Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1.Мұсылман құқығының пәні мен әдістері
Біздің заманымыздың VII-ші ғасырының басында Арабия түбегінде өмір сүрген араб тайпаларының арасында қарама-қайшылықтар орын ала бастады. Олар өзара бір-біріне шауып, тыныштықты, бейбіт жатқан халықтарды қанай бастады. Мемлекеттік және әлеуметтік дифференциация күшейді. Халықтың тұрмысы нашарлады, шейхтар мен сайдтер ең құнарлы жерлерді иемденді. Құлдардың саны көбейіп кетті. Қылмыс және тәртіпсіздікке жол ашылды. Ислам дінінің келуіне дейін көптеген діндер болды.Осы арада әлеуметтік-экономикалық дағдарыста жаңа қоғам қалыптаса бастайды. Бұл қоғамның ұстанған негізгі идеологиясы бара- бара дамып жан-жағындағы халыққа таралып, салт-дәстүрлік негізі қалыптаса бастайды. Бұл салт діни нанымдық түр ала бастайды.Жаңа діни наным-Исламның қалыптасуы Мұхаммедтің (570-632ж) атымен байланыстырылады. Мұхаммед жаңа тәртіптің қалыптасуын жариялайды. Себебі:сол арқылы халықтардың арасындағы қайшылықтарды, шиеленістерді шешуге жағдай туғызған. Барлық арабтар бір ұлттылыққа жиналуды шақырады. Олардың басшысы болып, құдайдың жолын уағыздаушы, соңғы елшісі Мұхаммедті тағайындайды. Халық бұған көнеді. Ол дінге кірудің басты талабы, ол дінді қабылдау және оны қатаң түрде сақтау. Сонымен қатар мұсылман діні шыққан тегіне, нәсіліне қарамастан барлық адамдарда тең деп жариялады және Мұсылман құқының халыққа рухани жағынан тәлім-тәрбие беру арта түсті. Қарапайым халық осы дінді ерекше жылдам қабылдады. Себебі: қалың көпшілік мүлдем сауатсыз, қараңғыда түртінектеген су қараңғы соқыр секілді, жарыққа яғни, шамға ұмтылған көбелектей кез-келген діндерге кіріп сенуден қалады. Алғашқыда сенім халықтық мінез танытты, ол бай адамдарды шошыта бастады. Кейіннен ақсүйек қауымның көздері жетіп мұсылман дінін қабылдайды.Өйткені, бұл дін олардың түпкілікті, терең мүдделеріне сай болып шығады. Ислам діні негізі «салям» сөзінен бастау алған, оның мағынасы бейбітшілік және жақсылық . Бұл екеуіде бақытпен теңеледі, ал бақыт болса өз кезегінде сенімділікті, еркіндікті, денсаулықты, әділеттілікті жариялайды.Бұл жеке тұлғаның өмірге деген көзқарасын тек жақсы нақтылығын көрсетеді. Ислам- бұл «Алланың көрсеткен жолы» болып табылады және оны адамзат ұстануы қажет. Өйткені өмірдің тепе-теңдік заңы бұзылмауы керек және ол ақыл-ойдың салты деп аталады. Нәтижесінде бұның бәрі қасиетті «Құранда» жазылған, оның авторы- бір Алла.Алланың негізгі талап ететін жағы ол адамдардың діни және рухани материалдық білімпаз болуы және осы негізде ақиқатты білуге болады делінеді. Бұл туралы мәселердің барлығы сүреде жазылған. VII ғасырдың 10-шы, 32-ші жылдары Арабияда пайда болды және оның негізін қалаушы жоғарыда айтылғандай Мұхаммед пайғамбар. Ең негізгі мұсылман діни наным, оқудың қайнар көзі болып «Құран» мен «Сунна» болды. Сонымен осы бағытпен құрылған Араб Халифаты ерекше нығайып күшті мемлекет құрылды. Мұсылмандық құқық – шариғат Шығыстағы мұсылман елдерінің көпшілігінің мемлекет және құқық тарихының өркендеп өсуіне ерекше әсер етті. Әлбетте, қазақтардың да мемлекет және құқық тарихы мұнан шет қалған жоқ. Оның заңдық және идеологиялық әсер ету факторының шеңбері өте кең болып, бұл елдердің қалың жұртшылығының сана-сезімі мен көзқарастарының қалыптасуы барысында өшпес із қалдырды. Оның үстіне, әлемдегі барлық діндерге қарағанда ислам діні мемлекет және құқықпен өте тығыз қабысып жатыр. Бұларды байланыстырушы күш ретінде мұсылмандық құқық пен исламдық құқықтық идеология мықты қызмет атқарды. Қазіргі кезде әлемдегі мұсылмандардың саны 1,5 миллиардтан астам. 30-дан астам елдерде ислам діні мемлекеттік дін болып саналады. 120 елде мұсылман қоғамдарының алар орны басым. Бұл елдерде ең соңғы тарихи жағдайларға қарамай, ислам діні белсенділікпен өркендеп-өсуде, мұсылмандық құқық құқықтық өмірлерінде, саясаты мен идеологиясында көрнекті қызмет атқару үстінде. Сондықтан да қазіргі заманғы құқықтық жүйелерден мұсылмандық құқықты оқып-үйрену маңызды болып табылады. Рас, әлі күнге мұсылмандық құқық жете зерттелмеген. Оның да себеп-салдары бар.Дегенмен, кеңес дәуірінің шығыстанушылары бұл тақырыпқа қалам тартқандары жасырын емес. Бірақта олар бұл тақырыптың маңызды көп тұстарына көңіл бөлмеді. Ал мұсылмандық құқықтың түрлеріне келетін болсақ олар яғни келесі төменгі құқықтарды айтсақ болады. Отбасылық құқықтар, азаматтық құқық, әкімшілік және конституциялық құқық, қылмыстық құқық, іс жүргізу құқығы, халықаралық құқық, мұсылмандардың әлеуметтік жағдайын анықтаушы құқық.Тезис: «Мұсылман құқығы» курсы мұсылман елдеріндегі шариаттың рөлінің негізгі мәселелерін, оның мұсылман қоғамының өміріндегі, құқық шығармашылық және құқық қолдану қызметтеріндегі ролін терең теоретикалық тұрғыдан зерттеп, талдайтын курс болып табылады.
2.Фикх ілімі және оның мазмұны
Фикх – мұсылман құқығының теориясы. Бұл теорияның атқаратын міндеті Құранның жіне Сүнненің пайдалану және талқылау қағидаларын мұсылман қоғамы өмірінде, мемлекет деңгейінде практикалық жағынан талқылау болып табылады. Былайша айтқанда фикх ол мұсылман құқығының ғылымы болып табылады, ал шариғат – мұсылман құқығының тәжірибиелік жүйесі болып табылады.Осы жерден Теория мен Практика сияқты Фикх пен Шариғатта бір-бірімен тығыз байланысты екендігін көруге болады. Фикх ілімінің өзі теориялық жағынан бөлінеді: усуль ал-фикх – фикхтың «тамыры», фуру ал-фикс – фикхтің «бұтақтары» деп. Фикһ - терең түсіну мен жан-жақты ұғыну. Ұғым ретінде бұрын діннің барлық салаларында терең түсінікке ие болу мағынасында қолданылатын және сенім, ахлақ (мораль), амал (іс-әрекет) мәселелерінде білім иесі болу Фикһ сөзімен түсіндірілетін. Ханафи мазһабының негізін қалаушы Әбу Ханифа осы кең және жалпы мағынаға Фикһты «адамға пайда және зиян келтіретін нәрселерді (яғни құқықтары мен міндеттерін) білу» деп түсіндірген. Кейіннен сенім және ахлақ (мораль) мәселелері Фикһ саласынан шығып, басқа салаларда зерттеле бастаған. Осылайша, сенім мәселелерін зерттеген ғылым саласы – қалам ғылымы, ал-ахлақ мәселесін зерттеген ғылым саласы тасаввуф (сопылық) ғылымы немесе ахлақ ғылымы деп аталған. Одан кейін тек адамның іс-әрекеттеріне қатысты (амал) мәселелер ғана калып, Фикһ ғылымы сол іс-әрекеттерді зерттей бастаған. Осыған орай, Фикһ ғылымы адамның іс-әрекеттеріне (амал, фиил) қатысты діни үкімдерді зерттейді. Адамның іс-әрекеттері жалпы ғибадаттар және муамалат болып екіге бөлінеді. Ғибадаттар адамның Аллаһ алдындағы міндеттерін түсіндіреді. Мысалы, намаз оқу, ораза тұту, зекет беру, қажылыққа бару ғибадат болып табылады. Бұлар - жеке мағынадағы ғибадаттар. Мұнымен қоса, ғибадаттың жалпы мағынасы да бар.Ол - адамдарға пайда келтіретін әрекет жасау Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір сөзінде (хадис): «Иманның 60-тан аса бөлігі бар. Жолдан адамдарға зиян келтіретін тасты алып тастаудың өзі де иманның бір бөлігі болып табылады» - деп айтқан. Сол себептер мұсылмандықта адамның өзін және отбасын басқаларға мұқтаж етпеу үшін жұмыс істеп табыс табу, туыстарына көмек көрсету ғибадат деп есептелгеніндей, еліне және барлық адамзатқа пайдасын тигізу үшін жұмыс істеу де ғибадат болып саналады. Ал муамалат іс-әрекеттері болса, екі немесе бірнеше адам арасындағы немесе қоғамдар, мемлекеттер арасындағы қарым-қатынасты білдіреді. Адамдар арасында пайда болатын сауда-саттық, жалға беру, кепіл немесе кепілдік көрсету, несие беру, үйлену, ажырасу және мирас қатынастары сияқты, бұрын укубат (қылмыс пен жаза) ретінде зерттелген қылмыс пен жаза да муамалат саласында қарастырыла бастаған. Сонымен қатар, мемлекеттер арасындағы қатынастар да осы салаға кіреді. Қамтитын мәселелеріне қарай отырып, муамалатты қазіргі ұғым бойынша құқықнемесе құқықтық қатынастар деп те атауға болады. Құқық ұғымы ғибадаттарды емес, тек муамалат тақырыптарын ғана түсіндіру үшін қолданылған. Классикалық Фикһ ғылымы бір қалыпты дамығандықтан, әрбір муамалат мәселесіне қатысты мәліметтер жалпы теория тұрғысынан айтылмай, тек тиісті мәселе төңірегінде ғана түсіндіріледі. Мысалы,: сауда-саттыққа қатысты мәліметтердің барлығы «Китаб әл-Бей» (сауда-саттық) тақырыбына қамтылады. Алайда, бұл факихтердің (мұсылман заңгерлердің) бір келісім теориясына тоқталмағанын көрсетпейді. Сауда-саттық, жалға беру, кепіл немесе кепілдік көрсету, несие беру сияқты мәселелер қаншалықты жеке зерттелсе де, әсіресе, сауда-саттық мәселесі зерттелгенде, келісім теориясы деп есептелетін мәліметтер беріледі. Фикһ (мұсылман құқығы) саяси және мәдени өмірмен бірге діни өмірді де қамтитын мазмұнға ие. Жалпы алғанда, Фикһтың қамтитын мәселелері 4-ке бөлінеді.Ғибадаттар;Муамалат (қарым-қатынас);Мүнакахат (неке мәселесі);Укубат (жаза мәселесі);Ғибадаттарға дәрет, намаз, ораза, зекет және қажылық жатады. Сондай-ақ, ант етуге және құрбандыққа қатысты үкімдер де осы бөлімге кіреді.Муамалаттың құрамына заманауи (қазіргі кездегі) құқықтағы жеке құқықтың бөлімдері - міндеттемелік құқық, мүлік құқығы, сауда құқығы және мемлекеттік жеке құқық пен мемлекеттік құқықтық бөлімдері - мемлекеттік жалпы құқық және әдістемелік құқық үкімдері кіреді. Фераиз деп аталатын мирас үкімдері мен «Сыяр» тақырыбында қарастырылатын халықаралық құқыққа қатысты үкімдер де осы бөлімде қамтылады. Сондай-ақ, «әл-Ахкаму'с-Султания» атты жеке жұмыстарда қарастырылған Ата заң мен басқару құқығына қатысты үкімдер де осыған жатады.Мүнакахат үйлену, ажырасу, қамқорлыққа алу, алимент төлеу және баланың заңды немесе заңсыз туылуы сияқты отбасылық құқық мәселелерін қамтиды. Қылмыстар мен жазаларға қатысты мәселелер укубаттың құрамында қарастырылады.Осы төрт бөлімнің орнына ғибадаттардан тыс, қалған барлық құқық мәселелерін муамалаттың құрамына алып, жалпы екі бөлімді қарастырады. Классикалық мұсылман құқығы заманауи құқықтың барлық негізгі мәселелерін қамтумен қатар өз жүйесі мен жіктеу қисыны тұрғысынан да өзіндік ерекшелікке ие. Мұсылман құқығында Рим құқығынан бері қолданылып келген мемлекеттік құқық пен жеке құқық түрлеріне бөлу мәселесі қарастырылмайды. Алайда мұсылман заңгерлер діни және құқықтық міндеттерге жауапкер болған адамдардың әрекеті туралы айтқанда, оларды мемлекеттік құқық және жеке құқық бөлімдеріне ұқсас «Аллаһ хақтары» және «Құл хақтары» деп аталатын екі топқа бөлген.«Аллаһ құқығы» ұғымы, көбінесе белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарамастан, жалпы алғанда қоғамның мүддесін жүзеге асыруды және қоғамдық тәртіпті сақтауды мақсат еткен үкімдерді түсіндіреді. Бұл топқа жататын үкімдерден ешкімнің бас тартуға құқығы жоқ және осы үкімдердің орындалуында немқұрайлылықтың байқалуы мүмкін емес. Ал «Құл құқықтары» ұғымы, көбінесе тұлғалардың бір-бірімен жасаған әртүрлі құқықтық қарым-қатынастарын анықтайды. Мұндай құқықтарда құқық несі қадаған кезінде құқығынан бас тарта алады.
3.Құран - мұсылман құқығының негізгі қайнар көзі ретінде
Құран — «Фатиха» сүресінен басталып, «Нас» сүресінен бітетін ақырғы пайғамбар Аллаһтың елшісі Мұхаммедке (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) түсірілген Аллаһтың сөзі. Құранда 114 сүре, 6236 аят бар. Құран әдеби араб тілінде түсіріліп, Ислам шариғатының негізі боп табылады. Аллаһ Тағала Құранды өзгертулер мен қосымшалардан сақтауға уәде берген. Оның ішінде наным-сенім, ғибадат, адамдардың ара-қатынасы және т.б. мәселелердің үкімдері жалпы және жекеше түрде баяндалған.
Ең алғашқы түсірілген уахи болып Құранның Аләқ сүресі саналады, ал елшіліктің ең алғашқы аяты деп Муддәссир сүресінің бастапқы аяттары саналады. Сондықтан кейбір ғалымдар Мұхаммед (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) «Алақ» сүресінің түсуімен пайғамбар, «Муддассир» сүресінің түсуімен елші болды деп санайды.Түсу себебіне байланысты Құран аяттары екіге бөлінеді.
Аллаһ тарапынан ешбір себепсіз түсірілген аяттар;
Белгілі бір оқиғаға байланысты немесе басқа да себебтемен түсірілген аяттар;
Құран үзік-үзік болып 23 жыл бойы түсірілген. Бұл уақыттың көп бөлігін Мұхаммед пайғамбар (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) Меккеде өткізген. Сондықтан ғалымдар аяттарды «меккелік» және «мединелік» деп екіге бөледі:Меккелік аяттар — меккелік Исламға қарсы мұшриктерге арналғандықтан қатал стилді және қысқа да нұсқа болып келеді. Сонымен қатар меккелік аяттар көбінесе таухид, иман, Ақырет күніне сену мәселелерін қозғайды;Мединелік аяттар — бұл кезде мұсылмандар көбейгесін көбінесе жұмсақ түрде, мұсылмандарға қатысты шариғат үкімдерін баяндайды. Сонымен қатар джиһад заңдастырылғандықтан және мұнафықтардың екіжүзділігі көрінгендіктен джиһад пен екіжүзділер туралы аяттар түсе баятады.Құран араб тілінен аударғанда «Оқығанды сыртқа шығару» дегенді білдіреді. Құран бүкіл дүниежүзілік мұсылман қауымының қасиетті кітабы. Құран 114 сүреден тұрады оның 90-ны Меккеде 24-і Мединеде түскен. Меккелік және Мединалық сүрелер бір-бірінен мағынасы жағынан, тіл ерекшелігі бойынша, жазылу ерекшелігі бойынша ерекшеленеді. Құран сүрелері 6666 астам аяттан тұрады. Рамазан айының 27 күні Қадір түнінде ең бірінші Әл-Фатиха сүресі түскен. Құран негізінен Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар тірі кезінде ауызша болған және Құранды есте жаттап алған адамдарда болған. Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар қайтыс болғаннан кейін барлық аяттарды бір кітапқа жинақтау қабылданды. Бұл жұмысты Абу-Бакр халифінен Эфид ибн Сабит бірінші рет орындады. Өздерінің оқытушыларының аяттарын сахабалар Убайд ибн Коаб, Аблаллах ибн Масуд, Абу Муса аль-ашъари жазбаша түрде жазды. Жалпы Құранда әр түрлі құқықтар, ережелер және басқа да этикалық, заңи, шаруашылық нормалары жазылған. Құран бұрынғы ортағасырлық арабтардың ғана емес басқа мұсылман халықтарының тарихи, әдеби, заңи кітабы болып саналады. Мұсылмандық құқықтың рухани да, азаматтық негізі болып ең бірінші Құран саналады. Құран — Жебрейл періште арқылы Мұхаммед пайғамбарға 23 жыл бойына аят-аяттармен, аян берумен түсіріліп отырған Алланың сөзі. Құран — араб тілінен аударғанда кітап, оқу деген мағынаға ие. Аяттар сүрелерді құрайды. Құран 114 Сүреден тұрады. Сүрелерде аят сандары әр түрлі. Құранда 6666 аят бар. Белгілі батыс, шығыс ғалымдарының есебінше Құран аяттарының саны 6236 аят. Құран аяттары 6226 аяттан 6238 аят арасында екені әмбеге аян. Құран 30 бөлікке (жуза) бөлінген. Құранның мақсаты—құдайсыздықтан, пұтқа табынушылықтан, жаһилдіктен, надандықтан сақтап, адамгершіліктің биік мұраттары — зандар мен қағидаларды тарату, жалғыз Аллаға құлшылық етуді үйрету болып табылады. Құранның мәніне келсек, мазмұнына қарай оны догмалық және тәжірибелік деп екіге бөлуге болады. Догмалық тұжырымдар, негізінен, сенімдерден (Құранға, Аллаға, пайғамбарларға, ақырзаман боларына, күнә мен сауап істерге, дозақ пен пейішке сену), ал тәжірибелік бөлімі төмендегі парыздан тұрады. Олар: 5 уақыт намаз оқу, дәрет алу, жұма намаз, ораза тұту, зекет, садақа беру, қажылық жасау, құрбан, ораза айттарын атау, ғазауат соғысына қатысу т.б.Мұсылмандық құқық міне осы Кұраннан бастау алады. Құран— мұсылмандық қүқықтың айнасы, теориялық бағдарламасы. Мұсылмандық құқық негіздерін, сондай-ақ Құраннан кейін Сунна, Иджма, Қияс, әдеттік зандар түзеді. Осылардың қосылысынан келіп, мұсылмандық құқық пайда болады. Оны шариат, фикһ ілімі деп те атайды.Шариат ілімі екі бөлімнен: Ілім Кәләм және ілім Фикһтан тұрады.Ілім Кәләм догмалық сенімдерді камтыса, ал ілім Фикһ сенімнің практикалық ережелері мен азаматтық қарым-қатынасқа тиісті құқықтардан тұрады.Ілім Кәләм — Алла болмысын танудан өзге тағы да төрт бөлікке бөлінеді. Олар: Таухид (Алланың бірлігі), Әділет (Алланың әділ соты), Набууат (пайғамбарлық), Миъад (өліп, қайта тірілу).Таухид-Алланың бірлігі жайлы:Ислам дініндегі ең маңызды да алғашқы сенім таухид. Ол: "лә илаһа илла Алла" (Алладан өзге тәңір жоқ). Бұл — мұсылмандықтың рәмізі. Бұл Құранда жиі естіледі. Әділет-Алланың әділ соты жайлы:Адамзат жалған фәниде істеген іс-әрекеттері үшін шын дүниеде Алла алдында жауап беруге тиістілігі айтылады.Сондықган да Құранда тура жол көрсетілген. Адамдарға обал мен сауапты, жақсы мен жаманды, дұрыс пен бұрысты, ақ пен қараны ажыратуға мүмкіндік берілген. Бұл жайлы Құранда көп айтылады. Набууат (Пайғамбарлық):Адамзат баласына Адам Атадан Мұхаммед пайғамбарға дейін 124000 пайғамбар келіп, жалғыз Аллаға құлшылық қылуға үндеген. Мұхаммед — осылардың ішіндегі ең соңғы әрі Алланың сүйікті пайғамбары. Құранда тура жолға салу үшін адамдарға Алла пайғамбарлар жібергені жайлы көп айтылады. Миъад (Өліп, қайта тірілу):Құранның көп жерінде өліп, қайта тірілу, қиямет күні, жанның мәңгі өлмейтіні, сұрақ-жауап болып, пенделер пейіш не тозаққа енгізілетіні жайлы айтылады. Бұларға сену — әрбір мұсылманның касиетті борышы. Пәктену үш түрлі: уазу (дәрет алу), ғұсыл (шомылу) жөне тайамим (топырақ жағу). Алғашқы екі түрінде сумен, соңғысында топырақпен пәктенуге болады. Пәктену түрлері: жеке-жеке орындалады.Уазу (дәрет алу); намаз алдында, егер адам қалғып кеткенде, мастығы тарағаңда, жел шығарғанда, жеңіл дәретке отырғанда т.б. кажылық сапарға жүрерде; Құран кітабын аларда т.б.Ғұсыл: етек катынасын жасағанда, ұйқыда аталық ұрык ақса, өлі мәйітті жуғаннан соң.Тайамим: су жоқ кезде жасалады. Бұл алғашқы екеуін алмастырады.Дәрет алудың жол-жоралары (уазу). Дәрет алу түрі үшеу: парыз, уәжиб және мандуб.Парыз — бес уақыт намаз, жаназа намазы, сәжде тиллауат намазы үшін.Уәжиб — кажылыққа жүрерде.Мандуб — жатар алдында ғайбат сөйлеген сөз, өлең айту, катты күлу, мәйіт жуу т.б. кейін дәрет алады. Дәрет алудың мәкруһтері: суды катты ұрып жуыну; суға сіңбіру, түкіру; ауызға, мұрынға сол қолмен су алу; іш дәрет алып жатқанда сөйлеу; әуретке қарау. Ғұсылдың жол-жоралары (шомылу):1. Ғұсыл тәртіп. Ғұсылдың мұндай түрінде су алдымен басқа құйылып, бетті және иықпен мойын тұсын жақсылап жуып алып, кейін оң иыққа, сонан сол иықка су құяды. Су денеге түгел тиіп, төмен ағуы тиіс.2. Ғұсыл-иртимас. Мұндай ғұсыл түрінде толы суға дененің ешбір жері көрінбестей болып батырылуы тиіс. Мысалы, хаузге, өзенге, ваннаға т.б. шомылу.Тайамим (топырақпен тазалау):Ғұсыл—тайамим жасалар орын, топырақ таза болуы шарт. Тайамим жасаушыда Аллаға құлшылық етуден өзге ниет, ой болмауы кажет. Тайамим өз тәртібімен жасалады. Топыраққа тас т.б. қатты зат қиыршыктары араласпауы тиіс. Тайамимді су жоқ кезде, не болмаса жарақаты мүмкіндік етпегендер жасайды. Тайамим уәжибі — 12, суннаты — 7, мөкруһі — 2.Дәрет алудың ерекше түрі: Дәретханадан соң пәктену, яғни, іш дәрет алу; өлі денені жуу, пәктеу. Намаз: Мұсылмандык жол-жоралардың ең маңыздысы—намаз оқу. Намаз кезінде жүрек пәктеніп, адам Аллаға жақын сезінеді. Намаз оқу жол-жоралары екіге бөлінеді:Ерекше намаз: Жұма намазы, айт намаздары, аят, жаназа, тауап, жаңбыр тілеу, жер сілкінгенде т.б. Бұлардан жұма намазы — песін намазы мезгілінде, айт намаздары (ораза айты, құрбан айты) күн шыққаннан песін намазына дейінгі уақытта атқарылады. Ал, қалған намаздар калаған кезде өтеледі. Тек жаназа намазы күн батқанға дейін аткарылады. Намаз орны: Намаз оқылатын орын таза әрі заңды жер болуы тиіс. Әлбетте, намаз мешітте, біреудің иелігінде болмаған жерде өткізілгені жақсы. Егер жер біреудің меншігінде болса, сол жердің иесінің рұқсатынсыз намаз оқуға болмайды.Исламда қасиетті кітаптар үшеу: Құран, Сүннет және Шариғат екені белгілі. Бірақ “кітаптардың кітабы” Құран болып табылады. Дін ілімі бойынша, Құран-Алланың “сөзі”, Алла тағының астына сақталған, “көктен түскен” кітап, ол онда жазылғанды “қаласа өшіреді, нені қажет деп тапса бекітіп отырады”.Құранда догмат, табыну және жоралар, моральдық нұсқаулар, құқықтық және тұрмыстық тәртіп мәселелері қамтылған. Құран қара сөзбен ұйқасқан өлең түрінде жазылған, 114 тараудан (сүреден) тұрады, оның әрбірі өлеңдерге (аяттарға) бөлінген
4.Сунна - мұсылман құқығының негізгі қайнар көзі ретінде
Сүнне – жол, нұсқау, бағыт. Сүнне – мұсылман құқығының басты қайнар көздерінің бірі болып саналады. Араб тілінен аударғанда жол, бағыт, нұсқау дегенді білдіреді. Сүнне негізінен исламның әр түрлі сұрақтарына байланысты және өмірдің -құрылысына байланысты хадистерден тұрады. Хадистер VIII-IX ғасырларға дейін ауызша беріліп келген содан кейін барып жазбаша түрде жазылған. Сүнне үш түрге бөлінеді: Каул, Фил, Такрир болып. «Сүнне» терминінен Сүннет ағымы тарайды. ) Мұсылман құқығының ең басты қағидаларының бірі Құран мен Сүнненің қатынасы жайлы кезінде көптеген мұсылман заңгерлері көп дауласқан. Жалпы айтқанда бұл екі қайнар көздің қатынасы былай көрініс табады. Сүнне Құранға қарсы емес, керісінше Құранмен байланыста. Сүнне Құран сөздерінің түсіндірмесі. Мысалы: егер сот керекті норманы Құранның ішінен табалмай қалса, онда ол Сүннеден қарайды, егер ол жерде де болмаса ол өзі шешім шығара береді. Шешім шығаруды кез-келген шығара бермеген, шешімді муджтихад атағын алғандар ғана шығаратын.Суниттер – исламдағы басым бағыттардың өкілдері, Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с.) жолын ұстанушылар. Шариғаттың қайнар көзі Құран мен Сүнне болып табылады. Бірақ Шариғаттың Сүннеден айырмашылығы онда азаматтықта, діни сипаттағы да кең ауқымды мәселелер қамтылады, әсіресе таза азаматтық проблемалар Шариғатта дін позициясы тұрғысынан қарастырады. Құраннан кейінгі екінші маңызы бар кітап Сунна (арабша-жол, өнеге, үлгі) болып табылады. Исламда Суннаның пайда болуын халифатта мемлекеттік, әлеуметтік және жеке қатынастарды реттеп отыруға Құранда бар нұсқаулардың жеткіліксіз болғандығымен түсіндіреді. Суннаның мәні жөнінде Әли айтты дейтін мына сөздер оның қаншалықты маңыздылығын білдіреді: “Бүліншілік жасаушылармен, Құранмен күреспе, өйткені оны әр түрлі түсіндіре беруге болады, ол көп мән-мағынаға ие; олармен Суннамен күрес: одан олар үшін құтылар жол жоқ”.Сунна жинақтары хадистерден тұрады. “Ас-Сахих әл-Бұқари” және “Ас-Сахих әл-Мүсілім” ең беделді жинақтар деп есептеледі. Хадистердің негізгі идеясы сол-олар барлық кезде және барлық уақытта Мұхаммедтің беделімен нығайтылып отырады.Сүнненің пайда болуымен мұсылмандар арасында: “Сүнне Құрансыз да өмір сүре алады, ал Құран Сүннесіз өмір сүре алмайды” деген қанатты сөз дүниеге келді, сондықтан да ондай сенімдегі діншіл мұсылмандар “ахль ас-Сүнне” (Сүнне адамдары) деген ат алды. Осы уақыттан бастап феодалдық-теократиялық мемлекеттік үстем идеологиясы сунниттік ислам болып қалыптаса бастады.Тезис: Құран-мұсылмандардың қасиетті кітабі. Шығыс халықтарының рухани және қоғамдық дамуына әсерінің ауқымы жағынан Құран бүкіл адамзаттың мәдени мұрасына жатады. Сүннет араб тілінде “тура, дұрыс жол, үлгі алатын іс-әрекет” деген мағыналарды білдіреді. Қысқа қайырып айтар болсақ, сүннет Мұхаммед пайғамбар дың айтқан сөздері мен бүкіл өмір салтын қамтитын іс-әрекеттердің жиынтығы болып табыла ды. Жалпы сунниттік сенім жүйесі нің айқын түрде көріне бастаған кезеңі Омейядтар халифатының соңғы кездері мен Аббаситтер хали фатының тарих сах насына шыққан тұсына тура келеді. Ал сунниттер “Әһли сунна уәл жамаға” немесе осы секілді атауларды оныншы ға сырлардан бастап мұсыл мандардың басым бөлігін құрайтын көпшілікке қолданғандығына ислами дереккөз дер ден куә боламыз
4. Мұсылман елдеріндегі конституциялық құрылыс
Мұсылман елдеріндегі конституциялық құрылысда қарастырылатын сұрақтар:1 Заң шығарушы органның қызметі2 Атқарушы органның қызметі 3 Сот билігінің қызметі Исламның пайда болу тарихи заңдылық болды: қарадүрсін политеизді ескі патриархалдық қоғам қирады, сөйтіп, ескі идеологияның орнын жаңасы басуға тиіс болды. Ортағасырлық қоғам “тек идеологияның: дін және теология сияқты бір формасын ғана” білгендіктен, жаңа идеология да жаңа діни жүйе болуға тиіс еді.Бір құдайға негізделген жаңа монотеистік діннің артықшылығы-оның барлық мұсылмандардың діни бірлігі мен “бауырластығын” нығайту жөніндегі идеясы. Алайда, барлық мұсылмандардың бауырластығы мен теңдігі идеясы шын мәніндегі әлеуметтік теңдік дегенді білдірген жоқ, соған қарамастан мұсылмандардың теңдігі идеясы барлық арабтардың саяси бірігуінің маңызды алғышарттарына айналды.Арабтардың ислам туының астына саяси бірігуі біртұтас орталықтандырылған мемлекет-әлеуметтік-саяси құрылымы жаңа, бір құдайлық діннің талаптарына сай келетін Араб халифатының өмірге келуінің негізін қалады. Бұл талаптар мынаған сайды: мешіт пен мемлекеттік орындардың арасында ешбір айырмашылық болмауға тиіс. Билеуші құдайлық биліктің жеке иесі болады, ал мұсылман дінбасыларының қызметі халықты халифатқа бағындырып ұстауға бағытталып, феодалдық езгіні ақтап алуға тиіс.Халықтық салт-дәстүрлерді пайдалана білген Мұхаммед өз идеологиясын белгілеуде жаңашыл болды: ол мемлекет басшысы және діни ұстамдылық сияқты Арабстан үшін мүлдем жаңа міндетті өзіне ала отырып, бұрындары жекелеген адамдар арасында бөлініп атқарылған қызметті өз қолына шоғырландырды. Жаңа мұсылмандық нанымға назар аударуы оның барлық өмірлік проблемаларды шешуге тиісті беделді көреген адам екенін мойындатты. “Мұхаммедтің арабтардың пайғамбары бола алуының, өз соңынан бүкіл Араб түбегінің халқын ерте білуінің себебі,-деп жазды М.Б.Пиотровский-жергілікті салт-дәстүрлерден не сақталып қалған болса, солардың арасынан нені алуға болса, соның бәрін де пайдаланды… Салт-дәстүрлерге сүйене отырып, Мұхаммед өзінің бүкіл қызметі арқылы қоғамдық дамудың жаңа сипаттарын бейнеледі, білдірді және өмірге енгізді. Ескі мен жаңаны шебер үйлестіре отырып, ол көпшілік таныған “Алланың елшісі” болды…”.Ал исламның әкімшілік және конституциялық құқықтары мемлекетті құру, үкіметті және оның басқада органдарын,институттарын құрып олардың арасындағы қарым-қатынасты реттеу болып табылады. Бұл жерде сонымен қатар мұсылман заңгерлерінің айтуы бойынша басқа құқықтық, саяси және конституциялық жүйеге қарағанда исламда керісінше мемлекеттің алдында жүреді.Мұсылмандық құқық нормалары: ғибадат және адамдардың қарым-қатынасын реттейтін нормалардан тұрады. Өз кезегінде адамдардың қарым-қатынасын реттейтін нормалар: жеке адамдар статусының құқықтары, қылмыстық құқықтар, азаматтық құқық (мәміле), әкімшілік нормалар, соттық құқықтар және халықаралық құқықтар деп бөлінеді.Көптеген зерттеушілер бұл мәселені сөз еткенде екі ерекшеліктеріне: діни үндестігіне және барлық зандық ұйғарымдардың мұсылмандық догмалармен, табыну ережелерімен, исламның мінез-кұлық, діни нормаларымен тығыз байланыстылығына көңіл бөледі. Исламның кең ауқымды сипаттарын және оның заңдық ұйғарымдарын ескере отырып, ислам бір мезгілде "сенім және мемлекет", ал мұсылмандық құқық (фикһ) жеке өз алдына құқық ғана емес әрі дін деп қорытынды шығаруға болады. Мұндай ойды Еуропаның мұсылмандық құқығының білгір ғалымдарыда айтады. Мысалы, И.Шахт мұсылмандық құқыктық дін мен мемлекет қосарланып көрініс табады десе, Р.Шарль — мұсылмандық құқық алдымен дін, онан кейін мемлекет пен мәдениет дейді. Р.Давид болса — бұл діни заңдар, ал мұсылмандық құқық ақыл-ойдың емес, діни тәңірлік табиғатына не дейді.Шындығын айтсақ, діни және кұқықгық заңдардың өзара тығыз байланысы мұсылмандық кұқықтың діни негізі болып табылады. Бұл талассыз шындық. Өйткені, мұсылмандық құқықтың және исламдық басқа да талаптардың негізгі қайнар көздері болып Құран мен Сүнне, Иджма мен Қияс және әдет-ғұрып зандары саналады. Сондықтан да мұсылмандық қүқықтың барлық тармақтарында діни догмаларға арқа сүйеу, оның негіздерін қорғау ерекше орын алады. Мысалы, "жеке адам статусы" нормалары мұсылмандар ортасында жүзеге асып, онда мұрагерлік, өсиет айту және құқық қабілеттілігін шектеу мәселелері қаралады. Бұл нормалар мұсылман әйелдерге, мұсылман еместерге тұрмысқа шығуға тыйым салады. Неке қию кезіндегі куәлердің мұсылман болуын талап етеді. Вакуфтың мүлік институтында ол меншік Аллаға ғана тиісті деп санап, сол үшін оны тек діни-қайырымдылық мақсаттарға пайдалануға үндейді.Мұсылмандық азаматтық құқықтар жеке меншіктілікті реттей отырып, мұнда да бұл меншіктің ең жоғарғы иесі тек Алла деп санайды. Сондықтан да Мұхаммедтің өзі жер мен суды ешуакытта жеке меншік деп санамауды тапсырған. Мұсылмандардың сот-процессуалдық құқығында сот лауазымын тек мұсылман дініндегі ислам талаптарын бұлжытпай орындайтын иманды адам иеленуі тиіс деген нормалар ерекше аталады. Осы секілді талаптар куәлерге де қойылады. Бұл жерде ант беруге зор мән беріліп, сол арқылы айыпталушы адам істің ақ-қарасын дәлелдейді, өзінің кінәлі еместігін көрсетеді. Сот кез келген мұсылман адамның арының дін алдында таза болатынын, өйткені "Алла бәрін біледі" деп, оның азабынан сақтануды бірінші орынға қоятынын есте тұтады.Ал, мұсылмандық қылмыс кұқығында тәртіп бұзушылықтың ең қауіпті түріне "Алла құқығына" қол сұғуды жатқызады. Оған мысал ретінде Аллаға тіл тигізу, діннен безу секілді қылмыстарды атай отырып, мұндай қылмыс жасаушылар өлім жазасына кесілетінін айтуға болады. Сөйтіп, кез-келген көрсетілгендіктен, осылайша аталады мұсылманның мінез-құлқы алдымен діни сипат алады. "Алла құқығы" деп Құран мен Сүннеде қылмыстар мен оған берілетін жазалары Мұсылмандық құқық нормаларының мазмұнын екшей келе, ондағы заң нормаларының басым көпшілігі исламдық діни догмалармен не болмаса таза діни нормалар ережесіне негізделетініне көзіміз жетеді. Әлбетте, нормалардың көп бөлігі заңгерлер тарапынан Құран мен Сүннеден алшақ кетпей, логикалық ақыл-ой тәсілдерімен түсіндіру нәтижесінде өмірге келген.Ислам түсінбеген жайтқа сенуге жол бермейді. Бет-алды жойып-құртуға, ысырапкершілікке қарсы. Сені ақ, қара, қызыл не қоңыр түсіңе емес, істеген іс-әрекетіңе, адамгершілігіне қарай бағалайды. Әрбір адамның басқаларға пайдалы іс-әрекет етіп, зияннан аулақ болуын қалайды. Текке қан төгуді ауыр қылмысқа жатқызып,оның күнәсін жәбірленуші кешірмесе, мың жерден тәуба ет, Алла кешіре алмайды. Өйткені, әркімнің қаны, өмірі, ар-ожданы қасиетті, оған ешкімнің қол сұғуға құқығы жоқ. Осындай бағамдарды ту еткен Ислам дінін ұстанушыларды экстремист, террорист деу қиянат. Уаһаббизм дін емес, идеология. Былайша айтқанда адам баласының әл-ауқатын, әлеуметтік жағдайын көтеру, яғни-кешегі кеңестік социализмнің Исламдық көрінісі.Бұл идея Сауд Арабиясы Патшалығында қолдау тапқан. Содан болса керек, ол мемлекеттегі әлеуметтік, саяси жағдай бір қалыпты даму үстінде. Денсаулық сақтау, оқу тегін, әлеуметтік қолдау шараларының түрлері мол. Одан жай халық пайда таппаса, зиян тауып отырған жоқ. Оның үстіне Исламдық сипаттардың ең озық үлгілерін біздің ата-бабаларымыз өз әдет-ғұрыптарына, заң нормаларына, салт-дінімізге сінірген. Көп ғасырлар бойы қоғамдық қарым-қатынасымызға етіне сіңіп, күні кешеге дейін қолданылып келген. Өкінішке орай, Кеңес өкіметінің оның тамыры балта шапқаны әмбеге аян. Бірақ, көпшілік қолдайтын, тамыры тереңге кеткен нағыз әділетті дін- Исламның ықпалы қайта түлеуде.Тезис: Мұсылмандық құқықтың және исламдық басқа да талаптардың негізгі қайнар көздері болып Құран мен Сүнне, Иджма мен Қияс және әдет-ғұрып зандары саналады. Сондықтан да мұсылмандық қүқықтың барлық тармақтарында діни догмаларға арқа сүйеу, оның негіздерін қорғау ерекше орын алады.
5. Мұсылман құқығының ханифи мектебінің ілімі
Мәзһаб – жүретін жол, бағыт дегенді білдіреді. Мәзһаб сөзі бастапқыда Ислам ғұламалары арасында бір ғалымның белгілі бір мәселе тұрғысында ұстанымы деген мәнде қолданылып келді. Мәселен, Ибраһим ән-Нахаидің мәзһабы, Шағбидің мәзһабы, Хасан Басридің мәзһабы, Суфян Сәуридің мәзһабы деген сияқты. Бұл жерде «мәзһаб» сөзі ұстаным, пікір, бағыт деген мәнді береді. Кейін келе «мәзһаб» сөзі үлкен құқықтық мектептердің жалпы атауына айналды. Ханафи, Малики, Шафии және Ханбали мәзһабы дегенде жеке адамдардың пікірі емес, көптеген ғалымдардан құралған үлкен құқықтық мектептің бағыты меңзеледі.Ханафи мәзһабының (құқықтық мектеп) құру шысы Имам Ағзам Әбу Ханифа Нұғман ибн Сәбит болып табылады. Ол 699 жылы Куфа қаласында дүниеге келіп, 767 жылы Бағдатта қайтыс болады. Әбу Ханифа мәзһабын сунниттердің басым көпшілігі ұстанады. Жас кезінен бастап білім алуды бастаған ол Куфа қаласындағы сол заманның алдыңғы қатарлы ғұламаларынан хадис үйреніп, шариғат (ислам құқығы) мәселелерімен айналысады. Әбу Ханифа шариғат заңдарын шығару барысында өзіндік бір әдіс жасап шығады. Ол өзінің әдісі туралы былай деген екен: “Мен белгілі бір мәселеде ең әуелі Алланың кітабына (Құран) сүйене отырып үкім шығарамын. Егер ол жерден таппасам, пайғамбардың сүннетінен іздеймін. Іздегенімді екеуінен де таппасам, пайғам бар дың сахабаларының сөздеріне бас ұрамын, бірақ олардың ішінен өзіме ұнағанының көзқарасын ала мын, ұнамағанын алмаймын. Алайда сахабалардың көзқарастарынан бас тартып, сахаба еместердікіне еш уақытта жүгінбеймін. Сахаба еместерден Ибрахим ән-Нахаи, Шаабий, Ибн Сирин, Хасан әл-Басри және Саид ибн Мусаййаб (сол дәуірдің атақты ғұламалары) сияқтылар туралы әңгіме айтылар болса, бұлардың барлығы өз ақылдарын пайдаланып жүрген ғалымдар болып табылады. Мен де өз ақылымды қолдана отырып, осылардың жасағанындай жасаймын”.
Бұл жерден Әбу Ханифаның алдымен Құранға, одан кейін Суннетке (Мұхаммед пайғамбардың сөз дері мен іс-қимыл әрекеттері), одан кейін сахабалар дың сөздеріне жүгінгендігін, ал сахаба еместердің сөздеріне мән бермегендігін байқаймыз. Құран мен сүннетке сүйеніп үкім шығару осы қағидатқа негіз деліп жасала ды. Әбу Ханифаның шариғат заңдарын жасау бары сын дағы қолданған әдістері мына жеті қағидатқа негізделеді:
1.Құран: Шариғаттың тірегі, ислам заңдарының өзегі. Құран – барлық діни үкімдердің бастау алар қайнар көзі және барлығы одан шығарылады.2.Сүннет: Алланың кітабын (Құранды) түсінді руші. Ол жерде ашылмаған мәселелер сүннетте көрсетіледі.3.Сахаба сөздері: Сахабалар – пайғамбармен бірге болғандар және оның айтқандарын бізге жеткізушілер. Сондай-ақ құран аяттары мен пайғам бардың хадистерінің мән-мағынасын жетік білетін тұлғалар болып табылады.4.Қияс (салыстырмалы әдіс): Әбу Ханифа белгілі бір мәселенің шешімін Құран мен сүннеттен немесе сахабалардың сөздерінен таппаған жағдайда осы әдісті пайдаланған. Қияс дегеніміз құран мен сүннет бойынша үкімі жоқ, бірақ араларындағы себеп-салдар ұқсастығына қарай салыстыра отырып, үкім шығару болып табылады. Әбу Ханифа осы әдіс арқылы үкім шығаруда үлкен жетістіктерге қол жеткізген.5.Истихсан: Истихсан дегеніміз белгілі бір құқықтық мәселелерді шешу барысында қиястың үкімінен бас тартып, соған жақын бір үкім шығару дегенді білдіреді. Бұл әдіс негізінен жаңадан туындаған мәселенің кейбір ерекшеліктеріне қияс үкімінің сәйкеспеуі барысында қолданылады.6.Ижма (келісім): Ижма дегеніміз белгілі бір ғасырда өмір сүрген ислам ғұламаларының бір мәселе бойынша ортақ көзқараста болуларын білдіреді. Бұл дегеніміз белгілі бір мәселеде ғалымдардың ортақ келісімдері де үкім ретінде жүретіндігін білдіреді.
7.Салт-дәстүр: Салт-дәстүрлер де өзінше бір дәлел және үкім ретінде қолданылады және “дұрыс”, “бұрыс” болып екіге бөлінеді. Дұрыс салт-дәстүрге діни үкімдер мен ұстанымдарға қайшы келмегендері жатқызылады. Бұрыс салт-дәстүрлерге қандай да бір діни негізге қайшы келгендері жатады және олар дінде дәлел ретінде қолданылмайды.Әбу Ханифа базар талабын терең меңгерген әрі тәжірибелі саудагер болған. Ол әдет-ғұрыптарды ұстануға дұрыс қарайтын еркін көзқарасты адам еді. Осыған байланысты оның шариғатына мына екі ерекшелік тән: 1) Сауда-саттыққа ыңғайланған. 2) Жеке бастың еркіндігін көздеушілік.
6.Мұсылман құқығының малики мектебінің ілім
Имам Малик ижтиһадта ұстанған тәсілін жазып қалдырмаған. Бірақ Муатта атты еңбегінен кейбір сөздерінен және әл-Мудәууәнәдағы жазылған ижтиһадтары арқылы ізбасарларына оның ұстанған тәсілін анықтауға мүмкіндік туды. Бұған қарағанымызда Малики ижтиһадында: 1. Кітап: Бірінші дерек ретінде Құранға жүгінеді. 2. Сүннет: Одан таппағанын сүннеттен іздейді. Бірақ ахад хадистің орнына қияс пен Мәдина халқының іске асырғанын таңдайды. 3. Ижмаъ: Имам Малик ижманы дәлел ретінде қабыл еткен. 4. Рәй: Малик кейбіреулерінің көзқарасы бойынша хадисші деп саналса да үкім шығаруда (истинбат) рәйге кеңірек тоқталған. Оның қолданған дәлелдері сахаба сөзі сүннет ішінде; қияс, әл-мәсәлиху-л мурсәлә, сәдду-з зәраиъ, әл-истихсан, әл-истисхаб болса рәймен талданады. Мәдина халқының амалына тоқталар болсақ; Қазы Ыяадтың (ө. 544/1149) түсіндіргені бойынша хадистің қарсысында Мәдиналықтардың амалдарының жағдайы үшке бөлінеді: a) Амалдың хабарға сай болуы: Мұндай жағдайда амал, жазбаша түрде жеткен болса дәрежесі хабар арқылы қуатталған болады. Ижтиһадпен болса мұның таңдауын жүзеге асырады. ә) Амалдың бір-біріне қайшы екі хабармен сай келуі: мұндай жағдайда хабардың қайсысы амалға жақын болса сол таңдалады. б) Амалдың, жалпыға бірдей хабарларға қайшы болуы: Бұл жағдайда егер Мәдина халқының келіскені жазбаша түрде келген болса, хабарды тастап, Мәдина халқының амалы алынады. Себебі нақты мәлімет, ойша басым болғанмен айырбасталмайды. Сағ, мудд сияқты өлшемдердің мөлшері, азан, қамат, намазда бисмилләһтың іштен оқылуы, қор, сақталмайтын заттардың зекеті секілді пәтуалар осыған мысал болады. Егер мәдиналықтардың істеген амалы келісімге, ижтиһадқа сүйенген болса хадис алынады. Имам Малик уахидың келуіне куә болған, Хз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) жүзеге асырғанын көріп өскен, осы нәрсені іс-әрекетімен ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген Мәдина халқының амалдарын белгілі шарттар арқылы мән беріп, үкімдеріне дерек ретінде қолданады. Сондықтан да мәдиналықтардың амалы ол үшін маңызды болғанМәзһаб – жүретін жол, бағыт дегенді білдіреді. Мәзһаб сөзі бастапқыда Ислам ғұламалары арасында бір ғалымның белгілі бір мәселе тұрғысында ұстанымы деген мәнде қолданылып келді. Мәселен, Ибраһим ән-Нахаидің мәзһабы, Шағбидің мәзһабы, Хасан Басридің мәзһабы, Суфян Сәуридің мәзһабы деген сияқты. Бұл жерде «мәзһаб» сөзі ұстаным, пікір, бағыт деген мәнді береді. Кейін келе «мәзһаб» сөзі үлкен құқықтық мектептердің жалпы атауына айналды. Ханафи, Малики, Шафии және Ханбали мәзһабы дегенде жеке адамдардың пікірі емес, көптеген ғалымдардан құралған үлкен құқықтық мектептің бағыты меңзеледі.Малики мәзһабының негізін қалаушы Малик ибн Анас әл-Асбахий 713 жылы Мединеде дүниеге келіп, сол жерде 795 жылы дүниеден өтеді.Малики мектебі-сунниттік мектеп.Малик ибн Анас Мединедегі атақты ғалымдардан дін ғылымдарын үйренеді. Өз заманының танымал ғалымы болады және ұстаздық қызметпен айналысады. Ол сабақты екі түрлі әдіспен жүргізетін болған. Бірі – хадис сабағы болса, екіншісі – белгілі бір жағдайларға байланысты пайда болған мәселелерге үкім шығару сабақтары болатын. Малики мәзһабының басты ерекшелігі құқықтық бір мәселеде салыстырмалы әдіс (қияс) пен логикалық түйіндеуді шектеулі деңгейде қолданады. Діни үкім шығару барысында қоғамға пайдалы жағы ескеріле отырып шешім шығару әдісі мен Медине халқының дәстүрлері, сондай-ақ қарапайым құқық ескеріледі. Бұл мәзһаб қазіргі таңда Солтүстік және Батыс Африка елдері мұсылмандары арасында таралған. Келесі бір сунниттік ағым болып табылатын Хан бали мәзһабы Ахмад ибн Ханбал тарапынан құрылған. Ханбали мәзһабы басқа сүннит мәзһаб тарына қара ғанда мутазилиттерге қарсы діни-саяси қозғалыс түрін де пайда болды да, содан кейін барып құқықтық мек теп болып қалыптасты. Ахмад ибн Ханбал 778 жылы Бағдатта дүниеге келіп, сол жерде 855 жылы өмірден өтеді. Білім алу үшін сол дәуірдің ғылым орталықтары болып саналатын Мекке, Меди не, Шам, Йемен және т.б. аймақтарға сапар шегеді. Бұл мәзһабтың басты ерекшелігі “жаңашылдыққа” (бидға) қарсы, шариғат тың заңдарының орындалуына өте қатал, дінде еркін ойшылдыққа жол бермейді. Қияс әдісін шектеулі дәрежеде қолданады. Ханбалит тердің жаңашылдықты толықтай жоққа шығармай тындық тарын да айта кету керек. Өйткені, ханба литтер мұсыл мандарға теледидар, радио, телефон секілді дүниелерді қолдануға рұқсат беруге мәжбүр. Бұл мәзһаб қазіргі таңда тек Сауд Арабиясында ғана таралған. Осы елдегі ваххабилікті ханбали мәзһа бының жалғасы деп атауға да болады. Бұл мәзһабты ұстанушыларға тән ерекше белгілердің қатарында әулие-әнбиелерді жоққа шығаруды, сопылыққа деген қарсылықты, қабірлерді зиярат етуге деген қарсы лықты айтуға болады. Соңғы уақытта бұл ағымның өкілдері біздің елімізде де пайда бола бастады. Бұл мәзһаб Сауд Арабиясынан келген азаматтар мен сол жерден білім алған студенттер тарапынан таралуда.
7. Шариат – мұсылмандық заң. Шариаттың мазмұны.
Шариат – Арабтың «шариат» сөзінен шыққан, аударғанда мақсатқа жетудің дұрыс жолы дегенді білдіреді. Осы ұғым арқылы заң нормаларының жиынтығы, тәртіп ережесі, мұсылманның дұрыс қылық жасау арқылы жәннәтқа баратындығы түсіндіріледі. Шариат – ол адамдарға Құранның және Сүнненің басты, қасиетті сөздері арқылы жеткізілетін заңдар болып табылады. Шариат арқылы адамдардың Аллаһқа деген сыртқы қатынастары реттеледі. Бұл қатынастар культ (ибадат) ережелерімен реттеледі. Адамдардың бір-біріне қатынасы «му’амалат» терминімен белгіленген жеке (азаматтық) құқықпен реттеледі. : Шариғаттың қайнар көзі Құран мен Сүнне болып табылады. Бірақ Шариғаттың Сүннеден айырмашылығы онда азаматтықта, діни сипаттағы да кең ауқымды мәселелер қамтылады, әсіресе таза азаматтық проблемалар Шариғатта дін позициясы тұрғысынан қарастырады. Шариғат - Мемлекеттік, мұралық, қылмыстық және неке-отбасылық құқықтық нормалардан тұратын, Құран мен Сүннет (Мүхаммедс.ғ.с. пайғамдардың қасиетті хадистері) негізінде құрастырылған исламдық құқықтық және теологиялық нормалар жинағы. Шариғат Иран, Пәкістан, Сауд Арабиясы, Судан және бірқатар мұсылман елдерінде тікелей әрекет етеді. Шариғат – мұсылмандардың иманын айқындап, адамгершілік мұраттары мен діни ожданын қалыптастырушы, олардың мінез-құлқын реттеуші, таным-түсінігін кеңейтуші, рухани жан-дүниесін байытушы Исламның асыл құндылықтарының бастауы, қайнар көзі. Шариғат шартарына сәйкес Аллаһ Тағаланың ақ жолымен жүріп, өмір сүрген адам барлық мақсатына жетіп, отбасы қашанда қуаныш-қызық, ынтымақ-ырысқа бөленеді.
8. Қазақ әдет құқығы бойынша меншік қатынастарына шариаттың тигізген әсері
9. Мұсылман азаматтық құқығының ерекшеліктері
Қарастырылатын сұрақтар:1 Арие, Музарие, олардың мазмұны 2 Қарыз беру тәртібі 3 Сауда-саттық ережелері4.Жалға беру тәртібі5 Риба Келісім, міндеттеме, мәміле: Сауда-саттық міндеттемелері. Өз меншігі болып табылатын затты өзара келісілген ақысын алып, басқа біреуге өткізу міндеттемесін сауда-саттық міндеттемесі дейді.Сауда-саттықта сақталуға тиісті ережелер: екі жақтың өзара келісуі; келісушілердің кәмелетке толған болуы; ақыл-есі бүтін болуы; өзін-өзі игеру құқығына ие болуы; сатылатын зат өз меншігі болуы; сатылатын затты тапсыру және қабылдап алу; сатылатын заттың заңды болуы; заттың санын, сапасын, салмағын, мөлшерін дәл белгілеп аныктау; бағасын дәл анықтау; сатылатын заттың тек пайдалы болуы. Шариғат бойынша екі жақтың өзара келісуін бір жағы «саттым», екінші жағы «сатып алдым» деген сөздер білдіреді. Шариғат бойынша 10 жасқа толмаған балалармен сауда-саттық келісімін жасау заңсыз деп табылады. Сауда-саттық келісімін тек кәмелетке толғандар ғана жасайды. Ақыл-есі кемістермен (мысалы, жынды, есалаң, мас т.б.) жасалған сауда-саттық келісімі заңсыз деп саналады. Сол секілді сатылатын заттың нағыз құнын білмеушілермен де жасалған келісім заңсыз болып табылады. Келісім тек ақыл-есі бүтін адамдар арасында жасалуы тиіс.Сонымен қатар келісушілердің екі тарапы да өзін-өзі игеру құқығына ие болуы шарт. Мысалы, қожасының рұқсатынсыз құлы, ерінің рұқсатынсыз әйелі өз меншігі емес заттарды сатуы не сатып алуы заңсыз деп табылады.Шариғат заңы бойынша сатылатын зат өз меншігі болуы тиіс. Ешкім басқаның мал-мүлкін иесінің рұқсатынсыз не сенім хатынсыз, келісім шарт жасап, сату және сатып алуға тыйым салынады. Жасала калған жағдайда, иесінің талап етуі бойынша тоқтаусыз тез жойылып, сауда-саттық шарты бұзылады. Қожасының рұқсатынсыз мал-мүліктің сатылғаны екі жағына да белгілі болса, онда мал-мүлік тартып алынады әрі екі жағының да кеткен шығындары өтелмейді. Ал, егер сатушы ғана біліп, алушы білмесе, барлық болған шығынға сатушы жауап береді. Сауда-саттық келісімі тек сатушы сатып алушыға бере, тапсыра алатын, ал сатып алушы қабылдап ала алатын затқа ғана жасалады. Әлбетте, қашып жүрген құл, ұрланып әлі табылмаған зат не мүлік сату объектісі бола алмайды.Сауда-саттыққа байланысты ереже қағидалар: Сауда-саттықта көп саудаласып жату өбестік. Сатушы заттың бағасын шектен тыс көтермеуі, ал алушы өзін бишара көрсетіп арзан алуға ұмтылмауы кажет. Өз затының басқаға өте зәру екенін біліп, қымбатқа сату күнә. Сауда-саттықга алдап-арбауға тыйым салынады. Сол секілді затын мақгап, ант ішуге болмайды. Зат жарық кезде сатылып, оны кадағалап дұрыс көру мүмкіндігін жасау сатушыға міндеттеледі. Жұма күні Песін намазы кезінде сауда-саттық жасауға тыйым салынады. Біреудің саудасын бұзып, сатып алуға болмайды. Заттарды, әсіресе тамақ өнімдерін сатып алып, қымбаттағанда сату заңсыз іс-әрекет болып саналады. Сауда-саттықта өзара келісімді орындау екі жақгың да міндеті. Келісімді заңсыз, бұзушы жағы барлық болған шығындарды орнына келтіреді. Кездейсоқ, апат жағдайларда келген зиян мен шығындарды зат қолында болған жағы толтырады.Сатушы мына кездерде өз куәлерін келтіреді: сатылған заттың бағасының мөлшері жайлы таласта; сатылған заттың бүлінген не толық берілмегені жайлы; сатылған заттың сатып алушыға бергенге дейінгі аралықта бүлінгені жайлы; сатып алушысыз сатып алынған зат өлшенгенде. Сатып алушы мына кездерде өз куәлерін келтіреді: заттың саны түгел болмағанда; сатылған заттың төлеу мерзімі жайлы талас туындағанда. Қарыз міндеттемесінің қағидалары: Шариғат заңы бойынша карыз міндеттемесі екі түрлі: 1) дайн; 2) сәлем уә салаф болады. Дайн қарызға ақша не мал-мүлік беріледі де, айтылған мерзімінде дәл сол түрде кайтарылады. Сәлем уә салаф — карызға ақша не мал-мүлік беріледі де, айтылған мерзім ішінде үстемемен, артық етіп кайтарылады. Міндеттері: екі жақтың өзара келісімі; кайтарылатын не төлейтін мерзімін көрсету; саны мен сапасын аныктау; қарыз алушының сол затты, ақшаны кабылдап алуы; көрсетілген мерзім ішінде карыз беруші қайтарып алу құлдығына ие болмауы; құл мен күң қожасының рұқсатынсыз қарыз алу не беру келісімін жасай алмауы.Дайынға қатысты ережелер: аса қажет болмаса, карыз алуға рұқсат етілмейді; қарыз үшін үстеме қосуға тыйым салынады; қарыз өтемі беретін кездегі бағамен өлшенеді. Сәлам уә салафқа қатысты ережелер: көрсетілген мерзім өткенше карыз беруші алушыдан берген мал-мүлкін, ақшасын иесіздендіре алмайды. Қарыз куәлердің көзінше тапсырылуы тиіс; қарыз беру мен алу міндетгемелері куәлердің көзінше жазбаша да, куәлер алдында ауызша да жасалады;Қарыз беру мен алу міндеттемесі өз мерзімінде төленгенде жойылады.Уддиа– (аманат) сақтауға беру: Заттың, не малдың уақытша бір себептерге байланысты 'біреуге сактап тұру міндеттемесін уддиа — аманат дейді.Аманаттың ережелері: өзара келісімі; сактауға берілген затты пайдалануға болмайды; аманат зат иесіне сұраған кезде кайтарылады; карауға кеткен шығындарды аманат иесі төлейді; аманат затты сақтамаса құнын толық кайтарады; кәмелетке толмаған, ақыл-есі дұрыс еместермен аманат келісімі жасалмайды.Аманат келісімі ауызекі жасалады. Аманат жайлы дау туса, екі жағы да куәлер келтіреді. Куәлері болмаса, ант ішіледі.Үжіреге (жалға) беру міндеттемесі: Үжіреге беру деп негізінен: біреуге белгілі бір мерзімге пайдаланып, онан пайда табу үшін әрі сол пайдаланғанына ақы төлейтіні үшін берілетін заты, не болмаса, жеке қызметі, не күшінен тұратын міндеттемені айтады. Үжіреде екі түрлі: мүліктік және жеке басының жандануы. Үжіре жайлы ережелер: екі жактың өзара келісімі; өзара келісушілер барлық құқықка (кәмелетке толған, ақыл-есі бүтін т.б.) ие болуы тиіс. Кей жағдайда кәмелетке толмағандар камқоршысының рұқсатымен жалдануға тыйым салынбайды. Үжіреге беру мерзімі мен оған төленетін акы анық көрсетілуі тиіс. Мүлікті үжіреге беру мерзімі міндетті түрде айқын көрсетіледі. Жеке басын жалдауда адам өз күшін ұзақ мерзімге сатып, құл іспетгі болмауы үшін 3 жылдан аспауы көзделген. Бұрын 70 жылға дейінгі мерзімге жалдану болған. Жеке басының жалдану міндеттемесінде үжіре ақысы алдын ала не болмаса, бөліп-бөліп не ақшалай, не мүліктей төлеуге болады.Үжіре жайлы кағидалар: Екі жақтың өзара келісуі. Өзара келісушілер барлық кұкыққа ие, кәмелетке келген, ақыл-есі бүтін болуы тиіс. Кей жағдайда көмелетке келмегендермен камқоршысының рұқсатымен тыйым салынбайды. Үжіреге беру мерзімі мен онан алынатын ақы анық көрсетілуі тиіс. Мүлікті үжіреге беру мерзімі міндетті түрде көрсетілуі керек. Жеке үжіреде адам өз күшін ұзақ мерзімге сатып, құл іспетті болмауын көздеп, сунниттер үжіре мерзімін бұл жағдайда 3 жыл деп көрсетеді. Бұрын 70 жылға дейін болатын. Жеке үжіре ақысын алдын ала немесе бөліп-бөліп не ақшамен, не заттай төлей беруге болады. Үжіре шарттарында: мүлік кандай жағдайға пайдаланылып, онан қанша пайда алуға болатыны, жеке үжіреде жалданушының кандай жұмыс атқаратынын, нендей міңдет орындайтынын көрсету керек. Бұл шарттар орындалмаса үжіреге алушы мүліктік зиянның бәріне жауапты болып, сол секілді жалданушы адамды шектен тыс пайдаланғаны үшін ақы төлеуі тиіс болады. Үжіреге берілетін мүлік үжіреге алушы пайда табу мүмкіндігіне ие болуы үшін иелігіне өтуі тиіс. Жоқ мүлік не қашқын күлмен жасалған үжіре шарттары заңсыз болып табылады. Занды түрде пайда алынатын үжіреге беруге рұқсат етіледі. Ал, шариғат тыйым салған заттар мен құрал-жабдықтар (мысалы, шарап сату үшін лавкесін үжіреге алу т.б.) заңсыз деп табылады. Үжіреге алушы ешқандай пайда таба алмағанына карамастан келісілген ақысын төлеуге міндетгі. Үжіреге алмаған тірілердің ас-аукаты, киімі үжіреге алушы міндетіне кіреді. Үжіреге берілген мүліктің сақгалуына үжіреге алушы жауап береді. Әлбетте, оның кінәсінен еместігін дәлелдеп көрсетсе, не мүліктің бүлінуі әлі өзінің иелігіне тиіп үлгермегенде болса т.б. жауаптан босатылады. Үжіреге алушы алынған мүлікті басқа біреуге беру құқығына ие. Бұл үжіреге алушыны жауапкершіліктен кұтқармайды. Бала емізу үжіреге алуда ерінің рұқсаты керек. Әрі нәтижесінде туыстас болатын қарым-қатынасты жоғалтпау жағын да есте тұту керек. Қолөнерші (шариғатта қолөнершінің заказы да үжіре деп саналады) міндетіне алған заказын өз мерзімінде сапалы етіп орындауы тиіс.Егер қолөнерші немесе шеберхана (жұмысшы) заказды орындамай әрі заказға берілген дүниені бүлдірсе, онда барлық келтірген шығын үшін жауап береді. Үжіре жайлы міндеттеме жасалуда сақталатын кағида-ережелер:Үжіре міндетті міндеттемеге жатады. Екі жақты өзара келісілген болуы әрі мерзімі, ақысы, қандай түрде пайдаланылатыны жайлы шарттарда көрсете отырып, шариғат соты алдында жазбаша жазулары немесе куәлердің көзінше ауыз-екі келісулері қажет. Міндеттеме түрі: Әділ түрде көз алдында жасайды.Бисмилаһир рахманир рахим Шариғат жолымен төменде көрсетілген (ай, күні) 5 ай мерзімге пәленше (мөрі) қора-қопсысымен, бау-бақшасымен үйді (қайда, қай махалла не көшеде, нөмірі т.т.) пәленшеден (мөрі), өзінің занды жекеменшігі болып табылатын мүлкін 80 түмен 5500 динарға алдым. Онын ақысын үжіреге алушы ай сайын кепілденген сомасын төлеп тұрамын. Оны қуаттаушылар: .қатысқан куәлер куәландырады.Сот жүргізу ісінде және сот алдындағы заңдылық дәрежесі: Үжіредегі ақысы жайлы талас-тартыс бола қалғанда, үжіреге беруші куәлер келтіреді, ал үжіреге алушы ант ішеді. Ал үжіре заты қайтарылуы жайлы туындаған таласта, үжіре беруші ант ішеді. Заказ берудегі таласта қолөнерші "осынша заказ берілген" деп, оны қуаттайтын куәлер келтіруі тиіс.Үжіренің тоқтатылуы және жойылуы: Үжіре міндеттемесі міндетті болғандықтан, оны жасауда шариғатта көрсетілген барлық кағидалар сақталса, онда екі жақгың өзара келісуімен шариғат соты алдында немесе куәлер алдында жойылады. Үжіре мерзімі біткенше екі жактың бірі өлсе, онда үжіре жайлы міндеттеме үзілмейді, онан әрі оның мүрагері жалғастыра береді. Үжіреге алушы өлсе, оның мұрагерлері үжірешінің қызметі мен жұмысын мерзімі біткенше пайдалануға құқыкты. Тек үжіреге алушыға берілген мүліктің пайдалануға жарамсыздығы не бүлінгендігі ашылса, онда үжіреге алушы оны мерзіміне карамай қайтаруға құқылы. Мұндайда үжіреге алушы міндеттемені тез арада жоюы керек. Ал, өзінде калдырса, онда затты кайтару құқығынан махрүм кылады. Осындай қағида еңбек күшін сатушы мен үжіреге алушы арасында болады. (Егер, жалданушы тапсырылған істі істеуге қабілеті жетпесе, өз міндетін аткара алмаса.)Тапсырыс: Тапсырыс, яғни, екі жақтың өзара келісімі бойынша капитал иесі өзінің (ақшасын) біреуге сауда-саттық жасап, пайда түсіруге әрі оны өзара бөліп алуға міндеттелген міндеттеме.Тапсырысқа қатысты қағидалар: Тапсырысқа берілетін мал тек ақшадан тұруы тиіс. Алтын, күміс құймаларын беруге болмайды. Имам Ағзам кағида-сында алғашқыда тауар болса да бола береді делінген.Тапсырысты орындаушыға пайдадан берілетін ақы анықталуы тиіс (егер, түскен пайда ақысыз болса, онда арие, ал пайдасы берілсе "карыз", ал түскен пайдаға катысы жоқ ақы белгіленсе, онда "жалдау" міндеттемелеріне айналып кетеді). Пайданың бір бөлігі (мысалы, жартысы, үштен бірі, сегізден бірі) өзара келісе отырып аныкталады. Егер де тапсырыс жөніндегі шарт қожасының еркімен пайдаланғанға дейін, немесе тіпті сауданы бастағанға дейін токтатылса немесе жасалған міндеттеме заңсыз деп танылса, онда мұндай кезде мал иесі кеткен барлык, шығынды өзі көтереді әрі тапсырысты орындаушыға еңбегі үшін жалдап алған іспетті ақы төлеуге міндетгі. Қожасы ақшасының арқасында тапсырысты орындаушыға сауда-саттық жасау мерзімін, қандай затпен қай жерде сауда жасау кажеттігін анықтай алады. Осы шарттарды сақтай отырьп тапсырысты орындаушы өз еркімен қалауынша әрекет етеді де, ақша иесі онан әрі іс-әрекетіне араласа алмайды.Міңдеттеме мерзімі біткенше тапсырысты орындаушының күн көрісі (кедей болса) ақша иесінен болады. Яғни, түскен пайдадан күн көреді. Ал, баққуатты болса, пайдадан өзінің күн көрісіне жартысын ақ алады. Тапсырысты орындаушы өз құқығын ақша иесінің келісімімен баска біреуге бере алады. Мұндайда алушы адам бұрынғы тапсырыс міндеттемесінің шарттарын бұлжытпай орындауы тиіс. Капиталды жоғалтқаны немесе пайдасыз сауда айналысы үшін тапсырысты орындаушы, егер ол оның кінәсінен болмаса, жауап бермейді. Тапсырысты орындаушы өлсе, онда ақша иесінің каржысымен сатып алынған заттар дәлелденсе ғана мұрагерінен өндіріледі. Екі жағы өзара келіскеннен соң сот алдында жазбаша міндеттеме алады.Тезис: Шариат заңы бойынша сатылатын зат өз меншігі болуы тиіс. Ешкім басқаның мал-мүлкін иесінің рұқсатынсыз не сенім хатынсыз, келісім шарт жасап, сату және сатып алуға тыйым салынады. Жасала калған жағдайда, иесінің талап етуі бойынша тоқтаусыз тез жойылып, сауда-саттық шарты бұзылады. Қожасының рұқсатынсыз мал-мүліктің сатылғаны екі жағына да белгілі болса, онда мал-мүлік тартып алынады әрі екі жағының да кеткен шығындары өтелмейді.
10. Ислам дінінің пайда болуы. Мұхаммед (с.ғ.с) – пайғамбар және мемлекеттік қайраткер
Пайғамбарымыз Мұхаммед, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, Абдуллаұлы бдул-Мүтәлiп немересi милади жыл санауы (григориан календары) бойынша, 571 жылы 20 көкекте, дүйсенбi күнi дүниеге келген. Бұл Әижра есебiндегi – рәбиғул-әууәлдiң тоғызыншы немесе он екiншi күнiне тура келедi. Пайғамбарымыздың ата-тегiн тiзе берсең хижаз арабтары тараған Исмайыл пайғамбарға, алейһиссәлам, барып тiреледi. Пайғамбарымыздың Мұхаммед, Ахмет, Нәби, Расулуллаһ секiлдi т.б. бiрнеше қосалқы аттары болған.
Пайғамбарымыздың анасының аты – Уахаб қызы мина. Ол Құрайш руының iшiндегi құрметтi адамның қызы болған. Расулдың әкесi Абдулла бiрде Иасрибке (қазiргi Мәдина қаласы) керуен тартып, сауда жасай барғанда, кенеттен қайтыс болады да, сол жерге жерленедi. Бұл кезде Пайғамбарымыз әлi жарық дүниеге келмеген, анасының құрсағында едi. Расул дүниеге келетiн жылы Пiл оқиғасы аталып кеткен таңғажайып оқиға болады. Хабажстан (қазiргi Эфиопия) патшасының уәзiрi әрi атақты қолбасшысы АбраӘа деген кiсi Сана қаласында (қазiргi Иемен мемлекетiнiң астанасы) үлкен шiркеу салдырады. Шiркеу өте биiк, басына қараған адамның тақиясы жерге түседi екен. Осы кәнисаны салдырып болғаннан кейiн, АбраӘа мың сан жаужүрек әскерлерiн пiлдерге мiнгiзiп, Меккеге қарай жорыққа шығады. Ондағы мақсаты – қасиеттi Қағбадағы “Қара тасты” күштеп тартып алып, оны Сана қаласындағы өзi салдырған зәулiм кәнисаға орналастыру. Сөйтiп, Қағбаға табынуға келген барлық жұрттың бетiн Сана қаласына қарай бұру едi.
Олар Меккеге жақындаған тұста күтпеген жерден жайсыз оқиғаға тап болады. Құдiретi күштi Аллаһ Та`аланың әмiрiмен әбәбил деген құстар кенет аспанға көтерiледi де, тұмсықтарына, аяқтарына қыстырып алған қатты тас кесектердi жауынгерлерге қарша боратады. Құстардың атқан тастары жай оғындай ысқырып, жауынгерлердiң басынан кiрiп, аяғынан бiр-ақ шығып отырады. Мұндай сұмдыққа тап болам деп ойламаған Абраһа қалған әскерiн керi бұрып, бас сауғалап қашады. Пiлдер дүркiреп кейiн шегiнедi. Өзiнiң сұм мақсатына жете алмаған АбраӘа ернiнен жараланып, көп шығынға ұшырап, салы суға кетiп керi қайтады. Сөйтiп атақты қолбасшы “жырық ерiн АбраӘа” аталып кетедi.
Бұл оқиға туралы “Құран Кәрiмнiң “Пiл” сүресiнде былай деген: “Пiл иелерiн Тәңiрiнiң қалай еткенiн көрген шығарсың? Олардың қулық-сұмдықтарын күл-талқан етпедi ме? Оларға Тәңiрi топ-топ құстарды жiберген. Құстар оларға балшықтан жасалған тастарды атты. Сөйтiп оларды дәнi желiнбеген сабандай етiп тастады”Мұхаммед (ﷺ) (араб.: محمد, 570, Мекке — 632 маусымның 8, Мәдине)[1] — Ислам дінінің пайғамбары, Мекке қаласында туылған, Бану Хашим тайпасынан шыққан. Аллаһның соңғы елшісі, тура дінді насихаттаушы, әділеттің көркем мінезділіктің нышаны және үлгісі боп табылады. Бұған қоса – соңғы пайғамбар‚ мұсылмандар түсінігінде тек арабтардың пайғамбары ғана емес, жалпы адамзатқа келген биік адамгершілік, ахлақтық ғибраттың үлгісі.Пайғамбарлық 40 жасында келген. 63 жасында қайтыс болған. Мұхаммед (ﷺ) есімі «мақталатын», «мақтауға лайықты» деген мағынаны білідіреді.[4] Исламда Мұхаммед (ﷺ) басқа да Нәби (Пайғамбар) және Расул, Мустафа, Маһмуд, Башир (Елші), Надир (Ескертуші), Мудаккир (Еске салушы), Шахид (Куә), Да'и (Аллаһқа жақындатушы) есімдерімен белгілі. Құранда Мұхаммед (ﷺ) кейде «Ахмад» деп те аталады. (61:6 сүресі) (араб.: أحمد)Мұхаммед (ﷺ) пайғамбардың аты аталғаннан кейін немесе жазылғаннан кейін артынша әрдайым «Салла Ллаху алейхи уа салләм» (араб.:صلى الله عليه وسلم) — яғни, Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын» деп айтылады. Мұхаммед (ﷺ) 570 ж. Раби әл-әууәл айында дүниеге келген. Сол кезде ең маңызды тайпалардың бірі боп есептелген Бану Хашим тайпасынан болады. Алайда Мұхаммедтің (ﷺ) туған уақытында тайпасының хәлі өте жақсы болмаған делінеді. Әдетте Мұхаммедтің (ﷺ) туған жылын Піл жылымен байланыстырады. Сол жылы Аксум патшасы, Абраха, ішінде бірнеше пілі бар әскерімен Меккеге шабуыл жасайды. Бірақ әскер ауруға ұшырап шабуыл сәтсіз аяқталып, содан бері сол жыл арабтарда Піл жылы деп атанған. Бұл оқиға568 - 569 жж орын алды деген көзқараста білдіріледі.Мұхаммедтің (ﷺ) әкесі, Абдуллах, баласының туғанына 6 ай қалғанда қайтыс болады.[5] Сол заманда, шөлдегі өмір нәресте денсаулығы үшін пайдалы деп есептелінгендіктен, Мұхаммед (ﷺ) Бедуин тайпасына тәрбиеге беріледі: екі жасына дейін Халиман бинт Аби Дуяб пен оның күйеуі асырайды. Мұхаммедтің (ﷺ) анасы, Әмина, ауруға шалдығып, бала алты жасында болғанда қайтыс болады. Әке-шешесінен айырылып, жетім қалған Мұхаммедті (ﷺ) өз қамқорына атасы Абд әл-Мутталиб алады. Бірақ екі жылдан кейін атасы да дүниеден өткесін, бала ағасы Әбу Талибтың қолында қалады.6-шы ғaсыр соңында Мекке маңызды сауда орталығы болатын. Сонымен қатар, араб құдайларының ғибадатханасына айналған Қағба да Меккеде орналасады. Қажылық кезеңінде көптеген тайпалардың саудагерлері қалаға келіп жиналатын. Мұхаммед (ﷺ) бала кезінен ағасына еріп, Сирияға сауда етуге сапар шегетін болады. Жетім болған Мұхаммедке (ﷺ) саудагер болудан басқа жол болмайтын. Аллаһ Та`ала Мұхаммедке, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, жұртқа ибадатты жасырын оқуға шақыруды бұйырады. Ислам дiнiн қабылдаған ең бiрiншi адам – Хуайладқызы Хадиша анамыз болды.
Кейiн басқа да көптеген адамдар осы дiндi қабылдады. Арада көп уақыт өтпей-ақ, бұл хабар жалпақ елге тарай бастады. Мұны естiген құрайш руының басшысы бужәӘiл бұл жүгенсiздiктi тыйып, оларды райынан қайтаруға белсене кiрiстi. Ол Мұхаммедке, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, “Сен әкеңнiң дiнiн тастап, басқа дiндi артық көргенiң не? Бұл райыңнан қайт”, – дедi. Бiрақ Пайғамбарымыз алған бетiнен таймайтынын ашып айтты. Содан бастап бужәӘiл оған дұшпандық ниетте болып, адамшылыққа сыймайтын ауыр сөздермен балағаттап, тiптi орынсыз жала жауып, қолынан келгенше қарсы әрекеттер жасап бақты. Пайғамбарымыз оның мұдай пасық қылықтарына сабырлылық танытып, өз iсiн одан әрi жалғастыра бердi. Бұл жолда ол айтарлықтай табыстарға да қол жеткiзе бастады. Бұл Мұхаммедтiң, салла Аллаһу алейһи уә сәллам, Ислам дiнiн зорлықсыз, қантөгiссiз, халықты үгiттеу арқылы таратуды мақсат еткенiн көрсетедi.
11. Мұсылман құқығы бойынша джихад мәселесі. Джихадтың түрлері.
Жихад ұғымын уағыз етіп айтатын адамдар өздерінің мақсатына қарай бұрып жеткізуі мүмкін. Естігендер оны теріс түсінеді. Яғни Жихадты тек қана қару алып, адам өлтіру, қару алып, күш қолдану деген мағынада түсінеді. Құранда, АЛЛА Тағала – «кәпірлерге, мұнафықтарға қарсы үлкен жихад жаса, онымен»-деп тұр. Яғни «онымен» деп, Құранды айтып тұр.Яғни, Исламға қарсы, мұсылмандыққа қарсы адамдарға Құран арқылы ақиқатты үйрет, оларды исламға мойындат деп тұр. Нақтырақ айтқанда, Құран арқылы, мұнафықтар мен кәпірлердің көзін ақиқатқа жеткізу. Олардың жолы дұрыс емес екенін, Құран арқылы дәлелдеп беру. Жихад дегенміз осы.Жихад атауының тағы бір мәні бар. Құранда бұны: «уәджахубу би амлабуду му ансифихум»,-дейді. Олар мал-мүлкімен және жан-тәнімен жихад жасайды дейді. Мал-мүлкімен жасаған Жихад қалай болады?!Егерде сіз, өз қажеттілігіңізден артылып жататын болса, мал-мүлкіңізді қайырымды істерге жұмсайсыз. Ертең өзіңізге, ақіретте азық болып қарсы алады. Жетімдерге жаратасыз. Жағдайы төмен отбасыларға жаратасыз. Мүгедектерге бересіз. Мектеп соғасыз. Міне Жихад деген осы.Қазір жихад сөзінің мән-мағынасын исламға дұшпан адамдар өзгертіп алған. Олар теріс пәтуа беріп отыр. Сондықтан адасқан ағымдар, Қазақстанда жайлап соғысты бастай берсеңдер болады деген тәрізді үгіттер жүргізуде. Бұндай пікірлер кәдімгідей интернет сайттарда жүр. Бір жыл бұрын басталған болатын. Қазір іске аса бастағаны жақыслық емес.Біріншіден бұлар Құқық қорғау органдарына қарсы. Оларға солай деп, пәтуа айтылған. Көрдіңіз бе, осы пәтуадан кейін, көп оқиғалар болып жатқан сияқты. Ақтөбедегі, Тараздағы, Балқаштағы оқиға. Қарап отырсаңыз барлығы бір тізбекбен жасалып жатыр. Барлығы құқық қорғау органдары қызметкерлері мен мекемесіне қарсы. Бұлар шет жақтан басқарылады. Әбден санасын улап тастаған.Бұлардың мақсаты – қазақ қоғамының бейбіт өмірін бүлдіру. Өйткені, мамыражай тыныштық шайтанның мүддесіне сай емес. Қазақ қоғамының алға қарай жылжуы, дамуы, осындай ауыз біршілігі оларға зиян. Олар оны керек етіп отырған жоқ. Қазақты ішінен ыдырау керек. Қазақ ішінен бөлініп, тағы бір сыртқы жаудың етегіне жармасып, біреудің қол астына кіру керек. Қазақ осылай тұтынушы ел болып қала беруі керек. Мақсат осы.Қазіргі таңда қандай бір бүліншіліктен сақ болмайынша, тұрақты қоғам құра алмаймыз. Әрбір қазақ азаматы осыны толық түсінгені жөн. Әйтпесе, шаңырағы шайқалған қауымды ешкім де сыйлап жарытпайды. Елдегі тыныштық басқаларды былай қой ғанда қазақтың өзі үшін аса қажет.
12. Исламдағы міндеттер мен парыздар
Парыз – анық, бұлтартпас дәлелдермен әмір етілген діни іс-әрекеттер мен міндеттер. Мәселен, дәрет алу, намаз оқу, ораза ұстау, зекет беру.Парыз өз ішінде «айн» және «кифая» болып екіге бөлінеді:«Айн парыз». Әрбір мұсылманға тікелей жүктеліп, өтеуге борышты парыздар. Мұсылман бұл парыздарды жеке өзі орындауға тиіс. Біреудің парызын басқа біреу өтей алмайды. Намаз бен ораза секілді.«Кифая парыз»: жалпы мұсылманға парыз бола тұрса да, кейбір мұсылмандардың іске асыруы арқылы барша мұсылманның мойнынан түсетін парыздар. Алайда, ешкім орындамаса, барлық қоғам жауапты. Уәжіп – орындалуы дәл парыз секілді талап етілмеген, бірақ қуатты дәлелдермен анықталған іс-әрекет пен амалдар. Мысалы, құрбан шалу, үтір және айт намазын оқу, т.б.Соләт— араб тілінде «дұға» мағынасын береді. Шариғатта: Тәкбирден («Аллаһу әкбар» сөзі) басталып, тәслиммен («әс-сәләму ғалейкум» сөзі) аяқталатын белгілі амалдар мен сөздер жиынтығы. Намаз екі куәліктен кейінгі Исламның ең маңызды тірегі. Аллаһ Тағала намазды Мұхаммед пайғамбарға (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) Миғраж түнінде жеті аспанның үстінен парыз еткен.Саум — тілдік мағынасы: «бір нәрседен ұстану». Шариғатта: оразаға ниет етіп таң намазының уақытынан бастап күн батқанға шейін ішіп-жеуден, басқа да оразаны бұзатын нәрселерден тыйылу. Оразаның екі негізі бар.Таң намазының уақытынан күн батқанға шейін ораза бұзатын нәрселерден сақтану;Бұл оразамен Аллаһқа құлшылықты ниет ету;Зәкәт— тілдік мағынасы: «артық зат», «өсу (егіннің)». Шариғатта: белгілі адамдардың тобының белгілі мөлшерге жеткен дүние-мүлкінен алынатын ақысы. Бұл Аллаһтың құлының жаны үшін тазарыну саналды. Және зекет беру мұсылман жамағатының арасын жақындастырудың, махаббат пен бірліктің себебі.Қажылық Хажж (араб.: حجّ) — тілдік мағынасы: «ниеттену, мақсат, қалау, жөнелу». Шариғатта: Сүннетке сәйкес белгіленген жерде белгілі уақытта діни рәсімдерді орындау. Қажылық Ислам дінінің тірегі саналады, және мұсылман ғалымдары қажылықты өмірінде бір рет орындау парыз екеніне бір ауыздан келіскенИслам дінінің үшінші мәртебесі — ихсан. Ихсанда бір негіз бар:Аллаһқа Оны көріп тұрғандай құлшылық қылу, ал егер олай істей алмасаң, Аллаһ сені көріп тұрғандай құлшылық қылу.Бұл парыздар мұсылманның мойнына бойжеткеннен бастап жүктеледі. Дәрет алудың жол-жоралары (уазу). Дәрет алу түрі үшеу: парыз, уәжиб және мандуб.Парыз — бес уақыт намаз, жаназа намазы, сәжде тиллауат намазы үшін.Уәжиб — кажылыққа жүрерде.Мандуб — жатар алдында ғайбат сөйлеген сөз, өлең айту, катты күлу, мәйіт жуу т.б. кейін дәрет алады. Дәрет алудың мәкруһтері: суды катты ұрып жуыну; суға сіңбіру, түкіру; ауызға, мұрынға сол қолмен су алу; іш дәрет алып жатқанда сөйлеу; әуретке қарау. Ғұсылдың жол-жоралары (шомылу):1. Ғұсыл тәртіп. Ғұсылдың мұндай түрінде су алдымен басқа құйылып, бетті және иықпен мойын тұсын жақсылап жуып алып, кейін оң иыққа, сонан сол иықка су құяды. Су денеге түгел тиіп, төмен ағуы тиіс.2. Ғұсыл-иртимас. Мұндай ғұсыл түрінде толы суға дененің ешбір жері көрінбестей болып батырылуы тиіс. Мысалы, хаузге, өзенге, ваннаға т.б. шомылу.Тайамим (топырақпен тазалау):Ғұсыл—тайамим жасалар орын, топырақ таза болуы шарт. Тайамим жасаушыда Аллаға құлшылық етуден өзге ниет, ой болмауы кажет. Тайамим өз тәртібімен жасалады. Топыраққа тас т.б. қатты зат қиыршыктары араласпауы тиіс. Тайамимді су жоқ кезде, не болмаса жарақаты мүмкіндік етпегендер жасайды. Тайамим уәжибі — 12, суннаты — 7, мөкруһі — 2.Дәрет алудың ерекше түрі: Дәретханадан соң пәктену, яғни, іш дәрет алу; өлі денені жуу, пәктеу. Намаз: Мұсылмандык жол-жоралардың ең маңыздысы—намаз оқу. Намаз кезінде жүрек пәктеніп, адам Аллаға жақын сезінеді. Намаз оқу жол-жоралары екіге бөлінеді:Ерекше намаз: Жұма намазы, айт намаздары, аят, жаназа, тауап, жаңбыр тілеу, жер сілкінгенде т.б. Бұлардан жұма намазы — песін намазы мезгілінде, айт намаздары (ораза айты, құрбан айты) күн шыққаннан песін намазына дейінгі уақытта атқарылады. Ал, қалған намаздар калаған кезде өтеледі. Тек жаназа намазы күн батқанға дейін аткарылады. Намаз орны: Намаз оқылатын орын таза әрі заңды жер болуы тиіс. Әлбетте, намаз мешітте, біреудің иелігінде болмаған жерде өткізілгені жақсы. Егер жер біреудің меншігінде болса, сол жердің иесінің рұқсатынсыз намаз оқуға болмайды. Ислам шариғаты — ол адамның Аллаһпен, басқа адамдармен, қауыммен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын, рұқсат етілген және тиым салынған нәрселерді реттейтін Құран, Сүннет және сәләфтардың (шииттерде — Әһлі-бейттің) сөздерімен, ғалымдардың иджтиһадымен міндетті болған заңдар жинағы. Бұл заңдардың ең маңыздысы — Исламның бес парызы
13. Араб халифатының қалыптасуы және дамуы
Араб халифаты — халифалар басқарған араб-мұсылман мемлекеттерінің Еуропа елдеріндегі атауы. Мұхаммед пайғамбар Батыс Арабияда құрған мұсылман қауымы (Умма) Араб халифатының ең алғашқы түп негізі болды.632 — 56 жылдардағы халифаттың астанасы — Медине қаласы Араб жорықтарының бірінші кезеңінде халифаттың құрамына Ирак, Иран түгел дерлік, Кавказ сыртының басым бөлігі, Сирия, Палестина, Египет кірді, ал екінші кезеңінде оған Солт. Африка, Пиреней түбегінің көп бөлігі, Орта Азия, Табарстан, Джурджан (Горган), Синд қосылды. Халифат тұсында ислам дінінде сунниттер мен шииттердің, хариджиттердің алғашқы діни-саяси ағымдары және түрлі халифаттар (Омейя әулеті халифаты (929 — 1031), Аббас әулеті халифаты (750), Фатима әулеті халифаты (909 — 1171), Кордова халифаты), Сасани, Тулуни, Әли әулеті, Тахир әулеті, Самани әулеті т.б. билеген мемл-тер мен жергілікті әмірліктер пайда болды. 1258 ж. Хулагу хан бастаған монғол әскерлері Бағдадты алып, Аббас әулетінен шыққан соңғы халиф Мұстасимді өлтіргеннен кейін А. х. мемл. ретінде жойылды.[1] Халифат– халифтар басқарған, құқықтық жүйесі исламның сүнниттік тармағына негізделген мемлекеттердің жалпы атауы. Алғаш Батыс Арабияда 632 – 56 жылы Мұхаммед Пайғамбардың басшылығымен құрылған. Қазақстаннан халифат құрамына кейбір оңтүстік аймақтар (Фараб, Испиджаб, Яссы, — халифалар басқарған ортағасырлық араб мемлекеттері. Мұсылман теократиясына негізделді. Халифаттың түпкі негізі 7 ғасырларда Батыс Арабияда Мұхаммед пайғамбар (ғ.с.) құрған мұсылман қауымы — умма болды. Арабтардың жаулап алулары нәтижесінде халифат Арабия түбегін, Иран, Иракты, Орталық Азия мен Кавказдың көпшілік бөлігін,Сирия, Палестина, Египет, Солтүстік Африка, Пиреней түбегінің басым бөлігін, Синдті қамтыған орасан зор мемлекетке айналды (қ. Араб халифаты Арабтардың Орталық Азияға жорықтары). Омейя әулеті (661 — 750) мен Аббас әулеті (750 — 1258) кезінде халифат құл иеленушілік және патриархалдық тәртіптер сақталған, феодалдық қатынастар басым дамыған мемлекет болды. 7 — 10 ғасырларда халифатта дүниежүзілік мәдениеттің дамуында маңызы зор болған жарқын да сан алуан мәдениет қалыптасты (қ.Араб мәдениеті). 9 ғасырда құрамына кірген мемлекеттердің экономикасының дамуының әркелкілігі, аймақтар арасындағы шаруашылық байланыстардың әлсіздігі, жер-жердегі халифатқа қарсы көтерілістер, билеушілердің өзара тақ таласы мемлекеттің ыдырауын және іс жүзінде дербес ұлттардың құрылуын тездетті. 10 ғасырдың 1-жартысынан бастап Фатима әулетінің (909 — 1171), Испанияда Омейялар (929 — 1031) мен Аббастардың Халифаттары өмір сүрді. Фатима әулеті халифтері өз қолдарына діни, зайырлы биліктерді қатар шоғырландырды. Аббас әулеті халифтары 945 жылы Бағдадты Буилер жаулап алғаннан кейін зайырлық биліктен айрылды. 1055 жылы Бағдадтағы Буилер билігін салжұқтар алмастырды. Салжұқтардың біртұтас мемлекеті ыдырағаннан кейін (1118) Аббас әулеті Тигр мен Евфрат алабында жаңа Халифат құрды. 1258 жылы Бағдадты моңғолдар басып алғаннан кейін Халифат мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты. Алайда Египетті 1517 жылы түріктер жаулап алғанға дейін Аббас әулеті халифтері Каирде тұрып, өздерінің діни беделімен жергілікті сұлтандарды және басқа да мұсылман елдерінің билеушілеріне ықпал етті, оларға қаржы жағынан көмектесті. Кейін түрік сұлтандары өздерін халифтер деп атай бастады. Олар мұны Египетті жаулап алғаннан кейін Аббас әулетінің соңғы өкілінен мұраға алғандықтарымен түсіндірді. Түрік Халифатын 1924 жылы наурызда республикаТүркия жойды.
14.Ислам және адам құқығы
Ислам құқығы, негізгі Ислами ғылымдар арасында маңызды орны бар білім саласы. Бұл білім саласы өз арасында тарихы, усулі (тәсілі, методикасы, әдісі) және үкімдерімен өте кең ауқымды қамтиды. Негізінде түрлі мәзһәбтар тұрғысынан Ислам құқығының, мұсылмандардың ғылым тарихында орасан зор әдебиетке және жүйелі қорын ортаға салу ерекшелігі бар. Ислам құқығы ғылымына кіріспе
Ислам құқығы (Фикх) діни әрі әлеуметтік жағы бар білім саласы. Дін, Тәңірлік (самауи) діндердің жалғасы ретінде ортақ нәрселері болғаны сияқты, жалпы қоғамдық ғылымдар және ұйымдар оның ықпалынан сатылап кемелденеді. Бұл қағида бойынша Ислам құқығы да бірден кемеліне жетіп туған жоқ, керісінше уақыт өте келе дамыды. Пайда болу, даму кезеңінде Сирияда Рим, Иракта Иран және Ясрибте Исрайыл құқығы өз үстемдігін жүргізіп тұрған болатын. Бұдан басқа надандық дәуірінде арабтардың жүзеге асыратын өздеріне тән құқықтары бар еді. Бұл мәселеде Исламның рухы мен негіздеріне қайшы келмейтін салт-дәстүр Фикх пен Фикхшылар тарапынан алынғандығы үшін аз да болса Фикхтың дамуында көрші жүйелердің ықпалы болғаны сияқты, Фикхтың да басқа құқықтарға әсері болғандығы жөнінде пікірлер бар. 1 Шариат бойынша ер адамдардың құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуі2 Шариат бойынша әйел адамдарының құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуіАлла Тағаланың адамзат баласын Адам-Ата мен Һауа-Анадан таратқаны жайындағы әңгіме шындыққа жанасады. Әлемдегі барлық халықтар Ислам діні бойынша Алла алдында тең кұқықты, олардың міндеттері мен жауапкершіліктері де бірдей. Сондықган да, касиетті Құранда бүкіл адамзат баласының өзара бауыр екені айтылып, өзара қарым-қатынастарында оны үнемі есте сақгауды ескертеді. Бірін-бірі сыйлап, құрметтеуді міндеттейді. Татулықты тоздырмай, қайта дамытуға шақырады. Ислам деген араб сөзінің мағынасы да "татулық", "бейбітшілік" дегенді білдіреді. Сондықтан да, Ислам діні бүкіл адамзат баласына арналған.Мұны Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдері жақсы түсінуі тиіс. Олардың бәрі де Қазақстан Республикасы тұрғындарының басым көпшілігі мұсылмандар, әсіресе қазақтар екенін есте тұта отырып, бұлардың мәдениеті мен тарихына, діні мен тіліне, өсіп-өркендеуіне кедергі келтірмей, қайта қолдап, қуаттаулары лазым. Қазіргі кездегі экономикалық қиындықгарды пайдалана отырып, шетелдік бизнестермен бірге арам ойлы ниетпен, Қазақстанда тұрушы халықтар татулығына сына қағуға келушілер де жоқ емес. Осы ретте Қазақстан тұрғындары "бір жеңнен қол, бір жағадан бас" шығаруды ойластырғандары жөн. Өйтпесе, Югославия, Карабах, Ауғанстан, тіпті, Шешенстандағы жағдайлар бізге де келуі кәдік. Одан зәбір шегетіндер тек Қазақстан тұрғындары болады, ол сөзсіз.Бәріміздің ортақ Отанымыз - Қазакстан. Алдымызда ең қасиетті отандық патриотизмді жандандыру мәселесі тұр. Бұған мемлекеттік тұрғыда мән беріліп, қадағалануы тиіс. Оны шешу үшін қазіргі танда республикамызда жинақталған көптеген көкейкесті мәселелердің шешімін табуымыз қажет. Ол мәселелер: экономикалық хал-ахуалды жақсарту, мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру, дін және діни ұйымдар мәселесі, мәдениет пен білім беру мәселелері. Толғақты осы мәселелерді дұрыс шешкенде ғана халықтар арасындағы татулық пен өзара түсіністіктерге жол ашылады, отандық патриотизм мәселесі реттеледі.Қазақстан тұрғындарының 72%-і мұсылмандар болып табылады. Олардың бәрінің де сан ғасырлар бойы ата-бабаларының жолын қуып Ислам дініне бас иіп келе жатқаны жасырын емес. Олар Тәуелсіздігімізді жариялағалы бері оң құлшыныс танытып, адасып қала жаздаған ата-баба жолына қайта бет бұра бастағаны тағы да рас. Бұл шындықпен санаспауға құқығымыз жоқ. Алайда, жоғарыда сөз еткен келімсектердің әсерінен Исламға шабуыл күрт күшейіп отыр. Сәл нәрсе болса, қара күйені Исламға жағып, "ислам экстремизмі", "ислам фундаментализмі", "ислам модернизмі", "ислам дәстүршілдігі", "ислам террористері", "уаһаббистері" және т.б. деп, Исламды жауыз дін, оны ұстанушыларды жауыздар ретінде көрсетіп, байбалам салу әдетке айналып барады.Осы арада "уаһаббизмнің" діни бағыт емес, идеологиялық ағым екенін ерекше ескерткім келеді. Бұл саяси ағым XVIII ғасырда Сауд Арабиясы пайда болған. Ағымның негізгі мақсаты -'адамдар теңдігі", "бауырластық", әлеуметтік тұрғыдан адамдардың хал-ахуалын жақсарту, халық билігін кеңейте түсу, Мұхаммед пайғамбар дәуіріндегі калыптасқан демократиялық құқықтардан айнымау іспетті әлеуметтік-саяси мәселелерді шешу. Осы жолды өз идеологиясына айналдырған Сауд Арабиясының басшысы Абд әл-Азиз ибн Сауд (1889-1953) әлеуметтік тұрмыс-тіршілікте (жиһатта) ірі жетістіктерге жетіп, "Ислам социализмін" орнатты. Сауд Арабиясындағы әлеуметтік жағдайдың басқа елдердегіден озық тұрғаны да көпке мәлім. Тіпті қажылық және мұнайдан кіріс болмағанның өзінде Сауд Арабиясы ешкімге қол жаймай тіршілік ете алатын халде.Ал, "ислам экстремизмін" алатын болсак, ол -" негізінен батыстық саясаттың күшеюіне орай, тәуелсіздіктерінен айрылып қалмау жолында Мысыр, Тунис сияқты араб елдеріндегі студенттер тарапынан құрылған діни-саяси ұйым. Алайда, бұл ұйымдар, террористік бағдар алғандықтан, мемлекет тарапынан қудаланады. Жалпы, Ислам діні кез келген террорлык актілерге, нақақ қан төгуге бүтіндей қарсы. Тіпті, Ислам діні адамзатқа, табиғатқа зиян келтіретіні іс-әрекеттерге тыйым салады. Ондай әрекеттер ауыр қылмыс ретінде қараланады. Рас, Пакистан, Иран мемлекеттерінде экстремистік пиғылдағы саяси топтар бар. Олар Ауғанстанға көмек көрсету деген желеуді алға кояды.Нағыз шынайы исламдық жолдан қорқуға болмайды. Өйткені, VIII ғ. Бастап түркі тектес халықтардың тұрмыс-тіршілігінде Ислам маңызды орын алып, оның қағида-ережелері калыптасқан. Бұл қағида — ережелер негізінен әділдік, кайырымдылық, адамгершілік принциптерінен кұралып, бүкіл қоғам мүшелері тарапынан қолдау тапқан. Олар: жетім-жесірге қол ұшын беру, әлсіздерге жәрдемдесу, біреудің жоғын жоқтау (яғни, қысылып-қиналған адамға көптеп көмек беру, жәрдем жасау), адасқанды жолға салу, ата-ананы сыйлау, үлкендерді құрметтеу, кешірімді болу, жылағанды жұбату және т.б.Кешегі патшалық өкімет те, Кеңестік билік те мұсылмандардың құқықтық танымы мен құқықтық санасын қаншалықты уландырғанымен, бәрібір оны ұмыттыра алмады. Бұл — халқымыздың Ислам дініне деген құлшынысының айғағы. Ислам Арабстан түбегінің солтүстік-батыс облысында, Хиджаз арабтарының арасында пайда болды. В.В.Бартольд айтқандай: “Әлемдік діндердің ең соңғысы және үшіншісі, алдыңғы екі дінге қарағанда, басқаша жағдайда пайда болып, тағдыры басқаша болды”.Ү-ҮІІ ғасырларда Арабстан халқының көпшілігін көшпелі малшылар құраған еді. Оларды тарихта арабтар: араб, урб, урбан деп атаған еді. Тек ҮІІ ғасырдан соң ғана бұл этноним исламды қабылдап, біртіндеп араб тіліне көшкен елдердің отырықшы халықтарына тарала бастайды. Арабтардың шаруашылығындағы басты рөлді көшпелі малшылықтың алуы, географиялық климаттың жағдайларымен түсіндіріледі, түбектің кей жерлері, негізінен оңтүстік, мысалы, Имен жері ғана егіншілікке қолайлы, қалған территорияның бәрін сирек кездесетін оазистері мен шөл дала алып жатты. Өсімдігі аз сусыз даланың иелері-бедуиндер болды. Бедуин сөзінің мәні де, “шөл дала тұрғыны” дегенді білдіреді. Бедуиндерде патриархалдық қатынастар рулық-тайпалық әдет-ғұрыптар көп сақталды, бұл жағдай әлсіз әлеуметтік бөлінуі бар қоғамға тән еді.ҮІ ғасырда Аравияның оңтүстігінде ертеде салынған ирригациялық жүйелер құлдырауға ұшырайды. Тарихшылар оны белгілі бір дәрежеде табиғат катаклизмінен, “су тасқындарынан, жаңбырлы маусым салдарынан, жер сілкінісінен” көреді.Екінші жағынан, ирригация системаларына жау шапқыншы-лықтарының, атап айтқанда эфиоптар мен ирандықтар шапқын-шылықтарының зардабы тиді. Нәтижесінде, оңтүстіктегі отырықшы өркениет жойылды. Осы ғасырда Солтүстік Арабстанда орналасқан мемлекеттік бірлестіктердің кейбірі ыдырап, кейбірі Иран және Византия провинцияларына айналды. Бұл жағдайда көшпелі бедуиндер солтүстік және орталық Арабстанда шексіз билік жүргізуге құқық алды. Мемлекеттік саяси бірліктің жоқтығы тайпалардың өзара қақтығыс соғыстарына әкеліп соқтырды. Бұл қырқыс соғыстар жалпыарабтық саяси, мемлекеттік биліктің тууына кедергі келтірді. Бір жағынан тайпалардың идеологиялық түсініктері тайпааралық бірлік идеясына тікелей қарама-қарсы болды. Исламға дейінгі арабтар негізінен пұтқа табынушылар болды. Тарихшы Л.И.Климовичтің көрсеткеніндей, “мұсылмандыққа дейінгі Арабстанның діні ежелгі арабтардың табиғатпен күресіндегі әлсіздігін сипаттап, ру ақсақалдары мен тайпа көсемдерінің билігін ақтау мен мадақтауға бағытталды”. Әрбір тайпаның тас, не ағаш, не басқа түрдегі өз құдайы жекеленген өз мәдениеттері өмір сүрді. Әр түрлі құдайлар мен культтердің өмір сүруі тайпаларды бір-біріне қарсы қойды. Арабтардың түсінігінше, құдайлар да өздеріне сыйынған тайпалар сияқты өзара бақталас болып, жауласып кетті, бұндай сенім арабтардың нанымдарына мықтап орныққан еді. Тайпааралық соғыстар араб қоғамындағы дағдарыстың тағы бір ерекшелігін тудырды.Дағдарыс кезеңінде Арабстанның батысында, Хиджазда, Мекке қаласында орналасқан құрайыш тайпасы күшейе бастайды. Мекке ірі экономикалық орталыққа айналды, оның саяси ықпалы да күннен күнге өседі. Меккенің күшеюіне “жаңа идеялар жасаумен, әлеуметтік қайшылықтарды жұмсартумен” ғана шешуге болатын еді. Ортағасырдың тарихи жағдайында бұл мәселені жаңа діни идеология шешетін еді, бұндай идеология ислам болды. Р.Мавлютов былай деп көрсетеді: “біріктіруші мақсатқа лайық идеологиялық құрам ислам болды. Оның қатаң, жүйелі монотеизмі, тайпалық текке байланыссыз “бауырластық” уағызы уақыт талабына жауап береді”.Тезис: Жеке адамдар статусының құқықтары негізінен діни принциптерге негізделеді. Бұл нормалардың негізгі институттары: неке, ажырасу, туыстық жөндері отбасын материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету, бала тәрбиелеудегі міндеттер, өсиет, мұрагерлік, қамқоршы, құқықтық қабілетін шектеу, т.б. Сол секілді жеке азаматтық құқықтарға (мәміле): жекеменшік мәселелерін реттеу, әр түрлі келісім түрлері мен оларды қамтамасыз ету, міндеттемелерді орындау тәртіптері т.б. кіреді.
15. Мұсылмандық неке (никах) және оның нысандары
:1 Никах институты.2 Никахтың түрлері 3 Талақ институты, талақ берудің тәртібі, Идда мерзімі. Отбасына қатысты құқықтар:Неке — қарама-қарсы екі жыныстың (ер мен әйел) шариғат талаптарын сақтай отырып, бірге тұрмыс құру мақсатында өзара келісіммен жасаскан міндеттемесі. Некелесу — кәмелетке толғандардың іс-әрекеттері ішіндегі ең жақсысы. Әлбетте. ұрпақ өсіру, адамзат баласы өмір жалғасын токтатпауы әркімге парыз. Неке түрлері—үшеу: тұрақты неке, уақытша неке және кәни-зек неке. Тұрақты неке: Алдын ала талап етілетін ережелер: қалыңдық таңдау (бұған тегі, пәктігі, ақыл-есі, діні, туыстығы, денсаулығы т.б. кіреді) келісім сұрау (келісімін беруші қыз не әйел — кәмелетке толған, ақыл-есі бүтін, өз құқы өзінде болуы тиіс). Некеге кедергі келтіретін жәйттер: жақын туыстық; емшектестік; сүйек жақындық; әйел санының белгілі мөлшерден асуы; дінсіздік; талақ айту. Жақын туыстық. Шариғат жақын туыстығына орай 6 жағдайда некелесуге тыйым салады. Олар: анасы және одан тікелей өрбігендер; қызы және одан тікелей өрбігендер; ұлының қызы және одан тікелей өрбігендер; әпкесі және одан тікелей өрбігендер; әке және ана жағынан тікелей өрбігендер; аға-іні қыздары. Сол секілді заңсыз (некесіз) тұрмыс құрып, туылғандармен некелесуге де тыйым салынады.Емшектестік: Шариат бойынша 2 жаска дейінгі нәресте басқаның емшегін 15 рет емсе емшектес деп саналады. Емшектес болғандар арасында неке қиылмайды. Арабтарда жас нәрестелерді басқаға асырауға беру дәстүрі бар. Мұхаммед пайғамбарды да нәресте кезінде басқаға асырауға берген.Сүйек жақындық: Шариат бойынша әйелінің анасына, бірден апалы-сіңлілі екеуіне үйленуге тыйым салынады. Тек бірінен ажырасқанда ғана екіншісіне үйленуге рұқсат етіледі. Әйел санының белгілі мөлшерден асуы. Шариғат бойынша ер адамға 4 әйелмен некелесуге рұқсат етеді. Некелеспей тұрып әйелге жақындау—арам. Шариғат күндермен некелесуге тыйым салмайды. Олармен некелесуге шек те қоймайды. Дінсіздік. Шариат заңдары пұтқа табынушылар мен дінсіздерге үйленуге, тұрмысқа шығуға қатаң тыйым салады. Бұл жайлы Құранда да анық айтылған. Тек әйелдерге өз діндегілерден өзгелерге тұрмысқа шығуға тыйым салады.Талақ айту. Шариат бойынша 3 рет талақ айтылған әйелімен некелесу арам. Ашу үстінде, мас кезінде айтылған талақ заңсыз. Шариат жолымен ажырасу өте күрделі талаптардан өтіледі. Шариат зандары етек кірі келгенде немесе екіқабат айел босанып, тазаланғанша талақ айтуға тыйым салады. Некелесу кезіндегі ережелер: Некеге тұрушылар: кәмелетке толған; акыл-есі бүтін; өзара келісілген; маһр беру (акша не мал-мүлік); 2 куә (ер адам) қатысуы міндеттеледі. Құл мен күң қожасының рұқсатынсыз некелесе алмайды. Некені асығыс, шариғат кағидаларын кысқартып, жол-жораларын бұзып қиюға болмайды. 1 еркек, 2 әйел куәлік ете алады. Жеккөрінішті жәйттар: әйелді жиі қоя беру (ажыраса беру); әйелді жөнсіз ұра беру; әйелдерге сұқтана қарау. Ер мен әйел міндеттері: Ері әйелін киіммен, тамақпен, тұрғын жаймен камтамасыз етіп, сыйласып тұру міндеттеледі.Егер 4 әйелі болса, онда әр әйеліне бір түннен арнауы тиіс. Бәріне бірдей қарауы міндет. Бет алды ұруға тыйым салынады. Әйелі ерін құрметтеп, адал болуға, ұрпақ жалғастыруға міндетті. Әйел ерінің рұксатынсыз ораза ұстауға, үйден бір жақка шығуға құқығы жоқ. Болса да шариғат тыйым салған нәрселерді ері сұраса (мысалы, арақ ішуді) орындамауға болады; әйелі ерінің айтқанын тыңдамаса, жөнсіз ұрыс шығара берсе онда ері оны асырап-бақпауға құкықты; ері әйелін асырап-баға алмаса, әйелі еріне тиісті мүлікті сатып пайдалануға құқықты; ері әйеліне маһрын толық бергенше, әйелі жақындаспауға құқықты.Тезис: Некелесу — кәмелетке толғандардың іс-әрекеттері ішіндегі ең жақсысы. Әлбетте. ұрпақ өсіру, адамзат баласы өмір жалғасын токтатпауы әркімге парыз.
16. Шариаттағы сот өндірісінің ұйымдастырылуы мен жүйесі
Шариаттың басты қағидасы ол адам өмірінің, ар-ұятының, интеллектуалдық еркіндігінің жекелігі қорғалуы болып саналады.Исламның іс жүргізу құқығы: Соттарға жүретін бағытты және ислам қоғамындағы сот жүйесін анықтайды. Сондай-ақ мұсылман заңгерлері құқық тарихында алғаш рет іс жүргізу құқығына басқа құқықтарға қарамастан жеке құжаттарды дайындап қарастырған. Құқық тарихындағы іс жүргізу бойынша жұмыс жасаған алғашқы құқықтанушы болып имам Ханифаның шәкірті имам Абу Иусуф болды.Мұсылмандық қылмыстық құқық тәртіп бұзушылықтың бәрін қылмысқа есептеп, оларды санкциялайды. Құран мен Суннада ең ауыр да қауіпті қылмыстарға жазалар нақты көрсетілген. Ең ауыр қылмыстық Аллаға серік жасау, нақақ қан төгу, жезөкшелік пен зінәқорлық, ата-анасын ренжіту, тонау, діннен безу, мемлекетке қарсы көтеріліс т.б. Мұсылмандық құқықтың әлеуметтік саяси механизмі адамдарға екі норма есебінде, бірі тысқы және бірі ішкі ниет-сенімдерді қамти отырып әсер етеді. Осының салдарынан тәртіп бұзушы әрбір мұсылман тек «жалған фәни» ережесін бұзған болып табылмай, «шын дүние» ережесін де бұзған болып табылады.Осыдан келіп, мұсылмандар арасында тәртіп бұзушылық өте сирек ұшырасады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас мемлекеттің араласуынсыз-ақ дұрыс шешіліп жатады. Сондықтан да мұсылмандық соттарда мәжбүрлеу шаралары тіпті қолданылмайды. Өйткені, жауапкершілік әрбір мұсылманның ар ұятына, мұсылмандық имандылығына негізделеді. Міне, осы себепті де мұсылмандық құқық өресі кең, ол саясатпен де, мемлекетпен де, құқықпен де тығыз қабысып жатады. Исламның басты қағидаларында халықтық өкімет мынандай бағамдарды қатаң сақтағанда ғана діттегеніне жетеді, - делінген.Қасиетті Құранда олар жайлы былай делінген:Өкімет өз азаматтарының ар-ожданын, өмірін және мал-мүлкін қорғауға міндетті (Құран: 5 сүре, 59 аят);Өкімет басшысы әрқашанда адамдар мен халықтар қатынасында әділ шешімде болуы тиісті (Құран: 5 сүре, 59 аят);Мемлекеттік мәселелер ақылдасып, талқылау жолымен шешілуі қажет (Құран: 42 сүре, 39 аят);Өкімет адамды ең қажетті нәрселермен, яғни тамақ , киім және баспанамен қамтамасыз етуі шарт (Құран: 20 сүре, 119 120 аяттар);Халықтың қауіпсіздігіне, өмірі мен мал-мүлкіне, ар-ожданына кепілдік беріліп, қорғалуы тиіс (Құран: 2 сүре, 206 аят);Экономикалық жүйе әділ, әрі құқықтық жолмен саралануы қажет (Құран: 2 сүре, 206 аят);Денсаулық жүйесі міндетті түрде ұйымдастырылуы, әрі тегін болуы тиіс (Құран: 2 сүре, 206 аят);Діни сенімге толық еркіндік берілуі шарт (Құран: 2 сүре, 257аят);Жеңіліс тапқан халықпен әділетті болу (Құран: 5 сүре, 9 аят);Тұтқындарға мейірімділікпен қатынас жасау (Құран: 8 сүре, 68 аят);Уәдеге опа етіп, міндеттеме-келісімдерді таза орындау (Құран: 47 сүре, 5 аят);Өзіңнен әлсіздерді әділетсіз келісімдерге мәжбүрлеуге болмайды (Құран: 47 сүре, 5аят);Өкімет басшысымен арада келіспеушілік туындаған жағдайда, қасиетті Құран бағамдарына сүйену, жеке адам мүддесі мен пайдасына жол бермеу (Құран: 4сүре, 60 аят);Халық өкіметтің таянышы, сондықтан өкімет те жалпы халықтың әл-ауқатын көтеруі тиіс. Мойын ұсынбайтын ұйымдарға тыйым салынады (Құран: 5 сүре, 3 аят);Қандай қуатты мемлекет болса да, оның басқа елге шапқыншылық жасауына тыйым салынады. Қару- жарақ тек қорғану мақсатында ғана пайдаланылуы тиіс (Құран: 20 сүре, 132 аят);Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастар да зор адамгершілік тұрғыдан шешіледі. Мысалы:Адамдар арасындағы келіспеушілік тек әділ жолмен шешіңдер (Құран: 4 сүре, 59 аят);Әділеттілікті таза сақтаңдар. Бастарың кетсе де, тіпті өзіңе, не ата-ана, туыстарына қарсы болса да әділ куәлік беріңдер (Құран: 2 сүре, 136 аят);Өзіңе дұшпандық етушіге қарсы күрес, бірақ заңсыздыққа барма (Құран: 2 сүре, 191 аят);Татуласуға бейім тұр (Құран: 8 сүре, 62 аят);Тезис: Мұсылмандық қылмыстық құқық тәртіп бұзушылықтың бәрін қылмысқа есептеп, оларды санкциялайды. Құран мен Суннада ең ауыр да қауіпті қылмыстарға жазалар нақты көрсетілген. Ең ауыр қылмыстық Аллаға серік жасау, нақақ қан төгу, жезөкшелік пен зінәқорлық, ата-анасын ренжіту, тонау, діннен безу, мемлекетке қарсы көтеріліс т.б.
17. «Кисас» және «тазир» категориялы қылмыстар
. Тазир жазасы шыбықпен, таяқпен дүре соғу (5-тен 39 дүреге дейін), түрмеле немесе үйде алты айға дейін қамау, ақшалай айып салу, көпшілік алдында әшкерелеу, т. б. түрде жүзеге асырылады. Қызмет бабында қылмыс жасағандарға қарсы жоғарыда аталған шаралармен қатар мүлкін тәркілеу жазасы да қолданылуы мүмкін. Хадд жазасының кез келген түріне аяқ астынан тазир жазасының бірі үстемеленеді, қосымша жаза осы жазаларды қосып қатайтады. Кез келген жаза қылмыскердің тәубеге келуін, дұрыс жолға түсуін көздейді. Ол қылмысын қоймай, жалғастыра берсе, жаза қайтадан қолданылуы мүмкін. Егер ол тәубеге келсе, соттың ұйғаруымен күнәсін жуу әрекетінің бірін атқаруға міндетті. Сот шешімі бойынша белгіленген жазаның бәрі атқарылғаннан кейін ол таза сумен жуынып, өне бойын тазалайды, сол сәттен бастап ол қайтадан қоғамның қатардағы мүшесіне айналады. Тәртіп бұзғаны үшін жауап беру адамның жалпыға ортақ құқыққа жарамдылығының бір көрінісі болып табылады, барлық құқыққа жарамсыздар жазаға тартылмайды, ал бас боғандығы жоқтарға, әйелдерге, т. б. толық құқығы жоқ топтарға, ерікті еркек мұсылмандарға кесілетін жазаның жартысы тағайындалады. Жазаны жартыға бөлу мүмкін емес жағдайларда (мысалы, өлім жазасы) бас еркіндігі жоқ кісі ерікті адам сияқты жазаланады. Қылмыскер басқа діни сенімдегі адам болып, жасаған кылмысының діни сенімімен ешқандай байланысы жоқ болса, ол адам мұсылманмен бірдей жазаға тартылады; ол тәубеге келтіру жазасынан босатылады, оның орнына айып салынуы мүмкін. Қазіргі кезде де осы жазалардың барлық түрлері шартты түрде сақталған, олардың арасынан дамыған елдер заңдарындағы жазаларға сай келетіндерін, түрмеге қамау, еріксіз жұмыс істету, айып салу, қоғамдық талқыға салу сияқты жазалар қолданылады. Үкім (Икаб) (азаб, «жаза») - жазалау, фикһтың маңызды категорияларының бірі. Заңды өрескел бұзғаны үшін үкім тек заңды түрде, соттың шешімімен имамның, қадидің, әділқазының не қоғамдық тәртіпті бақылаушы басқа да адамдардың жарлығымен шығарылуы мүмкін. Жазаның барлық түрі Исламға дейінгі құқықтық ережелерден алынған. Барлық жазаның түрлері:өлім жазасы, оның мақсаты - қылмыскерден қоғамды үзілді-кесілді арылту; есе қайтару жазасы, оның мақсаты - әлеуметтік әділеттілік қанағаттандыру; алдын алу жазасы, бұл жазаның көмегімен болашақта тәртіп бұзылу мүмкіндігі шектеледі; өнегелік жаза, тәртіп бұзушыға тікелей әсер етіп,оны дұрыс жолға салу. Жазаның жүзеге асырылу тәсілдеріне қарай денелік жаза, бас бостандығынан айыру және жер аудару, айып салу, көпшілік талқысына салу, тәубеге келтіру түрлеріне бөлінеді. Белгіленген жаза жасалынған қылмыстың ауыр-жеңілдігіне міндетті түрге сай болуы қажет. Исламға қарсы қарулы әрекет жасағанда, бүлік шығарғанда, діннен безуді насихаттаған да өлім жазасы кесіледі. Қолға түскен қылмыскер күнәсін мойындал, тәубеге келсе, онда өлім жазасы жеңілдеу жазамен алмастырылады. Өлім жазасына кісі өлтіргендер, әсіресе қарақшылықпен өлтіргендер кесіледі. Қылмыскер өзін ұстап алғанға дейін күнәсін мойындау өзі берілсе ол өлім жазасынан аман қалады, бірақ құн төлеп, күнәсін мойнына алуы қажет.
18. «Хадд» категориялы қылмыстар
Хадд жазасының кез келген түріне аяқ астынан тазир жазасының бірі үстемеленеді, қосымша жаза осы жазаларды қосып қатайтады. Кез келген жаза қылмыскердің тәубеге келуін, дұрыс жолға түсуін көздейді. Ол қылмысын қоймай, жалғастыра берсе, жаза қайтадан қолданылуы мүмкін. Егер ол тәубеге келсе, соттың ұйғаруымен күнәсін жуу әрекетінің бірін атқаруға міндетті. Сот шешімі бойынша белгіленген жазаның бәрі атқарылғаннан кейін ол таза сумен жуынып, өне бойын тазалайды, сол сәттен бастап ол қайтадан қоғамның қатардағы мүшесіне айналады. Тәртіп бұзғаны үшін жауап беру адамның жалпыға ортақ құқыққа жарамдылығының бір көрінісі болып табылады, барлық құқыққа жарамсыздар жазаға тартылмайды, ал бас боғандығы жоқтарға, әйелдерге, т. б. толық құқығы жоқ топтарға, ерікті еркек мұсылмандарға кесілетін жазаның жартысы тағайындалады. Жазаны жартыға бөлу мүмкін емес жағдайларда (мысалы, өлім жазасы) бас еркіндігі жоқ кісі ерікті адам сияқты жазаланады. Қылмыскер басқа діни сенімдегі адам болып, жасаған кылмысының діни сенімімен ешқандай байланысы жоқ болса, ол адам мұсылманмен бірдей жазаға тартылады; ол тәубеге келтіру жазасынан босатылады, оның орнына айып салынуы мүмкін. Қазіргі кезде де осы жазалардың барлық түрлері шартты түрде сақталған, олардың арасынан дамыған елдер заңдарындағы жазаларға сай келетіндерін, түрмеге қамау, еріксіз жұмыс істету, айып салу, қоғамдық талқыға салу сияқты жазалар қолданылады. Үкім (Икаб) (азаб, «жаза») - жазалау, фикһтың маңызды категорияларының бірі. Заңды өрескел бұзғаны үшін үкім тек заңды түрде, соттың шешімімен имамның, қадидің, әділқазының не қоғамдық тәртіпті бақылаушы басқа да адамдардың жарлығымен шығарылуы мүмкін. Жазаның барлық түрі Исламға дейінгі құқықтық ережелерден алынған. Барлық жазаның түрлері:өлім жазасы, оның мақсаты - қылмыскерден қоғамды үзілді-кесілді арылту; есе қайтару жазасы, оның мақсаты - әлеуметтік әділеттілік қанағаттандыру; алдын алу жазасы, бұл жазаның көмегімен болашақта тәртіп бұзылу мүмкіндігі шектеледі; өнегелік жаза, тәртіп бұзушыға тікелей әсер етіп,оны дұрыс жолға салу. Жазаның жүзеге асырылу тәсілдеріне қарай денелік жаза, бас бостандығынан айыру және жер аудару, айып салу, көпшілік талқысына салу, тәубеге келтіру түрлеріне бөлінеді. Белгіленген жаза жасалынған қылмыстың ауыр-жеңілдігіне міндетті түрге сай болуы қажет. Исламға қарсы қарулы әрекет жасағанда, бүлік шығарғанда, діннен безуді насихаттаған да өлім жазасы кесіледі. Қолға түскен қылмыскер күнәсін мойындал, тәубеге келсе, онда өлім жазасы жеңілдеу жазамен алмастырылады. Өлім жазасына кісі өлтіргендер, әсіресе қарақшылықпен өлтіргендер кесіледі. Қылмыскер өзін ұстап алғанға дейін күнәсін мойындау өзі берілсе ол өлім жазасынан аман қалады, бірақ құн төлеп, күнәсін мойнына алуы қажет. Қазіргі кезде ату жазасы қолданылады. Өлім жазасының ерекше түрі - жұбайлар арасындағы опасыздық үшін тағайындалатын таспен ұрып өлтіру жазасы. Есе қайтару жазалары адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған қылмыстар: кісіні өлтіру, мертіктіру, улау, т.б. үшін қолданылады. Бұл қылмыстар үшін жаза талион негізі бойынша таңдалды. Соңғы жағдайларда кісі өлтіру, жарақаттау әдейі жасалмаса құн төлеуге үкім шығарылады.
19. Мұсылман құқығындағы жазаның мақсаты, түрлері және ерекшеліктері
Үкім (Икаб) (азаб, «жаза») - жазалау, фикһтың маңызды категорияларының бірі. Заңды өрескел бұзғаны үшін үкім тек заңды түрде, соттың шешімімен имамның, қадидің, әділқазының не қоғамдық тәртіпті бақылаушы басқа да адамдардың жарлығымен шығарылуы мүмкін. Жазаның барлық түрі Исламға дейінгі құқықтық ережелерден алынған. Барлық жазаның түрлері:өлім жазасы, оның мақсаты - қылмыскерден қоғамды үзілді-кесілді арылту; есе қайтару жазасы, оның мақсаты - әлеуметтік әділеттілік қанағаттандыру; алдын алу жазасы, бұл жазаның көмегімен болашақта тәртіп бұзылу мүмкіндігі шектеледі; өнегелік жаза, тәртіп бұзушыға тікелей әсер етіп,оны дұрыс жолға салу. Жазаның жүзеге асырылу тәсілдеріне қарай денелік жаза, бас бостандығынан айыру және жер аудару, айып салу, көпшілік талқысына салу, тәубеге келтіру түрлеріне бөлінеді. Белгіленген жаза жасалынған қылмыстың ауыр-жеңілдігіне міндетті түрге сай болуы қажет. Исламға қарсы қарулы әрекет жасағанда, бүлік шығарғанда, діннен безуді насихаттаған да өлім жазасы кесіледі. Қолға түскен қылмыскер күнәсін мойындал, тәубеге келсе, онда өлім жазасы жеңілдеу жазамен алмастырылады. Өлім жазасына кісі өлтіргендер, әсіресе қарақшылықпен өлтіргендер кесіледі. Қылмыскер өзін ұстап алғанға дейін күнәсін мойындау өзі берілсе ол өлім жазасынан аман қалады, бірақ құн төлеп, күнәсін мойнына алуы қажет. Қазіргі кезде ату жазасы қолданылады. Өлім жазасының ерекше түрі - жұбайлар арасындағы опасыздық үшін тағайындалатын таспен ұрып өлтіру жазасы. Есе қайтару жазалары адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған қылмыстар: кісіні өлтіру, мертіктіру, улау, т.б. үшін қолданылады. Бұл қылмыстар үшін жаза талион негізі бойынша таңдалды. Соңғы жағдайларда кісі өлтіру, жарақаттау әдейі жасалмаса құн төлеуге үкім шығарылады. Кісі өлтіру біреудің бұйыруымен немесе мәжбүр етуімен жасалған жағдайда, өлтіруші адам бұйрық берушіге тәуелді болса, онда бұйрық берген адам қылмыскер болып есептеледі. Қылмыс арандату кесірінен жасалса, жауапкершілікті кісі өлтіруші мен арандатушы бөліп көтереді. Зардап шеккен адам оның заңды мұрагерлеріқылмыскерге кешірім берген жағдайда есе қайтару жазасы қолданылмауы мүмкін. Алдын алу жазасы мына жағдайда белгіленуі мүмкін: діннен безгені және бүлік шығарғаны үшін, егер сот қылмыскерді өлім жазасына кесу қажет деп таппаса: рәсімдік парыздарды көпшілік көзінше әдейі бұзғаны және оны масқаралағаны үшін; тәртіп бұзуға арандатқаны үшін: әйелдерді қорлағаны үшін, осы әрекеті әшкере болған адамдар некеде жоқ болса, азғындық, маскүнемдік,біреуді араққа мас қылғаны, құмар ойындарына тартқаны үшін;көзбояушылық пен осы тәріздес тәртіп бұзғаны үшін. Хадд жазасын қолданғанда 40-тан 100-ге дейін дүре соғылады. Соттың шешімімен хадд жазасы қосымша дүре соғу, айып салу, бас бостандығынан айыру, т. б. жергілікті тәртіп бойынша қарастырылған жаза түрлерімен қатайтылуы да мүмкін. Өнегелік жаза үкімет орындарына бағынбағаны, қоғамдық тәртіпті бұзғаны, біреудің мүлкін ұрлағаны, сауда тәртібін бұзғаны, т. б. салыстырмалы түрде жеңілжелпі тәртіп бұзушылар үшін тағайындалады. Тазир жазасы шыбықпен, таяқпен дүре соғу (5-тен 39 дүреге дейін), түрмеле немесе үйде алты айға дейін қамау, ақшалай айып салу, көпшілік алдында әшкерелеу, т. б. түрде жүзеге асырылады. Қызмет бабында қылмыс жасағандарға қарсы жоғарыда аталған шаралармен қатар мүлкін тәркілеу жазасы да қолданылуы мүмкін. Хадд жазасының кез келген түріне аяқ астынан тазир жазасының бірі үстемеленеді, қосымша жаза осы жазаларды қосып қатайтады. Кез келген жаза қылмыскердің тәубеге келуін, дұрыс жолға түсуін көздейді. Ол қылмысын қоймай, жалғастыра берсе, жаза қайтадан қолданылуы мүмкін. Егер ол тәубеге келсе, соттың ұйғаруымен күнәсін жуу әрекетінің бірін атқаруға міндетті. Сот шешімі бойынша белгіленген жазаның бәрі атқарылғаннан кейін ол таза сумен жуынып, өне бойын тазалайды, сол сәттен бастап ол қайтадан қоғамның қатардағы мүшесіне айналады. Тәртіп бұзғаны үшін жауап беру адамның жалпыға ортақ құқыққа жарамдылығының бір көрінісі болып табылады, барлық құқыққа жарамсыздар жазаға тартылмайды, ал бас боғандығы жоқтарға, әйелдерге, т. б. толық құқығы жоқ топтарға, ерікті еркек мұсылмандарға кесілетін жазаның жартысы тағайындалады. Жазаны жартыға бөлу мүмкін емес жағдайларда (мысалы, өлім жазасы) бас еркіндігі жоқ кісі ерікті адам сияқты жазаланады. Қылмыскер басқа діни сенімдегі адам болып, жасаған кылмысының діни сенімімен ешқандай байланысы жоқ болса, ол адам мұсылманмен бірдей жазаға тартылады; ол тәубеге келтіру жазасынан босатылады, оның орнына айып салынуы мүмкін. Қазіргі кезде де осы жазалардың барлық түрлері шартты түрде сақталған, олардың арасынан дамыған елдер заңдарындағы жазаларға сай келетіндерін, түрмеге қамау, еріксіз жұмыс істету, айып салу, қоғамдық талқыға салу сияқты жазалар қолданылады.
20. Мұсылман құқығы бойынша ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері
Статистика бойынша мұсылман елдерінде ерлі-зайыптылардың ажырасуы өте төмен. Бұл жағдай мұсылмандардың әдет-ғұрыптарының Ислам дәстүріне негізделетініне байланысты болғандықтан орын алып отыр. Өйткені Исламда неке қию және той жасау рәсімдері әрқашанда киелі, игі және даналық дәстүр болып саналған.
Неке қию (араб тілінде - "никах") Исламда жауапкершілік пен адалдықтың, адам жаны мен жүрегінің тынышталуына себепкер болатын игі әрекеттердің бірі болып саналады. Неке қию - адамның Аллаһ, қоғам және өзінің алдында үлкен жауапкершілікке бой ұсынуы. Бір-бірін сүйетін ер мен әйелдің өзара түсіністік, адалдық пен сабырлылық принциптерін ұстана отырып, махаббат пен тыныштықты сақтап, бір-біріне қамқорлық етуге, өмірлерін жайлы жасауға және осы махаббат пен мейірімділік ортасында өз балаларын тәрбиелеп, бақытты да берекелі отбасын құруға бағытталған жауапкершіліктің бір түрі.
Мұсылман жігітке өз қалындығын таңдау кезінде асықпауы қажет. Ол жоғары ислами ерекшеліктерге ие, тұрақты және берекелі жанұялық өмірді қамтамасыз ететін бойжеткенді іздестіруі және тек сұлу жарды ғана таңдамай, келешек өз балаларының анасын да таңдайтындығын ұмытпауы керек. Сондықтан ол тек сұлулығына ғана қарамай, біріншіден оның дінге деген көзқарасына, ақылына және тақуалығына назар аударғаны абзал. Бұл мәселе бойынша пайғамбар Мұхаммед (с.а.с.) былай деген: "Жарды таңдау кезде төрт нәрсеге көңіл аудару керек: байлығына, атағына, сұлулығына және дініне. Сен үшін абзалы дінді ұстанатын қыз, егерде керісінше болса, сен ұтыласың". Бірақ осымен қатар мінез-құлықтық ерекшеліктерін ескере отырып, қыздың сұлулығы да негізгі шарттардың біріне жататынын жоққа шығармаған.
Ер адамға туысқанына немесе сүтті қарындасына үйленуге тыйым салынады. Қосылған жағдайда олардың бір-біріне жыныстық тартылыстары өте төмен денгейде болады, олай болса келешек ұрпақтары әлсіз болу мүмкіншілігі жоғары. Қазіргі заман зерттеулеріне назар аударсақ, көптеген әлсіз балалар дәл осындай жұптардан дүниеге келетіні дәлелденген. Бұл мәселе де Исламда өте күрделілердің қатарынан.
Үйленерде атастыру рәсімі өтеді. Атастыру рәсімі шариғатқа сәйкес – үйленетін жігіт пен қызды бір-біріне таныстыру болып табылады. Бұл рәсім Сүннет болып саналады және неке қиғанға дейін орын алады. Атастыру кезінде қыздың және қамқоршысының пікірлері, қыз күйеуге тиюге келісімін береді немесе жоқ па деген сұрақтар анықталады. Екі жақтың келісімі Ислам шарттары бойынша міндетті түрде болу керек.
Некелік келісімшарт – Аллаһ алдындағы екі жақ арасында жасасқан қасиетті келісімшарт. Келісіп жатқан тараптар өзіне Исламның барлық міндеттерін орындауға жауапкершіліктерін алатынын белгілейді.
Белгілі болғандай, Ислам неке қию рәсіміне ерекше назар аударады. Егерде неке қию шарттарының біреуі бұзылатын болса, неке рәсімі дұрыс орындалмаған болып есептеледі және құқықтық күшіне енбеген болады. Сондықтан осындай қате қиылған некеде туылған балалар "заңнан тыс туылған" болып саналады. Осыған орай неке қию рәсіміне қатысатындар некенің қалай қиылатынын білуі шарт. Егерде төрт шарттың барлығы орындалатын болса, неке дұрыс қиылған болады. Бұл шарттар келесідей:
1. Қамқоршының (арабшадан - уәли) болуы және оның неке қиюға келісім беруі. Уәли ретінде басымдылық бойынша қалындықтың әкесі, атасы, ағасы, ағасының ер баласы, әкесінің ағасы және т.б. болуы мүмкін. Қалындықтың туысқандары болмаған жағдайда уәли ретінде жергілікті мешіттің имамы болуы мүмкін.
2. Қыздың келісімі.
3. Куәгерлердің болуы. Кем дегенде екі куәгердің болуы тиіс. Бұл мәселеде пайғамбардың (с.а.с.) айтқан сөзі бар: "Неке тек уәлидің болуымен және келісімімен және кем дегенде екі әділ куәгердің болуымен орындалады".
4. Белгілі шарттардың ескерілуімен некелік келісімшарттың орындалуы. Неке қию рәсімін кез келген тілде өткізуге рұқсат берілген, бірақ бір шартты ескеру керек, ол: куәгерлер айтылып жатқан сөздерді ұғу қажеттілігі.
Қалындықтың уәлиі мен куәгерлер келесі шарттарға сай болулары тиіс:
– олардың мұсылман болуы;
– кәмелеттік жасқа жетуі, өз сөздері мен әрекеттеріне бақылау жасауға мүмкіншіліктері болуы, Ислам қағидаларын сақтауы;
– тұрарлық адам болуы, демек, жоғары мінез-құлыққа сай болуы және ниеттерінде таза болуы.
Бұдан басқа куәгерлер әлбетте есту, көру, сөйлеу қабілеттіліктеріне ие және естері дұрыс болуы керек.
Неке қиюдың алдында жігіт әйеліне махр береді (тікелей аударғанда - төлем). Қазақ халқының дәстүрінде барлығымыз білетіндей «қалын мал» деп аталады. Махрді көлемі аз болса да, неке кезінде белгілеу Сүннет болып саналады және оның қалындық үшін берілуі заңмен белгіленген.
Көптеген халықтың әдет-ғұрыптарында қалың мал қалындықтың ата-анасына беріледі, ал шариғат белгілеген заңдар бойынша қалың мал тек әйелдің өзіне берілуі тиіс екендігін атап өткен орынды болады.
Мұның барлығы жанұяда келісім мен бейбітшілік орнатуға арналған шаралар. Егерде жанұя салиқалы болса, онда қоғам да дұрыс үрдісте дамып, келісім мен тұрақтылыққа жететініне күмән болмайды. Қазіргі заманда орын алып жатқан көптеген мәселелердің шешімі табылатынына да сенім бар. Демек, Ислам некені өте маңызды міндеттердің бірі ретінде санайды және ерлі-зайыптылардың одағында ізгілік пен татулықты орнату үшін белгілі іс-шаралардың атқарылуын міндеттейді.
21. Ислам құқығы бойынша қылмыстың ұғымы және түрлері
Үкім (Икаб) (азаб, «жаза») - жазалау, фикһтың маңызды категорияларының бірі. Заңды өрескел бұзғаны үшін үкім тек заңды түрде, соттың шешімімен имамның, қадидің, әділқазының не қоғамдық тәртіпті бақылаушы басқа да адамдардың жарлығымен шығарылуы мүмкін. Жазаның барлық түрі Исламға дейінгі құқықтық ережелерден алынған. Барлық жазаның түрлері:өлім жазасы, оның мақсаты - қылмыскерден қоғамды үзілді-кесілді арылту; есе қайтару жазасы, оның мақсаты - әлеуметтік әділеттілік қанағаттандыру; алдын алу жазасы, бұл жазаның көмегімен болашақта тәртіп бұзылу мүмкіндігі шектеледі; өнегелік жаза, тәртіп бұзушыға тікелей әсер етіп,оны дұрыс жолға салу. Жазаның жүзеге асырылу тәсілдеріне қарай денелік жаза, бас бостандығынан айыру және жер аудару, айып салу, көпшілік талқысына салу, тәубеге келтіру түрлеріне бөлінеді. Белгіленген жаза жасалынған қылмыстың ауыр-жеңілдігіне міндетті түрге сай болуы қажет. Исламға қарсы қарулы әрекет жасағанда, бүлік шығарғанда, діннен безуді насихаттаған да өлім жазасы кесіледі. Қолға түскен қылмыскер күнәсін мойындал, тәубеге келсе, онда өлім жазасы жеңілдеу жазамен алмастырылады. Өлім жазасына кісі өлтіргендер, әсіресе қарақшылықпен өлтіргендер кесіледі. Қылмыскер өзін ұстап алғанға дейін күнәсін мойындау өзі берілсе ол өлім жазасынан аман қалады, бірақ құн төлеп, күнәсін мойнына алуы қажет. Қазіргі кезде ату жазасы қолданылады. Өлім жазасының ерекше түрі - жұбайлар арасындағы опасыздық үшін тағайындалатын таспен ұрып өлтіру жазасы. Есе қайтару жазалары адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған қылмыстар: кісіні өлтіру, мертіктіру, улау, т.б. үшін қолданылады. Бұл қылмыстар үшін жаза талион негізі бойынша таңдалды. Соңғы жағдайларда кісі өлтіру, жарақаттау әдейі жасалмаса құн төлеуге үкім шығарылады. Кісі өлтіру біреудің бұйыруымен немесе мәжбүр етуімен жасалған жағдайда, өлтіруші адам бұйрық берушіге тәуелді болса, онда бұйрық берген адам қылмыскер болып есептеледі. Қылмыс арандату кесірінен жасалса, жауапкершілікті кісі өлтіруші мен арандатушы бөліп көтереді. Зардап шеккен адам оның заңды мұрагерлеріқылмыскерге кешірім берген жағдайда есе қайтару жазасы қолданылмауы мүмкін. Алдын алу жазасы мына жағдайда белгіленуі мүмкін: діннен безгені және бүлік шығарғаны үшін, егер сот қылмыскерді өлім жазасына кесу қажет деп таппаса: рәсімдік парыздарды көпшілік көзінше әдейі бұзғаны және оны масқаралағаны үшін; тәртіп бұзуға арандатқаны үшін: әйелдерді қорлағаны үшін, осы әрекеті әшкере болған адамдар некеде жоқ болса, азғындық, маскүнемдік,біреуді араққа мас қылғаны, құмар ойындарына тартқаны үшін;көзбояушылық пен осы тәріздес тәртіп бұзғаны үшін. Хадд жазасын қолданғанда 40-тан 100-ге дейін дүре соғылады. Соттың шешімімен хадд жазасы қосымша дүре соғу, айып салу, бас бостандығынан айыру, т. б. жергілікті тәртіп бойынша қарастырылған жаза түрлерімен қатайтылуы да мүмкін. Өнегелік жаза үкімет орындарына бағынбағаны, қоғамдық тәртіпті бұзғаны, біреудің мүлкін ұрлағаны, сауда тәртібін бұзғаны, т. б. салыстырмалы түрде жеңілжелпі тәртіп бұзушылар үшін тағайындалады. Тазир жазасы шыбықпен, таяқпен дүре соғу (5-тен 39 дүреге дейін), түрмеле немесе үйде алты айға дейін қамау, ақшалай айып салу, көпшілік алдында әшкерелеу, т. б. түрде жүзеге асырылады. Қызмет бабында қылмыс жасағандарға қарсы жоғарыда аталған шаралармен қатар мүлкін тәркілеу жазасы да қолданылуы мүмкін. Хадд жазасының кез келген түріне аяқ астынан тазир жазасының бірі үстемеленеді, қосымша жаза осы жазаларды қосып қатайтады. Кез келген жаза қылмыскердің тәубеге келуін, дұрыс жолға түсуін көздейді. Ол қылмысын қоймай, жалғастыра берсе, жаза қайтадан қолданылуы мүмкін. Егер ол тәубеге келсе, соттың ұйғаруымен күнәсін жуу әрекетінің бірін атқаруға міндетті. Сот шешімі бойынша белгіленген жазаның бәрі атқарылғаннан кейін ол таза сумен жуынып, өне бойын тазалайды, сол сәттен бастап ол қайтадан қоғамның қатардағы мүшесіне айналады. Тәртіп бұзғаны үшін жауап беру адамның жалпыға ортақ құқыққа жарамдылығының бір көрінісі болып табылады, барлық құқыққа жарамсыздар жазаға тартылмайды, ал бас боғандығы жоқтарға, әйелдерге, т. б. толық құқығы жоқ топтарға, ерікті еркек мұсылмандарға кесілетін жазаның жартысы тағайындалады. Жазаны жартыға бөлу мүмкін емес жағдайларда (мысалы, өлім жазасы) бас еркіндігі жоқ кісі ерікті адам сияқты жазаланады. Қылмыскер басқа діни сенімдегі адам болып, жасаған кылмысының діни сенімімен ешқандай байланысы жоқ болса, ол адам мұсылманмен бірдей жазаға тартылады; ол тәубеге келтіру жазасынан босатылады, оның орнына айып салынуы мүмкін. Қазіргі кезде де осы жазалардың барлық түрлері шартты түрде сақталған, олардың арасынан дамыған елдер заңдарындағы жазаларға сай келетіндерін, түрмеге қамау, еріксіз жұмыс істету, айып салу, қоғамдық талқыға салу сияқты жазалар қолданылады.
22. Шариаттағы тыйымдар
23. Салық пен садақаның түрлері (хумс, зекет, зекет аль-фитр, ушр және т.б.)
Зекеттің берілуі керек болғандарды тақырыптың бас жағында айтқан аятымыз түсіндірген. Осыған қарап зекеттің берілуі керек болған адамдар сегіз түрлі. Олар мыналар:1-2. Кедейлер мен мүсәпірлер. Бұлар ешбір малы болмаған немесе нисаб өлшеміне малдары жетпеген кісілер.3. Амилдар: Амил – зекет малдарын жинау мен таратуға тағайындалған кісі.4. Муәлләфә-и қулуб: Жүректерді дінге қарай бұру, Исламға үйрету және жамандықтарынан сақтану керек болған немесе мұсылмандарға пайдалы болатындықтары үміт етілген кісілер5. Бостандық берілетін құлдар: Құлдық – Құран түсе бастаған кезде бар болғандығы үшін олардың бостандық алулары үшін де зекет берілуі лайық деп саналған. Осылайша құлдықтан босауына да негіз дайындалған. Құлдықтан босағандығы үшін енді бұларға зекет берілуі жайында айтылмайды. Мұндай жағдайда қазіргі кезде бұған жататын басқа жерлерге жұмсауға болады.6. Қарыздары бар адамдар7. Фи сәбилилләһ (Аллаһ жолындағыларға): Исламның және мұсылмандардың пайдасы үшін жасалған әрбір істер немесе осындай жолдағы жұмыстарда жүрген адамдарды осыған жатақызуға болады. Бұған Исламның жеткізілуі жолында жүргендер, білім алушылар және елін қорғаушылар жатады.8. Ибнуссәбил (Жолаушы): Жолаушы кезінде жолда қалған, жол қаражаты қалмаған адамдар, ақша табу үшін басқа мемлекетке барып, сол жерде мұқтаж болған кісілер мен т.б. осыған жатады.Дүниелік ғибадаттардың екіншісіне зекет жатады. Зекеттің сөздіктегі мағынасы “арту, көбею, тазалау және берекет” дегенді білдіреді. “Шындықты айту, сөзінде тұру” мағынасына келетін сыдық түбірінен шыққан садақа сөзі де Құран мен сүннетте зекет мағынасында қолданылған. Алайда садақа сөзі кейінгі уақыттарда өз еркімен дүниелік өтеулер үшін қолданыла бастады. Ислам құқығында зекет “Белгілі орындарға жұмсалу үшін діни тұрғыдан бай деп саналатын кісілердің малдарының белгілі бір үлесін беруін” айтады. Зекет хижри екінші жылы Мәдинада парыз болған. Қатысты болған аяттар мыналар: “(Мұхаммед Ғ.С.) олардың малдарынан садақа ал да, ол арқылы оларды тазартып, берекелендіресің”(№“Шын мәнінде садақалар (зекеттер), Аллаһ тарапынан бір парыз: Қолы тар пақырларға, түгі жоқ міскіндерге, оны жинауға белгілегендерге, көңілдері алынатын (жаңа мұсылман) дарға, құлды азат етуге, борыштыларға, Аллаһ жолына және жолда қалғандарға беріледі. Аллаһ әр нәрсені білуші, хикмет иесі.Ислам әлемінде салық мәселесі екі негізгі бағыттан тұрды:
1. Тәкалифи шарғия - шариғаттың талап еткені. Құран, Сүннетте және фиқһ кітаптарында аттары аталып, мөлшері белгіленген зекет түрлері жатады.
2. Тәкалифи урфия - дәстүр бойынша қойылатын салық. Құран мен сүннетте айтылмаған мәселеде халифаның аят пен хадиске қайшы келмеу шартымен қоғамның пайдасы үшін өз тарапынан жарлық шығарып, салық түрін енгізуі. Мұндай жағдай көбіне соғыс жағдайында болатынын ескергеніміз жөн.
Мұсламандардың төлеген салықтары Мәдина дәуірінде және одан кейінгі уақыттарда түрлі атаумен аталған. Алайда, ислам әлемінде салық екі түрлі жолмен алынған:
1. мұсылман кісінің төлейтін салығы - зекет, өшір, садақа секілді ғибадат түрінен болған салықтар әрбір мұсылманның беруі керек болған діни міндет болып табылады.
2. мұсылман емес кісінің төлейтін салығы - жизя, хараж секілді салықтар. Бұл салықты төлеген мұсылман емес жандар ислам халифаты тарапынан жан және мал амандығын алады. Сонымен қатар, мұндай салық төлеген елмен соғыспайды, керісінше, оларды өзгелерден қорғайды.
Осылайша ислам діні бойынша адамдарың беруі тиіс болған мәселелер жүйеленеді. Мысалы, хазреті Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өзге аймақтарға сахабаларын жіберіп, тұрғындарды исламға шақырды, исламды қабыл еткендерге намаза оқуды бұйырды, одан кейін Аллаһтың әмір еткен зекетін, садақасын беруді үйретті. Сахабалар жиналған зекет пен садақаларды өз кезегінде орталыққа жіберіп отырды.
Енді мұсылман кісіден және мұсылман емес кісіден қандай салықтар алынғандығы жөнінде тоқталып өтейік:
МҰСЫЛМАН КІСІНІҢ ТӨЛЕЙТІН САЛЫҒЫ
Ислам қоғамында тарихи кезең бойынша мынандай мәселеде салық алынған:
1. бау-бақша және егістік өнімдері (өшір);
2. мал (жануарлар);
3. қазба байлықтар;
4. бағалы заттар (алтын, күміс т.б.);
5. кеден салығы;
6. садақайы фитр.
Өшір: мұсылмандардың ішінде бау-бақша немесе егістікпен айналысатындарға салынатын салық десек болады. Яғни алған, жинаған өнімдерінің оннан бірі немесе жиырмадан бірін беруді «өшір» деп атайды
24. Қазақ әдет құқығы бойынша неке және отбасы қатынастарына шариаттың ықпалы
25. Қазақ әдет құқығы бойынша қылмыс пен жаза мәселелеріне шариаттың тигізген әсері
26. .Иджма, Қийас, Фетва - мұсылман құқығының қосымша қайнар көздері ретінде
Иджма – мұсылман құқығының қайнар көзінің бірі болып саналады. Аударғанда «келісім», «консенсус» дегенді білдіреді. Иджма шариғаттың қағидалары арқылы әрекет етеді.Қияс – мұсылман құқығының аналогия бойынша талқылау бағытталған қайнар көзінің бірі болып табылады. Егер Құран немесе Сүнне пайда болған және қойылған сұраққа жауап бере алмаса, онда осы сұрақты аналогия бойынша шешу үшін Қияс қолданылады. Қияс алғашқы ислам дәуіріндегі пайда болған салт-дәстүршілер (ахль аль-хадис) арасындағы дау-дамайларды шешу кезінде пайда болған. Қияс ислам заңи қызметінде ерекше орын алады. Фетва– бұл муфтидің белгілі бір сұрақтарға қайтарған жауабы. Ижманың шарттары
Ижма жасау үшін мына шарттар болуы қажет:
1. Ижма жасаушылардың барлығы мужтәһид болуы керек. Мужтәһидтерден басқа шариғи деректерден үкім шығаруға ешкім атқара алмайды. Бір кезеңде ижма болуы үшін ең кем дегенде үш мужтәһидтің болуы қажет. Екі мужтәһид болған жағдайда ижманың болып, болмауында пікірталас бар.
2. Барлық мужтәһидтер бір мәселеде бірігуі қажет. Саны аз болса да егер мужтәһидтерден біреуі немесе бірнешеуі берілген үкімге қарсы болса бұл ижма саналмайды.
3. Мужтәһидтердің барлығы Хз. Мұхаммедтің (с.а.у.) үмметінен болуы тиіс.
4. Ижма, Хз. Мұхаммед (с.а.у.) өмірден өткеннен кейін болуы керек. Себебі Хз. Пайғамбар заманында бұлай болған жағдайда ол ижма емес, сүннет болады.
5. Ижмамен берілген үкім, бір мәселенің шариғи үкіміне қатысты болуы тиіс. Мәселен, тілге қатысты берілген үкім, шариғи мағынада ижма болмайды.
Ижманың дәрежелері
Ижманың үш дәрежесі бар.
1. Сарих ижма: Мұндай ижмада барлық мужтәһид ортаға салынған көзқарасқа келіскендігін ашық айтады.
2. Сукути (зымни) ижма: Ортаға тасталған көзқарас үшін кейбір мужтәһидтердің қарсы шықпауы, үнсіз қалуы немесе ештеңе айтпауы.
3. Бір мәселенің бір жағына келісіп, екінші жағына ихтиләф болған ижтиһад. Мысалы сахабалар, қайтыс болған адамның дүниесіне атасының мұрагер болатындығына ижма еткен, бірақ қанша берілетіндігі жайында ихтиләф еткен.
Қияс
Қияс, сөздікте бір нәрсені бағалау, өлшеу, салыстыру және екі нәрсе арасындағы ұқсастықтарды анықтау деген мағынаға келеді. Ислам құқығының термині ретінде қияс, үкімі белгілі емес бір оқиғаны арасындағы иллет себебімен, үкімі белгілі оқиғаға қарай үкім шығару. Бұл анықтамадан түсінетініміз қиястың төрт бөлігі бар: Асл (негізгі), фәри (тармақ), иллет (ақау), үкім.
1. Асл: тек бір үкім білдіретін аят немесе хадис. Асл білдірген үкімнің иллеті (себебі), настың дәлел болуы немесе ишаратымен түсінікті, яки ижтиһад жолымен анықталады.
2. Тармақ: Ол жайында үкімнің жоқ болуы және үкім шығару қажет болған оқиға.
3. Иллет: Негізгі мен тармақта бар ортақ себеп. Яғни екі оқиға үшін берілген үкімнің дәлелі. Қысқаша айтқанда иллетке сүйене отырып үкім қияс жасалып, үкім беріледі.
4. Үкім: Негізге қатысты, тармақ үшін де қолданылатын нәрсе. Үкімнің жүзеге асуы үшін, ақылмен ұғынылуы қажет. Сондықтан құлшылықтың үкімдерінің мағынасы ақылмен ұғынуға келмейтін қияста қолданылмайды. Муамәләттың үкімдерін ақылмен ұғынуға болады және оларға қияс жасалады.
Бұған бір мысал келтірейік. Арақтың харам болуына қатысты насс бар (5 Маида90). Коньяктың үкіміне қатысты насс жоқ. Арақтың харам етілуіндегі иллет (себеп) мас қылуы. Коньякты зерттейтін болсақ, оның да мас қылу ерекшелігі бар. Сол себепті араққа қияс жасап, оның да үкімі харам деген тұжырымға барамыз. Бұл жерде негізгі арақ, тармағы коньяк, иллет (себеп) мас қылуы, үкімінің харам болуы.
27. Ант беру, міндеттеме қабылдау мен уәде етудің тәртібі мен нысандары
28. Сауда мен қаржы саласындағы Шариаттағы тыйымдар. Қарыз өтеу ережелері.
29.Риба және оның мазмұны
«Риба»- қазақ тілінде артықшылық, өсу, көбею деген сөз. Фиқһ терминінде төлем келісімдерінде екі жақтың бірінің пайдасына шарт қосылған артықшылықты айтады. Жаһилия заманында негізгі қарызға «рәсул мәл» ал оның артығына «риба» деп атайтын.
Исламда өсімге тиым салынудағы сатылар
Өсім арабтардың әсіресе ел билеушілерінің негізгі пайда көзі болатын. Сондықтан мұны «ә» дегеннен алып тастауға болмайтын еді. Сол себепті өсімге анық тиым салыну Исламның ең соңғы аяттары арқылы болған. Бірақ оған тиым салыну мәселесі Исламның алғашқы жылдарында басталып, өсімнің зияндығы айтылған.
Исламдағы өсімге тиым салыну мәселесін мынадай сатыға бөліп қарауға болады. «Риба» сөзі қазақ тіліне аударған кезде «пайыз», «өсім» деген мағынаны береді. Бұл дегеніміз - адамдардың ешқандай еңбек етпестен, өзін-өзі қинамастан, қысқаша айтқанда, үйдің көлеңкесінде жатып ақша табуы. Барлығымызға белгілі, ислам қаржылары адамдарды халал іске, адал кәсіп істеуге шақырады. Кейбір азаматтарымыз осындай елде өмір сүріп жатқаннан кейін заңнамаларымыздың кейбір солқылдақ тұстарын пайдалана отырып, өздерінің тапқан табыстарын ешбір еңбек етпестен, тер төкпестен көбейткісі келіп жатады. Оның қоғамдағы көрінісі бірінің адамдарға үстіндегі пайызын қайтарып бересің деп ақша беруімен, екіншілерінің қаражаттарын банкке салып, сол жерден өсім табуларымен сипатталады. Ал ол ақша қандай бағытқа жұмсалды, неге жұмылдырылды оның ешбірі оларды қызықтырмайды. Ал исламда бір түйір нанның өзі сіздің қолыңызға түскеннен бастап оны сіз қандай ақшаға таптыңыз, ол ақшаны кейін қалай жұмсадыңыз деген сияқты жан-жақты қадағаланып, тексеріледі. Өйткені адамның асқазанына бір түйір харам ас түссе, оның дұғасы қырық күн қабыл болмайды деген сөздер біздің санамызға сіңіп өскен мұсылман елміз ғой. Сондықтан бізде еңбекті, мүмкіндігінше, адал кәсіппен табуға үндеген. Яғни сіз егін ексеңіз, егін егетін жеріңіздің мәселесін қарауыңыз керек. Ол жер ешкімдікі емес пе, ол жерде ешкімнің ақысы жоқ па? Және ол жерді суғаратын суды қайдан алдыңыз? Оның өз құны мен сол кездегі нарықтағы құны қандай? Осының барлығын сіз міндетті түрде ескеруіңіз керек. Осы кезде ғана бұл адал еңбек, адал ас болмақ. Біз бүгінгі әлемдік үрдісте осындай тепе-теңдіксіз өсу қарқынын байқап келеміз. Шын жұмыс істеген адамдардың ақысы мен жұмыс істемеген адамдардың арасында да жер мен көктей айырмашылық бар. Мұның өзі бізді ойландыруы керек. XXI ғасыр басталғалы қаржы жүйесінде үлкен дағдарыстар орын алды. Ислам экономикасының мамандары атап өткендей, мұның басты себептері ақшаның қадағалаусыз кетуінен және өндірілген өнім мен шығарылған ақшаның арасындағы тепе-теңдіктің сақталмауынан туындап отыр. Шынында да өздерінің экономикасы исламдық қаржы жүйесіне бейімделіп қойған елдердің қаржы нарығына көлемді кіріс болған жағдайда қатты күйреу болған жоқ, зардап шеккен жоқ. Ислам банктерінде ешқандай тоқырау болмады, ислам мемлекеттерінде жұмыссыздық мәселелері орын алмады. Ал банктік жүйесі өсімге негізделген елдердің барлықтарында теңдесіз тоқырау орын алып, қаншама адамдар жұмыссыз қалып, біраз азаматтар үй-жайларынан айрылып, қиын жағдайға душар болғаны ақиқат.
30.Талақ беру тәртібі. Талақтың түрлері. Идда мерзімі