Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
К33ақ тІПІ
о) Ең сүйікті айыңыз қай ай, неге?
в) Сіздің еліңізде көктем қашан басталады?
г) Жақсы көретін жыл мезгіліңіз қай мезгіл, неге?
д) Сіздің демалысыңыз немесе каникулыңыз қашан?
► 180-жаттыгу. Бүл қай кезде болады, айтыңыз.
Жүлдыздар суда көрінеді. Адамдар егіс жинайды. Аққала соғуға бола-
ды. Ақындар айтқан сияқты махаббат айы басталады. Алғашқы қоңырау
соғылады. Қүстар үшып келеді. Агаштар бүршік атады.
► 181-жаттыгу. Айтылған ойға келіспесеңіз, қарсылығыңызды
білдіріңіз, оқиға датасын нақтылаңыз. (Возразите, если вы не соглас-
ны с утверждением и уточните дату события).
Үлгі: Алматы (бүрынғы атауы Верный) XIX ғасырдың соңында
салынған.
- Жоқ, меніңше ғасырдың соңында емес, 1861-ші жылы салынған.
► 182-жаттыгу. Сіз білесіз бе?
► 183-жаттыгу. Викторина үшін датамен байланысты қызыктЫ
сүрақтар ойластырыңыз. Достарыңызға жауап беруге үсыныцыз.
«аэақ mini практикумы
184-жаттыгу. Мына бет Дәурен Әділбаевтың күнделігінен. Оның
мамандығы кім деп ойлайсыз? Неге?
Қыркүйек
өткен апта
осы апта
келесі апта
«Керемет» фирмасымен
келіссөздер. «Данияр» қонақ
үйінде пресс-конференция.
Сақтандыру компаниясы
өкілдерімен кездесу. «Атакент»
орталығындағы көрме.
Жаңа тауарларды презентациялау.
Астанаға іс-сапар.
Іс-әрекеттің ұзақтығының, созылыңқылығының берілуі
(Обозначение продолжительности действия)
анықтауышсыз
минут, сағат
күн, түн, кеш, таң
сейсенбі, сәрсенбі
апта
ай, сәуір
Қыс, көктем, жаз, күз
жыл
сағат
ай, жыл, ғасыр
екі, үш, торт жыл
Қангиа уақыт ?
сэйкес анықтауышымен
бір сағат бойы
күні бойы, түні бойы, кеш бойы, сәскеге
дейін (целое утро), күнімен, түнімен
бүкіл сейсенбі, бүкіл сәрсенбі
апта бойы, бүкіл апта, екінші апта бойы
ай бойы, бүкіл апта бойы, бүкіл сәуір бойы
қыс бойы, көктем бойы, жаз бойы, күз бойы,
бүкіл күз бойы
жыл бойы, бүкіл жыл бойы, бірінші жыл,
үзақ жыл
төрт сағат бойы
бүкіл айлар, үзақ жылдар бойы, ғасыр бойы
соңғы үш жылда, бүкіл жыл бойы, өмір
бойы, бүкіл жол бойы, барлық каникул бойы,
бүкіл сабақ бойы
63
Қыс бойы
өткен күз
бүкіл өмір
бүкіл өмір бойы
апта бойы
апта бойы
ай бойы
түтас ай
казак mini практикумы
-
► 185-жаттыгу. Мағынасына сэйкес мезгілдік конструкцияны таңдап
алып, сөйлемді тольщтырыңыз: согыс бойы, бір жарым сагат, ү3сік
жылдар, түні бойы, жол бойы, күні бойы, бүкіл қыс, цыс бойы, кеіц
бойы, өмір бойы.
Спектакль ... болды. ... театрдан үйге дейін үнсіз келдік. ... Мең
кітапханада отырдым. ... олар бір-бірін жаксы көрді. Ол оның хатгарың
майданнан ... күтті. Хат тоқтап қалған соң, олар ... бір-бірі туралы ештеңе
білмеді. Ол оны ... сүйіп өтемін деп уэде берген.... ол жылап отырды.
► 186-жаттыгу. Сөйлемді бағананың оң жағында берілген мезгілдік
конструкциямен толықтырыңыз.
... жылы болды
... жаңбырлы болды.
... біз тауда өткіздік.
көзді ашып-жүмғандай өте шықты.
өзінің ата-анасын іздеумен өтті.
... фонетикамен айналыстық.
келіссөздер мен хат жазысулар болды.
жаңбыр толасхамады.
► 187-жаттыгу. Сөйлемдерді салыстырыңыз. Олардың мағынасында
айырмашылық бар ма? Бар болса, түсіндіріңіз.
Біз күні бойы бақта жүмыс
істедік.
Ай бойы жаңбыр болмады.
Ол жыл бойы ауруханада жатты.
Апта бойы ол сіздің
жауабыңызды күтті.
Біз күнімен бақта жүмыс істедік.
Айлап жаңбыр болмады.
Ол ауруханада жылдап жатты.
Ол сіздің жауабыңызды апталап
күтті.
Үлгі: жеті жыл, отыз жыл, екі ай.
Әкем осы заводта жеті жыл жұмыс істеді, атам отыз жыл бойы жүмыс
істеді, мен екі-ақ ай жүмыс істедім де, кеттім.
түссіз жатты.
Небары, бойы сөздерін коса отырып, сөйлемдерді қүрастырыңыз.
Жарты сағат екі күн бір жарым апта
Торт ай бес жыл жарты ғасыр
► 191-жаттыгу. Сұрақтарга жауап беріңіз.
^ 188-жаттыгу. Сейлемдерді әрекеттің қаншаға созылғанын білдіретін
мезгілдік конструкциялы ақпаратпен толықтырыңыз.
Үлгі: Інім тоқсан тоғызыншы жылы университетке түсіп,...
Тоқсан тоғызыншы жылы інім университетке түсіп, сонда бес жыл
бойы оқыды.
Ол кітапты кітапханадан өткен жүмада алған,
Біз жедел жәрдемді телефонмен шақырдық,
Олар бір-бірін жас кездерінен жақсы көрді,
Жаңбыр таңертең басталды,
Мына көбік опера күзде басталған еді,
Іс-әрекеттің басталу сәті мен аяқталуының берілуі
(Обозначение момента начала и конца действия)
Қай уақытқа дейін?
Қай сағатқа дейін?
Қай күнге дейін?
Көктемге дейін
Кешкі беске дейін
Бесінші маусымға дейін
Маусымға дейін
45 жылға дейін
Қай уақыттан бері?
Қай сағаттан бері?
Қай күннен бері?
Күзден
Күндізгі сағат екіден
10 мамырдан
Қыркүйектен
41 жылдан
Бір көргеннен (с первого взгляда)
Көктем келісімен
Көрме ашылысымен
Сағат сайын, күн сайын, ай сайын,
жыл сайын
Қайуақыттан қайуақытқа дейін? (с какого времени и до какого вре
мени?)
Қай сагаттан цай сагатқа дейін?
Қай күннен цай күнге дейін?
Қай уацыт':
Таңнан кешке дейін.
Жаздан қысқа дейін
Күндізгі сағат екіден түнгі он
екіге дейін
Он екінші шілдеден екінші
тамызға дейін
Отыз бесінші жылдан 41-ші
жылға дейін.
Сессиядан сессияға дейін.
Таң атқаннан күн батқанға дейін
Таңнан таңға дейін
Назар аударыңыз!
Іс-әрекеттің басталу сәті мезгілдік үғымды білдіретін сөзге
шығыс септігі және бері көмекші сөзінің тіркесуімен беріледі. Мы-
салы: Мен күзден бері Астанада түрамын. Мен спортпен өткен
жылдан бері айналысамын.
Қәзақ mini практикумы
Бастапқы мезгілдік шекті білдіру конструкциясы мезгіл үғым-
ды сөз заттанған етістікке көмектес септігінің жалғануымен бері-
леді. Мысалы: Көктем келісімен күн жылына бастады. Жаңа
жыл басталысымен азъщ-түлікке багалар өсті.
Мезгілдік үғымды білдіретін сөздер + септеулік сөз конструк-
циясы әрекеттің біртіндеп өзгеруін білдіреді. Күн сайын күн жыли
бастады. Жыл сайын елдегі жагдай жацсарып келеді.
Іс-әрекеттің аякталуын білдіретін кұрылым барыс септігіндегі
мезгіл үғымды созге дейін септеулегінің тіркесуімен беріледі. Біз
таңга дейін отырдық. Біз кешке дейін биледік.
Уақыттың шек мезгіл үғымды сөздермен берілмейтін конструк-
цияларда шығыс септікті сөз + барыс септікті сөз қолданылады:
Біз таңнан таңға дейін жүмыс істейміз. Студенттер сессиядан
сессияға дейін көңілді өмір сүреді.
► 192-жатт ыгу. Жақша ішіндегі сөздерді дұрыс түлғасында
жазыңыз.
Мектепте сабак (1 қыркүйек) басталады. Жаксы музыкант болу үшін
музыкамен (бала кез) айналысу керек. Концерт (басталған дейін) келдік.
Біз университетте (сагат үш дейін) болдық. Інім компьютерде (тац кеш
дейін) отырады. ¥лы Отан соғысы (22 маусым 1941 жыл 9 май 1945 жыл)
болды.
► 193-жаттыгу. Сөйлемдерді с
конструкцияның берілуіне наз;
- 23 қаңтардан 7 ақпанға дейін.
,щыз. Салыстырыңыз. Мезгіл мэнді
аударыцыз.
Хабарландыру
Жөндеуге байланысты № 22 үйде
01.07-05.07 ыстық су болмайды.
Студенттердіц қысқы каникулы
23 қацтардан 7 ақпанға дейін
жалғасады.
► 194-жаттыгу. Сөйлемдерді толыктырыңыз, жақша ішіндегі сөздерді
пайдаланыңыз.
Кітапхана (9-22) ашық. Түскі үзіліске дүкенді (2-3). Оқу жылы
(қыркүйек-маусым) созылады. Дәрігер (10-14) қабылдайды. Театр
(1 маусым-31 тамыз) жөндеуге жабылады. Өмір бізді (балалык-кэрілік)
үйретеді. Шахмат турнирі (12 сәуір-19 сэуір) болады.
67
Қазақ mini практикумы
► 195-жаттыгу. Сөйлемдерді эрекеттің басталуы мен аяқталуі
көрсете отырып, аяқтаңыз.
Егер де менің мүмкіндіктерім болса (уақыт, қаражат, билік)
(таңнан кешке дейін, сағат үштен беске дейін, жыл бойы, кеш бойы
сағат оннан таңғы жетіге дейін)
► 196-жаттығу. Төменде берілгендерді тіректер ретінде пайдалана
отырып, олардың жүмыс істеу уақытын звондап, сүраңыз.
Киімдерді
жендеу
Ательесі
Асхана ашық
«Қазақстан
баспасөзі»
киоскісі
Валюта
айырбастау
пупкті
Стоматолог
күнде
қабылдайды
Аэрофлот
кассалар
► 197-жаттыгу. Диалог кұрастырыңыз. Мекемелердің жүмыс істеу
уақытын анықтаңыз.
Үлгілер: - Алло! Емхана ма? Дәрігер Әлімбаев қашан қабылдайды,
айтыңызшы?
Каэақ mini практикумы
дәріхана жұмыс
істеу уақыты:
8-20 үзіліс.
Үзіліс 13-14.
Мүражай
дүйсенбіден басқа
күндері ашық
жүмыс істеу
уақыты: 10-17.
Химиялық тазалау
9-18 жүмыс істейді.
Демалыс күні -
жексенбі.
Қазак кол өнері көрмесі
сағат 13-тен-18 дейін,
сейсенбіден басқа күні
күнде ашық.
Театр
Касса дүйсенбі, сэрсенбі,
жүма күндері 12-14 сейсенбі,
бейсенбі 14-16 жүмыс істейді.
► 198-жаттыгу. Адам омірін жас кезеңіне боліңіз (мысалы, бала кез
т.б.) жэне әрқайсысы қанша уақытқа созылады, айтыңыз. Жастык
шақ, орта жас, кемел шақ, карттық кез.
► 199-жаттыгу. Шағын тест. Өзіңізді тексеріңіз! Дұрыс нүсқасын
таңдаңыз.
Д) бесінші маусымға
3.... біз ата-анамызға барамыз.
4. Атам ауылда ... тұрғанды жаксы кореді.
пя0|,|НЫЗ.
Ескерту! Кейін, соң септеуліктерінің қолдануына назар ауд^и кеит
Екі күннен кейін біз кішкене көлді тауып алдық. Екі сагаг>гп
қараңгы түсті. Күндізгі сагат төрттен кейін қараңгы түсті. . діретін
Соң, кейін септеуліктері оқиганы, процесті, мекемені " кейін
сөзден кейін де қолданылады: таңғы астан кейін (соң), жұмЫСІ'-jjH, са-
(соң) демалыстан кейін (соң), сабақтан кейін (соң) әңгімедеН 1 кейін,
пардан кейін, концерттен кейін, университеттен кейін, мекте[ІТ
операциядан кейін (соң жэне т.б.).
0/іларды
► 200-жаттыгу. Сөйлемдерді оқыңыз. Мезгілдік конструки
табыңыз. ашык,
Бүкіл ай бойы жаңбыр жауды. Тек кана бір айдан кейін кі істеді.
жылы бола бастады. Ол өзінің романымен үш жыл бойы ж^11' ^ (үшу)
Ол өзінің романын үш жылдан кейін аяқтады. Аэропортта atIIb-ейсіміз
ауа райын үш сағат күттік. Тек қана үш сагаттан кейін өзімізД1** ,-теіітен
туралы хабарландыруды естідік. Олар он жыл бірге окыды. ™ ^ат жа-
кейін олар университетке түсті. Олар интернет арқылы екі ^ңъінда
зысты. Екі жылдан кейін ғана олар кездесті. Алдағы үш апта ара^не 0ра-
Президент демалыста болады. Екі апта откен соң, өзінің мійДе
лады.
► 201-жаттыгу. Сөйлемдерді оқыңыз, салыстырыңыз.
Шеше:
Дәрігер айтқандай, ү^
сагаттан соң, мына дзР1'
ішуді үмытпа.
сеп^^
үштен
► 202-жаттыгу. Сөйлемдерді оқыңыз. Кейін, соң
қолданылуына назар аударыңыз.
кейін ауылға жеттік. . оралды.
оралды.
Қазақ mini практикум.
5. Каникул ... басталады.
6.... қатты аяз басталды.
7.... ағаштар бүршік атады.
Д) жуық кезде
8.... суык бола түсті.
Әлдебір іс-әрекеттің басталатынының,
бірнеше уақыт өтіп кеткенінін берілуі
(Обозначение времени по прошествии которого произойдет,
закончится или начнется какое-либо действие)
Қашан? Қаншауақыттан кейін.
Екі сағаттан кейін
Бірнеше жылдан кейін
Бір минуттан соң
Екі сағаттан соң
Бірнеше жыл өткен соң
Бірнеше жыл өткеннен кейін
Екі күннен кейін
Екі күн өткеннен кейін
70
Қазақ mini практикумы
1. Дәрігер:
Үш сағат өтісімен дэріні
кайтадан ішіңіз.
71
Іс-әрекеттің нәтижесіне жету үшін қажетті мерзім,
уақыттың берілуі
Қанша уақытта?
Үш сағат жиырма минутта
Екі күн ішінде
Үш апта ішінде
Екі жүз жылда
Уақыттың осы кезеңінде
Өткен тоқсанның ішінде
Адамзат тарихында
Жер-жер болғалы
Бір сәтте
Бір сәттің ішінде
Секунд ішінде
Бір минухта
Екі күн ішінде
Бір минутта
Жарты сағатта
► 206-жаттыгу. Сөйлемдерді салыстырыңыз. Мезгілдік құрылым
мағынасына назар аударыңыз.
сын екі сағат орындады.
жылда жазып бітірді. (Он написал диссертацию за три года).
екі аптада тоқыды.
жаксы демалды.
<зА>> Казак mini практикумы
72
Казак mini практики""
► 207-жаттыгу. Мына қүрылымдардың қолданылуын калай
түсіндіруге болады?
73
1. ... (апта) жазғы каникул басталады.
2.... (осы ауыр апта) жақсы демалу керек.
Үлгі: Композитор операны екі жыл жазды... Екі жылдан кейін бүл
операны Абай атындагы опера театры қойды. Операмен екі жыл жүмыс
істегеннен кейін композитор симфония жазуды бастады.
► 208-жаттыгу. Шағын тест. Өзіңізді тексеріңіз. Дұрыс нүсқасын
таңдай отырып, сөйлемді толыктырыңыз.
3 біздің қаламыз өзгерді.
Казак mini практикумы
Казак mini практикумы
Көне рим календары
Тарихта коне рим календары туралы нақты мәліметтер сақталмаған.
Біздің эрамызға дейін VIII ғасырда римдіктер 10 айдан түратын 304 күн
ғана бар календарды пайдаланғаны белгілі. Қалған кезеңді олар айға
бөлмеген, тек қана көктемнің келуін күткен. Олардың біріншісі соғыс
кұдайы Марстың қүрметіне аталған март болған. Әрі карай апрель
(латынның aprerire - ашу), себебі бүл айда ағаштар бүршік жарған.
Үшінші ай - Меркурийдің анасы Майе кұдайдың қүрметіне аталған -
май. Төртінші ай - Юпитердің әйелі Юнон күдайдың кұрметіне июнь
деп аталған. Келесі айлар санды, санауда реттілікті білдірген, кейбірі
осы мағынасын бүгінгі күнге дейін сақтаған: сентябрь (жетінші), октябрь
(сегізінші), ноябрь (тоғызыншы), декабрь (оныншы) көне рим күнтізбесі
көптеген реформаларды басынан кешірді.
Біздің эрамызға дейінгі VII ғасырда бүл күнтізбеге екі ай: январь
(өткенді жэне болашақты көре білетін Янус құдайдың кұрметіне), фев-
раль (жер асты патшалығының қүдайы Фебруустың кұрметіне аталған)
қосылды. Біздің эрамыздың V ғасырға дейін тағы да реформа жасалды:
жыл сайын қосымша ай қосылып отырды. Бүл айдың үзақтығын рим
абыздары белгіледі, тиімсіздеу күнтізбе болды.
Біздің эрамызға дейінгі 46 жылы реформа қарсаңында рим
күнтізбесінің хаостық жағдайын өткір ойлы Вольтер былайша сипаттаған:
«Рим әскербасылары эрқашан жеңіп отырды, бірак олар бүның қай күні
болғанын ешқашан білген емес», — деді.
Коне рим күнтізбесіне дүрыстау өзгерістер Юлий Цезарьдің баскару
кезінде енгізілді: оның жүйесінің негізі - 365 күнге, төрт жыл сайын -
366 тэулікке созылатын күндік жүйе болды. Осылайша Юлиан календарі
дүниеге келген.
(И.А. Климишина мақаласынан ықшамдалып алынды)
біздің эрамызға дейінгі ҮІІ ғасыр;
біздің эрамызға дейінгі Ү ғасыр;
біздің эрамызға дейінгі 46 жыл
неге байланысты айтылады?
Қазақ mini практикумы
Жоспарланған әрекет мезгілінің берілуі
Қанша уақытқа? Қай уацытқа?
Белгілеу / (кездесу) сағат екіге
Ауыстыру / басқа күнге, уақытка ауыстыру
Тапсырыс беру / таксиді сағат кешкі 7-ге шақыру
Брондау / номерді ертеңге брондау
Сатып алу / бесінші майға билет сатып алу.
► 211-жаттыгу. Сөйлемдерді оқыңыз, салыстырыңыз.
► 212-жаттыгу. Қажетті мезгілдік конструкцияны пайдалана отырь№
сүрақтарға жауап беріңіз.
Қааақ mini практикумы
► 213-жаттыгу. Екі сөйлемнен бір сөйлем қүрастырыңыз.
Үлгі: Студенттер каникул кезінде Балкашқа барады. Олар онда бір
апта болады. Каникул кезінде студенттер Балқашқа бір аптаға барады.
► 214-жаттыгу. Сүрақтарға жауап беріңіз.
► 215-жаттыгу. Мына сөйлемдерді түсіндіріңіз.
Үлгі: Інім бізге үш күнге келді. - Бұл дегеніңіз - інім біздің үйде үш
күн болады, деген сөз.
216-жаттыгу. Ьаскаша қалай айтуға болады? Сөйлемдерді мезгілдік
конструкцияларды пайдалана отырып, өзгертіңіз.
77
Іс-әрекет нәтижесі сақталатын мезгілдің берілуі
Қанша уақытқа?
Қанша мезгілге?
Қай уаңытца?
Келу / төрт айға келу
Кету / үш жылға кету
Беру / кітапты екі күнге беру
Алу / журналды бірнеше аптаға алу
Қалдыру / баланы бес минутқа қалдыру
Орналастыру / багажды камераға бір сөткеге орналастыру
Қою / микротолқынды пешке сорпаны үш минутка қою
Кешігу / жарты сағатқа кешігу
Кідіру / бір күнге кідіру
Казак mini практикумы
Үлгі: Мына кітапты жазып шығу үшін, жазушыға үш жыл жұмыс істеу
керек болды. - Жазушы мына кітапты үш жылда жазып шыкты.
► 217-жаттыгу. Есепті шығарып көріңіз.
Көшемен қыз бала келе жатты. Оған карама-қарсы кездескен қарт
адам: «Қайырлы күн, кішкентай қыз!», - деді. «Қайырлы күн! - бірак мен
кішкентай емеспін», - деді қыз бала. «Сонда канша жастасыз?» - деді карт
кісі. «Санаңыз: Мен шешемнен екі есе кішімін, ал шешем әкемнен бес
жас кіші, бэріміз бірге 100 жастамыз». Сонда қыз қанша жаста болғаны?
Есепті шешіп көріңіз.
Егер қыз х жаста болса, шешесі 2х жаста, ал әкесі - 2х +5 жаста болса,
х-ті табыңыз.
► 218-жаттыгу. Шағын тест. Өзіңізді тексеріңіз, дұрыс нұсқасын
таңдап, сөйлемді толықтырыңыз.
А. 1. Ол бұл мақаланы ... аударды
2. Мен мақаланы ... аудардым.
3.... кездесейік.
Ә. 1. Достар бір-бірінен....
алыстады.
Б. 1. Геологтар экспедицияда ...
болды.
а) екі сағатта
б) екі сағат
с) сағат екіде
а) бір жыл
б) бір жылға
с) бір жылдан кейін
а) жарты жыл
б) жарты жылдан кейін
с) жарты жылға
78
С. 1. Балалар ... қыдыруға кетті.
Д. 1. Ол кітаппен ... жүмыс істеді.
Е. 1. Поезд жарты сағатқа ...
Ж. 1. Әжем бір аптада ...
а) үш сағаттан кейін
б) үш сағат
с) сағат үште
а) бір айдан кейін
б) бір ай
с) бір айға
а) жеттім
б) кешікті
с) қыдырдым
а) келді
б) оны күттік
с) свитер тоқыды
Оқиғадан бұрынғы, алдында болған мезгілдің берілуі
(обозначение временного предшествования)
Қашан?
Қай уакытқа дейін? Неге дейін?
Ненің алдында?
Ненің царсаңында?
Сапарға дейін
Мектепке дейін
Сапар алдында
Мереке қарсаңында
Таң алдында
Назар аударыңыз: Бүл конструкция бір әрекеттің басқа әрекеттен
бүрын болғандығын білдіреді.
► 219-жаттыгу. Сөйлемдерді окыңыз. Мезгіл мэнді конструкцияны
табыңыз.
Астанаға келгенге дейін мен Әл-Фараби атындағы университетте
жүмыс істедім. Мектепке дейін үлкен қызым ауылда болды. Операция
алдында оның көңіл-күйі болмады. Шетелге сапар шегу алдында ол
ағылшын тілі курсына барды. Осы кездесуге дейін олар таныс емес еді.
Сапар алдында мен түнімен үйықтамадым. Мектепке дейін-ақ Дастан
1-ші сынып бағдарламасын оқып алды. Емтихан алдында ол уайымдай
бастады.
79
► 224-жаттыгу. Шағын тест. Өзіңізді тексеріңіз, дұрыс нұсқасын
таңдай отырып, сөйлемді толықтырыңыз.
1. Осы қонақ үйді... бітірді.
Қазақ mini практикумы
► 221-жаттыгу. Сәйкес мезгілдік конструкцияны таңдай отырып,
сөйлемді толықтырыңыз
1. Олар таныс емес болатын.
Ол бір шок раушан гүлін сатып алды.
2 мен осы кала туралы ештеңе білмедім.
түні бойы ұйыктамадым.
ол мүлдем салмақты болды.
олардың кызы бірнеше ертегіні
өзі оқып шықты.
осы кездесуге деиін
осы кездесу алдында
сапарға дейін
сапар алдында
емтиханға дейін
емтихан алдында
мектепке барар
алдында
мектепке дейін
► 222-жаттыгу. Жаска байланысты заңнамадағы кейбір шектеулерді
окыңыз, толықтырыңыз, баска елдердің заңнамасында қандай шек-
теулер бар, білсеңіз, айтыңыз.
► 223-жаттыгу. Мезгіл мәнді қүрылымға сүрақ қойыңыздар.
Каэақ mini практикумы
2. Ол... үйықтады.
3. Ол ... ғана келді.
4. Сен кешіктің, коңырау .
болды.
5. Жаңбыр ... койды.
6. Каникул ... басталады.
7. Біз бүл мүражай туралы
ештеңе білмедік.
а) үш айға
в) үш айдан
с) үш ай бүрын
а) сегіз сағатқа
в) сағат сегізге дейін
с) сегіз сағат сайын
а) таңертеңге
в) таңға дейін
с) таң алдында
а) бес минуттан кейін
в) бес минут бұрын
с) бес минутка
а) түске
в) түстен кейін
с) түстен
а) бір айда
в) бір айдан кейін
с) бір айға
а) экскурсияға дейін
в)экскурсияда
с) экскурсиядан кейін
Оцыңыз, цызъщ!
Неге апта жеті күннен тұрады? Көне астрономдар Айдың эрбір фа-
засы жеті сөткеге созылатынын байкаған. Сондыктан айды жеті күннен
түратын төрт аптаға бөлген. Басында апта демалыс күні болатын сенбіден
басталған. Апта күндері аспан денелерінің атымен: сенбі Сатурнның
күні, дүйсенбі Айдың күні, сейсенбі Марс күні, сәрсенбі Меркурийдің
күні, бейсенбі Юпитердің күні, жұма Шолпанның күні жэне жексенбі
Күннің күні деп аталған. Осы атаулардың кейбірі бүгінгі күнге дейін еу-
ропа тілдерінде сақталған.
► 220-жаттыгу. Сүрактарға жауап беріңіз. Мезгіл мэнді конструкция-
ны пайдаланыңыз.
Үлгі: Театрға соңғы рет қашан бардыңыз? - Мен театрға сессияға
дейін барғанмын. Мен театрға мереке алдында барғанмын.
Қаэақ mini практикумы
Оқиғалар, іс-қимылдар аралығындағы мезгілдің берілуі
(обозначение срока разделяющего действия)
Қашан?
Қанша уақытта? (за сколько
времени?)
Неге дейін? (до чего?)
Қоңыраудан бес минут бүрын.
Осы оқигага дейін екі жыл бұрын
Қашан?
Қанша уақыт кімнен/неден
бұрын?
на сколько (времени) раньше
кого/чего?
Маған қарағанда бес минут
бұрынырақ (на пять минут
раньше чем я)
Менен бес минут бұрынырак.
Бізге қараганда екі жыл бүрын.
Бізден екі жыл бұрын
Қашан?
Осыдан қанша уақыт бүрын?
Осыдан екі жыл бүрын (два года
тому назад). Осыдан екі жүз жыл
бүрын.
Қашан?
Қанша уақыттан кейін? (через
сколько времени?)
Неден кейін? (после чего?)
Осы оқиғадан кейін екі
жылдан соң
Қашан?
Қанша уақытқа кімнен/неден
кейін, кеш - на сколько (времени)
позднее (позже кого\чего?)
Маган қарағанда бес минут
кейінірек.
Менен бес минут кешірек.
Бізге Караганда екі жыл кейін
(на два года позже нас)
Бізден екі жыл кейін
Назар аударыңыз!
Бір іс-эрекетті екінші іс-эрекеттен бөліп көрсететін конструк-
цияда өткен шақ есімше + соң + мезгіл мэнді қүрылым: Біз поезд
жүріп кеткен соң, бес минуттан кейін келдік. Басқаша айтсақ, по-
езд жүріп кетті, бес минут өтті, біз вокзалга келдік. Бір іс-әрекетгі
екінші іс-әрекеттен бөліп көрсететін конструкцияның бірі -
бүрынырақ, кейінірек сиякты салыстыру магыналы сөздерімен
келген кұрылым. Мысалы: Олар бізге Караганда, мұнда екі күн
бүрынырақ/кейінірек келген. Осы конструкция жас ерекшелігін
айтқанда да қолданылады. Агам әпкемнен екі жас үлкенірек
(жасырақ, кішірек).
Каәақ mini практикумы
Осыдан + бүрын сияқты мезгілдік конструкция алдында, бүрын
болган ic-әрекеттің мезгілін білдіреді, өткендегі мен қазіргі іс-
эрекет арасындагы канша уақыт бар екенін айтады.
Мысалы: Ол осыдан екі жүз жетпіс жыл бүрын дүниеге келген.
Біз мүнда екі күн бүрын ғана келгенбіз.
Үлгі: Жанжал сайлауға дейін бір апта бүрын болды. - Жанжал сай-
лаудан кейін, бір апта өткен соң болды.
Үлгі: Түскі үзіліс аяқталды. Жарты сагаттан кейін концерт басталды. -
Жарты сагаттан кейін түскі үзілістен соң, концерт басталды.
Каэақ mini практикумы
► 229-жаттыгу. Достарыңыздан, тобыңыздан сүраңыз.
► 230-жаттыгу. Шағын тест. Өзіңізді тексеріңіз! Дұрыс нүсқасын
таңдаңыз.
а) поезд кеткеннен кейін келдік.
в) поезд кеткенге дейін келдік.
с) поезд кеткенше келдік.
а) соғыстан кейін екі жылдан соң дүниеге келді.
в) соғыстан кейін екі жылда дүниеге келді.
с) соғысқа дейін екі жылда келді.
а) мерекеге дейін бір күннен соң
в) мерекеден кейін бір күннен соң
с) мерекеден кейін бір күні
а) лекцияға дейін бес минут бүрын
в) лекциядан кейін бес минутта
с) лекциядан бүрын бес минут
а) спектакль басталғанға дейін бір минут бүрын
в) спектакль басталғанға дейін бір минутта
с) спектакльден бүрынырақ минут
Казак mini практикумы
Қайталанатын іс-әрекет мезгілінің берілуі
(Обозначение времени повторяющегося действия)
Қашан?
► 231-жаттыгу. Мезгіл мэнді құрылымға сұрақ қойыңыз.
Ауылға жарты сағат сайын автобус жүреді.Ол үйден айлап, жылдап
хат алыспады. Күнде таңертең балалар сүт ішеді. Жылына екі рет біздің
қаламызда мереке болып түрады. Жаз сайын біз демалыс үйлеріне бара-
мыз. ¥зақ кысқы кештерде олар үнемі шахмат ойнайды. Демалыс сайын
отбасымыз түгел жиналамыз. Жылына екі рет біз емтихан тапсырамыз.
Мына журнал ай сайын шыгады.
► 232-жаттыгу. Сұрақтарга жауап беріңіз.
«Әдемі-ай» журналы ай сайын шыга ма? Қазақстанда сайлау төрт
жылда бір рет бола ма? Жума сайын казак тілі бола ма? Апта сайын грам-
матикадан тест бола ма? Қала күні жылда тойлана ма? Сіз электронды
поштадан күнде хат аласыз ба?
► 233-жаттыгу. Сабак кестеңізге караныз. Мезгіл мэнді күрылымда
пайдалана отырып, қай пэн кашан болады, қайсысы күн сайын,
кайсысы аптасына бір рет, екі рет айтыңыз. Нені өзгерткіңіз келеді?
Казак mini практикумы
► 236-жаттыгу. Сэйкес мезгілдік қүрылымды пайдалана отырып.
сүрактарга жауап беріңіз.
Телевизор көруді үнатасыз ба? Жиі көресіз бе?
Қандай спорттық бағдарламаны көресіз? Оны телевизордан жиі
көресіз бе?
Көркем фильмдерді жиі көресіз бе?
Қай бағдарлама сіз үшін ең сүйікті? Оны сіз жиі көресіз бе?
Жаңалықтарды жиі көрсете ме? Сіз оны үнемі көресіз бе?
Іс-әрекеттің бір мезгілділігінің берілуі
(обозначение одновременности действий)
Қаиіан? Қай уақьітта?
Жүмыс кезінде, жүмыс уақытында, сабақ барысында, оқыту
үрдісінде.
Біздің бала кезімізде, үзілісте, каникулда.
Атом ғасырында, компьютер дәуірінде, Абылайхан түсында.
Жаңбырда, қар көшкінінде, дауылда.
Коммунизм түсында, капитализм кезінде.
Түскі тамақта, шай ішкенде.
Күн батқанда, таң атқанда.
Назар аударыңыз!
Іс-эрекеттің бір мезгілділігін білдіру үшін мезгіл үзінділерін
білдіретін сөздер, ауа райы жағдайын білдіретін, оқиғаны
білдіретін, тарихи кезеңдерді, осы кезеңдерге қатысты тарихи
түлғаларды білдіретін сөздер
(для обозначения одновременности действий служат пред-
ложно-падежные сочетания и конструкции, в которых вместо су-
ществительного со значением отрезка времени, таких как минута,
час, день, месяц, неделя используются слова, обозначающие дей-
ствия, погодные условия, события, исторические этапы и лично-
сти, определяющие эти этапы) қолданылады:
86
Казақ mini практикумы
Үлгі: Мен Астанага 2006 жылы келдім. - Келген күні мен көптеген
таныстарымды кездестірдім.
а) дауылда; в) жацбырда;
э) тұманда; г) ыстықта;
б) аязда; д) көк тайгақта;
ж) күн ашықта не істеуге болады, не істеуге болмайды?
талқылағанда, салыстырганда, дайындалганда, орындаганда
1.... саяхатшылар жолга шықты.
4.... үйде кітап оқыганды жаксы көремін.
5.... экем газеттерді шолып шыгатын.
Жуық мөлшерлі мезгілдің берілуі
(обозначение приблизительного времени)
„<,, Казак mini практикумы
► 242-жаттыгу. Шағын тест. Өзіңізді тексеріңіз. Дұрыс нұсқасын
табыңыз.
1.... біз театрға барып, билет алып үлгердік.
а) түскі тамақ
б) түскі үзілісте
с) түскі үзіліс
2. Қүстар, әсіресе,... эдемі эн салады (поют).
а) таң алдында
б) таңмен бірге
с) таңмен
3.... жылы үйде отырған жақсы.
а) жаңбыр
б) жаңбырмен
с) жаңбырда
а) интернет ғасырында
б) интернет ғасыры
с) интернет ғасырымен
а) аудару
б) аударғанда
с)аударумен
► 243-жаттыгу. Мәтінді оқыңыз.
Сағаттар тарихы
Күн адамдарға алғашқы сағат ретінде қызмет еткен. Күн неғұрлым
көтерілген сайын түс мезгіліне жақындады. Ал күн көкжиекке жақындаған
сайын кешкі мезгілге жақындады.
Уақытты өлшеудің алғашқы құралы күн сағаты болды. Оны пи-
рамида дәуірінде ойлап тапты. Адамдар заттардың көлеңкесі күндіз
Казак mini практикумы
ш
өзгеретінін байқаған. Таңертең көлеңкенің үзын болатынын, түске карай
қысқаратынын, ал кешке қарай тағы да үзаратынын байқаған. Күндіз
көлеңкенің де бағыты өзгеріп отырады. Осы қүбылысты күн сағатын жа-
сау үшін пайдаланған.
Ерте кезде Египетте, Грецияда, Қытайда жене басқа елдерде күн
сағатын кең тұрғыда пайдаланған. Олар негізінен уақытты дэл көрсеткен,
алайда бірқатар кемшіліктері болған: оны күн батканда, түнде, бұлыңғыр
ауа райы кезінде пайдалана алмайсыз. Бұған қарамастан оларды Бірінші
Петр кезінде де пайдаланған.
Біздің эрамызға дейінгі II мыңжылдықта кұм сағатын ойлап тапқан.
Олар тэуліктің кезкелген уақытында кезкелген ауа райында жүмыс істей
береді. Тіпті біздің кезімізде де құм сағаттар медициналык практикада,
химиялық лабораторияда, сабакта қолданыста.
Қолайлырақ сағаттардың бірі - от сағаттар болды. Оны шахтада
пайдаланды. Құм сағат - белгілі бір уақыт ішінде жанып бітетін майы
бар ыдыс. Май жанып біткенде, адамдар жүмысын тоқтатады. Сонымен
катар от сағаты май шам ретінде де пайдаланылды.
Қытайда, Египетте, Грецияда су сағаты танымал болды. Онымен
уакытты бір ыдыстан екінші ыдысқа ағу жылдамдығы аркылы білді.
Уақыт өлшеу қүралдары техникалық үрдістің даму кезінде жетілді.
XI ғасыр соңында, 12-ғасырдың басында механикалық сағаттар ойлап
табылды. Осындай еағаттар XVI ғасырға дейін сағаттык тілі біреу болса
да, дэлдігі томен болса да оларда қазіргі қабырға сағаттарының барлык
детальдары негізінен болды.
Одан бері қанша су ақты. (Много воды утекло с тех пор!) Өзіңіздің қол
сагатыңызға қараңызшы, адамзат тарихында олардың кандай жолдардан
өткенін есіңізге түсіріңіз. (Л. С. Хренов жэне И. Я. Голубтың «Время и
календарь» кітабынан).
Тапсырмалар:
Мәтіннен мезгіл қүрылымды сөйлемдерді табыңыз.
Мэтінде айтылған күн сағатын, құм сагатын, су сағатын, от сағатын
салыстырыңыз.
Қандай сағат (механикалық па, электронды ма) тағасыз? Неге?
89
► 241-жаттыгу. Сүрактарға жауап беріп көріңіз.
Егер сізде уақыт машинасы болса, элемдік тарихтың қай кезеңіне
оралғыңыз келеді? Неге? (Если бы у вас была машина времени, в какой
период всемирной истории вы хотели бы попасть?) Откен гасыр адам-
дарына көрсету үшін сіз жаңа ғасырдың кандай 5 затын өзіңізбен бірге
алып кетер едіңіз?
Уақыт машинасымен сіз болашақтың қай жылына барғыңыз келеді?
Болашақтан нені көргіңіз келеді?
Казак mini практикумы
Нақты уақыт
Ол жиырма бесінші
қыркүйекте келеді.
Мен сағат алтыда келемін.
Мен ауылға автобуспен бір
сағат жүремін.
О л с ағат үште кетті.
Ол Астанада екі жыл түрды.
Қосымша сабақ кешкі сағат
алтыдан кейін басталады.
Жуьщ шамамен, берілген уақыт
Ол қыркүйектің жиырма бестеріне
қарай келеді.
Мен сағат алтыга царай келемін.
Мен сағат алтыларда келемін.
Маған мына тапсырманы дайындау
үшін жарты сагаттай уақыт керек.
Ол үшке таман үйіне қайтты.
Ол Астанада екі жылдай түрды.
Ол Астанада екі жылга жуық түрды
(Они в Астане жили около двух лет).
Қосымша сабақ кешкі сагат
алтылардан кейін басталады.
Фразеологизмдердегі мезгілдік мағынаның берілуі
Қазақ тілінде мезгіл, уақыт үғымдары көптеген мақал-мәтелдерде де
фразеологизмдерде де бар.
Тез, шапшаңдық магынасындагы мезгілді білдіретін фразеологизм-
дер: ә дегенше, әні - міні дегенше, әп сәттің арасында, дем арасында,
көзді ашып -жүмганша, цас цагымда, ойда жоқта, сол бойда;
Іс-әрекеттің кенеттен болу мезгілінің берілуі:
Аяқ астынан, жоц жерден, күтпеген жерден, ойламаган жерден;
Қаэақ mini практикумы
'
Мезгілдің үзақтыгының берілуі: ертеден қара кеиіке дейін, күн үзақ,
үзынды күн;
Тэуліктік уақыттың берілуі: кеіикіуацыт, ымырт - ак пен кызылдың
арасында, апақ - сапацта, екі кештің арасында, ел орынга отыра, цас
қарайганда, цызыл іңірде, іңір қараңгылыгында;
Қараңгы түн: ай қараңгысында, жеті қараңгыда;
Таң amy: ала таңда, қүлқын сәріде, таң алагеуімде, тац ата, таң
бозарганда,таң цылаң бергенде, таң сазарып атңанда, таң сәріде, таң
сыз бергенде.
► 244-жаттыгу. * Жогарыда берілген фразеологиялық тіркестерді пай-
даланып, сөйлем қүраңыздар.
10. Салыстырылудың берілуі. Сапасы бойынша салыстырылу
(выражение сопоставительнего значения)
► 245-жаттыгу. Берілген сөйлемдердің мазмүнын сын есімнің салы-
стырмалы шырай күрделі формасын пайдалана отырып айтыңдар.
Үлгі: Электронды микроскоп оптикалъщ микроскоптан цолайлы. -
Электронды микроскоп оптикалъщ микроскопца цараганда цолайлырақ.
Мүнай отын ретінде көмірден үнемді жэне қуатты. Дәрігерлердің
пікірінше, белсенді физикальщ жаттыгулар витаминдер мен дәрілерден
тиімдірек. Шығыс Қазақстан өзінің табиги жагдайымен басқа аймақтардан
байырак. Кавказ аудандары үлттар кұрамы бойынша басқа аймақтардан
күрделірек.
► 246-жаттыгу. Предикатта жақша ішінде берілген сын есімнің са-
лыстырмалы шырай формаларын пайдалана отырып, салыстыруды
жасаңыз. (Выразите сравнение, употребляя в предикате простую или
сложную форму сравнительной степени прилагательных, данных в
скобках).
Марс пен Жердің атмосферасы (тыгыз). Марс пен Жердің климаты
(катал, өмір үшін жайлы). Күн мен Жердің диаметрі (үлкен). Планета мен
метеорлардың қозгалысы (жогары).
► 247-жаттыгу. Сүрактарға жауап беріп көріңіз. Анықтама материал-
дарын пайдаланыңыз.
Кинофильмдердің қандай жанрларын артык көресіз? Детективтің ко-
медиядан, мелодрамадан, фантастикалык фильмнен, реалистік фильмнен
қандай айырмашылыгы бар?