aybaltalı Dörmän bi,

Dörmän uğlı Urman bi,

Anıñ başın nik çaptıñ?

Anda äytte İdegäy:

– İleñdä yörgän qaraqçı

Öç at urlap qotılsa,

Dürtençedä totılsa,

Sineñ türäñ buyınça

Dürtençedä çabılsa,

Dörmän uğlı Urman bi –

Ul da şulay totıldı,

Sineñ xökemeñ buyınça

Ul da şulay çabıldı,

Anıñ arğısın min belmäm.

Tuqtamış torıp anda äytte:

– Äy Dörmän bi, Dörmän bi,

Şuşı torğan Qoboğıl

Ni qılsa da ras qılğan,

Süzem belän ber qılğan,

Min aña türä birä almam.

Aydalada utırıp,

Undürt dawnı betergän,

Tuqsan bala eçendä

Bäyge totıp dan alğan,*

Tuqsanına baş bulğan,

Türäsen birep faş bulğan,

Ul ni qılsa ras qılğan,

Qoboğılday balanıñ

Türäsenä çığalmam.

Qoboğılğa anı äytte –

– Äy Qoboğıl, Qoboğıl,

Sarayımda qal, – dide. –

Östeñdäge iske tun –

Ul tunıñnı sal, – dide. –

Yawrınnarı qaymalı,*

Töymä bawı tartmalı

Al qara keş tun birim;*

Bu tunımnı ki, – dide. –

Çıñ-çıñ itkän çın yögän

Çıñlatqanda qarağan,

Toqımı tolpar yaralğan

Timgel çuar at birim,

Ul çuarnı men, – dide. –

Kün dawılbaz taq, – dide, –*

Cil qaramí cil, – dide. –

Asıl şoñqar qoş birim,

Kül äylänä çöy, – dide. –

Ber bite ayday balqığan,

Ber bite köndäy salqığan,*

Bolğardayın bolqığan*

Cofardayın añqığan

Aytulı atlı aru qız

Canıñ söygän yar bulsa,

Tuyıñnan tuyıñ qıldırıp,

Anı da siña biriem,

Quynıña alıp söy, – dide. –

Qırımnan qíın daw kilsä,

Türäsen anıñ bir, – dide. –

Qırımnan qalın yaw kilsä,

Qoboğılım, anı qır, – dide.

Anda äytte İdegäy:

– Atıñ bulsa bağamın,

Utıñ bulsa yağamın,

Min yaxşığa yaxşımın,

Min yamanğa yamanmın,

Qul birgänneñ qolımın –

Xezmäteñdä qalamın.

Torıp kilep İdegäy,

Xan ni birsä, anı aldı:

Al qara keş tun ikän –

Kiärenä anı aldı;

Timgel çuar at ikän –

Menärenä anı aldı;

Kün dawılbaz bar ikän –

Töyärenä anı aldı;

Asıl şoñqar qoş ikän –

Çöyärenä anı aldı;

Ber bite ayday balqığan,

Ber bite köndäy salqığan,

Bolğardayın bolqığan,

Cofardayın añqığan

Aytulı aru qız ikän –

Tuyınnan tuyın qıldırıp,

Söyärenä anı aldı.

Qırımnan qíın yaw kilsä,

Dawnı qırdı İdegäy;

Qırımnan qalın yaw kilsä,

Yawnı qırdı İdegäy.

Tuqtamıştay olı xan

İdegäyneñ könendä

Yaw belän dawdan qotıldı.

Saray digän qalada

Dürt därwaza bar ikän,

İkäwe bikle bulğanda,

İkäwen açıq quydırdı.

Berennän kilgän kärwanı

Berennän çığıp betä almí,

Bocrası böten alqaday

Boralıp kilgän mal buldı.

Tuqtamıştay olı xan,

İdegäy irneñ könendä

İl qaznası bay buldı,

Bilägäne qol buldı,

Äydägäne mal buldı;

Cäyep salsa kömeşen –

Cäyräp yatqan kül buldı;

Öyep salsa altının –

Äldermeştäy taw buldı.

Aşağan qazı – yal buldı,*

Eçkäne sarı bal buldı.

Ämma İdegäy üze kem? –

Anısın belmäs xan buldı.

Qadírbirde – yäş soltan,

Tuqtamıştay xan ulı,

Ul biläwdän çıqqanda

Xan xanäşe Yänikä*

Anda igezäk qız taptı.

Ul qızlarnı tapqanda,

Tuqtamıştay olı xan

Analıqlar aldırıp,*

San-söyägen baqtırdı.

Xan qaznanı açtırdı,

Köräkläp täñkä çäçterde.

Xannan xannı cídırdı,

Bidän bine cídırdı,

Tu biälär suydırdı,*

Utız kön uyın qıldırdı,

Qırıq kön tuyın qıldırdı;

Olı qızı ayğa tiñ –

Atın quyıp Xanäkä,

Keçe qızı köngä tiñ –

Atın quyıp Könäkä,

Küñelen anda tındırdı.

Tuqtamıştay olı xan

Quydan quyın suyğanda,

Tuydan tuyın qılğanda,

İdegäyneñ alğanı,

Qağıp tüşäk salğanı –

Aytulı aru qız ikän,

Anıñ da citep ay-köne,

Ay yarlıqayıp kön tuldı,*

At başıday ul tuldı.

Ul tuğanda İdegäy,

Atalıqlar aldırıp,

San söyägen baqtırdı.

Altınnan çömäk uydırdı,*

Kömeştän töbäk qoydırdı,*

Qır qurayın semäk itterde;*

Qır qurayı qatı bulır dip,

Altınnan semäk qıldırdı.

Tu biälär suydırdı,

Tuqtamışnıñ sansız qol –

Barın, yuğın cídırdı,

Yalğızıma alqış tisen dip,

Ölkän ber tuy qıldırdı,

Xan qaşında tudı dip,

Atın Noradın quydırdı.

Ul tuğanda İdegäy

Qam yörgesenä budırdı*

Qam yörgese qatı bulır dip,

Susarına bilätte.

Kükräge yawlı üssen dip,

Qaçqan yawnı qudırdı,

Yawda yawır bulsın dip,*

Yawnı bergä qıdırdı.*

Küñelen şunda tındırdı.

III

Tuqtamış xannıñ İdegäydän şiklänep,

anı ezärlägäne

Xan xanäşe Yänikä

Ber kön xanğa monı äytte:

– Qaraçı, xanım, qaraçı! –

Tawda yatıp tay baqqan,

Qırda yatıp quy baqqan,

Yılqıçıdan bi bulğan,

Türäñ bulğan Qoboğıl

Ni qılğannı qaraçı:

Qaraçılar eçendä*

Bulğandayın qaraçı!

Qadírbirde xan uğlı,

Ul tuğanday tuy qılıp,

Xan uğlına uğlın tiñ quyıp;

Xanäkä belän Könäkä

Qız tuğanday sí qılıp,

Xan síına tiñ qılıp,

Xan qaznañnı açtırıp,

San-söyägen baqtırıp,

Tuy qılğanın qaraçı!

Çıñğızdan qalğan qara tu,*

Qara tunı qulğa alıp,

Yaw qırğanın qaraçı.

Xan-türädäy utırıp,

Daw qılğanın qaraçı!

Qıl yaqalı qırıq nögär

Qılday bulıp tartılıp

Xansarayğa kilgändä,

Qıl-qıl çäçen üstergän

Qıl tübäle Qoboğıl –

Ul kilgänen qaraçı!

Xan sarayı aq işek

İrtä bulsa açılıp,

Tuqtamış xan kilgändä,

Al täxetkä mengändä,

Al täxetneñ arqası

Altın yığaç tutí qoş*

Sayrap telgä kilgändä,

Qıl yaqalı qırıq nögär

Qılday bulıp tartılıp

Sälam birep kilgändä,

Xan täxetendä utırıp,

Ul sälamne alğanda,

Qırıq berençe ir bulıp,

Yalğızına san bulıp,

İdegäy kilep kergändä,

Tuqtamıştay olı xan,

Üze dä üze sizmästän,

Qalqıp ta qalqıp torır ikän

urınınnan,

ay.

Sınap torğan Yänikä

Tuqtamışqa monı äytte:

– Tawda yatıp quy baqqan,

Yılqıçıdan bi bulğan,

Türäñ bulğan Qoboğıl

Öräñgedän qatı ikän;

Kilbäte sinnän kiñ ikän,

Qotı sinnän qotlı ikän.

Qırıq berençe ir bulıp,

Yalğızına san bulıp,

Qoboğıl kilep kergändä,

Xan başıñnı qol itep,

Qalqıp ta qalqıp tordıñ

urınıñnan,

ay!

Azamat ir Tuqtamış

Xanäşenä üpkäläp äytte dir:

– Yan yöräkne yandırıp

Yalğanlama sin, xanäş,

Sum yöräkne sulqıtıp,

Sumğıllama sin, xanäş!*

Tawda yatıp tay baqqan,

Türäm bulğan Qoboğıl

Öräñgedän qatı bulalmas!

Qıl-qıl çäçen üstergän

Qıl tübäle Qoboğıl

Öräñgedän qatı bulğanda,

Bulğanda, ay bulğanda

Öräñge minnän qatı bulalmas!

Kilbäte minnän kiñ bulmas!

Kilbäte kiñ bulğanda

Qotı minnän qotlı bulalmas!

Çıñğızdan bulğan zatıma

Qol Qoboğıl tiñälmäs!

Ul kilgändä min torsam,

Tuqtamış xan min bulmam!

Xan sarayı aq işek

İrtä bulğaç açılıp,

Tuqtamış xan ingändä,

Al täxetkä mengändä,

Al täxetneñ arqası

Altın yığaç tutí qoş

Sayrap telgä kilgändä,

Xan xanäşe Yänikä

Xan uñınnan utırıp,

İtägen anıñ enäläp,

Al täxetkä çäneçte.

Qırıq berençe ir bulıp,

Yalğızına san bulıp,

İdegäy kilep kergändä,

Tuqtamıştay olı xan,

Üze dä üze sizmästän,

Qalqıp tay qalqıp torğanda,

Enäläp quyğan itäge

İneçennän tartılıp,

Enä şartlap sınğanda,

Azamat ir Tuqtamış

Üz ğayıben añladı,

Küñele bozday buzardı,*

Küze qurday qızardı,

Borlığıp qarar tapmadı;*

Urınında yattı-yatmadı,

Öç kön küzen yommadı,

Öç kön yoqı tatmadı.

Yänikä xanäş anda äytte:

– Borlıqmağıl, Tuqtamış,

Boyıqmağıl, xaniäm!

Yılqıçıdan bi bulğan

Qoboğılnıñ öräge*

Örägeñnän östen bulğanda,

Anı tübän qılayıq!

Qotı sinnän qotlı bulğanda

Anı da qotsız qılayıq;

Qoboğıl yänä kilgändä

Susınğa bal quyayıq,

Susın-balnıñ eçenä

Ağu-zähär qoyayıq.

Ul yaw mikän, il mikän –*

Anı şunda sınayıq!

Yaw bulğanda Qoboğıl,

Balnı eçep-eçmästän,

Pıçağın alıp qınaptan*

Beze belän ber bolğar;*

İl bulğanda Qoboğıl

Balnı eçep-eçmästän,

Pıçağın alıp qınaptan

Sabı belän ber bolğar.

Anıñ küñelen sınayıq,

Borlıqmağıl, Tuqtamış,

Boyıqmağıl, xan! – dide.

Xan sarayı aq işek,

Ber işektä Añğısın,

Ber işektä Tıñğısın –

İke torğan şığawıl,*

Tuqtamış xan qolı ide.

Xannıñ qolı bulğanda

İdegäyneñ qulı ide.

Xansarayda ni barın

Alar aşa İdegäy

Belep torğan köne ide.

Xan sarayı aq işek,

Tuqtamış xan ingändä,

Al täxetkä mengändä,

Qırıq berençe ir bulıp,

Yalğızına san bulıp,

İdegäy kilep kergändä,

Xanğa sälam birgändä,

İrnäwe yuqa sarayaq,*

Sarayaqnıñ eçendä

Ağulap salğan sarı bal –

Azamat ir Tuqtamış

İdegäygä birgändä,

İşektäge Añğısın

Tıñğısınğa añdırıp*

Başın qılday igändä,

İdegäy anı sizgändä

Bilendäge pıçağın

Suırıp aldı qınaptan.

– Almas pıçaq sabı altın,

Qayrılmağay, mayrılsın,

Ağuı bulsa bu balnıñ,

Ağuın suırıp alsın! – dip,

Pıçağın balğa batırdı,

Beze belän dürt kiste,

Ber bolğadı, ber eçte,

Annan äytte xanäşkä:

– İlämle ikän ilägeñ,*

Quqsımí mikän çilägeñ?..*

Anı äytep İdegäy,

Xansaraydan borıldı.

İdegäy alay kitkändä,

Xan xanäşe Yänikä

Yaqasın yırtıp ah itep,

Al täxetkä yığıldı.

Annan äytte Yänikä:

– Añlağan bulsañ, xaniäm,

Qoboğılnıñ qılğanı –

Sine, mine xurlawı.

Pıçağın alıp qınaptan,

Beze belän bolğawı –

İl tügel, yaw bulğanı.

Dürt kisäkkä bülgäne –

“İdel, Cayıq sularnı,

İrteş belän Çulmannı,

Dürt däryälı yortıñnı

Dürt bülärmen”, – digäne;

Urtasınnan bolğawı –

“Saray belän Bolğarnı

Ber bolğarmın”, – digäne;

İläk, çiläk digäne –

Olı qızıñ Xanäkä,

Keçe qızıñ Könäkä –

Beräwen tiñläp iläkkä,

Beräwen tiñläp çiläkkä,

“Beräwen uğlım tiñ kürsä,

Aña da aña saqla”, –

digäne,

ay!

Xanäş anı äytkändä

Azamat ir Tuqtamış

Yänikägä anı äytte:

– Yan yöräkne yandırıp,

Yalğanlama sin, xanäş,

Sum yöräkne sulqıtıp,

Sumğıllama sin, xanäş!

Yaxşı ata Cantimer

Canday kürgän ir ide,

Yaw da tügel – il ide,

Annan tuğan Qoboğıl –

Ul da miña yaw bulmas,

Daw beterep, yaw qırğan

Qoboğıl miña daw bulmas.

Öräge minnän qatı bulsa da,

Qoboğıl miña üç bulmas,

Sineñ digän hiç bulmas,

Hiç bulmas, ay, hiç bulmas!

Yänikä xanäş anda äytte:

– Yaxşı atanıñ balası –

Cantimerdän tuğan Qoboğıl,

Ul siña yaw bulmasa,

Ul siña üç bulmasa,

Min digän hiç bulmasa,

Tuğız ireñ çaqırtqıl,

Cırawlarıñ aldırğıl *

Sınçılarıñ sınatqıl,

Anda mälem qıldırğıl,*

Qoboğıl digän kem ikän,

Kem ikän, äy, kem ikän?

Tuqtamıştay olı xan

Aptıradı, äylände,

Äylänep kiñäş tapmadı, –

Tuğız iren çaqırttı.

Beräwen öygä ingezep,

Tuqtamış xan anda äytte:

– İñsäñä suqsam – iñkäymäs,

İskemne birsäm – ilämäs,*

İsäntäy ulı Xodaybirde batırım,

Sin ber kerep tulğaçı! – dip ide.*

İñkäyep öygä kergäçten,

Qul quşırıp torğaçtın,

Tora birep tulğadı,

Äytep ide ber süzne,

Anıñ bu süze yaqmadı,*

Küñelenä yatmadı,

Anı: – Öydän çıq, – dide.

– Qart büredäy qaşqarğan,*

Qap-qarañğı tönnärdä

Sansız qulnı başqarğan,*

Kön dä söñge sındırğan,

Söñgesenä keşe mendergän,

İr küñelen tındırğan,

Almağan yaw quymağan,

Eçsä qanğa tuymağan,

İlgä az da yawğa küp –

Aqbaltır uğlı Uağım,

Moncır uğlı Çuağım,

İkäweñ kerep tulğaçı! – dip ide,

İkäwe kilep kergäçten,

Qul quşırıp torğaçtın,

Tulğap-tulğap saldı ide,

Bolar süze yaqmadı,

Küñelenä yatmadı,

– İkeñ dä öydän çıq! – dide.

– Küçkändä küçeñ äylängän*

İsfahan qılıç bäylägän,

Yaw qarasın kürgändä

Yawar köndäy turlanğan,*

Kitär qoştay saylanğan,

Yaraşıq attay yarsınğan,*

Arğımaq attay tipsengän

Arğınnarnıñ başı ideñ, *

Qara Quca batırım,

Sin ber kerep tulğaçı! – dip ide,

İñkäyep öygä kergäçten,

Qul quşırıp torğaçtın,

Ul da tulğap saldı ide,

Anıñ da süze yaqmadı,

Küñelenä yatmadı,

Anı: – Öydän çıq! – dide.

Tuqtamıştay olı xan

Aptıradı, yödäde,

Yaq-yağına qaradı:

– Bu cíınnıñ eçendä

Kemnär bar da kemnär yuq.

Aptırağan könemdä

Tulğamağa keşe yuq!

Nuğay ide – awır yort

Aptırawda äylände,

Äylänep kiñäş tapmadı,

Hiçber adäm bazalmí,

Xan qaşına kilä almí,

Xanğa cawap birä almí,

– Täqsirlebez padişa, *

Bez belmibez, – di tordı.

Tuqtamıştay olı xan

Tuğaça bine çaqırdı:

– Qarañğıda yul tapqan,

Xöfiä cirdä süz tapqan,*

Yawrınıñ kiñ qaqbaqtay,*

Aylarıñ ölkän tuqmaqtay,*

Qulıñda saz uynağan,

Teleñdä süz uynağan,

Añrawçım da minem mañrawçım,*

Yaxşı köndä cırlawçım,

Yaman köndä buzlawçım,*

Tuqtar ulı Tuğaça,

Sin tuğlaçı! – dip ide,

İñkäyep öygä kergäçten,

Qul quşırıp torğaçtın,

Tulğay birep anı äytte:

– Äy xaniäm, xaniäm!

Sin dä belmäs eş ikän,

Min dä belmäs eş ikän;

Tuğız batır ağası

Qıpçaq bieñ ber bulır,

Belsä beler Qıpçaq bi,

Minnän kilmäs eş ikän.

Tuqtamıştay olı xan

Qıpçaq bine öndäde:

– Quş-quş pıçaq asınğan

Quşalıqlap utaw tektergän,*

Qarağay buyı at mengän,

Meñ çükeçle timer tun*

Bilen bişkä tarttırğan,

Kügän salıp qaptırğan,

Siksän söyäm söñgene

Seltämästän qulğa alğan.

Ädäm telen almağan,

Üz rayısı bulmasa,*

Asu cirgä barmağan,*

Möytännän tuğan Qıpçaq bi,

Sin ber kerep tulğaçı! – dip ide,

Möytännä tuğan Qıpçaq bi

İñkäyep öygä kergäçten,

Qul quşırıp, tez bögep,

Tez astına bürek salıp,

Uñ qulına bal alıp,

Tulğamağa kilep ide,

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Qıpçaqtayın batırnı

Kire tartıp ım itep,

İzü qağıp utırttı.

Tuqtamıştay olı xan

Kiñ Canbayğa anda äytte:

Sadağın qırıq narğa tarttırğan*

Soltanatın Ulda belän

Wıldadan arttırğan*

Xan aldında at totqan,

Tamağına altı xat tıqqan –*

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Kiñäşeñ artıq bi Canbay.

Kiñäşemneñ soñı sin,

Kiñ sabamnıñ qurı sin;

Qıpçaqtayın iremne

Kire tartıp utırttıñ,

Qoboğılnıñ asılın

Sin tulğaçı, – dip ide,

Anda äytte Kiñ Canbay:

– Äy, xaniäm, xaniäm!

Sin dä belmäs eş ikän,

Min dä belmäs eş ikän,

Nuğay ile tapmastay

Bu ber awır töş ikän.

Altı sunıñ buyında,

Qamaday başı qaşqarğan,

Qondızday töse sarğayğan,

Azawlar teşe buşağan,

Çübin ayaq at mengän,*

Yäşlegendä ir bulğan,

Suday bulat bäylägän,

Arıslan, qaplan awlağan,

Citmeş cide il gizgän,

Yöz tuqsan biş yäşägän,

Susar bürekle, sup tunlı,*

Subra digän cıraw bar.

Qoboğılnıñ asılın

Ul belmäsä, kem beler? –

Anı äytep Kiñ Canbay,

Täğzim itep tuqtadı.*

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Xanğa monı digändä,

– Cıraw xäzer bulsın! – dip,

Xan boyırığın birgändä,

Xan çabarı Baymorat

Sípap sorı bürek kiep,

Bilen tartıp ber budı,

Qıl qoyrığın çart töyep*

Çapqın atqa ber mende

Yurta-çaba ber cilde,

Altı sunıñ buyına

Altı köndä ber citte.

Sıpıra sınlı cırawğa*

Xan boyırığın belderde.

Altı sunıñ buyında

Yöz tuqsan biş yäşägän,

Azawları qaqşağan,

Möçäläre yomşağan,*

Çoqçıtları buşağan,*

Töşär dä torğan yañağın

Aq yefäk tartıp bäylägän

Sıpıra sınlı sup cıraw –

Atqa menär xäle yuq, –

Cırawnı alıp kitä almí,

Kire qayttı Baymorat.

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Kiñäşe ölkän ir Canbay

Tuqtamışqa anı äytte:

– Äy xaniäm, xaniäm!

Sıpıra sınlı sup cıraw

Sıbay menep kilmäster,*

Mensä dä kilä belmäster.

Altınlı köymä ciktergel,

Arışqa siät taqtırğıl,*

Arbağa göllär tüktergel,

Altı qara at ciktergel,

Küp tüşäklär tüşätkel,

Mamıq yastıqlar yasatqıl,

İke yaxşı nögäreñ urtırtqıl,

Kilmäs bulğaymı ikän, äy,

Kilmäs bulğaymı ikän, äy?!

Tuqtamış xan boyırdı,

Altı qara at tottırdı,

Altın köymäsenä cikterde,

Arışqa siät taqtırdı,

Arbağa göllär tükterde,

Küp tüşäklär tüşätte,

Mamıq yastıqlar yasattı,

İke nögären utırttı,

Sup cırawğa cildertte.

Anda barıp citkändä

Äytep inde ber nögär:

– Sup ayaqlı, sup bürekle

Sıpıra sınlı sup cıraw,

Timerdän azaw teşeñ töşkän,

Yöz tuqsan biş yäşeñ citkän,

Küpne belgän, küpne kürgän,

Qäderläwgä iä qart,

Bezne siña xan cibärde,

Qäderläwgä iä qart!

Xanım türäm Tuqtamış

Öyenä sine çaqırdı.

Qunaq bulsañ ni bulğan?

Xanım belmägän eştän

Xäbär birsäñ ni bulğan?

Anda Subra cırawnı

Bilenä puta budırıp,

Yañaqların bäylätep,

Azawların çiratılğan

Çi yefäk belän çormatıp,

Altınlı köymägä mengezep,

Qultığına cizle tayaq söyätep,

Qulına almas qundırıp,*

Küzenä sömbel sörtterep,

Ütrek – yalğan dimäskä

İman şähädäten iskärtep,

Xanğa alıp kittelär.

IV

Tuqtamış xannıñ Subranı tulğatıp,

İdegäyne sınağanı

Sıpıra sınlı sup cıraw,

Alıp ber citep kilgäçten,

İñkäyep öygä kergäçten,

Tuqtamıştay olı xan

İke utırdı, ber tordı,

Eçke baştan yul birde,

Anda ölkän tuy yasap,

Kük tübädäy tübägä

Aq çatırlar qordırıp,

Türä-qartın cídırıp,

Xan-xäzrät ala küzen

Yaq-yağına qarattı.

İrdän iren cídırdı,

Bidän bien cídırdı.

Qoboğılnı sıníım dip,

Däräcägä çigiem dip,

Anda xäbär qıldırdı.

Çapçağı belän sarı bal,*

Anı da quldan kütärtep,

Aq utawğa kitertep,*

İdegäyne ayaqçığa quydırdı.*

Sarı ballar saldırıp,

Subradayın cırawğa

Öç tustağan bal birde.

Balnı citep alğaçtın,

Alıp ber anı salğaçtın,

Çala burlı bulğaçtın,*

Subra cıraw anda äytte:

– Tim-tim Çuar, Tim Çuar,*

Çabılğan attan tir çığar.

Aq mamıqtan büz çığar;*

Aqıllı irdän süz çığar;

Yöz tuqsan biş yäşägän,

Canı-söyäge qaqşağan,

Azawların tezderep,

Aq yefäkkä bäylägän

Ber alcığan qartıñmın! –

Mindäy irdän ni çığar?

Ni çığar, ay, ni çığar!

Äyter idem, telem kilmäs,

Äytmäs idem, küñel tınmas;

Qorı üländä dım bulmas,

Qorı söyäktä may bulmas,

Aqıl qaytqan qartlarda

Xan tıñlarday süz bulmas,

Xan totsa da xalıq totmas,

Xalıq totsa da xan totmas;

Xalıq belän xan bozılışsa,

Aradan ütär yul bulmas.

Yänädän äytep ni äytim:

Ni ber cayman awız qart ikän dirlär, äy!

Ni belsä şunı äytä ikän dirlär, äy!

Tästä-tästä bal birçe!*

Sirpeldermi alıp kilçe!

Bal böyräkkä töşkändä,*

Bal belän böyräk peşkändä,

Küñränä birep äytiem:*

Menmägä birsäñ cäbä bir –*

Tibengedän tir çıqmas;*

Çöymägä birsäñ qarçığa bir –

Qancağañnı buş itmäs;*

Kimägä birsäñ qara bir –

Eçe tuzmí tışı uñmas;

Söymägä birsäñ sılu bir –

Aq sarayğa söykänep

Yılí qalsa, kem almas?

Cikmägä birsäñ atan bir –*

Arışı sınmí mığaymas*

Sawmağa birsäñ qısraq bir –*

Quqrayğa tigän suıqqa timi sualmas.*

Cıraw balnı eçkändä,

Bal böyräkkä töşkändä

Tuqtamışqa yänä äytte:

– İdeldä buldı ille xan,

Cayıqta buldı yalğız xan,

İre xannıñ uağı,*

Uaq xannıñ irese –

Qart babañ da xan ide,

Alımı sinnän az ide,

Bireme sinnän küp ide.

Tulğa da tulğa disez,

Cırla da cırla disez,

Ni cırlayıq sezlärgä?

Ni birersez bezlärgä?

Tuqtamış xan anda äytte:

– Al qara keş tun birim min siña,

Saylap alıp kiär bulsañ, cırawçım,

Qıñğırawlı kük qarçığa biriem,

Kül qıdırıp çöyär bulsañ, cırawçım!

Alpan da tilpän yögertep,

Adımın cirgä quırtıp,

Arğımaq at biriem,

Qamçı tartmí menär bulsañ, cırawçım.

Xanäkädän artıq aru bar,

Könäkädän artıq sılu bar,

Anı da alıp biriem,

Uñ cireñä ultırtıp,

Arqasınnan söyär bulsañ, cırawçım!

Ayaqçım bulıp utırğan

Anaw da torğan Qoboğıl,

Anıñ da nindi ir ikänen

Äytep tä birer bulsañ, cırawçım!

Azamat ir Tuqtamış

Subradayın cırawnıñ

İñsäsenä qara samur tun birde, *

Üz qulınnan ber sarayaq bal birde.

Sıpıra sınlı sup cıraw

Sarayaqnı alğaçtın,

Anı awızına almastan,

İdegäy belän Canbaynı

Qaşına ımlap aldırıp,

Kiñ Canbaynıñ yözenä

Soraw birep anı äytte:

– Bezdän borın zamanda

Tuniqu atlı xan ütte,

Yaw bulğanğa – yaw buldı,

İl bulğanğa – il buldı.

Olı xannıñ uağı,

Uaq xannıñ olısı

Tuniquğa baş ide.

Tuniqu küktän aşqanda,*

Qıtay yortın basqanda

Anıñ olı wäzire –

Tat torını Qolatay,*

Dalada tabıp ber bala,

Tarun bulıp üsterde.*

Yuğalçı bala ir buldı,*

Ozaq ütmi yaw buldı;*

Tat torının quzğatıp,

Tuniqunı qawladı.

Tuniqunıñ täxetenä

Qolataynı xan itte.

Xan bulğan soñ Qolatay,

Yuğalçı üskän balanıñ

Qırsaq başın çaptırıp,

Tuniqunı qaytardı.

Soraw biräm, olı bi

Qaysı döres eşläde?

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay

Cawap birep anı äytte:

– Aq qalada uyğa bay

Yort ağası Subratay,

Yöz tuqsan biş yäşädeñ,

Küpne kürep bayqadıñ,

Küpne belep söylädeñ,

Sinnän qala min bayğış,

Äytep-äytep ni äytim?

Azamat ir Qolatay

Yaman yulğa basmadı,

Xan bulğan soñ sarayda

Yuğalçını üterep,

Tuniqu danın saqladı.

Sıpra sınlı Subra

İdegäygä qarap anda äytte:

– Yaq tübägä baş yeget,

Yäşeñ utızğa citmäyen

Tuğız yortqa dan buldıñ;

Azamat ir Qoboğıl!

Töpçek atañ belmimen,*

Öç azamat äñgämäsen

Bayqap kürsäñ ni bulğay?

Anda äytte İdegäy:

– Aq qalada uyğa bay

Yort ağası Subratay.

Yöz tuqsan biş yäşädeñ,

Azaw teşeñ aşadıñ,

Küpne kürep bayqadıñ.

Yuğalçı üskän batırnıñ

Atı ide Timertaw,

Anıñ atın äytmädeñ,

Yorttan anı yäşerdeñ,

Ubalın qaya quyarsıñ?*

Önändä buldı sigez xan,

Olı xannıñ uağı,

Uaq xannıñ olısı

Tuniquğa baş ide,

Tuniqu kükkä aşqan soñ,

Qıtay yortın basqan soñ

Üzen kükkä aşırğan

Yortına qıñğır qaradı,

Yortı färwan bulmadı;*

Köçlese qol biläde,

Köçseze zar iñräde,

Kükkä aşqan Tuniqu

Yortına küzen salmadı;

Yuğalçı üskän Timertaw

Yortnıñ zarın añladı;

Yul tapmayın adaşqan

Çalpı yortqa yul buldı.*

Çalpı yortnı quzğatıp,

Tuniqunı qawladı,

Yortqa küzen salmağan

Tuniqunı qawlawçı

Timertaw döres eşläde;

Yortnıñ uyın bayqamí,

Timertaw süzen tıñlamí,

Sın bitlägän soranday*

Mılcırap yörgän Qolatay,

Timertaw başın çaptırıp,

Ubal – yalğış eşläde,

Minem belgänem şul, – dide.

Cawap süzen alğaçtın,

Sınap ber qarap torğaçtın,

Ölkän cıraw Subra

İdegäyne cöpläp anda äytte:

– Yäş celektä may bula,

Aqılı uyğa bay bula:

Celegeñä may tulğan,

Aqılıñ uyğa bay bulğan.

Anı äytep Subra,

Sarı balnı kütärep,

İdegäy belän Canbayğa

Tulğay birep yänä äytte:

– İ sarı bal, sarı bal,

Sarı balnı kem eçär?

İkeñ bergä kilgändä

Qaysığız batır ir bulsa,

Alıp ta alıp şul eçär!

Subra alay digändä,

Canbay uyğa kilgändä

İdegäy alıp anı eçte.

Subra cıraw anda äytte:

– Afärin, batır ikänseñ!

Xanğa duslıq itkändä

Duslığıñ niçek itärseñ?

Xanğa xaslıq itkändä*

Xaslığıñ niçek itärseñ?

İdegäy torıp anda äytte:

– Xanğa duslıq itkändä

Çığıp qala bozarmın,

Qaznadan qazna kiterep,

Xannıñ küñelen tabarmın.

Xanğa xaslıq itkändä

Arsayıp atqa menärmen,*

Qarçığa bulıp oçarmın,

Xannı quıp basarmın,

Başın qancağama asarmın;

Bülengän quyday itärmen,

Bürektäy kiep kitärmen,

Qaznasın alıp ilgä,

Xanlıqnı layıq bigä birermen,

Min digänne qılırmın,

Digänemne qılmasam,

Atamnıñ xaram ulı bulíım!

Sıpıra sınlı sup cıraw

İdegäy belän Canbaynı

İkesen ber sınap kürgäçten,

Tuqtamış xanğa anı äytte:

– Äy xaniäm, xaniäm,

Äyt diseñ dä quymísıñ,

Äytmägä awızım barmídır.

Barmasa da äytiem:

Qara laçın, Büz toyğın –

İkese ike oyanıñ qoşı ikän,

Ostazlarıña tottırıp,

İkäwne ber turğaçqa qundırdıñ.

Qaşıñda torğan ike ir:

Beräwe anıñ olı uğıl,

Mañlayı çıqıq, güzäl bulır,*

Batır bulır şul uğıl;

Yantaya birep utırğan,

Canbay atı atalğan,

İrne salqıq kürenä –*

Canbaz bulır şul uğıl.*

Kämalnıñ ulı kiñ Canbay,

Süzgä çiçän ir Canbay

Kiñäş birer qartlarğa,

Yawğa çığar atlarğa,

Bezdän däwran ütkändä,

Sezgä däwran citkändä

Ta kem qaldı xannarğa!..*

Arğı uğıl da birge uğıl,

Şul çittäge şul uğıl –

Qoş borınlı Qoboğıl,

Büre pıçım şul uğıl,*

Baltırı yuan, qulı ünän,*

Cay tatarğa oxşí şul uğıl;

İrene yuqa kürenä –

Çiçän ikän Qoboğıl,

Yawrını yassı, muynı ozın,

Cäyä tartmağa qulı ozın –

Märgän ikän Qoboğıl;

Barmağı cizdäy mayışqan –*

Çibär ikän Qoboğıl;

Çäçe ayday balqığan –

Asıl ikän Qoboğıl;

Bite nurday tügelgän –*

Türä bulır Qoboğıl…

Sıpıra sınlı sup cıraw

Tora birep tulğaydır,

Tulğay birep sarnídır!*

Sarnídır da cırlídır.

Bal böyräkkä töşkändä,

Bal belän böyräk peşkändä,

Subra anı cırlídır:

– Min qartıñmın, qartıñmın,

Küpne kürgän qartıñmın.

Ni kürmägän qartıñmın?

Başlıq ta başlıq Başlıq xan –

Anı kürgän qartıñmın;

Annan soñğı Abıl xan –

Anı kürgän qartıñmın;

Annan soñğı Qara xan –

Anı kürgän qartıñmın;

Olı babañ Tomawıl –

Anı da kürgän qartıñmın;

Unike totam uq tartqan,

Tartqanında özä atqan

Annarı soñğı ir – Çıñğız –

Min anı kürgän qartıñmın!

Yuqlawsız ütkän Yawçı xan –*

Anı kürgän qartıñmın;

Bäyändu xan, Sayın xan –

Anı kürgän qartıñmın;

Sayın xannar kitkändä

Annan qalğan qartıñmın;

Tartıp bulat bäylägän

Bura soltan Bärki xan –

Annan qalğan qartıñmın;

Özäñgese özmä altın,

Ber özmäse meñ altın,

Üzbäk digän xan ütkän –

Anı kürgän qartıñmın;

Tibengese tezmä altın,

Tıníbäk digän xan ütkän –

Anı da kürgän qartıñmın;

Arğımaq bawı sum altın

Asılbäk digän xan ütkän –

Anı min kürgän qartıñmın;

Yabınçası cäymä altın,

Baş şaymanı çın altın,*

Manarası qırıq qolaç

Canbäk digän xan ütkän –

Anı min kürgän qartıñmın;

Birdebäk tä xan bulğan,

Bireme sinnän küp bulğan –

Anı kürgän qartıñmın;

Olı xannan tuğız xan,

Keçe xannan utız xan,

Iğına kergän qartıñmın.*

Qart babağız Tuqtağa,

Anıñ uğlı Tuyğuca –

Anı kürgän qartıñmın.

Äy Tuqtamış, Tuqtamış,

Tik tönä kön sin üzeñ*

Yalanayaq, yalanbaş

Yörep torğan bala ideñ,

Bügen sin dä xan buldıñ –

Sine dä kürä toramın.

Üterä ikäneñ belämen,

Ütersäñ cuyar niem bar?

Axirät öygä barırmın,

Yänä öygä kerermen…

Äcäl turı kilmäsä,

Azrayıl qorıq salmasa,*

Äle dä bulsa, Tuqtamış,

Sinnän qalır qartıñmın!

Yänä torıp yänä äytsäm:

Önändä ütte un batır,

Un batırdan iñ batır

Sanayı kük solanday,*

Tartıp atsa sanayın

Küktä yoldız yuğaltqan,

Kük batır dip atalğan –

Anı kürgän qartıñmın.

Encü belän Bäncüdä*

Borın ütte biş batır,

Biş batırdan iñ batır –

Görzise ide biş batman,*

Qılıçı ide yöz totam,

Suqsa tawnı cimerde,

Çapsa yawnı yuq itte,

Tawbatır dip dan aldı –

Anı kürgän qartıñmın.

Cayıq belän İdeldä

Borın ütte dürt batır;

Dürt batırdan iñ batır,

Qulındağı qalqanı

Anıñ ide öç batman,

İñendäge timer köbä

Anıñ ide dürt batman.

Ğäwer atqan utçağır*

Kükrägenä batmağan,

“Utçağır almas” batır dip,

Danı yortqa taralğan –

Anı kürgän qartıñmın.

Küp batırnı min kürdem,

Küp batırnı min beldem,

Yäşem yöz tuqsanğa kilgändä,

Çıqmağan can yörgändä,

Minnän däwran ütkändä,

Sezgä däwran citkändä,

Utız teşem betkändä,

Şunça irlär kürgändä,

Utız xannıñ ğömeren ütkändä,

Qoboğılday irne min

Ber kürmägän qartıñmın!

Qaşlarına qarasam,

Qälämnän päyda bulğanday;

Küzlärenä qarasam,

Kügennän päyda bulğanday;

Qarşınnan torıp qarasam,

Qähärdän päyda bulğanday;

Buylarına qarasam,

Nurdan päyda bulğanday!

Şul çittäge şul uğıl,

Arı uğıldan birge uğıl,

Urtadağı ozın buylı

At cilkäle Qoboğıl,

Qomğa betkän qoba tal*

Qorıq saylar Qoboğıl;

Qola-alalı küp yılqıñnı

Quıp äydär Qoboğıl;

Äylänmägän küp yortqa

Bilge tekär Qoboğıl;*

Botı sawırlı körän at,*

Botqa tartıp menär at:*

İke saqlıq turını

Olawğa caydaq alır ul;*

Nuğaylınıñ ağır yort,

Cäyäw yatqan xäyran yort –

Aç közändäy bögelep,

Aç büredäy çíıldap,

Aç arıslanday ükerep,

İleñä tawış salır ul;

Qırıq könlek çülenä

Aydınlı bulaq salır ul;*

İdelneñ ike yağı qızıl yar,

Isbadan sawıt salır ul;*

İrteş başı Qara Tun,

İke arasın quar ul;

Çiksez quzı, sansız quy,*

Küp ğäskäre tuysın dip,

Suyıp qazan asar ul;

Batman-batman balıñnı

Tartıp alıp eçär ul;

Altınnan suqqan aq urdañ,

Kömeştän suqqan aq işek,

Töşsä timer çuqmarı

İşegeñne açar ul;

Kirägäñne kirtär ul,

Kirtep utın itär ul,

Kismä-kismä sarı altın –

Kisep ulca itär ul;*

Qaşıqlap cíğan malıñnı

Çümeçläp çäçep betär ul.

Bar urdañnı alır ul.

Täxeteñä baw salır ul,

Qola çäçeñ ağartıp,

İke küzeñ qızartıp,

Qartayğanda ileñnän

Sörän salıp quar ul;

Tabanıñnı telär ul,

Telep qılın salır ul;*

Xur qızıday kürekle,

Sanduğaçtay irekle

Xanäkädäy arunı,

Könäkädäy sılunı,

Yänikädäy bikäçne

At östenä menderep,

Alsu yözen suldırıp,

Tigen ulca qılır ul.*

Qamçı tiär muynıña,

Qan sorğılır quynıña,*

Taqía olı başıñnı

Kisär bulğay şul uğıl.

İnde min keşe tanımam,

Ägär keşe tanısam,

Qotlıqía bi ulı

İdegäy ul – Qoboğıl!..

V

İdegäyneñ Tuqtamış xan tabınınnan

Aqsaq Timergä qaçıp kitkäne

Subra monı äytkändä

Xan cíını zur tabın

Ber utırdı, ber tordı.

Tuqtamıştay olı xan

Ber utırdı, ber tordı.

Küñelenä töşkän yaxşılar,

Bu ni uqíası buldı dip,

Çıdí almí cılídır,

Küñelenä töşmäs yamannar,

Qartayğanda ber alcığan qartıbız

Mine äytep bılçıldí dip,

Kölä birep tıñlídır.

Yantaya birep utırğan

Canbay anda monı äytte:

– İdegäy andí ir ikän,

İdel yortta ber ikän,

Başınnan başı saw bulsın!

Xan sınawın itkändä,

Däräcägä çikkändä,

Bi türälär, ağalar,

Başınnan balnı qoyayıq,

İdegäy andí ir ikän,

Berär ayaq quyayıq!

Anda tabın şaw kilde.

Xan uñınnan utırıp,

Xan xanäşe Yänikä

Tuqtamışqa anı äytte:

– İdegäy Qotlıqía ulı bulğanda,

Eçep eçe birtelsen,*

Başı monnan çıqmasın,

Bilär totqan aq pıçaq

Bi qulınnan töşmäsen!

İrnäwe yuqa sarayaq,

Ber ayaqnı ballap bir,

Ber ayaqnı ağulap bir!

Xanäş anı äytkändä,

Xan xäyläsen itkändä,

Tıñlap torğan Tıñğısın

Añğısınğa añdırdı,

Añdıp torğan Añğısın

Aq utawnı qaldırdı.

Bäydä torğan atlarnıñ

Özäñge bawın kiskäläp,

İdegäyneñ çuar at –

Anı yulğa qaldırdı.

Tıştan kilep işekkä,

İdegäygä anı añdırdı:

– Tuyğa barsañ borın bar,

Borın barsañ urın bar,

Borın bar da borın qayt,

Atañ beler mäğnäsen!

Timgel Çuar, Tim Çuar,

Tön qatuğa kön siña,

Qara laçın qanatınnan

Äzerlärgä yon siña;

Miña waqıt köylärgä,

Siña waqıt söylärgä,

Östeñdäge qamqa tun –

Türdä utırğan bilärgä.

Minem atıp Añğısın,

Barlağansıñ soñğısın.

Añğısın añdıp ni äytsä,

Anı belde İdegäy.

Yılqıldağan aq pıçaq

Bilärneñ ciñ oçında

Çığıp qaytıp tora ikän –

Anı kürde İdegäy.

Ağulap salğan sarı bal

Canbay totıp kilgändä,

– Xan sarqıtın eç! – diep,*

İdegäygä birgändä,

Ağu salğan sarayaq

Borınına kilep tigändä,

– Ay, borınımnı qan qıldıñ! – dip,

Borının basıp İdegäy,

Busağadan atladı.

Toqımı tolpar yaralğan

Timgel Çuar at ikän:

Özäñgegä ber tide,

Cirdä yatqan sadağın

İelep alıp ber kide.

Tim Çuarnıñ yanbaşı

Cirgä yatıp ber tide.

Äylänep qarap kürgändä,

İdegäy inde yuq ide.

Sıpıra sınlı sup cıraw

Ni bulğanın añladı.

Tulğay birep sarnadı:*

– Ay busağa, busağa,

Busağanı ber atlap,

Basar buğay şul uğıl:

Tim Çuarın atlanıp

Qaçar buğay şul uğıl!

İsän-aman kitsä ul,

Şah Timergä citsä ul,

Şah Timerne alıp kilep,

Saraynı xarap itär ul!

Azamat ir Tuqtamış:

– Bu ni uqíası buldı? – dip,

Tuğız iren torğızıp,

Öy aldına çıqqanda

Ni bulğanın añlaydır…

– Quğın menep atlan! – dip,

Xan boyırığın birgändä

Tuzğıp yörgän tuğız bi

Tuğız atqa kilgändä,

Atlanır yağın tapmadı,

Bawsız iär, bapsız at,*

Köbäsen kiep mengändä

İärennän awğan batırlar

Cir basar cir tapmadı,

Äylänep kire atladı.

Azamat ir Tuqtamış

Sup cırawğa anda äytte:

– Äle minem aqbüz atım,

Aqbüz, aqbüz digänem,

Yögänen uçlap kem barsa,

Anıñ bulır ikän lä!

Äle minem öyem-saray

Asıl taştan salınğan.

Kiläçäk öyem nigeze

Taldan bulır ikän lä!

Äle minem Xanäkädäy aruım,

Könäkädäy sıluım,

Yänikädäy bikäçem

Könendä kem kölä baqsa

Anıñ bulır ikän lä!

Subra cıraw anı äytte:

– Yalğızı yıraq kitmäster,

İdeldän arı ütmäster,

Tuğız irne cibär dä,

Aldap-yoldap qaşıña al,

Qaşıña al da, başın al!

İsän-aman ütsä ul,

Şah Timergä kitäçäk,

Şah Timerne alıp kilep

Saraynı xarap itäçäk.

…Kilmäs bulğay mikän, äy!

Azamat ir Tuqtamış

Ğayrätennän buzarıp,

Kiñ Canbayğa anı äytte:

– Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Kiñäşeñ ölkän ir Canbay!

Qotlıqía bi ulı

İdegäyne belgändä

Seren minnän yäşerdeñ,

Qulımnan ağu birgändä

Borının suğıp qaçırdıñ!

Atlanıp citkel artına,

Alıp kilgel qarşıma!

Tuğız irgä anı äytte:

– Äy tuğız ir, tuğız ir!

Canbay belän bara kür!

Aldap-yoldap İdegäyne

Üz qaşıña ala kür!

Aldap-yoldap qaşıña al!

Qaşıña al da başın al!

Tuğız ir kitte zarlanıp,

Ber alla dip aldanıp.

Alar qua kilgändä,

İdel kiçte İdegäy,

Ber tel alıp kitim dip, *

Ber baytiräk töbenä

İären salıp tüşände.

İdegäy anda yatqanda

Cantimerneñ biş ulı

Aña kilep quşıldı.

Alar anda yattılar,

Yatıp qazan astılar,

Asıp aşap yattılar.

Ul tötenne kürgändä,

Tuğız ir citep kilgändä

Tuğızı da tuqtadı,

Qaşına barıp citmäde,

Söyläşergä bazmadı.

İdegäy anda utırıp qaqşayıp,

Tuğızınnan qurıqmadı.

Anda kilep Kiñ Canbay,

İdel aşa hayqarıp,*

İdegäyne çaqırıp,

Tulğay birep anı äytte:

– Qayt, İdegäy, qaytsana!

Xanıñ-iäñ çaqıradır,

Borılıp İdel çıqsana.

Bezdän borın zamanda

Tuniqu atlı xan ütte.

Yuğalçıdan üstergän

Tawbatır anı quğanda

Tat torını Qolatay

Yaman yulğa basmadı –

Tuniqu danın saqladı,

Qayt, İdegäy, qaytsana!

İdegäy awaz qaytardı:

– Qara yılan Kiñ Canbay,

Aqılıñ çontıq, tintäk bi,

Tuniqu olı xan ide,

Utız yortqa dan ide.

Dalada üskän Timertaw

Tat torının quzğatıp,

Tuniqu danın yuq itte.

Awaz birde Kiñ Canbay:

– Äy İdegäy, İdegäy,

Yuq tomanğa sin çumğan,

Tuqtamıştay olı xan –

Aña qarşı kem torğan?

Yawlarıñ az, totılırsıñ,

Çeben canlı atañday

Qanlı küz yäş qoyarsıñ!

Qayt, İdegäy, qaytsana!

Tat torını Yaw tübä,

Yaw tübägä baş itep,

Tuqtamıştay olı xan,

İdegäy, sine quyadır,

Qaytıp başçı bulsana!

Olı qızı Xanäkä,

Keçe qızı Könäkä,

İkäwen berdäy birä lä,

Qaytıp kiäw bulsana!

Awaz birde İdegäy:

– Aqılıñ çontıq Kiñ Canbay,

Yort belmägän tintäk bi,

Qıbırsınmí arı kit,

Sın bitlägän soranday.

Tat torını Yaw tübä

Miña tiñdäş qız tabar,

Tat torını Yaw tübä

Miña danlı yort bulır.

Awaz birde Kiñ Canbay:

– Ay qalqıp aqrın tuadır,

İr yeget yawda üläder,

Yawdan qaçqan – ir bulmídır,

İl aldında kön kürmider.

Yeget bulıp yaw başladıñ,

Başladıñ da nik taşladıñ?

Börket quğan quyandayın

İdel suın kiçep qaçtıñ?

Awaz birde İdegäy:

– Ay qalqıp aqrın tuadır,

İr yeget yawnı quadır,

İr bulsañ, sunı ütkel –

Sunı ütep mine totqıl!

Awaz birde Kiñ Canbay:

– Köçle ilgä sin yaw açtıñ,

Batır bulıp alğa bastıñ,

Batırlığıñ kürsät, mordar,*

Sunı ütep nigä qaçtıñ?

Awaz birde İdegäy:

– Taymam basqan yulımnan,

Salmam söñge qulımnan,

Salmam qalqan iñemnän,

Yaw cíarmın ilemnän.

Yawğa tiñdäş yaw císam,

İdel suın kiçärmen,

Kem batır da kem quyan –

Şul çağında il kürer.

Caqtalı tunnıñ eçendä*

Caq yonnarı çäçelep,*

İdel aşa çaqırıp,

Canbay anda tulğaydır:

– İdegäy bi, dusım, ay!

İdegäy bi, dusım, ay!

Xanıñ-iäñ çaqıradır,

Borılıp İdel kiçsänä!

Qaytsana, İdegäy, qaytsana!

Qayırılıp atıñ başın tartsana!

Qaytıp öyeñ tapsana!

İñsäse biek Büz Urdağa*

İñkäyep sälam birsänä!

İrene yuqa çınayaq,

Xan-iäñ bal biräder,

Xanäşlär totqan sarayaq,

Sürätmäle söt qımız*

Qulınnan qoyıp biräder,

Eçsänä, İdegäy, eçsänä!

İäreneñ qaşı altın,

Yögäneneñ başı altın,

Qolağın bezdäy qadağan,

Kägelen qızday tarağan,*

“Çu!” digändä oçqan qoşnı

Uzıp kitmägä yarağan,

Yörgändä ezen sanağan,

Quş yöräkle yaralğan

Qısır yılan üzäkle,

Qultırawday tanawlı,*

Säxtiändäy irenle*

Sarımsaqtay azawlı,

Qíğan qamış qolaqlı,

Tustağanday toyaqlı,

Al örkäçle döyädäy,

Arıslanday kükräkle,

Yulbarıstay söyräkle,*

Çapqan çaqta cil citmäs,

Tabanı yalpaq Tarlan büz

At biräder xaniäñ,

Mensänä, İdegäy, mensänä!

Yaqası altın, ciñe altın,

Ber kürüe meñ altın,

Qara keştän tun birä,

Kisänä, İdegäy, kisänä!

Totam bawı sum altın

Qıñğırawlı kük qarçığa biräder,

Kün dawılbaz bäylänep,

Kül qıdırıp çöysänä!

Baldağı altın uy bulat –*

Xaniäñ qılıç biräder,

Busana, İdegäy, busana!

Ber çigäse meñ qızılğa betmägän –*

Xaniäñ köbä biräder,

Kisänä, İdegäy, kisänä!

İdel belän Cayıqta

Utız tuğız xan ide,

Tuqtamıştay yuq ide,

Zawqıñnı anda sörsänä!*

Baytaldan baytal bülep biräder,

Bäylätep qımız eçsänä!*

Baytaqtan baytaq bülep biräder,*

Padişahlıq sörsänä!

Xanäkädän artıq aru bar,

Könäkädän artıq sılu bar,

Anı da alıp biräder,

Uñ tezeñä utırtıp,

Bitlärennän suırtıp,

Arqasınnan qağıp-qağıp söysänä!

Ciñ oçınnan yalğaşıp,

Söysänä, İdegäy, söysänä!

Tuqtamıştay xaniäñ

Siña üpkä qıladır,

Üpkä bulğan süzeñne

Üz awızıñnan äytsänä!

Kil, İdegäy, dusım, äy,

Bezneñ belän qaytsana!

Anda kilep İdegäy

İdel aşa anı äytte:

– Qaytmam da, Canbay, qaytmamın,

Qayırılıp atım başın tartmamın,

İñsäse biek Büz Urdağa

İñkäyep sälam äytmämen,

İnep küreneş itmämen

İñsämä imän çuqmar tigändä!

İrene yuqa çınayaq

Xaniäm bal birsä dä,

Bal birsä dä eçmämen,

Xanäşlär totqan sarayaq,

Sürtämäle söt-qımız,

Qoyıp birsä dä tatmamın

İrenem cirkä bulğanda.*

İäreneñ qaşı altın,

Yögäneneñ başı altın,

Qolağın bezdäy qadağan,

Kägelen qızday tarağan,

“Çu!” digändä, oçqan qoşnı

Uzıp kitmägä yarağan,

Yörgändä ezen sanağan,

Quş yöräkle yaralğan,

Qısır yılan üzäkle,

Qultırawday tanawlı,

Säxtiändäy irenle,

Sarımsaqtay azawlı,

Qíğan qamış qolaqlı,

Tustağanday toyaqlı

Al örkäçle döyädäy,

Arıslanday kükräkle,

Yulbarıstay söyräkle,

Çapqan çaqta cil citmäs,

Tabanı yalpaq Tarlan büz

At birsä dä menä almam

Awwım qotsız bulğanda!*

Yaqası altın, ciñe altın,

Ber kürüe meñ altın,

Qara keştän tun birsä,

Kiä almam, Canbay, kiä almam

Cilkämä möyez bötkändä!*

Totam bawı sum altın

Qıñğırawlı kük qarçığa birsä dä,

Kün dawılbaz bäylänep,

Kül äylänä çöyä almam,

Qancağam qansız bulğanda!

Baldağı altın uy bulat

Qılıç birsä dä bua almam

Bilem qotsız bulğanda.

Ber çigäse meñ altınğa betmägän

Köbä birsä dä kiä almam

Buyım şıqsız bulğanda.

Baytaldan baytal bülep birsä dä

Bäylätep qımız eçä almam

Eçem qotsız bulğanda!

Baytaqtan baytaq bülep birsä dä

Padişahlıq sörä almam

Alla üzemä birmäsä.

Xanäkädän artıq arunı,

Könäkädän artıq sılunı

İkäwen berdäy birsä dä,

Uñ ciremnän utırtıp,

Çıñğıldaşıp köleşep,

Yanbaşınnan yalğaşıp,

Çi töbendä serläşep,*

Yanıma alıp söymämen.

Sineñ tiñsez xaniäñ

Miña üpkä qılsa da,

İnde iñkäyep barmamın.

Üpkä-pinä süzemne,

Kükne uğım aralap äytmäsä,

Üz awızımnan äytmämen;

İr bulıp atqa mengäçten,

Ber yul alıp yörgäçten,

Xatınday bulıp qaytmamın!

Min oçayım disäm, qanat yuq,

Qunayım disäm qoyrıq yuq,

Barırıma cirem yuq,

Batarıma külem yuq;

Aldım biek, artım yar,

Äylänergä cirem tar!

Bu kitkännän kitärmen,

Şah Timergä citärmen;

Şah Timer miña qul birsä,

Yurtar atqa yul birsä,

Telägemne ul birsä,

Bu İdel digän suıñnı

Qäyer qom qılıp kiçärmen,*

Tuqtamıştay xanıñnı

Ayağıma mösäxxär itärmen!*

Canbay yänä tulğadı:

– Qaytsana, İdegäy, qaytsana,

Qayırılıp atıñ başın tartsana!

Alğanıñ Al Ğomär xannıñ qızı ide

Aytulınıñ üze ide;

Sağınır da sarğayır,

Utırıp qalıp qartayır,

Salqın töşmäy barsana,

Ni digänen belsänä!

İdegäy torıp anı äytte:

– Qaytmam da, Canbay, qaytmamın,

Qayırılıp atım başın tartmamın,

Alğanım Al Ğomär xannıñ qızı ide,

Aytulınıñ üze ide,

Sağınsın da sarğaysın,

Utıra ğına torıp qartaysın,

Anda minem eşem yuq!

Ni digänen min belmäm

Qolağım sañğıraw bulğanğa!

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Kiñäşeñ ölkän et Canbay!

Arıraq torıp söyläçe,

Bireräk kilep tıñlaçı!

Atañ qara keşe ide,

Mal birgänneñ qolı ide,

Anañ qara keşe ide,

Aş birgänneñ küñe ide,*

Sin dä şundí keşeseñ:

Aş birgänneñ qolısıñ,

Mal birgänneñ ulısıñ!

Açma, küzeñ tişärmen!

Söylämä, teleñ kisärmen!

Tañlayıña tal qızdırıp basarmın!*

Tuqtamışnıñ tuğız ir,

Sin tuğızda min yalğız,

Därmanıñ bulsa, kil, duñğız!

Qamçı tiär muyınıña,

Qan sorğılır quyınıña.

Bu kitkännän kitmäsäm,

Kiñ çüllärne ütmäsäm,

Xoday miña yul birep,

Şah Timergä citmäsäm;

Şah Timer miña qul birep,

Telägemne mul birep,

Qırıq tübägä qırıq basıp,

Yaw bulıp kilep citmäsäm;

Nuğaylınıñ ağır yort,

Cäyäw yatqan xäyran yort,

Aç közändäy bögelep,

Aç büredäy çíıldap,

Çitäneñnän qíqulap

Açı sörän salmasam,

Qola-alalı küp yılqıñnı

Quıp äydäp almasam;

Botı sawırlı körän at

Botqa tartıp menmäsäm,

İke saqlıq turını

Olawğa caydaq almasam;

Altınlap suqqan urdasın,

Kömeştän suqqan işegen

Töse suıq çın bulat

Oçı belän açmasam,

Kirägäsen kirtmäsäm,

Kirtep utın itmäsäm;

Xanäkädäy arunı,

Könäkädäy sılunı

Üz türendä şul waqıt

Tüş astına salmasam,

Tuqsan başlı Urdağa

Tunamí iä bulmasam;

Uğlannarnı satuğa

Ber çiğara quymasam,*

Qırıq könlek yulına,

Qırıq könlek çülenä

Qırıq qoyı qazdırıp,

Qırıq yort-yam salmasam,

Äytkänemne qılmasam,

Min üçemne almasam,

Baba Tökläs babam birgän

İdegäy atım qorısın!

Min, min dirmen, min dirmen –

Yuqnı dimäs irdermen!

Dusım utın sündermäm,

Doşmanım utın yandırmam!

Üzem dimäs namartqa*

Ap-aq büz at mendermäm!

Tuqsansız cäbä saldırmam,*

Asılın soramí aş birmäm,

Atasın soramí dan birmäm!

Tawğa oyalar şoñqarmın,

Taw arqılı yurtarmın!

Torlaqsız üskän qolanmın,

Mizgelsez yuşap urtlarmın,*

Yaralıştan asawmın,*

Buğalaq salsañ tuqtamam!

Qarağaydan biekmen,

Dawıl örsä qayırılmam;

Qaynaşıp betkän botaqmın,

Baltalasañ ayırılmam!

Qıltıñlağan köränçä at –*

Qıdırawnı yıqqanmın,

Yaqası altın kiräwkä,*

Yaqalaşıp yırtqanmın!

Tuqsan bawlı aq köbä,

Tunağan cirdä kigänmen,

Yaqalaşıp, uqlaşıp,

Küplär başın igänmen.

Monnan arı maqtanmam,

Ägär dä min maqtansam,

Unike totam uq tartqan,

Tartqanında özä atqan

Borındağı Çıñğıznıñ

Üze belän tiñdermen!

VI

İdegäyneñ yulda Qara Tien alıp belän suğışıp,

Aqsaq Timer qızı Aqbeläkne häm

qırıq qolnı qotqarğanı

Yünälde İdegäy, yünälde,

Şah timergä yul aldı,

Tuğız ir bazalmí qaldı.

Ütkännärgä síınıp,*

Özäñgegä sırınıp,

Suzılmalı şam qılıç – *

Şam qılıçın qulğa alıp,

Aldan töşte İdegäy.

İdegäy üze ber ide,

Cantimerneñ biş ulı,

Altınçısı İdegäy;

Annan-monnan cíılıp,

Barı buldı uncide.

Çoqır-çaqır yullarnı

Basıp kitep baradır,

Asqar-asqar tawlarnı*

Aşıp kitep baradır,

Awızlığın çuar at

Birmi kitep baradır,

Barğan sayın şäbäyep,

Yarsıp kitep baradır.

“Çu” digändä çabadır,

Awızlıq belän alışıp,

Qamçı tartmí baradır,

Oçqan qoş belän yarışıp.

İdegäyneñ yörüe

Andí qatı cil ikän –

Cilä almadı uncide;

Anıñ qapqan tamağı

Cide köngä ber ikän –

Tüzä almadı uncide.

Yödäwlären kürgändä,

Anda äytte İdegäy:

– Äy uncide, uncide!

Öçläp salsañ öç bulmas,

Quşlap salsañ quş bulmas,

Bişkä bülsäñ bülenmäs;

Yanığızğa yandaş bulmasam,

Bereñä bereñ iş bulmas.

Äy uncide, uncide,

Uncidegez ber keşe,

Min quşılğaç unsigez,

Unsigezneñ ber eşe,

Susadım dip qarıqma,

Açıqtım dip qamıqma,*

Yul ozaq dip yalıqma.

Tamağıñ sineñ açıqsa,

Tamaq tabıp biräyem,

Kiemeñ sineñ yırtılsa,

Kiem tabıp biräyem,

Atıñ ülsä, tüläyem,

Üzeñ ülsäñ, ni diäyem?

Uncide dus, sin ülsäñ,

Cenazañnı çığarıp,

Bayalıçtan ut yağıp,*

Taza-arulap kümäyem.

İrmen digän ir yeget,

Arıslanğa tiñ yeget,

Utqa salsañ yanmídır,

Suğa salsañ batmídır,

Barğan cirne citmiçä,

Yulda ülep yatmídır.

Yären äytmä, borın äyt,*

Min isändä ülmässeñ!

Ülmässeñ dä bölmässeñ,

Awırlıqlar kürmässeñ!

Arıq atıñ tawşalsa,

Caydaq alıp ırtíıq!*

Qaqlap alğan yılqı ite,

Qalca qılıp urtlayıq;

Särdä digän salt ülän –*

Anı tapsaq utlayıq.

Ättek digän tamır bar,

Anı da tapsaq yuşíıq!

Yañğır tulğan qızılğat,*

Anı şirbät qılıp eçiek!

Arın äyt tä biren äyt,

Barın äytmä, beren äyt:

Uncide dus, söyençe,

Tora kilep kiençe.

Bileñä qını buınçı,

Bit-qulıñnı yuınçı.

Min bu kiçä töş kürdem,

Yaxşılıq töş ul bulsa,

Yaxşılıqqa yuraçı!

Yamanlıq töş ul bulsa,

Ul uncide keşene

Tügäräkläp quraçı!*

Min bügen kiç töşemdä

Altınlı iär aqbüz at

Yalınnan totıp menepmen;

Aq şoñqar qoş bulıpmın,

Kükkä taban oçıpmın;

Küktä yözgän fireştä –

Alarğa barıp söyläşep,

Annan aşa oçıpmın;

Tübädä yörgän qoñğır qaz

Kük östennän alıpmın;

Tur tawına qunıpmın,*

Tüş itenä tuyıpmın,

Ul ni bulır, uncidem?

Uncide ir uyladı,

Uylanıp uypaq tapmadı.*

Uncide irneñ eçendä

Bere – küpne kürgän qart ikän,

Anda torıp ul äytte:

– Äy İdegäy, İdegäy,

Tayaq tayğa citkerer,

Tay dünängä citkerer,*

Dünän atqa citkerer,

At moradqa citkerer.

Altın iär aqbüz at

Töşeñdä totıp sin mensäñ,

At-moradqa citkäneñ!

Kükkä taban sin oçsañ –

Yort aldına çıqqanıñ!

Küktä yözgän fireştä,

Alarğa barıp söyläsäñ –

İrännär qultıqlap yörgäneñ!*

Annan da aşıp sin oçsañ,

Tübädä yörgän qoñğır qaz

Kük östendä sin alsañ,

Tur tawına sin qunsañ,

Tüş itenä sin tuysañ –

Sine yorttan ayırğan,

Baytaq quğan Tuqtamış –

Tuqsan başlı urdasına

Tunamí iä bulırsıñ,

Tacın-täxeten alırsıñ,

Aytulıday arunı

Yänä ber citep qoçarsıñ.

İdegäy ir äytte dir:

– Äy uncide, uncide!

Atlanayıq, yatmayıq!

Adäm citmäs qola çül,

Qolaç salıp atlayıq!

Tup-tup basqan, tup basqan,

Toyağı cirne tumırğan,

Tumırılıp yatqan yul bulsa,

Ul yul belän buylayıq,

Utlı-utlı, utlı uçaq,

Anda citsäk, utlayıq,

Qapqası qalın taş qala,

Anda citsäk qunayıq.

Yünälä birde uncide,

Unsigezençe İdegäy,

Tup-tup basqan, tup basqan,

Toyağı cirne tumırğan,

Tumırılıp yatqan yul kürde,

Ul yul belän yul aldı.

Utlı-utlı, utlı uçaq,

Ut urınında köl kürde;

Qapqası yabıq taş qala,

Anı yulda ber kürde,

Äylänep ilen tapmadı,

Yasanıp yawın tapmadı,*

Açtan qarnı yurıldı,*

Susızdan böyere borıldı,

Adäm citmäs qola çül,

Yänädän yörep yul aldı.

Barıp ber kürde taş tiäk,*

Taş tiäkkä citkändä,

Anda taptı sorğawıl.*

Sorğawılnı kürgändä

İdegäy ir anı äytte:

– Äy sorğawıl, sorğawıl,

Tup-tup basqan, tup basqan

Toyağı cirne tumırğan.

Tumırılıp yatqan yul kürdem;

Utlı-utlı, utlı uçaq,

Anda citsäm, köl kürdem;

Qapqası yabıq taş qala,

Anı yulda ber kürdem;

Äylänep ilen tapmadım,

Yasanıp yawın tapmadım;

Äy sorğawıl, sorğawıl,

Sırğíıñ bar, sorğawıl,*

Sarqıtıñ yuq, sorğawıl!*

Quzalaq arba yörmästäy*

Qarğawlımı ide ilegez?

Teräkle arba yörmästäy

Tirgäwleme ide ilegez?

Ğärip ber yulçı kilmästäy

Xäyersezme ide ilegez?

Qalasın kürdem anda,

Yortın kürdem yulda,

Tiäge monda, üze qayda?

Cir kemneke, tel kemneke,

Din kemneke, äyt! – dide.

Anda äytte sorğawıl:

– Balta salsañ başı qayırılmas,

Bolğap qılıç çapsañ muyını birtelmäs,

Bähatırlar batırı,

Alpağıtlar alıbı,*

Andí irne ber belsäñ,

Qara Tien Yosınçı ul bulır;

Tumırılıp yatqan yul kürsäñ,

Ul yul belän sin kilsäñ,

Qara Tien alıpnıñ

Yörgän yulı ul bulır.

Sır-Däryädan arı Sämärqand,

Sämärqandta utırğan

Ämir Bırlas Şah Timer,

Şah Timer qızı Aqbeläk,

Aqbeläktäy arunı

Aq saraydan ayırıp,

Aq belägen qayırıp,

At östenä menderep,

Alsu yözen suldırıp,

Anı da köçläp alıp kitkän –

Qara Tien ir bulır.

Qalasın kürsäñ anda,

Tiägen kürsäñ monda,

Üze ağar sunıñ buyında,

Qırıq biä bäylätep,

Qırıq quşçı qol quyıp,*

Qırıq döyä äydätep,

Qız quynında yatadır;

Başı betkän artınnan barır,

Yulı betkän yulınnan barır,

Küräse kilgän kürep ülär,

Kürmägän – isän cilär.

Sorğawıl anı äytkändä

Qara Tien yulınnan

Cilä birde İdegäy;

Cilä kilep citkändä,

Ağar sunıñ buyında

Cilenen cirgä söyrätkän,

Sırtın köngä köyrätkän

Utız başlı aq utaw –*

Anı kürde İdegäy.

Utız utaw yanında

Tup-tup biä bäylägän,

Hu, hu diä äydägän

Qırıq quşçı qol ikän –

Anı kürde İdegäy.

Uncide iren yarğa yäşerep,

Yalğızı citep yaqınlap,

Sälam birde İdegäy,

Ul qırıqqa anı äytte:

– Äy qırıq ir, qırıq ir!

Qırığıñ qırıq ir bulıp,

Qırıq cirdän cíılıp,

Üzendäyen tufraqqa

Qara başıñ qol bulıp,

Kürgän köneñ ni ikän,

Ni ikän, äy, ni ikän?

Qırıqnıñ bere Qolçura,

Qolçura qart anı äytte:

– Qırığım qırıq ir bulıp,

Qırıq cirdän cíılıp,

Üzemdäyen tufraqqa

Qara başım qol bulıp,

Kürgän könem ni bulsın.

Qol qayğısı – ber qaçmaq,

Bi qayğısı – ber çapmaq!

Qara Tien alıpnıñ

Qulınnan adäm qaçmaq yuq.

Bu Yosınçı ğäwerne

Adäm zatı çapmaq yuq!

Başı isän ikändä

Bezgä irek tapmaq yuq!

Yätimnärgä – yar bulğan,

Qolçurağa – dus bulğan,

Atı yuqqa – at bulğan,

Çüllägängä – su bulğan,

Adaşqanğa – yul bulğan,

Yalğızğa – yasaq bulğan,

Cäyäwgä – tayaq bulğan,

Qarını açqanğa – tamaq bulğan

İdegäy ir bar ikän.

Anı qayan alayıq?

Qolçura qart anı äytkändä

Ul qırıq ir yıladı.

İdegäyne ayanıp,

Qolçura qart yänä äytte:

– Çäçeñ ayday kürengän,

Biteñ nurday tügelgän

Asıl yeget ikänseñ;

Bu ğäwerneñ yulına

Yul yañılıp kergänseñ,*

Küräse kilgän – kürep ülär,

Kürmägän – isän cilär;

İsän-aman ikänseñ,

İrekle baştan qol bulma,

Bezneñ köngä tarıma,

Yar ışıqtan üt! – dide.

Qolçura qart äytkändä

İdegäy yarğa inmäde,

Yar ışıqtan ütmäde,

Aşıqmí basıp, ir bulıp,

Yalğızına san bulıp,

Utawğa qarí yünälde.

Ul utaw da bu utaw,

Urtasında aq utaw –

Anı kürde İdegäy.

Çañğırağı kirteştän,*

Uwığı bar kömeştän,*

Busağasın burlatqan,

Kirägäsen sırlatqan

Utawğa kilde İdegäy.

Üz başınnan waz kiçep,

Çuar atınnan töşep,

Atınıñ başın kütärtep,

Tiräkkä tartıp bäyläde.

Şam qılıçın qulğa alıp,

Qara Tien alıpnıñ

Qaysınday ir ikänen

Üz küzem belän kürim dip,

Ülsäm dä alışıp ülim dip,

İşege açıq aq utaw –

Kilep bastı İdegäy.

Anda yatqan alıpnı

Kürä qaldı İdegäy.

Qara Tien alıpnıñ

Andí ide yatışı:

Tuñıp qaldı “brrıq…” itep,

İdegäydäy İdegäy.

Tawday yatıp işelgän,

Büksäse yarday büselgän,

Üze yaman kilbätle,

Qaynatqan timer sífatlı,

Küperdäy yata kükräge,

Buraday yata beläge,

Qolaqları qalqanday,

Qulları ber cobaday,*

Ayaqları maladay,*

Yözenä turı qarasañ,

Turı kilgän bäladäy;

Başı türdä yatır,

Ayağı işekkä citep artır…

Andí yatqan alıpnı

İdegäy kürep siskände.

Canı başına çäçräde,

“Äcälem şul”, – dip uyladı.

Yänä torıp ber baqsa,

Aq çıbıldıq aldında,

Kük çımıldıq awızında,*

Aq utawnıñ türendä,

Tutí qoştay taranğan,

Aqqoştayın yasanğan,

Sona qoştay sılanğan,

Yawlığın qía salıp,

Kürgänneñ isen alıp,

Xur qızıday utırğan

Sılunı kürde İdegäy.

Altın başlı çañ qubız

Qız qulında çıñlídır;

Qıl qubızın çıñğıtıp,

Yılí birep cırlídır:

– Atam buldı Şah Timer,

Üzem buldım Aqbeläk;

Aq beläkle qız buldım,

Aq belägem qayırılıp,

Ber ğäwergä qol buldım;

Ayağımda yoqlağan

Alıp baba Yosınçı,

Yosınçığa küñ buldım.

Anda äytte İdegäy:

– Atañ bulsa Şah Timer,

Üzeñ bulsañ Aqbeläk,

Aq beläkle qız bulsañ;

Aq belägeñ qayırılıp,

Ber ğäwergä qol bulsañ,

Şul babağa küñ bulsañ,

İsän-aman qotqarıp,

Ataña sine citkersäm,

Atañ miña ni birer?

Aqbeläk qız anda äytte:

– Sin alıpnı ütersäñ,

Mine isän qotqarıp,

Şah Timergä citkersäñ,

Atam siña at birer,

Atam siña tun birer,

Baytaldan baytal birer,

Baytaqtan baytaq birer.

Sine miña ir qılır,

Çirüenä baş qılır,

Ni sorasañ – ul birer!

Aqbeläk qız yänä äytte:

– Çäçeñ ayday kürengän,

Biteñ nurday tügelgän,

Asıl yeget ikänseñ;

Bu ğäwerneñ yulına

Yul yañılıp kergänseñ;

İsän-isän ikändä

İsän-aman kit! – dide.

Anda äytte İdegäy:

– Timgel çuar atım bar,

Şul atıma meniem,

Şayman taqqan sınım bar,

Şayman tağıp kiliem;

Kierelmäle cäyämne

Kierep-tartıp küriem;

Qarğa yonlı quzımnı*

Yawrın başaq uğımnı –

Anı da tartıp kiliem.

Sin alıpnıñ sul qulın

Kütärep alıp tota tora,

Ciz tüşlegen aça tor,

Kizäp ber atıp küriem!

İdegäy anı digändä,

Tim Çuarın mengändä,

Şayman tağıp kilgändä,

Kierelmäle cäyäsen

Kierep tartıp kergändä,

Qarğa yonlı quzın,

Yawrın başaq uğın –

Anı da tartıp kilgändä,

Aqbeläk qız ul ara

Alıpnıñ qulın kütärde,

Ciz tüşlege açıldı –

Aq başlı irneñ tüşe, dip,

Tap yöräkneñ öste dip,

Unike totam särpi uq*

Yörägen ütep alıpnıñ,

Astında yatqan qara taş,

Qara taşnı yarıp qadaldı.

Qara Tien uyandı,

Küperdäy yatqan kükräge

Ber qalqınıp qaradı,

Cibärmäde särpi uq.

Büksäsen tartıp alalmí,

Qanına batıp qaraldı.

– Hay! – dip anda hayqırıp,

Ayağın atıp ber tipte,

Altmış teräkle aq utaw,

Altmış cirdän qubarıp,

Altmış teräge şart sınıp,

Busağası ber qubıp,

Kieze köldäy tetelep,

Buyı-buydin sütelep,

Başınnan aşa aqtardı,

Utawı anda “dörs!” itte.

– Tup-tup basqan atıñnıñ

Tubığınnan totıp qarím! – dip,

Ber seltände Yosınçı.

Tubığı qulğa töşmäde,

Quyrap barğan tötendäy

Qoyrığı ozın çuar at –

Qoyrığı qulğa uraldı.

Yosınçı anı cibärmi

Totıp artqa tartqanda

Alıp ta alıp alalmí,

Al ayaqqa ber tordı,

Berqaya da baralmí,

Alıp ta alıp çuar at

Alıpnı tartıp almadı.

Küperdäy yatqan kükräge

Qara taştan qupmadı,

Uq suırılıp çıqmadı.

Qara Tien Yosınçı

Qanına batıp anı äytte:

– Kitmä, kitmä, İdegäy!

Kitä belep kitsäñ dä,

Belmi kitmä, İdegäy!

Öç yöz altmış yäş kürdem,

Meñ-meñ qazan aş kürdem,

İrgenä Qundan min töştem,*

Duğadan cäyä min böktem,

Arıştan bulğan uq attım;

Tömän törle xan kürdem,

Bersen xan dip belmädem;

Tömän törle xan kürdem,

Bersen küzgä elmädem.

Tuyğuca ulı Tuqtamış

Tuqış belän xan buldı,*

Anı bar dip belmädem;

Bırlas ulı Şah Timer

Şaymanı belän şah buldı,

Anıñ da qızın küzlädem,

Üzen bar dip belmädem.

Gürem qayda – belmädem,

Ülemem kemnän – belmädem;

Baqçıdan bağıp baqtırdım,

Falçıdan falım açtırdım,

Sınçıdan sınım sınattım,

Anda beldem bu eşne:

Mine ütergän ir bulsañ –

Ul sin ikän, İdegäy!

Kitmä, kitmä, İdegäy:

İke tuğan päri qız,

Apasınnan min tusam,

Señlesennän sin tuğan!

Min dä min dip masayma,

Sin dä tudıñ päridän,

Min dä tudım päridän –

Ağañnı atıp üterdeñ,

Belmi kitmä, İdegäy!

Ana söten tuya imsäñ

Bulır ideñ mirebän,*

Bawırıñ qatı yaraldıñ,

İlne belmi üterdeñ,

Belsäñ, ağañ min idem,

Yalğız qaldıñ, İdegäy!

Al iärgä sarılıp,

Anda äytte Aqbeläk:

– Yort batırı İdegäy!

Ayday yözle İdegäy!

Arıslanday kükräkle,

Yulbarıstay söyräkle,

Yortnı tañğa qaldırğan

Batır yeget İdegäy,

Qulım bulsın yastığıñ,

Altın çäçem – tüşägeñ,

Çeben canım saqlap qal –

Üz quynıña mine al!

Asıl yeget İdegäy,

Atam siña at birer,

Atam siña tun birer,

Sine miña ir qılır,

Çirüenä baş qılır,

Kitik, kitik, İdegäy!

İdegäyneñ çuar at

Ükerä birep omtıldı,

Yosınçınıñ qulınnan

Üzen tartıp ala almí,

Al ayaqqa ber tordı,

Berqaya da bara almí.

Ğırlí birde Yosınçı:

– Kitmä, kitmä, İdegäy!

Kitä belep kitsäñ dä,

Belmi kitmä, İdegäy!

Tuğanda qara tuğannı

Sabınlap yusañ ağarmas.

Tuğanda qíıq tuğannı

Tubıqqa salsañ turaymas;

Tuqtamıştan cik kürep,

Şah Timergä barsañ da,

Ul da siña turaymas!

Yortıñnı talap, qan eçep,

Toqımıñnı qol itep,

Yortıñ yorttan küçerep,

İleñne cirdän ayırıp,

Üz qulıñ belän qol itep,

Meñ xäylägä yul itär,

Ul da sindäy bula almas,

Anı da belep kit, İdegäy.

Qarğışım atqíuçtan oçlıdır,*

Qara taptan ütäder,

Sine qarğap nitiem?

Qarğamí aq kitiem;

İnanmasañ süzemä,

Ber bilgesen äytiem:

Sineñ balañ Noradın,

Hiç birmäsen moradın!

Balañ belän ızğışıp,

Uñ küzeñ çıqsın, İdegäy!

Qara Tien Yosınçı

Anı äytkändä can birde.

Canın quldan cibärsä dä,

Çuar atnıñ qoyrığın

Cibärmäde qulınnan.

İdegäy atın tipkändä

Timgel-timgel Tim Çuar

Anda alay omtıldı,

Anda bolay omtıldı,

Berqaya da baralmí,

Al ayaqqa ber tordı.

İdegäy anı kürgändä,

Suzılmalı şam qılıç,

Suırıp alıp qınınnan,

Kierelep artqa ber çaptı.

Çuar atnıñ qoyrığın

Anda çabıp özde dä

Içqınıp kitte qulınnan.

Qara Tien alıpnıñ

Ülgänen citep kürgändä,

Yar artına yäşerengän

Uncide ir citep kilgändä

Yosınçınıñ irläre:

Yasawıldan yasawıl,*

Totqawıldan totqawıl,*

İrawıldanş irawıl,*

Çağdawıldan çağdawıl,*

Bökäweldän bökäwel –*

Başına dönya tar buldı,

Atlanıp çülgä taraldı.

Tup-tup biä bäylägän

Qırıq quşçı – qırıq ir,

Qırığı berdän cíılıp,

İdegäygä yögende.

Qolçura qart anda äytte:

– Qara Timen Yosınçı –

İr qollağan ir ikän,

Andí irne üterdeñ;

Mondí qíın kürgändä,

Bezgä irek kiterdeñ!

Atı yuqqa – at bulğan,

Çüllägängä – su bulğan,

Adaşqanğa – yul bulğan,

İdegäy ir – sin ikän!

Yulıñda tuzan bulíıq,

Yul doğasın qılíıq:

Yuırtqanda yulıñ bulsın,

Yuldaşıñ Xozır bulsın;

Bälañ qaçıq bulsın,

Yulıñ açıq bulsın, –

Bezdän teläk ul bulsın! – dip,

Anda teläk birde qırıq ir.

Qırıq irdän teläk citep,

İdegäy anda ir buldı,

Yılqı-malğa pir buldı;

Qoyrığı kisek çuar at –

Yañadan qoyrıq üsmäde,

Üskäne dä çaq buldı,

Äle dä bulsa çuar at

İdegäyneñ çapqan bilgese –

Qoyrığı çontıq at buldı.

Anda qalıp İdegäy,

Qırıq atın cikterep,

Qırıq qolaçlı qıl arqan –

Qırıq ügez taqtırıp,

Qara Tien alıpnı

Kiezgä salıp tarttırıp,

Ağar sunıñ buyında

Gür qazıtıp kümderde.

Güre qorğan taw buldı.*

VII

İdegäyneñ Aqbeläk qız belän Aqsaq Timergä barğanı

Qırıq quşçı – qırıq ir,

Qırıq tolpar at menep

Şah Timergä yünälde.

Qırıq ir citep kilgäçten,

İñkäyep sälam birgäçten,

Şah Timergä anı äytte:

– Äy Şah Timer, söyençe!

Balta salsañ başı qayırılmas,

Bolğap qılıç çapsañ muyını birtelmäs,

Bähatırlar batırı,

Alpağıtlar alıbı

Qara Tien Yosınçı

İr qollağan ir bulsa,

Qızıñ bulğan Aqbeläk,

Aqbeläktäy arunı

Aq saraydan ayırıp,

Aq belägen qayırıp,

At östenä menderep,

Alsu yözen suldırıp,

Zurlıq belän alğan ul bulsa,*

Yalğızğa – yasaq bulğan,

Cäyäwgä – tayaq bulğan,

Atı yuqqa – at bulğan

İdegäy digän ir çığıp,

Qara Tien alıpnı

Ber atuda üterep,

Qızıñnı quldan qotqarıp,

Bezne qoldan qotqarıp,

Aqbeläktäy qızıñnı

Aylıq cirdän alıp kiler.

Ämir Bırlas Şah Timer

Aqbeläk kilä digändä

Aylıq yuldan qarşılap;

– İdegäy belän qızımnı,

Köngä, cilgä tigezmi

Qaşıma alıp kilieñ, – dip

Öç san ilçe cibärde.*

Ul däryä da bu däryä,

Bu däryädan Sır-Däryä,

Sır-Däryädan arı Sämärqand;

Öç ay un kön digändä

Citep kilde İdegäy.

Şah Timerdäy olı ir,

Utız bien uñğa alıp,

İlle bien sulğa alıp,

Därwazadan çığıp qarşı aldı.

İr östenä ir kürgän

Ämir Bırlas Şah Timer,

İdegäydäy ber irneñ

Kileşenä qaradı.

Timgel Çuar, Tim Çuar,

Tim Çuarı – astında,

Soltanatlı ay bürek

Börket qíaq başında,

Al qarawqa aq altın*

Kigän tunı östendä;

Uncide ire – qaşında;

Yawrını kiñ olpatlı,*

Suymırıqtay sımbatlı,*

Arbadan kiñ kükräge,

Arıslan yuan beläge.

Tim Çuarın uynatıp,

Aşıqmí mäydan buylatıp,

Şah Timergä kilgändä,

Qarşılap atın tuqtatıp,

İelep sälam birgändä,

Yandaş cirän at mengän,*

Ayday yöze balqığan,

Köndäy yöze salqığan,

Aqbeläk qız kilgändä,

Atınnan qıznı iñderep,

Qul oçınnan citäkläp,

Aqbeläkne İdegäy

Şah Timergä quldan birgändä,

Ämir Bırlas Şah Timer

İläkläp altın çäçterde,

Köräkläp kömeş çäçterde.

İdegäyne Şahtimer

Qorbağına çaqırttı,*

İke çırtan yaqtırdı,*

İdegäyne yögentep,

Arasınnan ütkärde.

Sırnay, körnay uynatıp,*

Çañ-çalğılar çaldırıp,*

Kün dawılbaz dıñqıtıp,

Dum-dumbaqlar ordırıp,

Tuy-tamaşa qıldırıp,

Qalasına yünälde.

Şah Timerneñ sansız qol –

Barın-yuğın cídırdı,

Tu biälär suydırdı,

Utız kön uyın qıldırdı,

Qırıq kön tuyın qıldırdı.

Qırıq berençe könendä

Ämir Bırlas Şah Timer

İdegäyne aldırıp,

Qaysınday ir ikänen soradı.

Anda äytte İdegäy:

– Encü däryäñ – kiñ däryä,

Bäncü däryäñ – say däryä.

Cayıqtan ütmi tar tübä,

Tat torınım yaw tübä;*

İdel belän Cayıqta,

Böktärgele Adırdan,*

Saraltın suqqan saraydan,

Äzgäri suqqan Bolğardan,*

Nuğaynıñ nurlı yortınnan

Çığıp kilä yatırmın.

Üz atamnı sorasañ,

Qotlıqía bi ide,

Tuqtamış xan çapqanda

Ul atamnan ayırıldım.

İdel eçe imin yort –

İdelemnän ayırıldım,

Üz ilemnän ayırıldım,

İr Noradın ulımnan,

Küz nurımnan ayırıldım.

İnde qabul kürmäsäñ,

Qaylardan qaya kitiem?

Arbaqaş bulıp su taşıp,*

Äwqätemne itiem.*

Anda äytte Şah Timer:

– Önändä bulğan olı xan;

Tat torınıñ yaw tübä,*

Olı xanğa baş imi,

Timüçigä baş igän;

Olı atañ Yılqıbayday

Tuqtamışqa baş imi,

Çın tarxanım sin bulıp,

Qorbım bulsañ ni bulğay?*

Minem öçen çabılğan

Qotlıqía ir ide,

Annan qalğan ber uğıl

Ul sin ikän, İdegäy,

Sindäy irne sanlamí,

Tuqtamıştay qaba xan*

Üze miña birgändä,

Üz yanımda qal, – dide. –

Xasiätle qara tun,*

Anı östeñä ki, – dide. –

Sin bulırsıñ bi, – dide. –

Daw bulğannı öz, – dide. –

Yaw bulğannı qır, – dide. –

Yosınçını üterep,

Aqbeläktäy qızımnı

Qotqarıp alğan sin ikän –

Anı da siña biriem,

Qabul itep al, – dide.

Anda torıp İdegäy,

Şah Timer ni birsä, anı aldı.

İdegäy anda bi buldı,

Şah Timer aña il buldı,

Ämma İdegäy üze kem?

Anısın belmäs ir buldı.

VIII

Tuqtamış xannıñ Noradınnı mäsxäräläp sörgäne

İdegäyneñ könen belgändä

Azamat ir Tuqtamış

Könnärdän ber kön äytte dir:

– Äzäldän doşman İdegäy –

Ul da minnän qaçtı, kür!

Tuğız irem bazalmí,

Äylänep kire qayttı, kür!

Sämärqandta utırğan

Ayağı çontıq Şah Timer

Yıldan yılğa yaw buldı,

Min dä aña yaw buldım.

Asılsızdan tuğan Timer bi

Sämärqandqa şah bulsa,

Unike yortqa baş bulsa,

Yänä min şah dip belmimen.

Yarlığım belän al nişanlıq tamğamnı*

Yänä ber aña birmimen.

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay –

Kiñäş birgän biem bar;

Möytännän tuğan Qıpçaq bi –

Andí batır irem bar;

Sansız tatar urdam bar,

Altın yığaç täxetem bar;

Şah Timer yänä daw bulsa,

Alışırğa därtem bar!

Äzäldän doşman İdegäy –

Ul da minnän kitkändä,

Sämärqandqa citkändä,

Asılsızdan tuğan Şah Timer

Şatlanıp qabul itkändä,

İdegäy belän yänä ber bulsa,

Yänä miña yaw bulsa,

Çıñğızdan bulğan zatıma

İkese ber tiñalmas.

İke yaman berekmäs,

Bereksä dä il almas,

İndege kön İdegäy

Şah Timergä bi ikän,

Anıñ da qalğan yalğızı –

Noradın digän uğlı bar,

Ul uğılın nitäyem?

Ul aranıñ eçendä

Üsä birde Noradın,

Büz uğlannar yanında

Yöri birde Noradın.

Toqımı Çıñğız uğlannar

Noradınnı kürgändä,

Buyların basıp buy üskän

İr bulasın belgändä,

Açuınnan ağarıp,

Könçelektän kügärep,

Yänikä xanäş süz saldı:

– Xanıbızdan baş tartıp,

Qazaq kitkän İdegäy –*

Anıñ ulı Noradın

Arabızda kön itä:

Xanäkägä qul sala,

Xan ıruın tiñ itä;

Könäkägä qul sala,

Qız-cuanğa mäyel itä;*

Tuqtamıştay zur xannan

Babamnıñ qonın alsam dip,

Atamnıñ üçen alsam dip,

Urınına xan bulsam dip,

Ütenep alıp ut yağıp,

Qan yörgäsen bäyge itär.*

Azamat ir Tuqtamış

Noradınnı çaqırttı,

Çaqırtıp alıp anı äytte:

– Bay balası bayğa oxşar,

Bi balası bigä oxşar,

Xan balası xanğa oxşar,

Balaban şoñqar qoşqa oxşar;*

İdegäy minnän baş tartıp

Şah Timergä kitkändä,

Annan qalğan Noradın –

Anıñ köne kemgä oxşar?

Anda äytte Noradın:

– Äy xaniäm, xaniäm!

Bay balası bayğa oxşar,

Bäylänmi üskän tayğa oxşar;

Bi balası bigä oxşar,

Biek-biek tawğa oxşar;

Xan balası xanğa oxşar,

Oyada şoñqar qoşqa oxşar;

Tuqtamış xan barında

Ciser xatın, yätim ul,*

Aqsaq, ğärip, yarlı, qol –

Alarnıñ köne kemgä oxşar?

Yortnı bozdı yort bieñ,

İlne bozdı il bieñ,

Bozğınlıqta qalğan il –

Anıñ köne kemgä oxşar?

Kiçäge kitkän atamnıñ

Mengäne – keşe atı ikän,

Sawğanı – keşe biäse,

Cikkäne – keşe döyäse.

Altı aylıq ağır yortıñnan

Urın tapmí, atamnıñ

Kiselep kitte cöyäse,*

Anıñ köne kemgä oxşar?

Äy xaniäm, xaniäm!

Mañlaydan aqqan açı tir

Tabanğa citsä toz bulır;

Qolaqqa töşkän suıq süz

Yöräkkä citsä boz bulır;

Ağaç başın cil borır,

Adäm başın süz borır;

Bar maqtansa – tabılır,

Yuq maqtansa – çabılır.

Bi bigä yalınır,

Bineñ küñele alınır,

Anıñ köne kemgä oxşar?

Könem siña töşkändä,

Minem könem kemgä oxşar?

Äy xaniäm, xaniäm!

Qol sağışın bi belmäs,

Bi sağışın xan belmäs,

Yarlı könen bay belmäs,

Yawnıñ seren yaw belmäs;

Aç qäderen tuq belmäs,

Sırxaw qäderen saw belmäs;

Im belmägän tel belmäs,

Tel belmägän il belmäs;

Zir qäderen ziräklär beler,*

İr qäderen irännär beler;

Küp yäşägän ni beler,

Küp qıdırğan ul beler!

Noradın alay digändä

Tuqtamıştay olı xan

İke utırdı, ber tordı;

Yanına alıp Canbaynı,

Anda kiñäş-uy qıldı:

– Qotlıqía bi ikän –

Anıñ başın çapqanda,

İdegäyne çabıp çabalmí,

Ber başıma bäla aldım;

Qoboğıl dip belgänem –

Ul İdegäy bulğanda,

Citep başın alím dip,

Üz başıma yaw aldım.

İdegäyneñ ir uğlı

İnde qaldı Noradın,

Noradınnan qurqamın.

Bügenneñ tañdağısı bar,

Tañdağınıñ qiämäte bar,

Ciser xatın, yätim ul,

Aqsaq, ğärip, yarlı, qol –

Şularnıñ ber şäre bar;*

Noradınğa qul salsam,

Şul şärennän qurqamın.

Şah Timerdäy yawım bar.

Ul yawımnan qurıqmímın:

İdegäy belän dawım bar,

Ul dawınnan qurqamın;

Balasın isän qaldırsam,

Bu dawınnan qurqamın.

Canbay anda monı äytte:

– Noradınğa qul salsañ,

İdegäy siña yaw bulır;

Noradın başın buş quysañ,

Üz başıña daw bulır.

Anıñ başın almağın,

Yortıñda da totmağın,

Ataña minnän kit, diep,

İsän-aman cit, diep,

Yabağa tayğa menderep,

Çül-dalağa ozatqıl;

Saw qalsa üzennän,

Saw qalmasa, sinnän qalmídır.

Canbay alay digändä

Azamat ir Tuqtamış

Unike bien çaqırttı:

– Altı aylıq yortımnı

Ber qälämnän ütkärgän

Diwan biem Baynazar;*

Tiñ qordaşım, qoş biem,

Quşağıñ altın Quşnazar,

Noradınday balanıñ

Kiemnären sez bireñ!

Alañğasar Alman bi,*

Aybaltalı Dörmän bi,

Noradınday balanıñ

Bar şaymanın sez bireñ!

Kinegesle Kärim bi,*

Uymawıttan Ümär bi,*

Noradınday balanıñ

Dirbiäsen sez bireñ!

Yanğuraday yort biem,

İltärästäy il biem,

Noradınday balanıñ

Menärenä atı yuq,

Qaçsa qotılıp kitärdäy,

Quğanda quıp citärdäy

Arğamaq saylap sez bireñ!

Äytkänemne tiz bireñ!

Xan diwanı Baynazar,

Xan qoş bie Quşnazar,

Yağası yarqa yamaw tun,*

Qolağı yuq qolaqçın

Noradınğa apkilde.

Alanğasar Alman bi,

Aybaltalı Dörmän bi

Qınabı yuq ber qılıç,

Sabı çıqqan ber çuqmar

Noradınğa apkilde.

Kinegesle Kärim bi,

Uymawıttan Ümär bi,

Kinder ayıl, baw qamçı,

Qoyışqanı yükä cep,*

Özäñgesez ber iär

Noradınğa apkilde.

Yanğuraday yort bie,

İltärästäy il bie,

Yükäle nuqta qulğa alıp,

Öyer atnı örketep,

Yamanına küz saldı.

Qabaqtay eçe örelgän,

Tayaqtay muyını suzılğan,

Tigänäk sarğan yalları

Qoçaq-qoçaq tuzğığan,

Ayaqları ayırılğan,

Toyaqları mayırılğan,*

Öyer atqa iärä almí

Bara torğan yabağa –

Aña nuqta kiderde.

Yanğurası citäkläp,

İltäräse etäkläp,

Xan qaşına apkilde.

Tuqtamış xan anda äytte:

– Hay Noradın, Noradın,

Alla birsen moradıñ!

Atañ ikän İdegäy;

Başlı urdamnan baş tartıp,

Başıñ alıp kitkändä

Başıñ isän qaldırdım;

Menäreñä at birdem,

Kiäreñä tun birdem,

Barır yulıñ buş quydım;

Atıñ arıq, üzeñ yäş,

Yıraq yortqa ciläseñ,

Ataña barıp citkändä

Bezdän sälam diärseñ!

Anda atqa mengändä

Uñnan-suldan “hay” salıp,

Xan yanında yalçılar

Yabağa taynı orğanda

Quzğalıp kitte Noradın,

Çığıp kitte qaladan.

Tibengesen ber tibep,

Sawrığa qamçı orğanda

Alıp qaçtı yabağa.

Öç kön ütkän arada,

Dürtençe kön bulğanda –

İdegäy mengän Tim Çuarnıñ

Toqımı ikän bu Sarala!

IX

Noradınnıñ atasına kilgäne,

İdegäyneñ Aqsaq Timer belän berlektä

Tuqtamış xan östenä yörgäne

Bu däryä da ul däryä,

Ul däryädan Sır-Däryä;

Saralatın yözderep

Sır-Däryänı çıqqanda,

Atnıñ yalı yatqanda,

Qabaqları qatqanda,

Atqa salğan aq başlı iär

Aq kübekkä batqanda,

Ay da un kön digändä

Sämärqandtay şähärgä

Citep kilde Noradın.

Şah Timerdäy ämirneñ

Biektän suqqan qalası

Bizäkläp suqqan qapuğı*

Monarlanıp kürende.*

Qapuda torğan totqawıl,

Totqawıllar belän söyläşep,

Ütep kerde Noradın.

İdegäyneñ aq saray –

Citep kilde Noradın.

Azamat ir İdegäy

Noradınnı kürgändä:

– Noradın uğlım, sinme? – dip,

Atılıp kilep aldına,

Küzlärennän übep uğlınıñ,

Mañlayınnan iskäp söygändä:

– Yalğızdan yalğız kiläseñ,

Yörgän yulıñ amanmı?

Altay yazlar amanmı?*

Zamandaşım, tiñdäşem,

Tiñ qorbılar amanmı?– *

Anı da sorap İdegäy,

Xäl-äxwälen belgändä,

Anda äytte Noradın:

– İdel belän Cayıqtan,

Saray belän Bolğardan,

Noranıñ qara qomınnan,

Uyıl belän Qíıldan,

Qarğalı, Eläk buyınnan,

Tatarnıñ tulı yortınnan

Siña kildem, atayım!

Aytulıday anamnan,

Qomkänt digän qaladan,

Sine belgän ileñnän,

Sarı tawnı cäylägän

Käkre qubız, ay möyez,

Kitmän qoyrıq quyıñnan,

Mañ-man basqan, mañ basqan,*

Dürt ayağın tiñ basqan,

Örkäçlären may basqan,

Qabırğa ozın, qarını kiñ

Qaranar digän döyäñnän

Söyençe äytep kilämen.

Anda äytte İdegäy:

– İdel digän irneñnän,

İlemne kürgän küzeñnän,

Uyıl digän awızıñnan,

Tatarnı äytkän teleñnän

Sarı taw digän süzeñnän

Mindäy atañ äylänsen.*

Azamat ir İdegäy

Xäl soraşıp belgändä,

Noradınnıñ at-tunın,

Bar şaymanın kürgändä

Tuqtamışnıñ niäte

Ni bulğanın añladı.

Noradınğa öy birde,

Üz qulınnan sí birde.

Menärenä at birde,

Uyınnan uyın qıldırıp,

Noradınğa yal birde.

Aylar-könnär ütkäçten,

Noradınnı çaqırtıp,

– Ğäzizem, söylä, – digändä,

İr Noradın anı äytte:

– At sörenmi cir tanımas,

İr sörenmi il tanımas,

İdeldäy ilem barında

Şah Timer ile tartmídır,

Hiç küñelemä yaqmídır,

Tañı tañ bulıp atmídır,

Suı su bulıp aqmídır.

Anda äytte İdegäy:

– Äy Noradın, Noradın,

Nider sineñ moradıñ?

– Äytsäm äytim moradım:

At ta tuyğan cirenä,

İr dä tuğan cirenä;

Kendek qanım tamğan cir –

Kömeş sulı İdel bulğanda,

Sine dä quğan Tuqtamış,

Mine dä quğan Tuqtamış;

Babamnıñ başın çaptırğan

Äzäldän yaw Tuqtamış;

Tuqtamışta kigem bar,*

Kik alğanda kinä yuq,

Üç alğanda üpkä yuq;

İ ğäzizem, i atam,

Qayırılıp atnı tartayıq,

Ana İdelgä qaytayıq,

İdel bağında yatayıq.

Ul Tuqtamış xan ikän,

Uq-sadaq bildä bulğanda

Uğıbıznı anda atayıq,

Ata-ata yatayıq!

Anda äytte İdegäy:

– Äy Noradın, Noradın,

Sağınsam da ilemne,

Sanlasam da sanımnı,

Tuqtamıştay ber xannı

Xan itep belgän ul ilgä

Yänä ber kire qaytmímın.

İlemä ul xan bulğanda

İl küñelemne tartmídır,

Suı su bulıp aqmídır.

Anda äytte Noradın:

– Äy ğäzizem, äy atam,

Saray belän Bolğarnıñ,

İdeldäge ileñneñ

Xalqı xannan örkä inde,

Tatarıñ belän nuğayıñ

Xanğa qarşı quptı inde,

İdegäy bezgä qaytsın dip,

Söt belän yuğan qılıçın

Qan belän yänä yusın dip,

Bolğärinıñ Boday bi

Artımnan qua citep äytte inde.

Äy ğäzizem, äy atam,

Qayırılıp atnı tartayıq,

İdel çığıp yatayıq!

Uq-sadaq bildä bulğanda,

İl-xalıq bergä bulğanda,

Uğıbıznı anda atayıq,

Ata-ata yatayıq!

Anda äytte İdegäy:

– Ğäzizem, asıl ikänseñ,

Ras söylärseñ, mırza ulım.

Saray belän Bolğarnıñ,

Çulman belän Noqratnıñ

Xalqı xannan örekkändä,

Örkep mine kötkändä

Bez dä anda bulayıq;

İl süzen totqan – ir bulır,

İl süzen qabul qılayıq!

Anda kilep İdegäy

Şah Timergä süz saldı:

– Atam Qotlıqía bi ikän –

Anı suyğan Tuqtamış,

Yortım yorttan küçerep,

Anı quğan Tuqtamış;

İdel belän Cayıqtan,

Böktergele Adırdan,*

Saraltın suqqan Saraydan,

Äzgäri suqqan Bolğardan,

Tatarnıñ tulı yortınnan

Mine quğan Tuqtamış;

İndegeneñ könendä

Noradın uğlım bulğanda,

Anı da ildän quğanda,

Çulman belän Noqratnıñ

Xalqı xannan örekkändä,

Örkep mine kötkändä,

İleñdä artıq qalalmam,

Röxsät boyır, äy ämir,

İdelgä kire qaytayım,

Xalqım cíıp alayım,

Tuqtamışnıñ östenä

Tup tuplap uq barayım,*

Uğımnı anda atayım,

Ata birep yatayım.

Ämir Bırlas Şah Timer

İdegäygä anı äytte:

– Ras äyterseñ, İdegäy bi.

Atañ Qotlıqía bi ide,

Anı da suyğan Tuqtamış;

Yortıñ yorttan küçerep,

Sine dä quğan Tuqtamış;

Noradın uğlıñ bulğanda,

Anı da quğan Tuqtamış;

Sır-Däryänıñ sırtınnan

Sämärqandtay qalama

Basa kilgän Tuqtamış;

Minem quldan tay alıp,

Atqa mengäç mas bulğan,*

Minem quldan nan cíıp,*

Taqqa mengäç mas bulğan*

Tuyğuca ulı Tuqtamış

Äzäldän siña yaw ikän,

Äzäldän miña yaw buldı,

Qayta çapsam kön kilde.

Sindäy irem barında

Ul kön miña ber kilde.

Şul Tuqtamış östenä

Qırğın cíıp barayım,

Äzäldän kilgän kigemne*

Tuqtamıştan alayım.

Anı äytte Şah Timer

Sırlatıp xat yazdırdı.

Yırağına xat yullap,

Yaqınına at yullap,

Çirüen cíıp aldırdı.

Uñ qulında – ir Qaplan,*

Mañlay başı – İdegäy, –

Qırğın yulğa yünälde.

Bolarıp yatqan küllärneñ

Balığın aldı dulatıp,

Sılanıp yatqan sularnıñ

Suların eçte bolğatıp;

Kügärep üskän küksawıl –*

Küksawılnı qıdırıp,

Qılarıp üskän qaw qılğan –

Qaw qılğannı qıdırıp,

Kilä birde yaw qırğın.

Aldı kilep qunğan cirgä

Artı kilep quna birde,

İrawıllar eçkän sudan

Sorğawıllar qana birde.

Qara qorttay qímıldap,

Sarançaday şuıldap,

Bar şaymanı şıñğırap,

Bärep yığıp awdarıp,

Qırğın qırıp bara birde.

Çüllägängä su bulıp,

Adaşqanğa yul bulıp,

Arığan yulda qaldırmí,

Aqsaq atnı mayırmí,

Sansız çirü, qara yaw –

Qolawız bulıp yul başlap,*

İdegäy anı apkilde.

Encü däryä – kiñ däryä,

Bäncü däryä – say däryä,

Annan arı Aqtübä,

Annan arı tar Cayıq,

Mäkergä osta Şah Timer

Anda kilep tuqtadı.

Çüldän kilgän çirüe

Cayıqtan kilep su eçte –

Cayıq qaytıp ber töşte.

Quışın qorıp qunışlap,

Qırğın anda mäl taptı.*

Cayıqtan aşu Aqtübä,

Aqtübägä mengändä,

İdel-yortnı kürgändä,

Tufrağın übep yarsulap,

İdegäy anda tulğadı:

– İ İdel-yort, İdel-yort,

İdel eçe imin yort,

Atam kiäw bulğan yort –

İelep täzem qılğan yort*

Anam kilen bulğan yort –

İelep sälam äytkän yort;

Kendegemne kiskän yort,

Kerem-qoñım yuğan yort;

Biä sawğan sötle yort,

Qımız eçkän qotlı yort;

İdel-Cayıq arası

Yılqı belän tulğan yort,

Qazan-Bolğar arası

Qala belän tulğan yort;

Aşlı belän İbrahim

Aşlıq belän tulğan yort,

Ata-babam totqan yort,

Qotlı bulsın tuğan yort!

Aydan yaqtı närsä yuq

Qara bolıt basmasa,

Adäm ğäribä şul bulır –

Qaytıp ilen tapmasa!

Min baramın, baramın,

Üz ilemne alamın;

Ağaçı aybar kürengän,*

Malları suğa ielgän,

Yafraqları qalqanday,

Botağı kömeş alqaday,

Alması bar yöräktäy,

Baltırğanı beläktäy,

Sin tügelme tuğan yort,

Aç tamağım tuyğan yort?

Qotlı bulsın tuğan yort!

Utıra idek caylaşıp,

Kük tuğayğa biä bäyläşep,

Qolın tayday uynaşıp,

İäläşep utırıp,

İdeldän saba tutırıp,

Tiñ-qordaşqa quşılıp,

Monda qımız eçkän bez idek.

Yafraqlarıñ sarğäip,

Kük tuğayıñ qaralıp,

Xan Tuqtamış qulında

Sin ni buldıñ, tuğan yort?

Sindäy ildän ayırılğan

Min ni buldım, tuğan yort?

Oç-albatı ölkän su*

Unike yortnı suğarğan,

Suı tämen salmağan,

Eçmägän can qalmağan

İdel belän Cayığım,

Çulman belän Noqratım,

Sindäy yortım bulğanda

Sine minnän ayırğan,

Mine sinnän ayırğan,

Bay yortımnı qol itkän,

Tuq yortımnı aç itkän

Tuqtamışnı çabím dip,

Üz yortımnı alím dip,

Siña kildem, tuğan yort!

İdegäy kilä yatqanda,

Yabırılıp kilgän yaw qırğın

Cayıqqa yatıp yal tapqanda

Tuqtamıştay olı xan

Sarayında yatıp töş kürde.

Uyanıp uylar baqqanda

Yuranıp yuraw tapmadı.

Töş yurawçı qart xuca

Sarayında bar ikän,

Anı çaqırıp aldırıp,

Tuqtamış xan aña äytte:

– Äy yurawçı, yurawçı,

Min bu kiçä töş kürdem:

Aldımda barğan büz quyan,

Büz quyannı qaçırdım.

İdelneñ buyı Aşlı su,

Aşlı suğa at saldım,

Aqbüz atım batırdım.

Ber çaq annan qotıldım,

Öygä qayttım – tuy birdem,

Tulay yortnı cínadım.

Altın längäz eçendä*

Oça belän tüş iten

Min tabınğa çığardım.

Ul digändä, bu digäy:

Qíılıp töşep aq qíğır,*

Oça belän tüş iten

Qağıp aldı qulımnan.

İşek aldım baytiräk,

Baytirägem yığıldı,

Tuqsan ikän yafrağı –

Tuqsanı da qoyıldı.

Bawlı torğan qara qoş

Örkep oçtı awağa.

Dalbay alıp çaqırdım,*

Äylänep qoşım qaytmadı,

Awalap kitep yuq buldı –

Ul ni bulır, äy xucam?

Töş yurawçı qart äytte:

– Qawğalı kül, Qu külne*

Qusız bulır dipme ideñ?

Çağalalı Çalqar kül*

Çañsız bulır dipme ideñ?*

İdegäy isän ikändä

Cuncığalı başıñnı*

Dawsız bulır dipme ideñ?

Ul – küräseñ bulmasın!

Aldıñnan qaçqan büz quyan,

Büz quyannı qaçırsañ,

Çıñğızdan qalğan däwläteñ –

Ul kitäre bulmasın.

İdelneñ buyı Aşlı su,

Tonıq bulsa – ul qayğı.

Aqbüz atıñ batırsañ,

Atıñnı totqan balçığı –

Tatarnıñ qanı bulmasın.

Töşeñdä birgän olı tuy –

Öneñdä ğawğa bulmasın.

Oça digän – Xanäkä,

Tüş ite digän – Könäkä,

Qíılıp töşkän büz qíğır –

Kilä citkän İdegäy:

İke ber tiñ qızıñnı

Tigen ulca qılmasın.

Ayí torğan canım yuq,

Äytsäm yänä äytäyem:

Baytirägeñ yığılsa,

Ul baytiräk – sin üzeñ,

Tuqsan yafraq digäneñ –

Tuqsan başlı urdañnıñ

Tuqsan tuı bulmasın.*

Örkep oçqan qara qoş –

Ber çebendäy canığız,

Ul çığarğa bulmasın!

Tuqtamıştay olı xan

Töş yurawçı yuraw birgändä

Töse kitte, aq buldı,

Aq bulğan soñ anı äytte:

– Sin – İdegäyneñ ire ikän,

Anıñ ostaz pire ikän,

Üle büreneñ başı belän

Tere atañnı qurqıtma,

Toqımıñnı orası!

Anı äytep Tuqtamış,

Cälladların çaqırtıp,

Yurawçını tottırıp,

Tar zindanğa yaptırdı.

İdegäy kilde digändä

İdel-yorttan qot kitte.

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay

Kiñäşen birep kilgändä

Tuqtamışqa anı äytte:

– İdegäy andí ir ide –

Üzennän ber yäş olığa:

“Bez torayıq, ğäzizem,

Sez belersez”, – dir ide;

Üzennän ber yäş keçegä:

“Sin tora tor, ğäzizem,

Bez belerbez” – dir ide.

İdegäyneñ ostazı

Pir Ğälätdin ir ide;

Pirdän uzıp eş qılmas,

Piren aña künderik,

Cayıqqa kilep yatqanda

Yawın kire dünderik,

Ul totqarlap torğanda

Urda qorıp toríıq!

Azamat ir Tuqtamış,

Bu kiñäşne xup kürep,

Pir Ğälätdin ostazın

Cayıqta yatqan İdegäygä

İlçe qılıp cibärde.

Mulladan mulla iärtep

Pir Ğälätdin kilgändä

İdegäy bi sälamläp,

Qulınnan übep qarşı aldı.

Quy simezen suydırıp,

Tuğız törle aş birep,

Xezmätendä qol buldı.

Axşam yattı, tañ attı,

Tañ ağarıp atqanda,

Kön qızarıp çıqqanda,

Mullalarıñ iärtep,

Pir Ğälätdin qupqanda

İdegäy aña yögende:

– Bez toríıq, ğäzizem,

Sez söylägez, – diä tordı.

Pir Ğälätdin anda äytte:

– Äy balam, äy balam,

İläştermäk ilçedän,*

Yawlaştırmaq yawçıdan;

Tuqsan başlı urdanıñ,

İl eçendä mullanıñ

Räsül näsele Säyetneñ,

Tuqtamıştay patşanıñ

Ni yazığı bar bulsa,

Teläp kildem, äy balam!

Qayırılıp atıñ tart, balam,

Bu säfärdän qayt, balam;

Bu säfärdän qaytmasañ,

Äwwälgedäy il bulıp,

Tuqtamışqa bi bulıp,

Aq sarayğa qayt, balam!

Anda äytte İdegäy:

– “İläştermäk ilçedän,

Yawlaştırmaq yawçıdan”,

Yaxşı äytteñ, ostazım!

Yortım yorttan küçerep,

Qotlıqía atamnı

Çüñ bükängä çükterep

Tuqtamış xan çapqanda,

Pirem, anda qayda ideñ?

Altı uğıllı Cantimer –

Ul da sindäy pir ide.

Atamnı yolıp ul tordı,

Mine yolıp ul tordı,

Menä ul qart pir ide.

Min biläwdä yatqanda,

Tuqtamış mine çapqanda,

Cantimer salıp üz uğlın,

Tuqtamış anı çapqanda,

Gönahsız sabí balanıñ

Bişektä qanı aqqanda,

Pirem, anda qayda ideñ?

İdel belän Cayıqtan,

Tatarnıñ tulı yortınnan,

Baytaq quğan ciremnän

Tuqtamış xan mine quğanda,

Pirem, anda qayda ideñ?

Gönahsız ulım Noradın –

Yabağa tayğa mengezep,

Yamaw tunnar kigezep,

Tuqtamıştay olı xan,

Anı da çülgä quğanda,

Pirem, anda qayda ideñ?

Tuqtamış xannıñ könendä

Ciser xatın, yätim ul,*

Aqsaq, ğärip, zarlı, qol –

Alarnıñ salğan ber ahı

Kük belän cirne totqanda,

Pirem, anda qayda ideñ?

“İläştermäk ilçedän…”

İläşer kön bulğanda,

Pirem, anda qayda ideñ?

“Yawlaştırmaq yawçıdan…”

Yawlaşır kön bulğanda

Tuqtamıştay xanıñnıñ

Yazığı bügen yolınmas,

Telägeñ bügen birelmäs,

Qayırılıp atıñ tart, priem,

Bu säfärdän qayt, pirem!

Anı äytep İdegäy

Ostazın kire cibärde.

Tora kilep urınınnan

Şah Timergä anı äytte:

– İdel belän Cayıqtan,

Noqrat belän Çulmannan,

Äzgäri suqqan Bolğardan,

Böktärgele Adırdan,

Noranıñ qara qomınnan,

Uyıl belän Qíıldan

Xalığım qubıp kilgändä

Qarşı barıp alayım;

Sin quzğalıp çapqanda,

Tuqtamışnı basqanda

Min dä ber suğıp bağayım,

Bağımnı sınap qarayım,*

Röxsät birgel, äy ämir!

Anı äytep İdegäy,

Uğlın alıp uñına,

Qırıq iren alıp sulına,

Töngä qarí yünälde.*

X

Aqsaq Timerneñ Tuqtamış xan belän

orış başlap xur bulğanı

Pir Ğälätdin qaytqanda,

İdegäyneñ cawabın

Tuqtamışqa äytkändä,

Tuqtamıştay olı xan

Urdasına yar saldı.

Ul da atlandı qaladan,

Bu da atlandı qaladan,

Tuğız batır ağası

Möytännän tuğan Qıpçaq bi,

İsäntäy ulı Xodaybirde bi,

Qara Quca Arğın bi,

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Yanğuraday yort bie,

İltärästäy il bie,

Alañğasar Alman bi,

Aybaltalı Dörmän bi,

Baynazarday diwan bi,

Kinegesle Kärim bi,

Uymawıttan Ümär bi,

Tarlawıqtan Tömän bi,

Meñ başınnan yöz başı,

Yöz başınnan un başı,

İrawıldan irawıl,

Sorğawıldan sorğawıl,

Yasawıldan yasawıl –

Bar da atlandı qaladan.

Alpan-tilpän atlağan

Zatı Çıñğız ni ir bar –*

Bar da atlandı saraydan.

At mengän dä qalmadı,

Tay mengän dä qalmadı,

Quñaltaq kiep kün itek,*

Caydaq mengän sıbaynıñ,

Cäyäwläp töşkän yawırnıñ*

İsäbe-sanı bulmadı.

Çıñğızdan kilgän qara tu –

Qara tunı kütärtep,

Çirüen äydäp atlanıp,

Qara tup söyräp, “görs” itep,

Azamat ir Tuqtamış

Qaladan çığıp tuqtadı.

Ämir Bırlas Şah Timer

Tuqtamışnıñ xälen kürgändä

Xäylägä talıp uy qıldı,

Uy qılğanda bu dide:

– İdegäy torıp kitte inde;

İlennän qayta kilgänçe

Min dä anı kötmäyem,

Eşemne kürep qalíım;

Tuqtamıştay tuqal xan*

İdeldän qubıp kilgändä

Cayıqtan qubıp baríım.

Kizägemne birgänçe,*

Kizänep suğıp qalíım,

Yort-qaznasın alíım…

İdegäy qaytıp kilgändä

Anı urtaqçı itmäyem,

Anıñ da İdel yortına

Min baş bulıp alayım!

Anı äytep Şah Timer,

Alamanın torğızdı.*

Uñ qul bie İr Qaplan,

Anı uñnan torğızıp,

Sul qul bie Qíğırçıq,

Anı suldan torğızıp,

Aldına fillär tezderep,

Teşe qayrawlı aq filne

Töşär yulğa quydırıp,

Östenä çatır qordırıp,

Eçenä üzen qundırıp,

Cayıqtan alıp İdelgä

Yaq qırğının torğızıp,

Ul da kilep tuqtadı.

İke çirü qara yaw

İke yaqtan ber kilep,

Qılday mäydan tartıldı.

Berawıq mäydan tın buldı.

Şah Timerdän ber batır –

Uñ qul bie İr Qaplan,

Kigäne kömeş aq sawıt,*

Kön yarıqtay balk itep,*

Tuğız batman, tuğız teş

Tuñ çuqmarın qulğa elep,

At sikertep urtağa,

Mäydan totıp tuqtadı.

Tuqtamış xan yağınnan

Qarağay buyı at menep,

Meñ çükeçle timer tun –

Bigen bikkä tarttırıp,

Kügän salıp qaptırıp,

Siksän söyäm söñgene

Seltämästän qulğa alıp,

Möytännän tuğan Qıpçaq bi

Çığa quydı “görs” itep!

Qarşığa kilep ber tordı,

Qarağay buyı söñgesen

İr Qaplanğa ber ordı;

Orğanı kär itmäde,*

Siksän söyäm söñgese*

Aq sawıttan ütmäde,

Ütep tängä citmäde.

Awan ikän İr Qaplan:*

Qarmaq bulıp qayışıp,*

Ciz barmağı mayışıp,*

Qıpçaq bigä yılışıp,

Tuñ çuqmarın ber ordı.

Siksän söyäm söñgene

Sındırıp kükkä qírattı.

Meñ çükeçle timer tun

Çuqmar töşep “şañk” itte.

Tuğız batman, tuğız teş

Tuğız cirdän batqanda

At sawrısı selkenep,

San söyägen tartqanda

Selkenmäde Qıpçaq bi.

Citep kilep İr Qaplan

Ciz yaqasın ber tottı,

Ciz elmägen ber tarttı.

Qarağay buyı qola atı

Ayıldayın ayqaldı,

Buradayın çayqaldı,*

Buralıp utırıp atına,

Çayqalmadı Qıpçaq bi.

Utıra birep arsayıp,*

Qalqanı qulda qalqayıp,

İr Qaplanğa ber citep,

İñsäsennän ber tottı.

Qaq söyägen qayırıp,

Quyday itep mayırıp,*

İr Qaplannı öyerep,

Tuqtamış xan qaşına

Sawğatqa alıp kiterde.*

Anda äytte Qıpçaq bi:

– Yortım İdel-yort ikän,

Üzem Qıpçaq bi ikän,

Yortım yawdan çaptırmam,

Şah Timergä baş ormam!

Batırı bulsa İr Qaplan,

Baqırtıp yığıp artınnan,

Başı belän kiterdem,

Färman sineñ, xaniäm!

Azamat ir Tuqtamış

Anda torıp anı äytte:

– Salqın qazan, suıq su,

İr yöräge basılsın –

Suırıp alıp yörägen,

Suıq suğa basa bir;

Üpkäse qalqıp üsmäsen,

Östenä taş sala bir!

İr Qaplannı üterep,

Qarağay buyı at menep,

Siksän söyäm söñgene

Seltämästän qulğa alıp,

Möytännän tuğan Qıpçaq bi

Yänä çıqtı “görs” itep.

İrtädän totqan mäydanın

Kiçkä şayın birmäde.

Unike söñge sındırdı,

Unaltı balta qíırdı.

İr Qaplannan küp östen

Utız tuğız pälwannı

Qaysın alıp iñsädän,

Qaysın alıp yaqadan,

Baqırtıp yığıp atınnan,

Başı belän kütärep,

Tuqtamış xan qaşına

İltä birde sawğatqa.

Teşe qayrawlı aq fildä

Töşmäyençä utırğan

Şah Timerdäy ämirneñ

Başına dönya tar buldı,

Kürä-kürä qur buldı,*

İke küze qan buldı.

Xäyran cirgä dan itep,

Xan urdası qordırıp,

Azamat ir Tuqtamış

Al-qarşında torğanda,

Unbiş çura artalmas,*

Unike atan tartalmas,

Çıñğızdan qalğan qara tu –

Anı uñnan bastırıp,

Salqın qazan, suıq su –

Anı suldan astırıp,

Dumbaq salıp orğanda,

Utız tuğız pälwannı

Ber Qıpçaq bi qırğanda,

Tustağanday tulı küz –

Tuqtamıştay Çıñğız zat

Qalqaya birep kölgändä,

Kizäk kötkän irläre

Kizänmiçük torğanda,

Ämir Bırlas Şah Timer

İrenen teşläp kük buldı:

– Tuqtamışnıñ ber ire

Qırıq iremä tiñ ikän,

Qaq başımnı kük ordı,

Tufrağım tartqan cir ikän,

Ni şomlığım buldı? – dip,

İmanın äytep utırdı.

Utırğanı şul tösle –

Ber utırdı, ber tordı.

Kön qızarıp batqanda,

Ay ağarıp çıqqanda,

Ämir Bırlas Şah Timer

Qaytıp qundı qunışqa.

Qunıp tägäm qapmadı,

Uñına torıp äylände,

Sulına torıp äylände,

Başınnan uyı kitmäde.

Ber dä yoqı tatmadı.

Tañ ağarıp atqanda,

Kön kügärep çıqqanda

Şähre Saray astında,

Aydalanıñ başında,

Sansız tatar, qara yaw;

Xan urdası qorılıp,

Qılday mäydan tartılıp,

Un meñ qazan aş salıp,

Un meñ töten ut yağıp,

Hay-hu tağın başlandı.

Unbiş çura artalmas,

Unike atan tartalmas

Çıñğızdan qalğan qara tu –

Anı uñnan bastırıp,

Salqın qazan, suıq su –

Anı suldan astırıp,

Altın başlı çañ qubız,

Saz-sornayın çıñğıtıp,

Kün dawılbaz töyderep,

Dum dumbağın ordırıp,

Zatı Çıñğız Tuqtamış

Anda täxet qordırıp,

Qalqaya birep utırdı.

Ämir Bırlas Şah Timer

Aq filenä mengändä,

Qırğın yawın torğızıp,

Qarşıdan torıp kilgändä,

Küñele üskän Qıpçaq bi

Qarağay buyı at menep,

Tağın kilep mäydanğa

Çığa quydı “görs” itep!

Ämir Bırlas Şah Timer:

– Mäydanım totqan kem qaldı? – dip,

Uñına torıp ber baqtı,

Sulına torıp ber baqtı,

Yöze sünep qaralğan

Alamanın kürgändä,

Qaltırap iman uqığan

Mullaların kürgändä

Eçe yanıp ut buldı,

Tışı qatıp boz buldı.

Anda torıp monı äytte:

– Sämärqandtay şähärgä

Sırlap mäçet saldırdım;

Boxaraday şähärgä

Burlap mäçet saldırdım;

Citmeş xannı üterdem,

Citmeş yortnı yandırdım,

Citmeş citep kilgändä

Yawırdan yawırım qalmadı,

Yaw başlar irem qalmadı;

Yörägenä símağan

Saf azamat batır irlärem –

Salqın qazan eçendä,

Yöräge sudan şeşende.

Tuqtamış çapsa, kem qaldı?

Ni şomlıqqa tarıdım? –

Anı äytep Şah Timer,

Kümerdäy qara kiselde.

XI

İdegäyneñ Tuqtamış xan urdası belän orışqanı

Ul digänçe bu buldı:

Qara bolıt yaqınlap,

Kön urınına tön buldı.

Börkelep çıqqan tuzannan

Cir belän kük ber buldı.

Yäşene-utı yaltırap,

Täñredän ut kilde dip,

Kük yarıldı, cir awdı,

Ber fälaqät inde dip,*

Xannar qatıp torğanda,

Yawlar posıp torğanda,

Anda tuzan açılıp,

İlle törle tu belän,

İlle meñlek yaw belän

Citep kilde İdegäy.

Uncide ire qaşında,

Qırıq ire artında,

Çuar atın uynatıp,

Aşıqmí mäydan buylatıp

Ütep kerde İdegäy.

Tuqtamıştay zar xannar,

Tuq boğaday tarxannar,*

Zatı Çıñğız soltannar,

Atanıñ bulğan balası,

Ağanıñ bulğan enese

İdegäydäy ber irneñ

Yöreşenä qaradı.

Timgel Çuar, Tim Çuar,

Tim Çuarı – astında,

Soltanatlı ay bürek

Börket qíaq başında,

Al qarawqa aq altın*

Kigän tunı östendä;

Yawrını kiñ alpatlı,*

Suymırıqtay sımbatlı,*

Arbadan kiñ kükräge,

Arıslan yuan beläge;

Aşıqmí yörep atlatıp,

Qıpçaq bigä kilgändä,

Ozaqtan sälam birgändä

Qıpçaq bine İdegäyneñ

Öräge basıp, ağarıp,

Buını betep, taralıp,

Tını betep, qaralıp,

Berawıq önsez torğaçtın:

– Bügen qasta buldım! – dip,

Baqırıp qaçtı daladan.

Yalğızı totıp ber mäydan,

Yaw batırı İdegäy

Suzılmalı qılıçın

Qarmap alıp sabınnan,

Suırıp alıp qabınnan,

Oran salıp ayqadı.

Kük qapuğı açılıp,

Küz qamaşıp qalğanday

Dala yöze balk itte.

Çuar atın ber tipte,

Tibengedän tir çıqtı;

Qarşıda torğan qara yaw

Tuqsan başlı urdanıñ

Qarşınnan kilep aqırıp,

Mañlayına ber suqtı,

Tañlayınnan ut çıqtı.*

Andí itep ber suqtı –

Tuqsan urda ber quptı!

Anda quptı ber orış –

İdegäyneñ orışı,

Dönyalarda bulmağan

İr İdegäy suğışı.

Rumnan qupqan Eskändär –*

Ul da andí orğan yuq.

Darap ulı Örestäm –

Ul da andí orğan yuq.

Yüzekäy ulı ir Çıñğız

Ber suqqanda un suqqan,

Taşqa suqsa ut çıqqan,

Cirgä suqsa su çıqqan,

İrgä suqsa qan çıqqan,

Qanğa suqsa can çıqqan;

İr İdegäy orğanda

Annan östen orıştı!

Şañ-şañ itkän şam qılıç –

İdegäyneñ qılıçı.

Töndä balqır ut bulğan,

Köndä balqır su bulğan,

Ut yıldırım yäşen taş –

Çın bulattan qorıçı,

Acdahaday sulağan

Ul qılıçnıñ sulışı.

Ber seltäde – bere awdı,

Bere awğanğa unı awdı,

Un awğannıñ cile bar,

Unı belän yöze awdı,

Yöze awğanğa meñe awdı.

Qaranı qara dimäde,

Bine küzgä elmäde,

Ülem digän qazanı

Çebendäyen kürmäde.

Borqırap çıqqan tötenen,

Qaynap torğan qazanın,

Qorulı torğan çatırın,

Barın berdäy awdarıp,

Ülän yarğan büredäy,

Adäm yığıp yul yarıp,

Kilä birde İdegäy.

Salqın qazan, suıq su –

Anı citep awdarıp,

Çıñğızdan qalğan qara tu –

Anı citep awdarıp,

At astında qaldırıp,

Toyaqqa salıp sındırıp,

Yulda barın taptatıp,

Sörä birde İdegäy.

İdegäy kilä digändä

Anı belgän ni ir bar –

Urda bozıp taraldı.

Azamat ir Tuqtamış –

Unike ire aldında,

Tuğız ire artında,

Tuqsan başlı urdasın

Täñre xökemenä tapşırıp,

Därwazasın yaptırıp,

Şähärenä kerep qamaldı.

İsäñgeräp qalğan Şah Timer

İsenä kilep turlandı.*

İdegäyneñ ezennän

Fillären sörep atlandı.

“Qaçqan yawğa xatın ir!”

Örekkän quyday urdanı

Alayınnan bastırıp,*

Toyaqqa salıp taptadı.

Qılıçın yılan uynatıp,

Bara birde İdegäy.

Ülesen küzgä elmäde,

Teresenä kölmäde,

Tuqtamışnıñ därwazasına

Turı bardı İdegäy.

Qul yassuı timerdän

Unike qolaç därwaza.

Kilep citep İdegäy,

Qul tabanın ber ordı.

Därwazasın qubarıp,

Awağa atıp cibärde.

Ul digänçä bu buldı:

Kön totılıp tön buldı.

Unike yoldız, yalğız ay

Köndez küktä balqıtıp,

Unike qolça därwaza

Awalıp töşep, şañk itte.

Ul da bulıp bulmadı,

Mañlayları yaltırap,

Tulı qaşı qaltırap,

Saralatın uynatıp,

Citep kilde Noradın.

Därwazadan yul yarıp,

Ütep kerde Noradın.

Atadan kürgän hönären

Citep kürde Noradın.

Yantayıp qılıç orğanda

Äcällesen üterde,

İmgäklesen beterde.

Alañğasar Alman bine

Aqırtıp kiste Noradın;

Baynazarday Diwan bine

Buğalaq salıp muynına,

Baqırtıp kiste Noradın;

Aybaltalı Dörmän bine

Därwazağa bäylätep,

Dulatıp kiste Noradın;

Kinegesle Kärim bine

Kikertep kiste Noradın;

Uymawıttan Ümär bine

Ükertep kiste Noradın;

Çaqmalı bi Çaqmağışnı

Çalaqaytıp kiste Noradın;

Yanğuraday yort bien

Yandırıp kiste Noradın;

İltärästäy il bien

İlertep kiste Noradın.

Ata ulnı belmäde,

Ana qıznı belmäde,

Kem urdası kem yaqta –

Yawır yawın belmäde.

Azamat ir Tuqtamış

Kükkä baqtı – ut kürde,

Cirgä baqtı – qan kürde,

Uq atqanda uq ütmäs,

Söñge salsañ, söñge ütmäs,

Tuğız küzle kiräwkä

Tuqtamış xan kigändä,

Qarağay nayza tayanıp,*

Tuqmaq yallı turını

Aqtaçıdan tottırıp,*

Tuqtamış xan mengändä

Xan xanäşe Yänikä

Tezgengä kilep asıldı:

– Çığa kürmä dalağa,

Qar-qaralı başıñnı

Qağıp alır İdegäy,

Cuncığalı başıñnı

Yığıp alır İdegäy,

Çığa kürmä dalağa!

Anda kilep Kiñ Canbay

Yänikägä anı äytte:

– Yılama, xanäş, yılama,

Küçärçelek bulğanda*

Qatardağı narğa köç;*

Yawgärçelek bulğanda*

Uñ yaqtağı qırğa köç;*

Yaw yaqadan alğanda

Ber çebendäy canğa köç;

Baş isändä can isän,

Xannıñ başı qalsın, – dip,

Tezgen başın qulğa alıp,

Atnıñ başın qayırıp,

Yänikädän ayırıp,

As küçägä yul aldı.*

As küçä dä ös küçä –

Bilär yörgän büz küçä.

Yäşeren bikne açtırıp,

Yözdän artıq ir belän

Tuqtamıştay olı xan

Kiñ dalağa yünälde.

XII

Tuqtamış xannıñ saraydan qaçıp kitkändä tulğap äytkäne

– Äy yegetlär, çuralar! –

Urmanbit bi ülgändä,

Un san nuğay bölgändä,*

Şahnazar batır yawdan

Yaralı barıp kilgändä,

Alaç ta alaç bulğanda,*

Alaçadan xan bulğanda,

Ayaz da könnär monarlanıp,

Ğarasat utı yanğanda,

Bura bozdan tayğanda,

Butası baş kütärep torğanda,

Qaz oçıp şoñqar quğanda,

Xannan ğayrät kitkändä,

Bigä midät iñgändä,*

Xan qaçıp, bi quğanda,

Xan yörügä töşkändä,

İdegäy mırza talaşıp,

İl soñına töşkändä, –

Xan Tuqtamış gärlänep,

Baytağım dip zarlanıp*

Anı äytep tulğadı:

– Äy baytağım, baytağım,

Sine aldırdım min tağın,

Doşman talar kilgän soñ,

Äl-aman bul minnän soñ!

Baytağımnıñ eçendä

Un san minem nuğayım;

Sinnän tağın ayırıldım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Un san nuğaydan azaq,

Öç yöz altmış yort qazaq,

Sinnän tağın ayırıldım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Unbiş çuram artalmas,

Unike atan tartalmas,

Çıñğızdan qalğan qara tu,

Sine yawda qaldırdım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Başlı,başlı, başlı urda,

Başta sine aldırdım;

Baytağı eçep betermäs

Bal çapçaqtan ayırıldım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Sulap bulat igägän

Alıbımnan ayırıldım;

Kütärmä buyı sum altın

Kürekle tağayımnan ayırıldım,*

Çat ta yefäk qorşanğan*

Saf soltannan ayırıldım;*

Quşallıq öygä baş bulğan*

Xanäkädäy arunı,

Könäkädäy sılunı,

Yänikädäy bikäçne

Qapıllıqta tigen ulca qıldırdım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Aradan qular oçırmas,

Öç yöz söñge qırğıtmas,

Tarlan büzdän ayırıldım;

Yörüdä çıbıq sirpetmäs,

Çabuda qolan iärtmäs,

Qarığançı köç bulğan*

Qaranardan ayırıldım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Urmanbit bi ülgän yort,

Şahnazar batır yawdan

Yaralı barıp kilgän yort;

Üzän dä Üzän, Üzän su

Üzäkläp urdam qorğan yort,

Üzäkläp suqqan sum timer*

İşegemä sıncır bulğan yort;*

Üzäkläp qunğan urdanıñ

Başına tınğı qunğan yort,

Tınıçlıq, mazañ aldırdım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Tulıqsığan ana İdel,

Tulıqsıp urdam qunğan yort,

Baytağımnıñ balası

Tuıp-üskän uñğan yort,

Uñışıñnı aldırdım,

Äl-aman bul minnän soñ!

Qundaqqa urdam qundırıp,*

Xan sarayın saldırıp,

Artıma çatır qundırıp,

Aldıma bazar qordırıp,

Altınnan aqça kisterep,

Şul altınnıñ möherene

Üz isememä suqtırıp,

Tağı az ğına min anda

Xan bulíım dip idem,

Sine tağın aldırdım,

Äl-aman bul minnän soñ!

İrtän torıp qoş çöysäm,

Qaz belän qu aldırğan İdel-yort;

At başınday sarı altın

Sandığımda yatqan yort.

İñgäw tirän İdel-yort,*

Cäyläw salğan qotlı yort;

Keçkenä canım Yänikä

Kilençäk bulıp töşkän yort,

Yögenep ayaq alğan yort,

İelep sälam birgän yort,

Kürekle tuğan sılunı

Bikäç itep alğan yort,

Aq börkänçek salğan yort,

Al innegen yaqqan yort,

Qızıl märcän taqqan yort;

Aqbüz atqa mengän yort,

Yañğız da qarğam Qadírbirde,*

Qadírbirde soltan tuğan yort,

Qaplı qamqa yırtqan yort;*

Un san nuğay cíğan yort;

Ölkän ber tuy qılğan yort;

Yalğızıma alqış tisen dip,

Araq belän şarapqa*

Şunda yaman tuyğan yort,

Tuqtamış xannıñ ide yort,

İndedän soñ qotlı bulsın!

Yuıqtan siña kilä almam,*

Alıstan sine kürä almam,

Yuıq ta bulsa citä almam,

Cäyäwlek başqa töşkän soñ,

Äl-aman bul minnän soñ!

Min mañlayım köngä köymädem,

Tabanım cirgä timädem;

Başqa zurlıq töşkändä*

Yalğızlı qarğam Qadírbirde –*

Mañlayınnan iskäp söymädem,

Äl-aman bul minnän soñ!

Anı äytep Tuqtamış,

Yöz batırın yanğa alıp,

Kiñ Canbaynı uñğa alıp,

Yänä yulğa yünälde.

Yänä ber kön barğan soñ

Kiñ Canbayğa anda äytte:

– Bu barğannan barırmın,

Yögereklege sınalğan,

Quş yöräkle yaralğan

Tuqmaq yallı turatım

Üz astımda bulğanda,

İdegäy mine quğanda,

Aylıq yulım aldan alırmın.

Bolğardayın qalam bar,

Bolğar yortın alırmın,

Bolğarda da tınmasam,

Quyı urmannıñ töbendä

Quyırıp aqqan Aşıt su,

Qara urmannıñ töbendä

Qaralıp aqqan Qazan suı,

Qazan suı buyında

Qapqası biek taş Qazan,

Ul qalamnı alırmın;

İnde anda da tınmasam,

Çulmannı qayta kiçärmen,

Cükä Tawdan ütärmen;

Cükä Tawım aryağı –

Işıqtan aqqan Iq suı,

Anıñ da çığıp başına,

Daladan dala ütärmen.

Tuqtamış anı äytkändä,

Qaça birep kitkändä,

İlen aldı İdegäy.

Saray digän qalası,

Siksän küçä arası,

Sarı märmär Altın Taş

Turı bardı İdegäy.

Altınnan suqqan Aq Urda,

Kömeştän suqqan aq işek,

Töse suıq çın bulat

Oçı belän açtırıp

İnä birde İdegäy.

Anda inep İdegäy,

Şah Timergä anda äytte:

– Sarı märmär Altın Taş –

Saraynı saqlap toraysın;

Alla üzemä birgändä

Tuqtamışnıñ ezennän

Ez çığarıp alíım,

Başına qılıç çabíım;

İl küñelen tındırıp,

İr küñelen tabíım.

Anı äytep İdegäy,

Şah Timerdän ayırıldı.

Noradınnı yanğa alıp,

İrännären uñğa alıp,

Bolğardayın şähärgä

Turı bardı İdegäy.

Kilä citep İdegäy

Bolğarnı tanıp tanımí,

Xäyran qalıp tuqtadı:

Altınlap sürä yazdırğan,

Al bizäkle ayqapu –*

Ayqapunı tapmadı,

Ayqapunıñ tupsası,

Quş manara – aq yañaq,

Aq yañaqnı tapmadı.

Qalağa ayaq basqanda

Qayırılıp yatqan taş kürde,

Köyräp yatqan köl kürde,

Adäm zatı tapmadı.

Şähre Bolğar urtası

Öste märcän, astı taş

Altmış qolaç manara –

Küz östendä gäwhär qaş;

Anda citep kilgändä,

Tötennän çatnap yarılğan

Manaranı kürgändä,

Ul manara töbendä

Başın uçlap utırğan,

Çäçe çeldäy ağarğan*

Bodaybine kürde İdegäy.

– Kölgä-taşqa bolğanıp,

Bolğarıña ni buldı?

Çeldäy çäçe ağarıp,

Bodaybigä ni buldı?

Anda äytte Bodaybi:

– Kölgä-taşqa bolğanıp,

Bolğarıma ni bulğay –

Çıñğız ulı Cüçi xan –

Ul da watıp watmağan,

Cüçi ulı Baydu xan –

Ul da bozıp bozmağan

Bolğarım bügen bozıldı.

Talxa-Zäbir säxäbä

Ayağın basqan ayqapu –

Ayqapusı yığıldı.

Çeldäy çäçem ağarıp,

Bodaybi bulıp ni qılím?

Sin dä bulıp ir buldıñ,

Baba Tökläs ulı pir buldıñ;

Síınğanım sin ideñ,

Bu cihannıñ fetnäse

Aqsaq Timer doşmannı

Sarayğa alıp kiterdeñ,

Yöz bahadír irennän

Yort-ciremne bastırdıñ.

Äzgäri suqqan Äträçne

Ergäsennän aqtarıp,*

Noqrat suqqan Bolğarnı

Nörgäsennän quptarıp,*

Altın qoyğan uçağım

Al kirpeçen tuzdırıp,

Kömeş qoyğan uçağım

Göl kirpeçen tuzdırıp,

Töngä ütte Tuqtamış.

Ul da ütte digändä,

Bu küräsem bar ikän:

Urısnıñ ber ğäwere –

Tölkedäy qızıl çıraylı,

Awızı tökle kenäc –

Ul kilep bastı yortımnı;

İzge şähre Bolğarnı,

Astanalı Siwarnı.*

Qapqası biek Qazannı,

Çulmandağı Cükä Taw,

Urmandağı Sabanı,

Aşlığı iksemäs Aşlını

Yandırıp ta sındırıp,

Köräkläp täñkä cídırıp,

Kün-säxtiän taptırıp,

Undürt şähärle yortımnı

Kölgä-taşqa bolğadı.

Monnan da arı Bodaybi

Çeldäy bulmí ni bulsın?

Anı äytep Bodaybi

Yänä başın uçlap utırdı.

Anda äytte İdegäy:

– Borlıqma sin, Bodaybi!

Bolğarıñnı bolğatıp

Tuqtamış xan ütkändä,

Saqalın ala qan itep,

Anıñ da başın alíım,

Urısnıñ ber ğäwere –

Awızı tökle kenäce

Undürt şähär yortıñnı

Kölgä-taşqa bolğap ütkändä,

Awızın-borının qan itep,

Anıñ da başın alíım,

Köräkläp alğan täñkäsen

Batmanğa tartıp alíım;

Undürt şähäreñ köl bulsa:

Anıñ da qonın tülätep

Urınına şähär salíım,

Borlıqma sin, Bodaybi!

Anı äytep İdegäy,

Tuqtamışnıñ ezennän

Ez çığarıp yünälde.

Quyı urmannıñ töbendä

Quyırıp aqqan Aşıt su,

Qara urmannıñ töbendä

Qaralıp aqqan Qazan su,

Qazan sunıñ buyında

Qapqası biek taş Qazan –

Qapqasın yänä tapmadı,

Qırantaş belän köl kürde.*

Sabaqülgä atladı.

Sabası zipa Sabaqül –

Sabasın tatıp tatmadı,

Tuqtamış belän kenäcne

Anda yänä tapmadı.

Anda tuqtap İdegäy

Noradın belän uy qıldı.

Uy qılğanda anı äytte:

– Äy Noradın, Noradın,

Ämir Bırlas Şah Timer

Sarayımda torğanda

Äylänep anda qaytíım,

Şah Timerne rizalap

Üz yortına ozatíım.

Äy Noradın, Noradın,

Çulman buyı Cükä Taw,

Cükä Tawnıñ aryağı

Işıqtan aqqan Iq bulır.

Anıñ da çığıp başına,

Daladan dala ütärseñ;

Mengän atıñ Sarala,

Saralağa atlanıp,

At qoyrığıñ çart töyep,

Sütelgänçe şul qoyrıq

Tuqtamışnı qua bir;

Xan qaşında yöz keşe,

Hämmäse dä sum keşe,

Zähärneñ azı da ber, kübe dä ber,

Hämmäsen dä suya bir!

Äy Noradın, Noradın,

Bu eşemne ütäsäñ,

Qabul qıldım moradıñ:

Xanäkädäy arunı,

Könäkädäy sılunı,

Yänikädäy bikäçne

Tigen ulca qılğanda,

Xanäkädä küñeleñ bar ikän,

Anı da siña saqlap torğaymın,

Tınıçlap xannı qua bir!

Anı äytep İdegäy,

Noradınnan ayırılıp,

Sarayğa qayta yünälde.

Qalağa citep kilgändä

Qalasın yänä tapmadı –

Qırantaş belän köl kürde.

Altın Taşqa atladı.

Xan sarayğa kilgändä,

Xansaraynıñ işegen

Qähär belän açıp kergändä,

Timerdän suqqan şañ kiep,

Wäzirlär belän qorşanıp

Türdä utırğan Qíğırçıq –

Anı kürde İdegäy.

İdegäy anda ingändä,

– Şah Timer qaya? – digändä

Qíğırçıq xan anı äytte:

– Şah Timerne sorasañ,

Şah Timerdäy olı xan

Altın yığaç tutí qoş

Al täxetne aldırıp,

Aq filenä menderep,

Eçenä üzen qundırıp,

Bar qaznanı aldırıp,

Alı tulı mal belän,

Artı tulı çañ belän,

Aylarlı qollar belän*

Tolımlı küñlär belän

Sämärqandqa yünälde.

İleñ-yortıñ anıqı,

Qalğay bulıp qalğaymın;*

Mine monda baş qıldı,

Qulımnı möhere belän nıq qıldı;

Un meñ çirü alayın

Qulıma birep xan qıldı;

Börket qíaq başıñnı

Buysınıp sal, İdegäy!

Ay bürekle başıñnı

Ay qılıp sal, İdegäy!

Zatı Çıñğız min ikän,

Sin dä minem biem bulğaysıñ!

Anda äytte İdegäy:

– Ayağı çontıq ämireñ

Ayamí ilne yıqqanda,

İdel-yortnı bozğanda,

İl qaznamnı alğanda,

Zatı Çıñğız sin üzeñ

Timerdän suqqan şañ kiep,

Qalğay bulıp qalğanda

Yaxşı tuqmaq bulırsıñ!

Anda kilep İdegäy,

Qíğırçıqnıñ ayağın

Sírağınnan totıp kütärde.

Qíğırçıqnıñ kigäne

Timerdän suqqan şañ ikän,

Ayağın qulğa sap itep,

Başı belän ber ordı,

Unaltı wäzir, utız bi

Allalap töşep yığıldı.

Qırıp atlap İdegäy,

Xansaraydan çıqqanda,

Un meñ alay qupqanda,

Barın berdäy öyerep,

Tuqmağı belän çükerep,

Hälaq qılıp taşladı.

Azamat ir İdegäy

Anda ilgä yar saldı:

– Däwer kemneñ däwere? –

İdegäyneñ däwere!

Zaman kemneñ zamanı? –

İdegäyneñ zamanı!

Yar saldırdı qalağa,

Yar saldırdı dalağa.

Tuqtamışnıñ sansız qol –

Barın-yuğın cídırdı,

Cíıp azat qıldırdı.

Uğıllarnı satuğa

Ber çiğara qıldırdı.*

Kismä-kismä sarı altın

Kisep ulca qıldırdı.

İdel-yortnı cídırıp,

Ölkän ber tuy qıldırdı.

Ağalarnı aldırıp,

Kiñäşsez üskän bu yortnı

Kiñäşle yort qıldırdı,

Qalanı qayta torğızdı,

İlne ilgä tutırdı,

Urtasına aru urda qundırdı.

XIII

Noradınnıñ Tuqtamış xannı ütergäne

Azamat ir Tuqtamış

Qaçıp bara yatqanda,

Çulmannı qayta kiçkändä,

Iqnıñ başı – cim başı,

Cim dalağa citkändä*

“Ciz bürekle yöz irem

Cim dalada kürener”, dip,

Yöz irennän ayırılıp,

Kiñ Canbaynı yanğa alıp,

İkäwläp yulğa yünälde.

Yänä ber kön barğaçtın,

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay

Atınnan iñep torğanda,

Qolağın cirgä quyğanda,

Noradın mengän Sarala

Ükerä birep keşnäde.

Canbay anda siskände,

Tuqtamış anı kürgändä

Küñele bozday bozarıp,

Kiñ Canbayğa anı äytte:

– Qaşımdağı yuldaşım

Çıbır-çıbır itäder,

Canına qíın kilgändä

Mine taşlap kitäder;

Bu barğannan barırmın,

Tölkelegä barırmın.

Tölkeledä qurıqsam min,

Qu külleneñ külendä

Basa birep yatarmın.

Teläweñne teläp torğaysıñ,

Allam-iäm iş bulsa,

Unöç yıl ütte digändä

Yänä qaytıp kilermen.

Anı da äytep Tuqtamış

Kiñ Canbaydan ayırıldı.

Tölkelegä yul tottı;

Tölkeledä qunğanda,

Qolağın cirgä quyğanda

Noradın mengän Sarala

Ükerep yänä keşnäde.

Anı işetep Tuqtamış,

Anda canı ber qurıqtı,

Qu külenä yul tottı.

Qu külenä barğanda,

Cir-suları qalğanda,

Tulğay birep anı äytte:

– İdeldän çıqqan İrmeşäl,

İrmeşäldän çıqqan Qoltorğan,

Qoltorğannan ayırıldım,

Qoşnı qayda çöyärmen?

Köbämneñ bikläreneñ

Bawın niçek çişärmen?

Qolaça attan yök awdı,

Quışnı qaya artarmın?*

Sınawlı büzem yığıldı,

Sınawsız, al belmägän

Bidäwgä niçek bazıp meniem?*

Ser belmägän başlarğa

Seremne niçek tügiem?

Küp nögärdän ayırıldım,

Kiñäşemne inde kemnän sorarmın?

Tuqtamış alay barğanda,

Eçennän eçe yanğanda,

Tuğız küzle kiräwkä

İñsädän basıp barğanda,

Büz yuşanğa citkändä*

Bigennän çişep ul tunın,

Qaldırırğa uyladı:

“Ber bilgese yuq ikän

Kiräwkämne salmağa.

Qarañ qalır qara tun*

Büz yuşanğa salíım,

Alla üzemä birgändä

Qaytıp sinnän alíım”, – dip,

Tuğız küzle köbäne

Anda salıp qaldırdı.

Tuqtamışnıñ artınnan

Ezennän ezen çığarıp

Basa kilde Noradın.

Büz yuşanğa citkändä

Qarañ qalğan qara tun

Tuğız küzle kiräwkä –

Anı da tabıp Noradın,

Östenä kiep qorğanıp,

Qu külenä yünälde.

Qu külleneñ külendä

Qaw qamışta yatqanda*

Tuqtamıştay zur xannıñ

Dörseldider yöräge.

Qu külennän qurıqqanda

Tuqtamış xan anı äytte:

– “Dörs-dörs” itep, “dörs” itep,

Dörseldämä, sum yöräk;

Tınıçlıqqa zar çaqta

Dörseldäweñ nik kiräk?!

İdegäy dä ikäw, min yañğız,

İrekkän cirdä tınarmın;

Sulqıldama, aq nayza,*

Suyışqan cirdä sınarsıñ!

Balqıldama, bala usaq!

Batırlarım, bilärem

Böyäleşep kilgändä

Söñge sapqa qíarlar;

Bala usağıñ yaprağı

Cirdä yatıp sular la.

Qubalama, qoba cil,

Täñredän izen kilsä tınarmın;*

Borqırama, qoba qom,

Yañğır yawsa yatarsıñ,

Qıbırsıma, tuqmaq yal,

Yaw kilgän kön basılırsıñ;

Kölberämä, kön ana! –*

Bolıt kilsä batarsıñ.

Tulıqsıma, tonıq su!

Mine öşetkän suıq su!

Tuqsannıñ bere tusa qatarsıñ!*

Tıñlamasañ süzemne,

Östeñä yılqı äydärmen –

Ber suırsa qorırsıñ,

Ber batlawıq bulırsıñ.

Qíqulama, qızğıç qoş,*

Qanatıñ quş, muynıñ buş,

Awızıñ-borınıñ mögez qoş,

Awazıñ yaman zarlı qoş!

Batlawıq tulğan yılqım yuq,

Oyañ taptar malım yuq,

Oya tulğan yomırqañ

İtäkläp alır uğlım yuq!

Bu qatardan can qalsa,

Allam-iäm iş bulsa,

Nuğaylınıñ ağır yort,

Başçı bulıp min kilsäm,

Qara laçın – Tökle Ayaq

Östeñä çöyep ber salsam,

Anda ber qurqıp çumarsıñ!

Kül iäse sin bulsañ,

Min küplärneñ iäse,

Baş oçımda äylänep,

Qíqu salıp yörmäçe!

Sine küldän ayırğan,

Mine ildän ayırğan

İdegäy ulı Noradın

Minemdäyen sarğäip,

Qazaq çıqsın ilennän!

Sadaqları salbırap,*

Hiç töşmäsen bilennän!

Azamat ir Tuqtamış

Yänä torıp yänä äytte:

– Xan bulıp ni itkänmen?

Xalığıma, ilemä,

Ölge bulğan mırzamın.

Arbanı olı kübäläk*

Noradınnan qaçtı, kür!

Sarı märmär Altın Taş –

İdegäy anı bastı, kür!

İdegäy anda tordı la,

İnep sörän saldı la,

Altın başlı çañ qubız

Amanlıqta äybätle,

Yaw kilgän kön tındı la!

Turalı qoşnıñ balası –*

Tumağı küzgä töşte lä!*

Minem ğäziz baytağım

Tubıqtan qanğa battı la!

Tuğızdan ürmä qıl ayıl

Arğımaqqa battı la!

Özäñgese özmä altın,

Qoyışqanı qoyma altın,

Nuqtaları sum altın,

Azawları ber qarım*

Arğımaqlar bawda qattı la!

Äzäldän yaw İdegäy,

Malımnı alıp quymadıñ,

Känikä qoçıp tuymadıñ,*

Minem başımnı kiskän köndä

Sin tınarsıñ, İdegäy!

Qu külleneñ külenä

Noradın citä kilgändä

Tuqtamıştay zur xannıñ

Dörseldider yöräge:

“Änä, qara kürengän

İdegäy ulı Noradın,

Hiç birmäsen moradın!

Xan ulımın, asılmın,

Ülmi qulğa totılmam,

Änä, citte Noradın,

Min üzem bu könemdä

Cirgä señsäm qotılmam!”

Kilä citep Noradın

Qu külene kürgändä,

Azamat ir Tuqtamış

Qaçsa qaça belmäde,

Quba kilep urınınnan,

Tora kilde Tuqtamış.

Ber-berenä sälam birgändä

Anda äytte Tuqtamış:

– Atnıñ barı tolpar bulmas,

Qoşnıñ barı şoñqar bulmas,

İşäk döyä bulmas,

Síır biä bulmas.

Qoyışqanı yükäder,*

Bineñ atı bi bulır,

Qoyışqanı kömeşter,

Qolnıñ atı qol bulır;

Sin iç minem qolımsıñ.

Min Çıñğızmın, belämseñ,

Xan ulımın, xanıñmın,

Üzem ülmi qulğa totılmam,

Ütermämen min sine,

Ütermässeñ sin mine!

Anda äytte Noradın:

– Min ber qolıñ tügelmen,

Sin dä Çıñğız tügelseñ.

Min qımırısqa bulıp ta,

Sin Söläyman tügelseñ!

Qamçı sabı qayma altın,

Qanıbäk tä xan ide,

Ul Çıñğızmın dir ide,

Ul da Çıñğız bulmadı;

Tibengese tezmä altın

Tıníbäk tä xan ide,

Ul Çıñğızmın dir ide,

Ul da Çıñğız bulmadı;

Özäñgese ezmä altın

Üzi bi dä xan ide,

Ul Çıñğızmın dimäde,

Ämma ul Çıñğız ide!

Mine qolım dimäçe,

Sine beläm dimäçe!

Minem atım Noradın,

Ütergänçe toramın,

Äytereñne äytep qal,

Atarıñnı atıp qal!

Min babamnan sorağan:

Düşämbeneñ könendä,

Sişämbeneñ tönendä,

Ay belän kön yawrılıp,

İke nurdan yalğaşıp,

Çın ğäziz qannıñ üzennän

Päyda bulğan mırzamın.

Astımdağı aq büzne

Min babamnan sorawsız

Alıp mengän mırzamın.

Burama timer, sum altın

Bögep nayza taqqanmın,

Ğäräp kitap uqığan

Ğälimnän mäğnä sorağan mırzamın.

Süze küñelemä yatqanğa

Küz çigemne salğanmın,

Üzem ğilem uqımay,

Ğäräbiçä belgänmen;

Öç yöz altmış päyğambär,

Utız ike meñ säxäbä –

Min uqımí belgänmen.

Cir belän kükneñ arası

Öç meñ yıllıq yuldır dip,

Aqıl belän belgänmen;

Üzgä dinle qäfergä

Ütkärä ilçe igänmen,*

Buran suqsa, çañ yoqmas,

Yafrağım küldän yarılmas,*

Arğımağımnı atlanıp,

Qarap İdel kiçkänmen;

Qazan malım qamqağa*

Ölge sälame peçkänmen;

Qazan belän qantamnan*

Qara ballar taşıtıp,*

Härdaim su urınına eçkänmen;

Batır mengän atlarnı

Bazarda satıp artıq qılğanmın;

Batır kigän tunnarnı

Baltırınnan kigänmen;*

Yalan qılıç qulğa alıp,

Yaw qaytarğan mırzamın;

Boraq sınlı at menep,*

Bilek sörgän mırzamın,

Qíın kürgän yegetneñ

Qíbatın belgän mırzamın;

Eş kürsätkän yegetneñ

Alapasın yazğan mırzamın.*

Bilgele balta qulğa alıp,

Bilge çapqan mırzamın;

Birgän malın kire almas

Belekle ğäziz ulımın.

Atasın soramí nögär iärtmäm,

Asılın soramí mal birmäm,

Birgändä meñ dä biş yöz

Sarı altınğa tuqtamam;

Dusımnıñ utın sündermäm,

Doşmanım utın yandırmam;

Şah Noradın mindermen,

Şuşı yörgän Çıñğıznıñ

Qaysı ulınnan kimdermen?

Tuyğuca ulı Tuqtamış

Asılı Çıñğız bulsa ni buldı?

Çäçle-tökle Xuca Äxmät,

Annan tuğan İr Äxmät,

Annan tuğan Timerqía,

Annan tuğan Qotlıqía,

Annan tuğan İdegäy,

İdegäydän tuğan Noradın,

Alla yumarttır,

Aña birde moradın!

Ant qılıçqa citkändä

Äytereñ bulsa äytep qal,

Qılırıñ bulsa qılıp qal.

Anda äytte Tuqtamış:

– Qom cíılıp taş bulmas,

Qol cíılıp baş bulmas,

Açtan tuyğan yalçımas,

Patşa bulğan İdegäy,

Çıñğız näselennän bulğan

Bu başımnı alsa da,

Ul da Çıñğız bulalmas;

Nindi türä birsä dä,

Mindäy türä birä almas;

Yaxşı belän yamannıñ

Ul da qäderen belä almas!

Azamat ir Tuqtamış

Canınnan ömet özgändä,

Qíılıp oçqan qoşlarğa

Baş kütärep anda äytte:

– Qíğoşlar da qazğoşlar,

Belalmísız, bayğışlar –

Sezne küldän ayırğan,

Mine ildän ayırğan

İdegäy ulı Noradın.

Ber alladan sorayıq:

Hiç birmäsen moradın!

Qazaq çığıp cirennän,

Sadağı töşep bilennän,

Minemdäyen aptırap,

Qurquınnan qaltırap,

Baş quyarğa cir tapmí,

Quılıp yörsen ilennän!

Anda äytte Noradın:

– Andí, andí qazğoşnı,

Anda quıp qaçırttım!

Andí, andí qarğışnı

Monda bastım, baqırttım!

Cide tawnı yañrattım,

Qarğışıñ qara başıña!

Baş kisärmen qayğısız!

Atamnı yorttan sin qudıñ!

Mine yorttan sin qudıñ!

Qazaq çıqtım ilemnän;

İldän ilgä küp üttem,

Sadağım töşmi bilemnän.

Üz qılğanıñ üzeñä qayta,

İqrar yuqtır teleñnän!

Arın äyt tä biren äyt,

Berençe kizäk kemneke?*

Yäşeñ ölkän ir ikän,

Sin at, kizäk sineke!

Anda kilep Noradın

Qarşıdan torıp basqanda,

Azamat ir Tuqtamış

Öç qatar uğın atqanda,

Atqanı kär itmäde,

Tuğız küzle kiräwkä,

Ber küzennän ütmäde.

“Üz qoralıma yulıqtım”, – dip,

Concığalı çal başın*

Sona birde Tuqtamış.

İr Noradın suqqanda,

Qılıçı belän çapqanda,

Tuqtamışnıñ çal başı

Cirgä töşte “alla”lap.

Qan urınına söt aqtı.

Başnı citep artınnan,

Aq nayzağa qıstırıp,

Anı da öskä kütärep,

Noradın anda soradı:

– Qoldan wäzir quyasızmı?

Qol telenä inanasızmı?

Söñgedä torğan xan başı

Telgä kilep anda äytte:

– İ balam, balam, balam,

Qoldan wäzir quysaq ta,

Qolnıñ telen alsaq ta,

Gäwdä tübändä qaldı,

Baş äle dä sinnän yuğarı.

Noradın başnı cirgä attı.

Annan anı yänä aldı,

Yänä alğan soñ atlandı,

Saralatın ber tipte,

Qayta birde Noradın.

XIV

Noradınnıñ Canbayğa oçrap äyteşkäne,

Canbaynıñ İdegäy belän Noradınnı bozılıştırğanı

Yuldaşları quşılıp,

Alar yulğa kitkändä,

Yulda torğan baytiräk,

Baytiräkkä töşkändä,

Qara arğımaq qañtarıp,*

Yoqlap yatqan beräwne

Kürä birep kilgändä,

Üterergä uyladı,

Annan qulın kire aldı:

– Yoqlağannı ütergän,

Qoralsızğa qul salğan –

Xatın bulır, ir bulmas! –

Anı äytep Noradın,

Ul adämne uyattı.

Uyana birep berawıq,

Tora kilde Kiñ Canbay,

Tora kilep sarnadı:

– Äy Noradın, Noradın,

Hiç birmäsen moradıñ!

Tuqmaq yallı turını

Qayda mendeñ, Noradın?

Tuğız küzle kiräwkä

Qayda kideñ, Noradın?

Sawrıq biä söte ide,*

Tınıç yortqa qot ide

Tuqtamıştay xaniäm –

Anı nitteñ, Noradın?

Anda äytte Noradın:

– Tuqmaq yallı turını

Tunağan cirdä mengänmen;

Tuğız küzle kiräwkäne

Ütergän cirdä kigänmen!

Sawrıq biä söte bulsa,

Tınıç yortqa qot bulsa,

Tuqtamıştay xanıñnı,

Sineñ yaqın qanıñnı,

Tölke küldä ezlänep,

Ezen çığarıp alğanmın;

Qu külleneñ külendä

Basa barıp citkänmen,

Uqlaşıp köräş itkän soñ,

İñkäytep canın alğanmın.

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay,

Sine cıraw didelär,

Sine çiçän didelär;

Mine maqtap cırlasañ,

Yarlıqarmın, Canıbay,

Üzeñne sin maqtasañ,

Ülterermen, Canıbay.

Başıñnı bawday kisärmen,

Qancağama yölde yasap buarmın!*

Anda Canbay äytte lä:

– Aptırağan axmaqmın,

Nine tabıp äytiem?

Min cırawçı tügelmen,

Min çiçän dä tügelmen;

Cırawçılar kilgänçe,

Çiçännär siña irgänçe*

Berazraq min sineñ

Küñeleñ awlap toríım:

Köyärseñ, irneñ balası,

Köyärseñ dä yanarsıñ!

Noradın anda äytte lä:

– Köyär utqa yanmağa

Min qawdanlı cir tügel;

Sin üzeñneñ tapqanıñnı,

Canbay, anı cırlağıl!

Anda Canbay äytte lä:

– Äy Noradın, Noradın,

Hiç birmäsen moradıñ,

Tapqanımnı cırlasam,

Belgänemne cırlasam,

Küñeleñ beraz awlansın:

Tübägä çıqqan dürtäwgä

Türä bulır kön tuarmı?

Arqada torğan altawğa

Ağa bulır kön tuarmı?

İdegäy belän Noradın

Köne batar kön tuarmı?

Tübädäge dürt yoldız

Tañı atar kön tuarmı?

Tubal turat qoyrığı

Dürt çaluğa kilgänme?

Qalğan-qotqan il bulıp,

Qadírbirde xan bulıp,

Borınğıday dan bulıp,

Tu cilkeldär kön tuarmı?

Bezgä tuğan şuşı kön

Siña tağın ber tuıp,

Çöydäle balta qulğa alıp,*

Çöydäsenä ber menep,*

Tümänçek küzle babañnı*

Tübälär kön tuarmı?

Püşläk başı qara urman*

Äwwälgedäy bezneñ tu,

Şunda başqıp iñsä ide!*

Tüşe şalpıq büz şoñqar

Hawadan tünep iñsä ide!

Dürtkä ayırılıp aq nayza

Türä awızına töşsä ide!

Dürtäw-bişäw ber bulıp,

Äwwälgedäy beznekelär

Tu kiñäşkä kilsä ide!*

Dürt bolcarnıñ ağası,*

Maqmal ulı Kiñ Canbay

Xan Tuqtamış çağında*

Türä bulıp ütsä ide!

İdegäy ulı Noradın

Ärmäçesez ütsä ide!*

Äy Noradın, Noradın,

Hiç birmäsen moradıñ!

Canbay anı digändä,

Taw ileneñ Mämätqol*

Atlı yeget kilde lä!

Canbayğa atın tibenderep,

Almas qılıç kütärep,

Canbaynı çalmaq buldı la!

Noradın anı kürgändä

Aralap torıp kilde lä.

Anda Canbay äytte lä:

– Qarğa qunmas qarağaç,

Qaz qundırdıñ, Noradın;

Qozğın qunmas qu ağaç,

Qu qundırdıñ, Noradın!

Cirgä tamar qanımnı

Ciñnän tottıñ, Noradın!

Cilkämnän töşkän başımnı

Cöyläp tottıñ, Noradın!

Siña iärgän qollarğa

Ğömer birdeñ, Noradın!

Canbay alay süz äytep,

İnde Mämätqolnı sügäder:

– Borma-borma başlı qol!

Urıstay sarı çäçle qol!

Aç büredäy teşle qol!

Tölkedäy qızıl yözle qol!

Äläklägän äläk qol!

Törkenem belgän türäm bar,*

Başımnı belgän patşam bar,

Patşalıq qılğan iäm bar,

Sezdäyen taw ileneñ

Çirkäs qollarda ni eşem bar?

İr Noradın anda äytte:

– Äy Kiñ Canbay, Kiñ Canbay,

Sin ülgän belän kübäymässeñ!

Sine üterep ni itiem?

Ütermi aq kitiem.

Tuqtamıştay xanıña

Nindi xezmät qılğansıñ,

Atama da şunı qıla yör!

Sarayğa qaytıp citkändä,

Tuqtamıştay xan başın

Qancağasınnan çığarıp,

İdegäyneñ aldına

Taşlap äytte Noradın:

– Tönnär, könnär quğan soñ,

Tölke küldä ez alıp,

Tölke küldän Qu külgä

Yünälgänmen süz alıp.

Qu külenä barğan soñ,

Küz yögertep alğan soñ,

Qazğoşlarnı qıçqırtıp,

Tuqmaq yalnı pışqırtıp,

Posa-posa barğalap,

Tuqtamışnı tapqan soñ,

Ul miña da min aña

Küp süzlärne äytkän soñ,

İñkäytep başın alğanmın,

Aldıña kiterep salğanmın!

Anda äytte İdegäy:

– Äy Noradın, Noradın,

Bu xezmätne ütädeñ,

Qabul qıldım moradıñ,

Siña bulsın Xanäkä.

Urda başı Biş Uba,

Canbay citep kilgändä,

Biş Ubada yılağan

Xannıñ qızı Xanäkä,

Canbay anı kürgändä

Tulğay birep anı äytte:

– Yılama, Xanäkäm, yılama,

Atañ ide Tuqtamış,

Atsız idem, at birde,

Tunsız idem, tun birde,

Asıl tunnar kiderde,

Ğäräbi atlar menderde.

Ul könnär inde bezgä yuq,

Yılama, Xanäkä, yılama!

Tuqtamıştay xanımnı,

Sineñ dä bulğan atañnı

İdegäy ulı Noradın

Quıp ta citep barğanda,

Qağıp ta başın alğanda,

Atasınıñ aldına

Anı da kiterep salğanda,

Bu eşenä dan itep,

Sine dä sorap torğanda,

İdegäy ulı Noradın,

Hiç birmäsen moradın!

Äy xanäkäm, Xanäkäm,

Xansarayğa kilgändä

Tar qarnıñnı kiñäytep,

Kiez bäyläp kersäñ, äy!

Sine dä kürep Noradın,

Ay-könle dip belsä äy!

“Bu kem qıldı?” – digändä,

“Atañ qıldı”, – disäñ äy!

Atası belän bozılıp,

İkäwe berdäy tünsä äy!

Alar da kitep täxettän,

Sineñ eneñ yäş soltan

Qadírbirde xan bulıp,

Äwwälgedäy dan bulıp,

Däwran ğömer sörsä äy!

Canbay alay digändä,

Xanäkä torıp kilgändä,

Kiez bäyläp qarınına

Xansarayğa ingändä,

Noradın anı kürgändä –

“Bu ni?” – diep torğanda,

Xanäkä soltan anı äytte:

“Atañ beler mäğnäsen!”

Monı işetep Noradın,

Kümerdäy qara kiselde.

Atasın kürep täxettä:

– A! – dip aña cikerde.

Qulındağı dumbıra

Qulında tüzmi sikerde.

Anda çığıp uñ küze,

Küzsez qaldı İdegäy.

XV

İdegäyneñ Noradınğa räncep äytkäne,

Noradınnıñ bülenep kitkäne

İdegäy anda räncede,

Räncegändä monı äytte:

– Noradın da bulsañ, bulsana!

Bolıtqa citkän Nars tawnı

Cilep ük tä ütsäñ ütsänä!

Tañda çıqqan Çulpanday,

Yana da yana torsana! –

Şul teläk belän tudırdım,

Dürt qırlap uçaq öyderdem,

Qızıldan bişek qıldırdım,

Altınnan çömäk uydırdım,

Kömeştän töbäk qoydırdım,

Uyın ostalardan uydırdım,

Sırın sırawçılardan sırdırdım;

Äy tumağır, tumağır,*

Sine qayan tudırdım?!

Sin tuğanda, Noradın,

Tu biälär suydırdım;

Altı könläp aş birep,

Ğälimnärne tuydırdım,

Cide könläp aş birep,

Yätimnärne tuydırdım.

Xan qaşında tudı dip,

Atıñnı Noradın quydırdım.

İ tumağır, tumağır,

Sine qayan tudırdım?!

Sin yamannı tudırıp,

Qalqay qamqa tüşättem,

Qalqay qamqa qatı dip,

Susarıma bilättem;

Susarım suıq bulır dip,

Kük tiengä bilättem,

Kük tienne tiñ kürmi,

Qara keşkä bilättem;

Qara keşneñ eçendä

Anaçılar xurlar dip,

Bawırıñnı kütärtmi,

Bileñä sadaq urattım.

Ğäräbi kitap uqığan

Ğälimnän mäğnä sorattım,

Qoçaqlap Qorän uqığan

Mulladan mäğnä sorattım.

Äy qolınım, min sine

Bigä nögär aldırdım,

Xanğa layıq tudı dip,

Xannan käbeç aldırdım;*

Astıñ atqa qansın dip,

Arğımaq saylap menderdem,

İñeñ tunğa qansın dip,

Atlas saylap kiderdem;

Kükrägeñ yawlı üssen dip,

Qaçqan yawnı qudırdım,

Başlap xannı qudırdım,

Anı da sinnän üterttem,

Qartayğan da könemdä

Üz başıma köç ittem!

Bilänçek başı biş tiräk,

Bilge töydeñ, Noradın;

Biş biägä ber qolın –

Tilü ideñ, Noradın;*

Qazğoş qunmas qarağaç,

Qaz qundırdıñ, Noradın,

Qozğın qunmas qu ağaç,

Qu qundırdıñ, Noradın,

Adäm citmäs qola çül,

İl qundırdıñ, Noradın!

Qawdan cirgä ut saldıñ,

Utnı qaydan utlarsıñ?

Qara suğa qan qoydıñ,

Sunı qaydan eçärseñ?

Qara arğımaq qatırdıñ,

Atnı qaydan menärseñ?

Qara laçın qaw itteñ,*

Qoşnı qaydan çöyärseñ?

Qätifäne xurladıñ,*

Tunnı qaydan kiärseñ?

Qalın nögär tarqattıñ,

Nögär qaydan totarsıñ?

Xanäkäne alcıttıñ,

Sılu qaydan qoçarsıñ?

Qarday çäçe ağarğan,

Qurday küze qızarğan,

Sin digändä can atqan

Yalğız atañ min idem,

Küzem orıp çığardıñ;

Qayda barıp uñarsıñ?

Qayda ber barsañ tınarsıñ?

Yazığı belän gönahsın,

Qayda la barıp yolarsıñ?

İr Noradın anda äytte:

– Bilänçek başı biş tiräk,

Bilge töysäm, yort öçen;

Biş biägä ber qolın –

Tilü idem söt öçen;

Qazğoş qunmas qarağaç,

Qaz qundırdım it öçen;

Qozğın qunmas qu ağaç,

Qu qundırdım qot öçen;

Adäm citmäs qola çül,

İl qundırdım yort öçen;

Yazğı qawğa ut salsam,

Ürtän saylap utlarmın;*

Qara suğa qan qoysam,

Su tonığın eçärmen;

Qara arğımaq qatırsam,

Tolpar saylap menärmen;

Qara laçın qaw itsäm,

Şoñqar saylap çöyärmen;

Qätifäne xurlasam,

Turqa saylap kiärmen.*

Qalın nögär tarqatsam,

Xan-soltannan totarmın!

Xanäkäne alcıtsam,

Sılu tañlap qoçarmın.*

Qarday çäçe ağarğan,

Qurday küze qızarğan,

Sin digändä can atqan

Yalğız atam sin bulsañ, –

Sin süzeñnän tanğansıñ,

Kileneñne alğansıñ!

Küzeñ orıp çığarsam,

Täñre öye Käğbäne

Ber äylänsäm uñarmın,

Öç äylänsäm tınarmın;

Yazığı belän gönahsın

Cide äylänsäm yolarmın!

Anı äytkändä Noradın

Yıldırım taşlı pıçağın

Suırıp aldı qınaptan.

Qabına símí yöräge,

Qaytır mikän qähärem dip,

Atılıp çıqtı saraydan.

Yıldırım taşlı pıçağın

Qara taşqa ber ordı,

Qara taşnı qaq yardı.

Qähäre qaytıp Noradın,

Qaytıp kilde sarayğa,

Atasına anda äytte:

– Uy digäygä qır digäy,*

Uynı basqan mırzamın!

Xannar belän, bilär belän

Qoyımlaşqan mırzamın;*

Qoyımlaşım betkän soñ

Alıs-alıs cirlärgä,

Üzgä telle illärgä,

İlçe qılıp igänmen.*

Yölte belän üssen dip,*

Yaprağı nurdan yaralğan

Baytağımnıñ aldına

Bostanlı tiräk bulğanmın!

Ay qaşında Zöhrädäy

Balqí-balqí tuğanmın;

Tañ aldında Çulpanday

Yana-yana torğanmın;

Süzle adämne söylätmäs

İnädän çiçän tuğanmın!

Teşle adämne teşlätmäs

İnädän teşle tuğanmın!

Bulır cirdän bulğanmın!

Arıslanday binşäm qorışıp,*

At yarışta uzğanmın;

Qılığım kemgä yarasa,

Qısmäten anıñ qılğanmın!

Kitärmen, atam, kitärmen,

Şah Timergä citärmen,

Timer birgän kire atnı

Tirlätkänçe menärmen;

Timer birgän timer tun –

Sütelgänçe kiärmen!

Unike totam uqlarnı

Betergänçe çöyärmen!

Timer belän antım bar,

Timer belän şartım bar:

Timer birgän sılunı

Aldıma alıp söyärmen!

Altınnan baysa suqtırıp,*

Ögemä şoñqar çöyärmen,*

Altı arbağa aq yabıp,

Altısına nar cigep,

İsänemdä, sawımda

Tutıra altın töyärmen.

Anda torıp Noradın,

Atına menep atlandı.

Aytulı aru anası

Noradınğa anda äytte:

– Äy Noradın, Noradın,

Qu qundırmas küllärgä

Qu qundırıp uynattıñ:

Quday başın ağartqan

Anañnı nigä uylattıñ?

Anda äytte Noradın:

Äy inäkäm, inäkäm,

Qu qundırmas küllärgä

Qu töşerdem yort öçen,

Quday başın ağartqan

Anamnı uylattım yort öçen!

Yänä äytte anası:

– Äy Noradın, Noradın,

Qara suğa qan qoysañ,

Sunı qaydan eçärseñ?

Xalıq belän dawlaşıp,

Yaxşını qaydan tabarsıñ?

Äy Noradın, Noradın,

Qawlı cirgä ut salıp,

Utnı qaydan utlarsıñ?

Xalıq belän yawlaşıp,

Yaxşını qaydan tabarsıñ?

Cawap birde Noradın:

– Äy inäkäm, inäkäm,

Qara suğa qan qoysam,

Baldan şirbät eçärmen,

Xalıq belän dawlaşsam,

Yort yaxşısın tabarmın.

Äy inäkäm, inäkäm,

Qawlı cirgä ut salsam,

Ut yaxşısın tabarmın,

Xalıq belän yawlaşsam,

Yort yaxşısın tabarmın!

Yänä äytte anası:

– Äy Noradın, Noradın,

İdel digän su kiler,

Anı niçek kiçärseñ?

İtägendä il bulır,

Anı niçek ütärseñ?

Äy Noradın, Noradın,

Cayıq digän su kiler,

Anı niçek kiçärseñ?

Yağasında il bulır,

Anı niçek ütärseñ?

Cawap birde Noradın:

– Äy inäkäm, inäkäm,

İke taşnı qultıqlap,

İdel kiçkän ulıñmın;

İkedän yawğa töşep,

İsän çıqqan ulıñmın;

İdel digän su bulsa,

İke çumsam kiçärmen;

İtägendä il bulsa,

İke orsam ütärmen!

Äy inäkäm, inäkäm,

Yalğız taşnı qultıqlap,

Cayıq kiçkän ulıñmın;

Yañğızdan yawğa töşep,

İsän çıqqan ulıñmın;

Cayıq digän su bulsa,

Ber çumğanda kiçärmen,

Yağasında il bulsa,

Ber orğanda ütärmen!

Yänä äytte anası:

– Äy Noradın, Noradın,

Ber ağaçta meñ botaq –

Anı kisim dideñme,

Berüzeñä meñ keşe –

Anı izim dideñme?

Cawap birde Noradın:

– Äy inäkäm, inäkäm,

Ber ağaçta meñ botaq,

Ber botaqtan nise artıq? –

Atnıñ attan nise artıq?

Ber atlağan botı artıq!

İrneñ irdän nise artıq? –

Ber söylägän süze artıq!

Bäyläwe yuq çiçännän

Öndämägän eşle artıq!

Bäyge almağan yögerektän

Bile yuan bişle artıq!

Berüzemä meñ keşe –

Ber keşedän nise artıq?

Anı äytep Noradın

Çığıp kitte baş tartıp.

XVI

Noradınnıñ qaytıp atasın quğanı,

İdegäyneñ qazaq çığıp kitkäne

İdegäy uğlın quğanda,

İle berekmi torğanda,

Xan täxetenä xan itep

Şadibäkne quyğanda,

Dala buyın du itep

Duadaq ütte Noradın.

Ber yünälde Timergä,

Ber yünälde Sığanaqqa,*

Sığanaqtan çığıp Sarayçıq,*

Sarayçıqtan Acdarqan,*

Acdarqannan Aqtübä,

Aqtübädän Cayıqqa,

Cayıq başı Qırıq Çolan,

İdel başı İrämäl,*

İrämäldän Norağa,

Noradan çığıp İrteşkä,

İl qıdırdı Noradın.

Ata belän dawlaşıp,

Xalıq belän yawlaşıp,

İl yaxşısın tapmadı,

Annan ilgä dus buldı.

Küçkän küçkä quşılıp,

Küçmälärgä baş bulıp,

Daladan dala qıdırdı,

Anda küñelen tındırdı.

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay

Könnän ber kön İdegäygä

Ber kilmäsä ber kilde,

Ber kilgändä anı äytte:

– İdegäy, sin tañdağı kön

Yaw östenä yaw kilsä,

Yañğız nigä yararsıñ?

Doşmanıñ awlay ülärseñ;

Noradın yaman ulıñ tügel ide,

Kendegeñne borırsıñ!

Anda äytte İdegäy:

– Yaxşı äytteñ, can äkäse,

Bik xuş äytteñ, yaw näkäse!*

Yaw östenä yaw kilsä,

Yañğız nigä yararmın?

Doşman awlay ülärmen,

Ya doşmanğa qalırmın.

Noradın yaman uğlım tügel ide,

Kendegemne borırmın!

Noradın dala kiçkändä

Aylar, könnär ütkändä,

Yalğız uğlın sağınıp,

Sağınıp ta zarığıp,

İdegäy anı cırladı:

– Alıstan qara kürensä,

Äyläneşkän mırza uğlım,

Yuıqtan qara kürensä,

Tulğanışqan mırza uğlım,

Buray-buray qar yawsa,

Büz kiereşkän mırza uğlım,

Bura sınlı ut kilsä,

Bulat qalqan – mırza uğlım!

Çittä soltan buludan

İldä oltan bulu artıq;

Küktä Çulpan buludan

Suda çurtan bulu artıq.

Äy Noradın, ulım, äy,

Sağındırdı mine artıq!

Anda torıp İdegäy,

İl ölkäne bilärgä

Kiñäş-uñaş itkän soñ,

Noradınnı çaqırtıp

İlçelären cibärde.

İlçelär citep kilgändä

Noradınğa anı äytte:

– Kämalnıñ uğlı Canbaydan,

Sorağantay uğlı Subradan,

Arğılnıñ uğlı Qara Qucadan,

Aqnıñ uğlı Bulattan,

Alçağır uğlı Mırzadan,

İsän uğlı Xodaybirdedän,

İrekle ir atañnan*

Öndäw kilde “qaytsın!” – dip;

Quğın kilde “qaytsın!” – dip;

Üpkäläsä üpkä süzen äytsen, dip;

İke qanat, ber qoyrıq,

İnep şoñqar çöysen, dip;

İrnäwe altın sarayaq,

İr sarqıtın eçsen, dip;

Ay qaşında ber yoldız,

Zöhrä balqí torsın, dip;

Tañ aldında ber yoldız,

Çulpan balqí torsın, dip;

Qızıl qanlı qılıçın

Aq söt belän yusın, dip;

İrgä sälam birgändä

İñkäyep täğzim qılsın, dip;

Asırağan atasın

Ata diep belsen, dip;

Az ğına ğayıbe bulsa da,

Anası aşa kiçsen, dip.

Anda äytte Noradın:

– Kämal uğlı Canbaydan,

Sorğantay uğlı Subradan,

Arğılnıñ uğlı Qara Qucadan,

Aqnıñ uğlı Bulattan,

Alçağır uğlı Mırzadan,

İsän uğlı Xodaybirdedän,

İrekle ir atamnan

Öndäw kilsä dä qaytmasmın;

Üpkäläsäm dä äytmäsmen.

İke qanat, ber qoyrıq,

İñep şoñqar çöymäsmen;

İrnäwe altın sarayaq,

İr sarqıtın eçmäsmen;

İrgä sälam birmäsmen,

İñkäyep täğzim qılmasmın.

İrneñ küñele yefäktäy –

Ber töynälsä çişelmäs,

Tarazuğa salsañ tiñlänmäs,*

Mısqalğa salsañ kim imäs.

Noradın alay digändä,

İlçelärneñ mullası

Pir Ğälätdin anı äytte:

– Ber digäç tä ni yaman?

Xodanı belmäs – ul yaman.

İkençeläy ni yaman?

Farız uqımas – ul yaman.

Öçençeläy ni yaman?

Özelep çığar can yaman.

Dürtençeläy ni yaman?

Törkene yuq qız yaman.*

Bişençeläy ni yaman?

Bişektägelär yılaşıp

Atasız qalsa – ul yaman.

Altınçılay ni yaman?

Atadan yañğız tuğan ul yaman.

Cidençeläy ni yaman?

Citäkläşep yätimnär

Yılí qalsa – ul yaman.

Sigezençeläy ni yaman?

İr qulınnan sirpelep

Däwlät taysa – ul yaman.

Tuğızınçılay ni yaman?

Tur bala qoş balası*

Oyada yılí qalsa – ul yaman.

Unınçılay ni yaman?

Utırğan cire cofarlı,

Un barmağı qınalı,

Tönboyıqtay kükräge

Küperep öskä qalqığan

Xanäkädäy arular,

Könäkädäy tutalar

Yılí qalsa – ul yaman.

İlçelär alay digändä

Qaytıp kilde Noradın,

Qaşqa körän at menep,

Ata-anasın üz sanap,

Üzgälärne yat belep,

Çaba qayttı Noradın,

Atasına yalınıp,

Yazığı belän gönahsı

Uz muynına alınıp.

İdegäy anı kürgändä,

Mañğayın iskäp söygändä,

Noradınğa anı äytte:

– Uyaw, batır balamsıñ,

Uyanıqlı mırza uğlım!*

Kürgän külük balamsıñ*

Kärgär itkän mırza uğlım!*

Büz arğımaq balasıday

Buylı-sınlı mırza uğlım!

Alsu-qara bitle uğlım!

İplelärgä iple uğlım!

Awadan oçqan altı aqqoş,

Uñ qanatı sırlı uğlım!

Päyğambärneñ kiäwe

Ğälidäyen nurlı uğlım!

Fireştädäy bitle uğlım!

Biek räwgä tösle uğlım!*

Şatalı yefäk tun kisä,*

Yaraşıqlı mırza uğlım!

Sadağıñ altın, uq altın,

Samırğap äytkän süz altın,*

Saf azamat mırza uğlım!

Yämännän keşe císam,

Urtağa ağaç teksäm,*

Sine däräcägä çiksäm,*

Saf altınsıñ, mırza uğlım!

İdegäy anı äytkändä,

Däräcägä çikkändä

İr azamat Noradın

Xan bulam dip uyladı,

Atası xan itmäde,

Üze dä xan bulmadı.

Noradın monı kürgändä

Qähärennän qaynaldı,

İdegäygä anı äytte:

– Äytkäneñneñ barısın

Qılğanıñ xaq, i ata!

Äytkänemneñ bersen dä

Qılğanıñ yuq, i ata!

Tirlegem altın bulmadı,*

Tägem minär bulmadı:*

Xan cíını bi ulı

Noradın xan bulmadı,

Xan bulğanıñ nise artıq?

Üzebezdän soñğığa

Ölgeläp ölge bulmadı.

Ya sin üzeñ xan bulğıl,

Ya sin mine xan qılğıl!

Ya sin mine ütergel,

Ya min sine üterim!

Ya küzemä kürenmä,

Qazaq çığıp kit! – dide.

Anda äytte İdegäy:

– Äy Noradın, Noradın,

Añlamímın moradıñ!

Tuqtamışnıñ ilendä,

Tuğan-üskän ciremdä,

Aç büredäy qaraştım,*

Et-meşäktäy talaştım.*

Bile sawırlı köränne

Boraqqa oxşaş mengänmen.

Tamğasız uğlı Baraqtan

İräksez alu alğanmın.*

Sorımqan uğlı Çıñğızğa

Soramí barıp ingänmen,

Bayqawsız başın kiskänmen;

Altın tawğa barğanmın,

Türä bulıp alğanmın,

Xalqın cíıp alıp kilep,

Aq Urdağa salğanmın.

Urda öçen tırışqan,

Yağalaşıp orışqan,

Batırlarnıñ qayberen

İl nögäre qılğanmın;

Minem belän ber bulıp,

Xalıq öçen tartışqan,

Yağalaşıp köräşep,

Doşmannar belän çäneşkän

Irularnıñ batırın

Qaysın biem qılğanmın,

Qaysın xanım qılğanmın.

Nindi yuan bulsa da

Yañğız ağaç öy bulmas;

Nindi yatış bulsa da

Yañğız yeget bi bulmas.

Xan bulayım dimäçe,

Dan bulíım dimäçe,

Yalğız başıñ xalıqsız

San bulíım dimäçe.

Äy Noradın, Noradın,

Nider sineñ moradıñ?

İdegäy anı äytkändä,

İr Noradın monı äytte:

– Fireştädäyen atam!

Här eşkä daim atam!*

Nigä mine xurlísıñ?

Nigä mine cırlísıñ?

Cırlasañ mine, atam,

Cırlawıña çıdamam,

Xurlasañ mine, atam,

Xurlawıña çıdamam!

Buranlı kön tuğanmın,

Borıç birsäñ yılamam,

Borıçtan yaman açımın,

Şikär tüksäñ töçemäm;

Bulattan min qatımın,

Sötkä salsañ ağarmam!

Arıslan bulıp tuğanmın,

Törtkäneñä qolamam;*

Buralqı attan yarışmın,*

Buğalaq salsañ tuqtamam!

Butorğaqtan qatımın,*

Bidayaqtan oçqırmın,

Buşansam, sona qotqarmam!*

Ya sin üzeñ xan bulğıl

Ya sin mine xan itkel!

Ya küzemä kürenmä,

Qazaq çığıp kit! – dide.

Noradın alay digändä,

Azamat ir İdegäy

Cide qat küktäy kükräde,

Awazı qalqıp, yañğırap,

Noradınğa anı äytte:

– Quzağaçtan biekmen,*

Bolıtqa citmi tınmasın;

Başımnan dawıl örsä dä,

Min añardan sınmasmın!

Göreldäsäm, suğar yäşenmen,

Kölsäm min ber çuaqmın;*

Kirelänsäm, yoqıñ bozarmın,

Köräşsäm, sine yığarmın,

Yögersäm, sine uzarmın;

Äy Noradın, Noradın,

Uñmastaynı dawlaşıp,

Qazaq kit dip qawlama.

Qarğışım qara taştan ütäder,

Ahım cirne-kükne totadır,

Kütärä almassıñ, Noradın!

Anda İdegäy ah ordı,

Noradın artqa yığıldı,

Awızı-borını qíşaydı.

Anda äytte Kiñ Canbay:

– Noradın berdänber balañdır,

Qarğış itmä, İdegäy,

Alqış itkel uğlıña!*

Anda uğlın ayadı,

Alqış birde İdegäy.

Noradın yänä terelde,

Awızı-yöze tözälde.

Tora kilep Noradın,

İdegäygä yänä äytte:

– Kisäkçä çıqqan bolıtmın,

Yawmayınça tarqalmam,

Anadan qara tuğanmın,

Sabınlap yusañ ağarmam!

Atadan ayırı tuğanmın,

Bi ütkärsäñ nığayman,*

Bolıttan qíış çıqqanmın,

Aldıña alsañ töz bulmam!

Ya sin üzeñ xan bulğıl!

Ya sin mine xan itkel!

Ya küzemä kürenmä,

Qazaq çığıp kit! – dide.

Anda torıp İdegäy,

Noradınğa anı äytte:

– Yalğız balanıñ qılığı

Yawdan yaman, – disä, bu bulğay.

Canbaydayın canbaznıñ

Yazığın alıp quynıña,

Canın isän qaldırdıñ,

Yanıña yawçı aldırdıñ!*

Ul da citär ber kön canıña!

Sorımqan uğlı Çıñğıznı,

Qala bozğan Qaltaynı,

Tökle awızlı kenäcne

Min qayırılıp çapqanda,

Yafanğa çığıp yaw cídıñ,*

Yawdan tınğan yortımnı

Yaw astında qaldırdıñ,

Atañ qorğan qalanı

Küçmälärdän aldırdıñ!*

Yaw östenä yaw kilsä,

Ul da citä ber kön başıña!

Alıs belän yuwıqnı – yuırtqan beler,

Yaxşı belän yamannı – kürgän beler;

Yaxşı – yörgän cirenä känt salır,*

Yaman – yörgän cireñä ürt salır.

Kön batsa da quyğa suqmaq tabılır;

Ber tökergän – ni itär,

Küp tökersä – kül itär.

Küp belän eşeñ töşmäsen,

Küp – eşeñne çükerer!*

Äy Noradın, Noradın,

Eşem qulay kilgändä,

Buraqan uğlı Timergä,

Buraqannıñ üze ämirgä

Ayağınıñ astında

Dab-darki bulıp utırdım;*

Eşem qulay kilgändä

Ber köndä biş yöz keşe üterdem;

Ber meñ keşegä citkändä

Qara Tien digän alıpnı

Yazıda yalğız üterdem.

Timerneñ qızı Aqbeläk,

Alla üzemä birgändä,

Tigen ulca kiterdem.

Ğazazíl bulmí ni bulğay?*

Qolınım, yalğız qalır ikänseñ.

Küzemneñ yäşe qorğamas

Qısır mädät telädem.*

Xatäm-Tayday yumartsıñ,

Arıslanday adusıñ,*

Xämzädäyen pälwansıñ,

Ğälineñ ğäli uğlısıñ,

Qarday başı ağarğan

Qart ataña yaw buldıñ,

Arıslansıñ, mırza uğlım!

Urí çabıp, kisä ütkän

Un barmağım, mırza uğlım;

Tübäle turı at mengän,

Yawğa çapqan mırza uğlım;

Kismä-kismä sarı altın,

Ber ibenä kilgändä,

Kismi birgän mırza uğlım;

Qımtığanı xatasız

Qarçığaday mırza uğlım;

Qawlağanıñ min bulsam,

Min qaçayım, sin qawla,

Härber köndä doşmanıñ

Mindäy qaçsın, mırza uğlım!

Anda torıp İdegäy yänä äytte:

– Torımtaydan yılğır qoş bulmas,

Turğay da tibep qaz almas!

Atqıdan yögerek uq bulmas,

Atsa kübä bozalmas.

Hönärsez sine kürä almas,

İldän ilgä cilep ütsäñ dä,

Bu dönyalar siña da qalmas!

Anı äytep İdegäy

İdeldän çığıp yünälde,

Tulğay birep monı äytte:

– Tawda yörgän büre idem,

Talçığıma taylı biä cier idem;*

Uyğa töşep quy buldım,

Quñqıldaşqan küp yamanğa xur buldım.*

XVII

Noradınnıñ Qadírbirde qulına totsaq bulğanı

İdel yort ike bulğanda,

İl berekmi torğanda,

İdegäy belän Noradın

İke yarı bulğanda,

İr Noradın il-yorttan

Üz atasın quğanda,

Xansarayda Noradın

Xan buldım dip torğanda,

Qadírbirde yäş soltan

Bu xällärne kürgändä,

Minem dä könem citte dip,

Yaw-yarağın torğızdı.

Qalğan-qotqan irlären

Üz yanına cídırdı.

Anda citep yaz kilde,

Çirüle külgä qoş kilde.

Qadírbirde yäş soltan

Çirüen alıp aldına

Çirüle külgä qundırdı.

Altın saray, xansaray,

Xan sarayı aq işek,

İr Noradın kilgändä,

Al täxetkä mengändä,

Al täxetneñ arqası

Altın yığaç tutí qoş

Sayrap telgä kilgändä,

Azamat ir Noradın

Kiñ Canbayğa anda äytte:

– Äy Kiñ Canbay, Kiñ Canbay!

Sin dä minem bi ikän,

Min dä sineñ xan ikän,

Çirüledä aw yuqmı,

Barıp bayqa! – dip ide,

Kämalnıñ ulı Kiñ Canbay:

– Ul da bezdän buldı, – dip,

Arğımağın atlandı.

Çirüle külgä kilgändä

Qadírbirde soltannıñ

Posulı yatqan çirüe,

Qorıq taşlap artınnan,

Canbaynı yığıp atınnan,

Qulın anda qayırıp,

Totsaq itep mayırıp,

Qadírbirde soltannıñ

Çatırına apkilde.

Qadírbirde anda äytte:

– Nuğaylınıñ ağır yort –

Tuqtamıştay atamnıñ

Baytaq quğan cire ide;

Tuğız soltan atası

Tuqtamışnıñ bie ideñ,

Bügen kemgä bi buldıñ?

Altın taşlı täxetemä

Bügen kem uğlın menderdeñ?

Anda äytte Kiñ Canbay:

– Tulay yortnıñ iäse

Tuqtamış xan könendä

Min dä anıñ bie idem;

Tuqtamıştay xan ulı

Qadírbirde sin ideñ…

Bügen sin dä ni buldıñ?

Bügen min dä ni buldım?

Qadírbirde soltanım,

Ber qaşıq qanım bağışla,*

İdegäy ulı Noradınnı

Qulıña kiterep biriem!

Canbay süzen birgändä

Qadírbirde yäş soltan

Anı quldan cibärde;

Qayta kilep Kiñ Canbay,

Noradınğa anda äytte:

– Äy Noradın xaniä!

Min dä bügen bi ikän,

Sin dä bügen xan ikän,

Bağıñnan bağıñ sınasañ,

Síarlığıñ bar ikän,*

Aw laçınıñ ala yör,

Çirüle küldä aw ikän…

Atlaníıq, xaniäm!

Canbay alay digändä,

Noradın belän ikäwläp

Çirülegä kilgändä,

Küz açıp küz kürgändä

Canbay anda yuq buldı,

İdegäy ulı Noradınnıñ

Äylänäse yaw buldı.

Küz açıp küz yomğançı

Qorıq taşlap artınnan,

Noradın, awıp atınnan,

Ayağı-qulı baw buldı;

Töşkän ciren qarasa,

Ber qarañğı baz buldı,

Bazına taş yabıldı.

Qadírbirde yäş soltan,

Anda sırnay çaldırıp,

Çıñğızların cídırdı.*

Olıs bie Barınnı,*

Orış bie Şırınnı,

Tömän başı Tuybaqnı,

Acdarqannan Mulaynı,

Möytännäntuğan Qıpçaqnı,

Kämalnıñ uğlı Canbaynı,

Tuğız iren yanğa alıp,

Anda kiñäş qıldırdı:

– Äzäldän doşman Noradın

Taqqa mengän könendä

Tağınnan bazğa yığıldı,

İnde anıñ da atası

İdegäyne qayan totíıq?

Tuylap kiñäş itkän soñ,

Tuğız Çıñğız – tuğız ir,

Tuğızı da ullı ikän,

Tuğız ulın torğızıp,

Tuğız ilçe qıldırıp,

İdelne ütä kiçerep,

İdegäygä cibärde.

Tuğız ilçe – tuğız ul,

İdegäygä citep kilgändä,

Tuğızdan bere anı äytte:

– Sineñ uğlıñ Noradın

Täxetennän yazıp xur buldı,

Qulıbızda totsaq qol buldı,

Anı da yolıp almağıñ

Äle sineñ xäleñdä,

Uğlıñ qonın birerseñ;*

Qadírbirde soltanğa

Bezneñ belän kilerseñ;

Uğlıñ yasaq, başıñ saw bulır,

Yasağına künmäsäñ,

Ültereler Noradın.

Tuğız ilçe – tuğız ul

İdegäygä anı digändä,

Ul tuğıznıñ cidäwen

İdegäy anda totıp bäylätte.

İkäwen qayta cibärde:

– Qadírbirde soltanğa

Qayta citep äytegez:

Noradınnı nitsä dä –

Anda üze belgän eş,

Monda qalğan cidäwneñ

Cidäwen dä yuq qılam!

Ul tuğıznıñ ikäwe

Qayta citep kilgändä,

Cideneñ cide atası

Qadírbirde soltannıñ

Ayağına yığıldı:

– Cidebezneñ cide uğıl,

Cidäwen dä qotqarğıl!

Kiñäş-uñaş qılğan soñ,

Qadírbirde İdegäygä

Qaytadan ilçe künderde:

“Totsaq itkän cideñne

Cidäwen dä qaytarğıl.

Noradınday balañnı

Min dä siña qaytarím”.

İlçe qılıp igän soñ

Qadírbirde anda äytte:

– Qulğa töşkän doşmannı

Qaytadan buş kündersäk,

Bezgä layıq eş bulmas,

Ber xäyläsen qılíq, – dip,

Noradınnı bazdan aldırdı.

Ayağın anda saldırıp,

Yalanğaçqa qaldırıp,

Timer çöy qaqqan qara idän –

Qara idängä bastırdı.

Noradın anda kergändä

Ni bulğanın añladı.

Buy-buy taqta, buy taqta,

Timer çöy qaqqan buy taqta,

Pıçaqlap suqqan urındıq;

İr Noradın qurıqmadı.

Basıp atlap uzğanda

Ber yözen dä çıtmadı,

Pıçaqlap suqqan urınğa

Tayçanmastan utırdı.

Qadírbirde sorídır:

– Arqadan küçkän altı arba,

Altawı da qazna arba,

Anı nitteñ, Noradın?

Cawap birde Noradın:

– Arqadan küçkän altı arba,

Altawı da qazna arba,

Tulğaşqanda min anı,*

Adaşqanım bardır, dip,

Adaşqanda min anı

Üz qulım belän sadaqa itep birgäymen!

Qadírbirde sorídır:

– Tulğay-tulğay yögergän,

Yögergändä cir bawırın qıdırğan,

Tustağanday küzle turını,

Anı nitteñ, Noradın?

Cawap birde Noradın:

– Tulğay-tulğay yögergän,

Yögergändä cir bawırın qıdırğan,

Tustağanday küzle turını

Tuqış itkän könnärdä

Üz astıñnan mengänmen…

Menep alıp suğışta

Üzeñä qarşı yörgänmen!

Qadírbirde sorídır:

– Ber-ber yağı unike şayman yunağan*

Busağası bulat öylärne,

Anı da nitteñ, Noradın?

Cawap birde Noradın:

– Ber-ber yağı unike şayman yunağan

Busağası bulat öylärne,

Moñayğanım kitsen dip,

İrekkänem kilsen dip,

Oran utqa yaqqanmın!*

Qadírbirde sorídır:

– Sigez cirdän çigelgän,

Tuğız cirdän tuqılğan,

Qara keştän tegelgän

Tunnı nitteñ, Noradın?

Tuğız qızlıq, meñ quylıq

Nurbığa atlı köbämne

Anı nitteñ, Noradın?

Cawap birde Noradın:

– Sigez cirdän çigelgän,

Tuğız cirdän tuqılğan,

Qara keştän tegelgän

Tunnı täñre birgän soñ

Sırtıma salıp yörgänmen;

Tuğız qızlıq, meñ quylıq

Nurbığa atlı köbäne,

Täñre üzemä birgän soñ,

Böktär tışlap kigänmen,

Kigän soñın suğışıp,

Üzeñä qarşı kilgänmen.

Anda utırıp Kiñ Canbay,

Noradınğa anı äytte:

– Tulğanalı aybalta*

Anı nitteñ, Noradın?

Tuğız soltan atası,

Tulay yortnıñ iäse,

Tuqtamıştay xan irne,

Anı nitteñ, Noradın?

Qınnan çıqsa sınayğan,*

Turı çalsañ baş kiskän

Alcasman digän qılıçnı

Anı da nitteñ, Noradın?

Xanäkädäy küreklene,

Könäkädäy sılunı

Anı nitteñ, Noradın?

Kismä-kismä sarı altın,

Möher suqqan saf altın,

Ence-gäwhär, yaqutnı,

Anı nitteñ, Noradın?

Cawap birde Noradın:

– Tulğamalı aybaltañ,

Tuqış itkän cirlärdä

Uñ qulıma alğanmın,

Alıp qayrap salğanmın,

Qarını yuan bilärneñ

İñkäytep başın alğanmın!

Tuğız soltan babası,

Tulay yortnıñ iäse

Tuqtamıştay xan irne

Tönäy-tönäy quğanmın!

İrteş başı Qara Tunda

Qua barıp citkänmen;

Qınnan çıqsa sınayğan,

Turı çalsañ taş kiskän,

Qayırıp çalsañ baş kiskän,

Alcasman digän qılıç belän

Tuqtamıştay xan irneñ,

Saqalın ala qan itep,

Başın kisep alğanmın…

Söyäge tezdä qalır dip,*

Söyrägennän tişkänmen,*

Qanlı başın atañnıñ,

Qancağama taqqanda,

Qarındıqqa sarğanmın,

Atam aldına kiterep salğanmın.

Xan söyäge kiä dip,*

Xannarnı quyğan sarayçıq:

Atañnıñ başın min anda

Alıp kilep quyğanmın.

Xanäkädäy küreklene,

Könäkädäy sılunı

Täñre üze miña birgändä,

Tigen ulca qılğanmın.

Kismä-kismä sarı altın,

Möher suqqan saf altın,

Ence-gäwhär, yaqutnı

Xalqıma min barın

Kisep ulca qılğanmın!

Kämalnıñ uğlı Kiñ Canbay,

Kire süzgä et Canbay!

Arıraq kitep söylä sin,

Bireräk kilep tıñla sin!

Qolan qoyığa töşkändä

Qorbağa ayğırlıq qılır;*

Noradın turğa töşkändä*

Canbay awdarlıq qılır!*

Açma küzeñ, tişärmen,

Söylämä, teleñ kisärmen!

Eçeñä kerep min sineñ,

Qara yılan bulıp gizärmen!

Aş birgänneñ ulısıñ,

Mal birgänneñ qolısıñ!

Qollıq qılıp cide balañ,

Cide buınıñ qorısın!

Min ramazan ayında,

Aynıñ unbiş könendä,

Päyşämbä kön, comğa aqşam,

Aynıñ tulı tönendä,

Ay-kön bergä yörgändä

Asıldan päyda bulğanmın!

Qadírbirde yäş soltan,

Noradınnı önsez tabıp torasıñ;

Ozın uğı, kiñ cayı*

Töşä quysa qulına,

Sindäy äytkän soltannı

Cibärmäsme ide ir üze,

Atañ barğan qaytmas yortnıñ yulına?*

Alçılar belän aldatıp,

Sadaq-sawıt taşlatıp,

Xäylä belän qulğa alıp,

Qadírbirde yäş soltan,

Çöy ütkärep torasıñ;*

Zamanında belep äytkän ükenmäs;

Quzağaçtan biekmen,

Bolıtqa tisäm bögelmäm,

Qaynaşıp betkän botaqmın,

Öyermä suqsa ielmäm;

Buralqı attan yarsumın,

Buğalaq salsañ tuqtamam;

Botırğaqtan qatımın,

Borınıma çöy ütkärsäñ çıdarmın.

Busğınçıqtan qíışmın,*

Tezgä salsañ töz bulmam;

Aq diñgezdän açımın,

Şikär tüksäñ töçemäm,

Tulay baytaq iäse

Tuqtamış atlı atañnı

Kisä qırıqqan arıslanmın!

Yörägemä pıçaq tıqsañ da

Äytermen, hiç qurıqmamın;

Qoralsızlarnı qínaw,

Yoqlağannı üterü –

Köçsez keşe eşe ul,

Yünsez keşe eşe ul!

Noradın alay digändä,

Pıçaqlap suqqan urındıq

Botın yarıp kergändä,

Ayağınnan qan sarqıp,

Yözlegenä iñgändä,

Qımşanmastan utırıp,

Turıdan cawap birgändä,

Qadírbirde yäş soltan

Noradınğa tañ qaldı:

– Andí batır ir buldıñ,

Ataña minnän saw yünäl.

Anı äytep yäş soltan,

Noradınnıñ qulın çişterde,

Eçerge, iär saldırtmí,*

Menärenä at birde,

Caydaq atqa menderde,*

İdelgä turı kiterde.

Tirläp kilgän atınnan

Yarasına ütep qara tir,

Yağır bulıp Noradın,*

Toralmaslıq bulsın dip,

Atnı qızu cilderde.

İdelgä kilgän İdegäy

İdel aşa qıçqırdı:

– Qanı uğlım Noradın?*

Anı miña cibärsen,

Bu cidäwne cibärim!

Qadírbirde bu yaqtan

Noradınnı salğa artlap

İdel ütä cibärde.

İke yaqtan ike sal

İkäwe bergä kilgändä,

Arıdan torıp İdegäy,

Noradınğa tulğap anı äytte:

– Cide kiçä berensä,*

Cir yalğışmas mırza uğlım!

Cide däryä quşılıp,

Qotırınıp taşqanda,

Cil qayıqtay umrawın

Cilgä birep aşqanda,

Taşqın tirän däryänı

Bolıttay ütkän mırza uğlım!

Qola sarğıl balasın*

Quğa çöygän mırza uğlım!

Qu qanatın sal itep,

İdel kiçkän mırza uğlım!

Qaz qanatın sal itep,

Cayıq kiçkän mırgza uğlım!

Salnı salğa bäyläçe!

Sal eçendä cidäwne

Yaxşı uñğarçı, mırza uğlım!

İdegäy alay digändä,

Sallar salğa kilgändä,

Noradın salnı sözderep,

Salnı salğa bäyläde.

Salda utırğan cide uğlı –

Cidäwen dä üterep,

Ana İdelgä qolattı.

İdelne kiçep Noradın,

İdegäygä kilgändä,

Ğozer-ğafu ütenep,

Qulınnan übep yögende.

Yarasına ütep qara tir,

Yağır bulıp Noradın

Ul säğättä yığıldı.

XVIII

Qadírbirde soltannıñ urda torğızıp,

İdegäy östenä barğanı,

İdegäyneñ orışta ülgäne

Qadírbirde yäş soltan

Anda utırıp yar saldı:

– Däwrän sörgän könemdä

İdegäy isän ikändä,

İdel-yort miña bulmas,

Kürgän könem kön bulmas,

Ya İdegäy, ya dä min!

Atlaníıq, yatmíıq!

Anı äytep yäş soltan,

Oran salıp atlanıp,

Bar urdasın cídırdı.

Atadan qalğan qara tu

Sınğan ikän, sap quyıp,

Anı uñnan bastırıp,

Dum dumbağın ordırıp,

Xan urdasın torğızdı.

Kämal ulı Kiñ Canbay

Qadírbirde soltanğa

Kiñäşen birep, anda äytte:

– Tulıqsığan ana İdel

Tulqına birep yatqanda,

İdeldän çirü küçerü

Qíın bulır, soltanım.

İdel tuñsın, boz totsın,

Yul açılsın, soltanım;

İdegäy inde qarığan,*

Altmışınnan yäşe uzğan,

Quya torsañ, ni bulır?

Canbay alay digändä,

Qadírbirde soltanğa,

Ul süz anda yaqmadı,

Üz uyınnan qaytmadı:

– İdel tuñsa, kem kiçmäs?

İdegäy ülsä, kem almas?

İdelne tuñmas borın kiçmäk kiräk,

İdegäyne ülmäs borın almaq kiräk.

Häy, moñaymañ, bilärem!

Qayta çapsam, kön kilde!

Qayırıp çapsam, baş kilde!

İdegäy ulı Noradın

Yağır bulıp qalğanda,

İdegäyneñ urdası

İgen-taru alğanda,

Ul kön miña ber kilde!

Atlaníıq, yatmíıq!

Tulıqsığan İdelne

Tuñmas borın kiçiek!

Ülär bulğan İdegäy,

Ülmäs borın alíıq!

Qadírbirde alay digändä

Altı yortı yuq bulğan

Altı yortqa altı bi,

Cide uğlı yuq bulğan

Cide ırudan cide bi,

Yarlığınnan ayırılğan

Yartı tarxan, yartı bi,

Cir-suınnan ayırılğan

Yartı näzir, yartı bi,

– Ras äyterseñ, xanım! – dip,

Anıñ süzen cöpläde.

Attan atın cídırdı,

İrdän iren cídırdı.

Qadírbirde yäş soltan

Çirüen äydäp quzğatıp,

Ana İdelgä kiterde,

İdelne aşa kiçerde.

Qadírbirde kilgändä,

İdegäy anı sizgändä,

Tora birep qorğanıp,

Yandaşların yanğa alıp,

Ul da quptı urınınnan.

Yaw kilgänen belgän soñ,

Küp çirüne kürgän soñ,

Tarlan Büzne atlanıp,

Suğışqa dip baradır,

Ğayräte suday taşadır,

Açuı çiktän aşadır.

Atına qamçı çalğan soñ,

Yawnı kilep basadır,

Qayda sadaq tartadır,

Qayda mıltıq atadır;

Qayda qılıç seltäläp,

Qayda söñge belän batadır.

Ul çitennän keräder,

Bu çitennän çığadır,

Quyğa kergän ber büre,

Büre quynı qıradır.

İrtä buldı, kiç buldı,

Qalın suğış – eş buldı.

Kön totılıp çañ buldı,

İke çirü ber kilep,

İke İdelneñ arası

İkesenä tar buldı.

Attan toyaq qalmadı,

Baştan qolaq qalmadı,

Taptalıp yatqan ülekneñ

İsäbe-sanı bulmadı.

Sansız tatar, qara yaw,

Yaqadan-yaqa alışıp,

Bersenä-berse qaplanıp,

Teş-tırnağın aqtarıp,

Buğazğa-buğaz çäynäşep,

Ni bulğanın belmäde.

Qaysı başın aqtardı,

Qaysı cirdä taptaldı,

Kiç bulğanda şul buldı –

Här ike yaq az qaldı.

İdegäy andí ir buldı:

Ülem, ülem digändä,

Ülem kilep yözenä

Üle tının örgändä

Çigenmäde İdegäy.

Ülem, ülem digändä,

Un meñ tömän san keşe

Ülemgä baş igändä

İelmäde İdegäy.

Qadírbirde soltanğa

Canbay anda monı äytte:

– Altmıştağı İdegäy

Xäldän xäle kitkändä,

İke çirü ber kilep,

Qan zayağa kitkändä,

Bermä-bergä ber çığıp,

Ber çükersäñ ni bulır?*

Canbay alay digändä

Qadírbirde yäş soltan

Ğayräte kilep, anda äytte:

– İdegäy andí ir ikän,

İdel-yortta ber ikän,

İrekle keşe ul bulıp,

İlne totqan ir ikän;

İdegäy ildä ber ikän,

İr sırtlanı ir ikän;

Büre bulıp baríım,

Burbayınnan alíım!*

Arıslan bulıp baríım,

Arwağın basıp alíım!*

Ber dawıl bulıp baríım,

Ber çükerep bağíım!

Atağı ölkän ul bulsa,

Anıñ da bulğan atağın

Üzemä tartıp alíım!

Anı äytep yäş soltan,

Suırıp alıp qılıçın,

Çaba kilep ul anda

İdegäygä tulğadı:

– Tübädäge dürt yoldız,

Tañ atar kön tuğandır!

Körän turı at qoyrığı

Dürt çaluğa tulğandır!

Qalğan-qotqan il bulıp,

Qadírbirde xan bulıp,

Elgärgedäy dan bulıp

Yäşär könnär tuğandır!

Köbälär belän qorğanıp,

Çöydäle balta qulğa alıp,

Çöydägezgä ber menep,

Çabar könnär tuğandır!

Anda äytte İdegäy:

– Tübädäge dürt yoldız,

Tañı atar kön tualmas!

Körän turı at qoyrığı

Dürt çaluğa tulalmas!

Qalğan-qotqan il bulıp,

Qadírbirmäs xan bulıp,

Tuqtamıştay dan bulıp

Yäşär könnär tualmas!

Köbälär belän qorğanıp,

Çöydäle balta qulğa alıp,

Qadírbirde, çöydämä

Çabar könnär tualmas!

Qadírbirde tağı äytte:

– Qañtarda yawğan bolıttay,*

Zähärle suıq tösem bar,

Ezläp kildem üzeñne,

Suyışa torğan eşem bar!

Cawap birde İdegäy:

– Qabağınnan qar yawıp,

Kerpegenä boz tuñıp,

Ezläp kilgän Qadír belän

Yarışırğa köçem bar.

Anı da bel, Qadıraw, –

Arıslan xäldän taysa da,

Ber sarıqlıq köçe bar!

Anda alay äyteşep,

İke tawday ike ir,

Tipke birep atına,

Berenä bere yünälde.

Ciz köbäse şañğırap,

Qalqanı çığıp qalqayıp,

Berenä bere “şañk” itte.

Cir selkende, yarıldı,

Yarılğannan az qaldı;

Alataw belän Qolataw

Berenä bere bärelde,

Bärelgändä saw qaldı!

Altı batman çuqmarın

İdegäy tulğap alğançı,

Çöydäle balta qulğa alıp

Qadírbirde ber suqtı –

İdegäyneñ qalqanı

Anda şıñlap yarıldı.

İdegäy anda çuqmarın

Yänä ber tulğap alğanda

Awan qullı Qadírbirde*

Yänä kilep ber suqtı –

Köbäse sınıp, qan çıqtı.

Yänä ber suğím digändä,

Anda kilep İdegäy,

Altı batman çuqmarın

Öç tulğadı, ber suqtı,

Andí itep ber suqtı,

At sawrısı “çırk” itte.

Qadírbirde ber çükte,

Tübäsennän qan çıqtı,

Qan çıqqanda can çıqtı!

Ul atınnan awğanda,

Bilär şaşa qalğanda,

Atın sörep İdegäy

Qaça birde aradan!

Barın mırza anı äytte:

– Äy Tuqtamış biläre!

Tuqtamış buını kiselde.

Xan bulır xan qalmadı.

Xannan qalğan qarışqı,*

Qarışqısın kem alır?

Xan tağına kem menär?

Tulay yortnı kem bilär?

İdegäy isän qalğanda,

Xalqın cíıp alğanda,

İñsez yatqan İdel-yort –

İl İdegäygä qalğanda,

Tuqtamışnıñ biläre

Bi bulır kön ber tumas!

Äy, Tuqtamış biläre!

Xan tağına kem menär?

İdegäygä kem citsä,

Citep başın kem alsa –

Xan tağına ul menär!

Cät bulíıq, bilärem!

Ezennän basa baríıq;

Yartı canı qalğanda,

Qalğanın da alíıq!

Barın anı äytkändä,

Unike türä, altı bi

İdegäyne ezläp töşkändä,

Arı çabıp qaradı,

Bire çabıp qaradı,

Kergän cirne ayqadı,

Çıqqan cirne bayqadı,

Yaqınnan tota almadı,

Yıraqtan kürä almadı.

Unike türä, altı bi

Ezennän ezen çığarıp,

Qua kilep artınnan,

Külgä citep tuqtadı.

Qamışlıqqa kilgändä,

Toyaq ezen kürgändä,

Bilär anı qaradı:

Çıqqan ezen tapsa da,

Kergän ezen tapmadı.

Unike türä, altı bi,

İdegäy yänä bulmadı dip,

Äylänep kitmäk bulğanda,

Barın mırza anı äytte:

– Häy, aldanmíq, bilärem!

İnde kitkän yulı yuq,

At çikerep qamışqa

Artı belän kergänder!

Monnan arı barmíıq!

İdegäy isän ir bulsa,

Şul qamıştan alíıq.

Cawap birmi bulmastır,

Tulğap sorap qaríıq.

Qamışlıqqa yaqınlap,

Barın anda tulğadı:

– İdegäy ölkän ir ide!

İdegäy ölkän ir ide!

İdegäyneñ mengän atı

Awızı Aqtan Kir ide;*

İdegäy andí ir ide,

Olılarça yör ide.

Üzennän ber yäş keçegä:

“Sin torıp tor, ğäzizem,

Min atíım”, – dir ide.

Üzennän ber yäş olığa:

“Min toríım, ğäzizem,

Sin atsañçı”, – dir ide…

Barın anı äytkändä,

Qalqa birep qamıştan,

İdegäy torıp anı äytte:

– Yağası altın kiräwkä

Yaqalaşıp yırtqan soñ,

Qıltıñlağan köränçä at –*

Qadírawnı yıqqan soñ,

Sezdäyen sölteklärdän*

Qurqa torğan İdegäy yuq!

Kötä torıñ, çığarmın,

Söñgem qanğa tığarmın!

Kük kükrätep, qılıçım

Yäşen uynatıp suğarmın!

Anı äytep urınınnan

Quba kilde İdegäy.

Şam qılıçın qulğa alıp

Çığa kilde İdegäy.

Sul qulınnan can alıp,

Qalğan xälen bar itep,

Ora kilde İdegäy.

Unike türä, altı bi –

İdegäy anda qamaldı,

Alar atta, ul cäyäw,

Unike söñge, altı uq

İdegäygä qadaldı.

Anda buldı ber suğış,

Qamış başın qan aldı.

Anda äytte İdegäy:

– Ülem belän qurqıtmañ,

Qurqa torğan uyım yuq!

Ülem turı kilä ikän,

Qotıla torğan buyım yuq.

İdem öçen ilsenep,

Cirem öçen cirsenep,

Xalığım öçen yaxşı uyım

Kükräk tulı cilsenep,

Köräşkänne xalığım

Añladımı – belalmam!

Añlamasa xalığım

Añlamastan ülalmam!

Barın berdäy aralap

Attan atıp yaralap,

Anda batır İdegäy

Unike irne üterde.

Qan yarası açılıp,

İdegäy xäle betkändä,

Barın mırza ber citep,

İdegäyne ber çaptı.

Başı tänennän ayırılıp,

Tägäri birep anı äytte:

– Barın, siña ni qıldım?

Bereñ ike bulmasın!

Yortıñ-qarañ qalmasın!

Xannan xannı min yıqtım,

Xan bulıp sin dä qalmassıñ!

Söt urınına qan qoydıñ,

Qanımnı tügep ni qıldıñ?

Qazan, Qırım, Acdarqan,

Qonımnı sorap qupqanda,

Ni bulğanın anda kürerseñ!

İdegäy başı anı äytep,

Köngä taba äylände,

Äylängändä yänä äytte:

– Aldağı kön ağırğa

Bez barabız, ul kilmäs!

Anı äytte dä can birde.

İdegäyneñ başın kiskän Barın buldı,

Başnı kitergän Şırın buldı.

* * *

İdel-yortnı daw aldı,

Yaw östenä yaw kilde,

İdegäy äytkän kön kilde.

Çıñğıznıñ quyğan xan tağı

Qan tağı bulıp äwerelde;

Xan sarayı qamaldı.

Qırım, Qazan, Acdarqan

Başlı-başlı il buldı,

Altın Urda taraldı.

277uqıldı: 94




1. Найти iPhone в Настройках iCloud Найти iPhone
2. Тема урока- признаки зимы Цель урока- Уточнение и расширение представлений учащихся о признаках зимы Зада
3. Организационные структуры менеджмента
4. экзамен в сфере профессионального образования Специальность- 080507
5. Документационное обеспечение законотворчества и судопроизводства
6. на тему- маркетинговая деятельность на РУП Минск Кристалл Студент ФМК 2й курс Р
7. Графические форматы
8. но ще пів чарки ось так досить
9. тематики в 5 классе по теме Треугольники и четырехугольники
10. ТЕМАТИКА ЛЕКЦИОННОГО КУРСА ТЕМАТИЧЕ

Материалы собраны группой SamZan и находятся в свободном доступе