Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Күні: _______ 2011 ж.
Баспа: екінші
Пәннің оқу-әдістемелік кешені
ПОӘК ЕҰУ
57 - ден бет. 57.
ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Азаматтық, табиғат ресурстық және экологиялық құқық кафедрасы
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Мамандық бойынша міндетті пән
KN – 1109 Құқық негіздері
Барлық мамандықтарға арналған
(Мамандықтың атауы және шифры)
Астана, 2012
Оқу-әдістемелік кешен мамандық бойынша МЖМБС негізінде құрастырылды.
Оқу-әдістемелік кешенді дайындаған авторы: азаматтық, табиғиресурстық және экологиялық құқық кафедрасының аға оқытушысы Оразалиев К.У.
Оқу-әдістемелік кешен кафедра отырысында талқыланды.
Хаттама №_____ «____» ____________2012ж.
Кафедра меңгерушісі: ____________________з.ғ.д., профессор А.А.Мукашева
Оқу-әдістемелік кешен факультеттің оқу әдістемелік комиссиясының отырысында мақұлданды. Хаттама №____ «____»____________2012ж.
Факультеттің оқу-әдістемелік комиссиясының төрайымы:
___________________________ з.ғ.к., доцент Жумашева Б.С.
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕННІҢ
МАЗМҰНЫ
мәтіні, әрбір тақырып бойынша өзін-өзі бақылауға арналған материалдар, рефераттар).......................................................................................................................59
сұрақтары..........................................................................................................................63
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
«Азаматтық, табиғиресурстық және экологиялық құқық» кафедрасы
СИЛЛАБУС
Мамандық бойынша міндетті пән
KN – 1109 Құқық негіздері
1-курс
Барлық мамандықтарға арналған
Астана, 2012
1. Силлабус
1. Оразалиев Кайырбек Өткірұлы құқықтану магистрі, аға оқытушы
(orkaut@mail.ru) жұмыс тел: 34-502.
2. Пәнінің коды, аты және кредит саны:
Пәннің коды: KN – 1109 Құқық негіздері
Кредит саны: 2
3. Оқу пәнін өткізу уақыты мен орыны 2 семестр оқу пәні кестеге сәйкес өткізіледі.
4. Оқу пәнінің преквизиттері мен постреквезиттері:
Оқу пәнінің пререквизиттері: Құқық негіздерін оқып үйрену үшін келесі пәндерді білу қажет:
Постреквизиттері:
Құқық негіздерін біліп үйрену ең біріншіден қоғамдағы құқықтық жағдайдан туындаған құқықтыққа қатысты қарым-қатынастарды жалпылама оқып үйренуге негіздеме береді.
5. Оқу пәнінің сипаттамасы:
Құқық негіздері барлық мамандық студентері үшін міндетті оқу пәні болып келеді, себебі әрбір азамат өзінің құқықтары мен міндеттерін білуі тиіс.
5.1. Пәннің оқу үрдісіндегі орны: Құқық саласын меңгерудегі білімнің негізін салушы пән болып табылады.
5.2. Пәннің мақсаты: осы курсты оқу барысында студенттер Қазақстанда қандай мемлекет құрылып жатқанына түсінік беру, жүйелі түрде білім беріп, азаматтардың қандай құқықтары мен бостандықтары бар екенін, адамның заңды мүддесін нұқсан келтірілсе, оларды кімнің қорғайтынын және тағы басқаларға түсінік беру туралы білім жүесін қалыптастыруы болып табылады.
5.3. Пәннің міндеттері:
- студенттерде мемлекет пен құқықтың пайда болу кезеңдерімен таныстыру;
- құқықтың басқа құқық салаларымен ара қатынасындағы байланыс пен айырмашылығымен таныстыру;
- заңдардың мағынасын түсіндіріп кету;
- пәннің мазмұнына баланысты қайнар көздермен, оның ішінде ғылыми әдебиетпен, белгілі ғалымдардың еңбектерімен жұмыс істеуге үйрету;
5.4. Оқу пәнінің мазмұны: «Құқық негіздері» пәні мемлекет туралы негізгі түсініктерді, сондай-ақ құқық және құқықтық құбылыстар туралы негізгі ұғымдарды қарастыруға арналған. Оқу курсында конституциялық құқықтың негіздері, Қазақстан Республикасындағы адам және азамат мәртебесінің конституциялық негіздері, әкімшілік құқық, Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының негіздері, отбасылық құқық негіздері, жер құқықтық негіздері, қаржы құқығы негіздері, бюджеттік құқық, салық құқығының негіздері, еңбек құқығы негіздері, қылмыстық құқық негіздері, мемлекеттік басқарудың құқық негіздері, сақтандыру құқығының негіздері қарастырылады.
5.5. Оқу пәнінің жоспары:
|
№ |
Тақырыптардың аттары |
Оқуды ұйымдастыру формасы және сағат саны |
Сабақтың нысаны |
|
1 |
Мемлекет және құқықтың пайда болу теориялары. Мемлекеттің пайда болуы мен даму себептерінің маңызы. Құқықтың қайнар көздерінің бір-бірінен айырмашылығы. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Мемлекет және құқықтың пайда болу теорияларын жеке-жеке қарап оларға сипаттама беру. Құқықтық қайнар көздерінің сипаттамасын анықтап бір-бірінен ажыратып көрсету. |
|
2 |
Құқықтық норманың түсінігі мен түрлері. Құқықтық қатынастың субъектілері мен оның белгілері. Құқықтық қатынастың маңызы және түрлері. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Құқықтық норманың түсінігін ашып оның элементтерінің бір-бірінен айырмашылығы мен түрлерін сипаттау. Сонымен қатар құқық қатынасының маңызын ашып оның түрлерін анықтау. |
|
3 |
Конституциялық құқықтың маңызы. Қазақстан Республикасы демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекет ретінде сипаттама беру. Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарын анықтау. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Қазақстан Республикасында Конституцияның маңызын ашып оның құрылысын анықтап және қандай мемлекет болып табылатындығын көрсетіп, қандай билік органдарынан тұратындығын анықтау. |
|
4 |
Әкімшілік құқықтың пәні. Мемлекеттік басқару органдары. Әкімшілік құқық бұзушылық, әкімшілік жауапкершілік, шаралардың түрлері және олардың қандай белгілерден тұрады. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Әкімшілік құқықтың маңызын ашып және мемлекеттің басқару органдарын анықтап олардың бір-бірімен байланысы мен айырмашылықта-рын белгілеп және әкімшілік құқық бұзушылығының түсінігі мен жауапкершілігін анықтау. |
|
5 |
Еңбек құқығының маңызы. Жеке еңбек және ұжымдық шартының жасалу тәртіптерінің ерекшеліктері. Жеке еңбек шартын тоқтату және бұзу тәртіптері. Жұмыс уақыты және демалыс уақытының ерекшеліктері. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Біздің еліміздің еңбек құқығының алатын орнын анықтау және еңбек шарттарының белгілері мен маңыздылығын ашып және басқа елдерден айырмашылығын салыстырып сараптау. |
|
6 |
Азаматтық құқықтың маңызы мен жүйесі. Азаматтық құқықтық қатынасқа түсетін субъектілерді анықтау. Азаматтық құқық қабілеті мен әрекет қабілетілігінің айырмашылығы. Мәміленің түрлерін анықтау. Азаматтық құқықтың объектілерінің түсінігі. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Азаматтық құқықтың түсінігін ашып оның жүйесіне сипаттама беріп және құқықтық қатынасқа түсетін субъектілерін бөліп қарап оларды сипаттап кету. Азаматтық құқықтың объектілерін ашып қарау. |
|
7 |
Қылмыстық құқықтың маңызы мен жүйесі. Қылмыс құрамы мен элементтері. Қылмыстық жауапкершіліктің түсінігі, түрлері және маңызыдылығы. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Қылмыстық құқықтың жүйесін бөліп қарап және қылмыстың элементтері мен құрамының түрлерін белгілеп, Жазаның тағайындалу мақсаттарына сипаттама беріп кету керек. |
|
8 |
Отбасы құқығының түсінігі мен қағидалары. Некеге тұру және некені бұзу шарты және тәртіптері. Ерлі зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің жалпы сипаттамасы. Ата-аналардың өз балаларына қатысты құқықтары мен міндеттерін сипаттау. |
Дәріс – 1 сағат Практика – 1 сағ. СӨЖ - 4 сағат |
Отбасы құқығының қағидаларының маңызын ашып және біздің елімізде некеге тұру немесе некені бұзу кезіндегі шарттарының ережелерінің сипаттамасын ашып анықтау. |
|
9 |
Бюджет құқығының жүйесі. Қазақстан Республикасының бюджеттің құрылымы. Бюджеттің құқықтық реттелуі. |
Дәріс – 1 сағат Практика – 1 сағ. СӨЖ - 4 сағат |
Қазақстан Республикасында бюджет жүйесінің құрылымын ашып анықтап олар қандай заңмен реттеліп отыратынын көрсету. |
|
10 |
1) Салық құқығының түсінігі мен элементтері. 2) Қазақстан Республикасының салық жүйесі. 3) Салық қызметінің органдары. |
Дәріс – 1 сағат Практика – 1 сағ. СӨЖ - 4 сағат |
Қазақстан Республикасының салық жүйесіне сипаттама беріп сонымен қатар салықтың элементтерін анықтап оларды бір-бірінен ажырата білу. |
|
11 |
Қаржы құқығының маңызы. Қаржылық құқық қатынасқа түсетін субъектілер. Қаржылық құқық бұзушылық пен жауапкершіліктің мәнінің түсінігі. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Қазақстан Республикасының Қаржы жүйесін ашып олардың маңыздылығын ашу. Қаржылық құқық қатынасқа түсетін субъектілерді бір-бірінен ажыратып олардың құзыреттерін белгілеу. |
|
12 |
Мемлекет нысанының мазмұны. Мемлекеттің басқару нысанының түрлері мен сипаттамасы. Мемлекеттің құрылымдық нысанының мазмұны мен түрлері. Мемлекеттің саяси басқару жүйесінің нысаны. |
Дәріс – 1 сағат Практика –1 сағат СӨЖ - 4 сағат |
Қазақстан Республикасының құрылымдық нысанын ашып қарап оларды жіктеп көрсету. Біздің еліміз қандай нысан белгілеріне жататындығын және қандай нысан белгілерінен тұратындығын анықтау. |
|
13 |
Жер құқығының пәні. Жер құқығының қағидалары. Жерге меншік құқығын анықтап олардың түрлерін көрсету. |
Дәріс – 1 сағат Практика – 1 сағ. СӨЖ - 4 сағат |
Жер құқығының қағидаларын ашып олардың маңыздылығын көрсету. Жер құқығының субъектілерін көрсетіп олардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу. |
|
14 |
Банк құқығының түсінігі. Қазақстан Республикасының банк құқығының институттары. Банкілік қатынастардың ерекшеліктерінің сипаттамасы. |
Дәріс – 1 сағат Практика – 1 сағ. СӨЖ - 4 сағат |
Қазақстан Республикасында банк жүйесін анықтап көрсету және қандай институттардан тұратындығын бөліп анықтап белгілеу. |
|
15 |
Сақтандыру құқығына түсінік беру. Сақтандыру құқығының түрлерін көрсету. Сақтандыру құқығының субъектілері. Сақтандыру шарты. |
Дәріс – 1 сағат Практика – 1 сағ. СӨЖ - 4 сағат |
Біздің еліміздің сақтандыру түрлерін көрсету және сақтандыру құқығының субъектілерін анықтап белгілеу, сонымен қатар сақтандыру шартының жасалу тәртіптерің көрсету. |
|
Дәріс – 15 сағат Практика - 15 сағ. СӨЖ – 60 сағат |
6. Оқу нәтижелерін бағалау және бақылау:
Аудиториялық сабақтар барысында ағымдық бақылау, БӨЖ тапсырмаларының орындалу сапасын бақылау; коллоквиум және бланкелік тестілеу түріндегі екі аралық бақылау, компьютерлік тестілеу формасындағы қорытынды аттестаттау жоспарлануда
Ағымдық бақылау – 20%.
СӨЖ тапсырмаларын бақылау - 20 %
Ағымдық бақылау:
Коллоквиум – 10 %
Бланкелік тестілеу – 10 %
Ағымдық және аралық бақылау – 60 %
Қорытынды бақылау – 60 %
7. Оқу пәнінің саясаты:
Курсқа келесі бақылау түрлері мен әдістері кіреді: курсты оқыту барысында бұл тақырыптың бақылау жұмыстары (жазбаша), ауызша сұрақтарға жауап беру, аралық тестер, кроссворд шешу,зерттеу жұмыстары (реферат), қорытынды сынақ түрінде жүргізіледі.
Студенттердің білімін бағалауды семинар барысында жауабының сапасымен қатар
белсенділігі де ескеріледі.
СӨЖ Тақырыбы:
Кафедраның әдістемелік секциясының отырысында қарастырылған, 2012 жылғы
«___»__________№____ хаттама
Кафедра меңгерушісі бекіткен _______________з.ғ.д., профессор А.А.Мукашева
2. ОҚУ ПӘНІ БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ
Абсолюттік монархия - шексіз монархия.
Әлеуметтік норма - қоғамдық манызы бар қоғамдық қатынасты реттейтін, қабылданған және бекітілген нормалардың жиынтығы.
Басқару нысаны - қоғамда жоғары мемлекеттік биліктің ұйымдасуы.
Гипотеза - өмірде болатын нақтылы жағдайларда құқықтық норманың қолданылуы.
Достық - сирек кездесетін, тәуелсіз мемлекеттердің арнайы бір мақсатқа жету үшін құрылған одағы.
Демократиялық режим - барлық халықтардың теңдік пен бостандыққа негізделген идеясында мемлекеттің басқару ісіне қатысуы, биліктің халықта болуы.
Демократиялық емес режим - халықтың билік жүргізу ісінен алшақтатылуы.
Диспозиция - құқық нормасы бекіткен субъектілердің мінез-құлық ережелері.
Империя - мемлекеттің күш қолдану арқылы біріктіру.
Конституциялық монархия -шектелген монархия.
Креационизм - әлемнің барлығын құдайдын жаратуымен түсіндіреді.
Конфедерация - бір біріне тәуелсіз мемлекеттердің арнайы бір мақсатқа жету үшін құрылған одағы.
Конституция - мемлекеттің құқықтық жүйесінде ең жоғарғы күші бар, референдум арқылы немесе парламентте қабылданатын құрылтайлық дәрежеге ие негізгі заңы.
Консолидация - кейбір нормативтік құқықтық кесімдерді біріктіру арқылы нормалдарда кездесетін қайталауларды жоққа шығарып, жаңа мәтінін қалыптастыру.
Құқықтық мемлекет - мемлекетте гуманизм, адамгершілік, теңдік, бостандық идеяларының құқықтық қағидаларға ұласып, құқық үстемдік еткен, бассыздық пен заңсыздыққа жол бермеу үшін биліктің барлық тармақтарының арнайы тетіктермен тежеу арқылы адам құқытарының тиімді қорғалуы.
Құқық - әрбір этнос мәдениетінің үлгісі ретінде қалыптасып, мемлекетпен қоғамдық қатынастарды реттеу, қорғау мақсатында бекітілген, адамгершілік қасиеттерді анықтайтын, әділеттілік қағидаларын жариялайтын және қажет болған жағдайда күшпен қамтамасыз етілетін нормалардың жиынтығы.
Құқық қағидалары - қоғамдық қатынастарды реттеу, қорғау барысында қалыптасқан құқық жүйесінің қалыптасыу және құрылуының, мәнінің негізгі идеяларының жиынтығы.
Құқықтық идеализ - құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөл мен мүмкіндіктерін асырып бағалау.
Құқықтық нигилизм - құқықтық тәртіпке деген сыйламаушылық көз қарас.
Мемлекет - арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін басқаруды іс жүзіне асырайтын арнайы адамдардың құқықтық негізде ұйымдасқан саяси жүйесі.
Мемлекет нысаны - мемлекетте билік жүргізуді ұйымдастырудың арнайы сынарларының мәндік жиынтығы.
Мемлекеттің құрылым нысаны - мемлекетте биліктің территориялық кеңістікте ұйымдасуы және іс жүзіне асырылуы.
Мемлекеттің функциялары - оның алдында тұрған міндеттері мен мақсаттарын іс жүзіне асырудың негізгі бағыттары.
Ңұсқаулық - заңдардың қоғамдық қатынастардың қандай да бір саласында қолданылуын егжей-тегжей көрсететін нормативтік-құқықтық кесім.
Объект - құқық бұзушылы қол сұққан қоғамдық қатынастардың жиынтығы және соның нәтижесінде зиянды зардаптардың пайда болуы.
Плюрализм - көппікірлілік.
Реципроктлық - коллективті түрде өндірілген өнімнің бәріне ортақ болуы.
Редистрибуция - жиналған барлық өнімнің қоғам мүшелері арасында тең бөлінуі.
Республика - жоғары мемлекеттің биліктің қалыптасуы сайлау арқылы белгілі бір мерзімге дейін құрылады.
Романо-германдық құқықтық жүйе - тарихи даму барысында рим құқығы және оның рецепциясын жасау негізінде нормативті құқықтық кесімдердің қабылдануы.
Регламент - қандайда бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметінің ішкі тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық кесім.
Саяси режим - мемлекетте билік жүргізудің арнайы тәсілдері.
Санкция - мемлекет бекіткен құқықтық нормасын субъектілерге қолданылатын жаза, заңды жауапкешіліктін түрі.
Субъект - жауапқа тарту қабілеттілігі бар, құқық бузушылық жасаған сәтте заң белгіленген арнайы жасқа толған адамда айтады.
Унитарлық - мемлекетте бір орталықтан басқарылатын биліктің қалыптасуы, құрамында басқа мемлекеттік құрылымдардың болмауы және аумақтарының әкімшілік-аумақтық бөліктерден құрылуы.
Федерация - бір мемлекеттің құрамында толық тәуелсіздікке ие болмаған мемлекеттік субъектілердің болуы.
Функция - орындау деген мағынаны білдіреді.
Эволюция теориясы - әлемнің пайда болуы Үлкен жарылыс теориясымен түсіндіріледі.
1. Дәріс тақырыптарының мазмұны, олардың сағат көлемі.
|
№ |
Тақырыптардың атауы |
Оқу ұйымдастыру формасы және сағат саны |
|
1 |
Мемлекет және құқықтың пайда болу теориялары. Мемлекеттің пайда болуы мен даму себептерінің маңызы. Құқықтың қайнар көздерінің бір-бірінен айырмашылығы. |
Дәріс – 1 сағат |
|
2 |
Құқықтық норманың түсінігі мен түрлері. Құқықтық қатынастың субъектілері мен оның белгілері. Құқықтық қатынастың маңызы және түрлері. |
Дәріс – 1 сағат |
|
3 |
Конституциялық құқықтың маңызы. Қазақстан Республикасы демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекет ретінде сипаттама беру. Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарын анықтау. |
Дәріс – 1 сағат |
|
4 |
Әкімшілік құқықтың пәні. Мемлекеттік басқару органдары. Әкімшілік құқық бұзушылық, әкімшілік жауапкершілік, шаралардың түрлері және олардың қандай белгілерден тұрады. |
Дәріс – 1 сағат |
|
5 |
Еңбек құқығының маңызы. Жеке еңбек және ұжымдық шартының жасалу тәртіптерінің ерекшеліктері. Жеке еңбек шартын тоқтату және бұзу тәртіптері. Жұмыс уақыты және демалыс уақытының ерекшеліктері. |
Дәріс – 1 сағат |
|
6 |
Азаматтық құқықтың маңызы мен жүйесі. Азаматтық құқықтық қатынасқа түсетін субъектілерді анықтау. Азаматтық құқық қабілеті мен әрекет қабілетінің айырмашылығы. Мәміленің түрлерін анықтау. Азаматтық құқықтың объектілерінің түсінігі. |
Дәріс – 1 сағат |
|
7 |
Қылмыстық құқықтың маңызы мен жүйесі. Қылмыстық құрамы мен элементтері. Қылмыстық жауапкершіліктің түсінігі, түрлері және маңыздылығы. |
Дәріс – 1 сағат |
|
8 |
Отбасы құқығының түінігі мен қағидалары. Некеге тұру және некені бұзу шарты және тәртібі. Ерлі зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің жалпы сипаттамасы. Ата-аналардың өз балаларына қатысты құқықтары мен міндеттерін сипаттау. |
Дәріс – 1 сағат |
|
9 |
Бюджет құқығының жүйесі. Қазақстан Республикасының бюджеттің құрылымы. Бюджеттің құқықтық реттелуі. |
Дәріс – 1 сағат |
|
10 |
Салық құқығының түсінігі мен элементтері. Қазақстан Республикасының салық жүйесі. Салық қызметінің органдары. |
Дәріс – 1 сағат |
|
11 |
Қаржы құқығының маңызы. Қаржылық құқық қатынасқа түсетін субъектілер. Қаржылық құқық бұзушылық пен жауапкершіліктің мәнінің түсінігі. |
Дәріс – 1 сағат |
|
12 |
Мемлекет нысанының мазмұны. Мемлекеттің басқару нысанының түрлері мен сипаттамасы. Мемлекеттің құрылымдық нысанының мазмұны мен түрлері. Мемлекеттің саяси басқару жүйесінің нысаны. |
Дәріс – 1 сағат |
|
13 |
Жер құқығының пәні. Жер құқығының қағидалары. Жерге меншік құқығын анықтап олардың түрлерін көрсету. |
Дәріс – 1 сағат |
|
14 |
Банк құқығының түсінігі. Қазақстан Республикасының банк құқығының институттары. Банкілік қатынастардың ерекшеліктерінің сипаттамасы. |
Дәріс – 1 сағат |
|
15 |
Сақтандыру құқығына түсінік беру. Сақтандыру құқығының түрлерін көрсету. Сақтандыру құқығының субъектілері. Сақтандыру шарты. |
Дәріс – 1 сағат |
|
Дәріс – 15 сағат |
3. ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ
І Тақырып: Мемлекет және құқықтың пайда болуы
Мақсаты: Мемлекет және құқықтың пайда болу теорияларын анықтап және құқықтың қайнар көздерін көрсету.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: теология, нормативтік құқықтық акт, күштеу теориясы, құқықтық дәстүр, сот прецеденті.
Негізгі мазмұны:
Адам қоғамы мыңдаған жылдар өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде мақсатын орындауға жұмсайды. Көне заманнан адамдар мемлекет пен құқық қашан пайда болды, қалай дамып келеді – деген мәселелермен шұғылданып, ғылы-ми зерттеу жасап келді. Енді мемлекеттің пайда болуы туралы теорияларын атап кетейік:
1. Теологиялық теория-бұл теория мемлекеттің пайда болуының ең ерте және көне теорияларының қатарына жатады. Теологиялық теориялар мемлекеттің құдайшыл мәнімен келіп шыққан,бұл теориядан құдайдың идеялары мен тілегінің жүзеге асуын және жазмыштың жазуын ғана көреді. Олардың айтуы бойынша,құдай адамдарды жаратты,оларды қоғамға және мемлекетке біріктірді, қолында билігі бар билеушілер берді;осы теорияны ұстағандардың ойы бойынша , құдайдың айқындаушы ролі оның уәкілетті өкілдері (мемлекет билеушілері,дін қызметкерлері) арқылы да,тікелей де көрінеді.
2. Патриархалдық теория-бұл теория Антикалық дәуірде пайда болды. Мұнда отбасы басшысы-әке, ал мемлекет басшысы монарх болып келеді.
3. Органикалық теория- бұл теория мемлекеттің құрылымы, ал екінші жағынан –тірі организмнің (атап айтқанда-адамның) арасындағы ұқсас бай-ланысын байқап көруімізге болады. Адамның басы, денесі, қолы және тағы басқа мүшелері бар болатыны болса, және олардың әрқайсысының орындай-тын түрлі функциялары болады. Сол сияқты мемлекеттің де белгілі бір мақ-сатқа жету үшін мемлекет арнайы құрылысын ұйымдастырып қызметін жү-зеге асырады десек болады.
4. Қоғамдық келісім теориясы- бұл теория бойынша мемлекеттің пайда болуының негізінде адамдардың келісімі мен олардың келісіп іс істеу факто-ры жатыр.Бұл теорияны жақтаушылардың пікірі бойынша ,адамдар өздерінің күнделікті тіршілігінде қалыпты жағдайы қамтамасыз ету үшін және тәртіпті сақтап, түрлі қол сұғылушықтан қорғану үшін қажетті билік өкілдіктерін бе-ріп, мемлекетке бірігуді шешті.
5. Психологиялық теория –мемлекеттің пайда болуы ,бұл адамдардың психикасына байланысты болды. Яғни адамдардың жүріс-тұрысы, санасы-ның дамуымен байланысты болды, сонымен біз мемлекеттің дамуын осыдан байқап көрсек те деуге болады. Адамдардың санасы жоғары болған сайын мемлекеттің де беделі жоғары болады.
6. Материалистік теория- мемлекеттің пайда болуы,өндіріс қаржысына жеке меншіктің пайда болуымен,қоғамның тапқа бөлінуімен, шиеленіскен әлеуметтік келіспеушіліктер мен қарсыласулар тудыратын олардың теңсізді-гімен,таптық қарама-қайшылықтың ымырасыздығымен түсіндіреді.
7. Күштеу теориясы- күшті тайпалардың әлсіз тайпаларды жаулап алудын нәтижесі.
Құқықтың теориялары:
1.Табиғи теория-адамдардың табиғи және мемлекеттің өмірімен байланысты құқықтары. Табиғи құқықтарын ешкім шектей немесе жоя ал-майды-деп түсіндірген. Цицерон –табиғи бостандыққа,құқыққа қарсы ке-летін мемлекеттік заң болуға тиіс емес-деген.
2.Тарихи теория-бұл теория адамдардың рухани сана-сезімінің даму процесінен өмірге келіп қалыптасады деп түсіндіреді. Адамдар субъективтік жолмен табиғи бостандықтар мен құқықтарды жоя алмайды, тек қоғамның даму процесін қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормалар-дың шығуын тездету керек деп түсінген.
3.Реалистік теория-құқықтың дамуы өзінің эволюциялық ішкі себептері арқылы өзгертіп, ескіріп, жаңарып жатады. Оның дамуына сыртқы жағдай-лардың әсері мол болады –деп уағыздаған.
4.Әлеуметтік теория- құқықтық қатынасты, адамдардың құқықтық
тәртібін жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттеуді жақтайды.
5.Нормативтік теория - құқық әлеуметтік өмірдің сыртқы қарым-
қатынасын реттеп, басқарып, адамдардың мүдде мақсатын орындау деп түсінеді.
6.Психологиялық теория- құқық адамдардың психикасының ішкі
құрылысында қалыптасып, олардың сыртқы іс-әрекетіне, жұмысына әсер етуі. Адамның ішкі сана-сезімі мен сыртқы тәртібінің, мінезінің, іс-әрекеті-нің байланысын Петрижицкий этикалық сана деп атайды.
7.Материалистік теория- құқық саяси-экономикалық үстемдік жүргізетін таптың мүдде-мақсатын қорғайтын нормативтік актілердің жиынтығы. Мемлекет және құқықтың пайда болу теорияларының мазмұнын толық түсіну үшін Қ.Д. Жоламан авторының «Мемлекет және құқық теориясы» оқулығын қараңыз.
Мемлекеттің пайда болу даму себептері:
көлемі де, шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде жұмыс жасай алмады. Жаңа мемлекеттік аппарат қажет болды;
іс-әрекеттің әлсірету, жою үшін күшті мемлекеттік аппарат керек болды;
жақсарту үшін басқарушы аппаратты нығайту керек болды;
тәртіпті қатаң сақтау үшін мемлекет керек болды.
Құқықтың қайнар көздері-мемлекеттің ресми түрде бекітіліп белгіленген және санкцияланған құқық нормалары.
Құқықтың қайнар көздері:
1.Құқықтық әдет-ғұрып-адамдардың санасында болатын, ұдайы қолда-нудың барысында дағдыға айналған және құқықтық салдарға апарып соқты-ратын, тарихи түрде қалыптасқан жүріс тұрыс ережесі.
2.Соттық прецедент-нақты іс бойынша қабылданған және кейінде осыған ұқсас істерді шешуде қолданылуы міндетті болатын сот немесе басқа қайсы-бір мемлекеттік органның шешімі.
3.Нормативтік құқықтық акт-биліктік құқық нормаларын белгілейтін, оларды өзгертетін және жоққа шығаратын мемлекеттік органның жазбаша актісі.
4.Діни нормалар-жалпыға бірдей міндетті мемлекет пен қоғамда құдайды танитын, мұнда қоғамдық қатынастар діни құқықтық нормалармен реттеледі.
Қорытынды.
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес да-мып өмірге келген бірлестік. Оның себептерін қоғамдағы болып жатқан объективті факторлар құрастырады: биологиялық, психологиялық, эконо-микалық, әлеуметтік, діни т.б. құбылыстар. Сондықтан бір теорияның көле-мінде мемлекет пен құқықтың пайда болуын ғылыми тұрғыдан толық түсіну-ге болмайды.
Жоғарыда көрсетілген теориялардың бәрінде де кемшіліктер мен жетіс-тіктер бар. Оны ғалымдар пайдаланады. Мемлекет және құқықтың пайда бо-луын, ғылыми тұрғыдан дұрысырақ түсіндіретін – тарихи материалистік тео-рия. Бәрі теория мемлекет және құқық тарихи туынды – қоғамның антога-нистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады деп түсіндіреді.
Әдістемелік нұсқаулар: Мемлекеттің пайда болуы теорияларын танып білгеннен кейін жалпы құқық теориясымен танысып өту керек. Заң ғылымы өткен дәуірде, қазіргі кезенде, болашақта мемлекет және құқықтың қо-ғамды басқарудағы объективтік және субъективтік заңдарын, әдіс тәсілдері-нің зерттеуіне назар аударып ұғыну қажет.
Қолданылған әдебиеттер:
Алматы, 1999 ж.
Қарағанды, 2002 ж.
ІІ Тақырып: Құқықтық норма және құқық-қатынысының түсінігі және құрылысы.
Мақсаты: Құқықтық норманың мәні мен маңыздылығын айқындап, оны қоғамдық қатынастардың реттеуші құралы ретінде қарастыру. Құқықтық қатынастарды қоғамдық қатынастардың бір түрі ретінде көрсетіп оның түрлерін сипаттау.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: гипотеза, диспозиция, санкция,құқықтық норма, құқықтық қатынас,абсолютті айқын санкция, салыстырмалы айқын санкция, альтернативтік санкция.
Негізгі мазмұны:
Құқықтық норма – мемлекетпен рұқсат етілген немесе белгіленген, жеке тұлғаның мүддесін жүзеге асыру барысындағы міндетті немесе мүмкін құрал реттінде шартты түрде бекітілген жалпыға бірдей міндетті мінез-құ-лықтардың ережелері.
Құқықтық норманың элементтері бірігіп, оның құрылымын қалыптас-тырады. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екі түрге бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормасы.
Құқықтық нормалардың элементері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция – қатынастың мазмұны мен субъектінің құқығы мен міндетте-рін көрсетеді. Диспозицияның үш түрі болады:
а) жалпылама түрі –нормада субъектінің құқығы мен міндеттері ай-қын көрсетілмейді, мысалы жұмыссыздық туралы Заңда республикалық об-лыстық аудандық органдардың міндеттері жалпылама көрсетілген;
ә) айқын түрі – диспозицияның мазмұны нормада анық көрсетіледі. Мысалы қылмыстық кодексінің баптарына диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі;
б) сілтеу түрі- диспозицияның мазмұны туралы басқа нормаға сілтеу жасалады. Мысалы,азаматтық кодекстің бірнеше баптарына сілтеме қолда-нылады.
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік акті қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Гипотезаның үш түрі бар:
а) егерде норманың іс -әрекеті бір жағдайдың болуы мен болмауымен байланысты болса ,мұндай гипотезаны жалпылама -гипотеза деп аталады.
ә) егерде норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмау-ымен байланысты болса, ондай гипотезаны - күрделі гипотеза деп аталады.
б) егерде норманың ,іс-әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін таңдау арқы-лы басталса мұндай гипотезаны альтернативті гипотеза деп аталады.
Санкция – диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның жағымсыз салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолдануы. Санкцияның үш түрі бар:
а) абсолютті айқын санкция- жұмыстан шығару,айып төлеу, қызмет-тен төмендету т.б.
ә) салыстырмалы айқын санкция: минимум мен максимумның ара-сындағы жауапкершіік (қылмыстық кодекстік баптар)
б) альтернативтік санкция-санкцияның көрсеткен түрлерінің қайсы-сын қолдану тиісті мекеменің еркін құзырында.
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акті өз міндетін, өз рөлін дұрыс, уақытында, жақсы орындай алады.
Құқықтық норманың элементтерін ашып білу үшін В.Н. Хропанюк «Теория государства и права» оқулығын қараңыз.
Құқықтық қатынас дегеніміз мемлекеттік кепілдіктегі екі жақты құ-қықтары мен міндеттері бар қоғамдық қатынас. Құқытық қатынастардың ны-шан белгілері:
Бірінші – құқықтық қатынастар тек нормативтік актілер арқылы реттеліп отыратын қарым-қатынастарды біріктіреді. Нормативтің актілерде қатынастын мазмұны, субъектілердің құқықтары мен міндеттері, дұрыс орындалмаса жауапкершіліктің түрлері көрсетіледі. Құқық қатынастар арқы-лы нормативтік актілер іске асады, орындалады;
Екінші – қатынастың субъектінің екі жақты құқықтары мен міндеттері-нің толық көрсетілуі. Бір жағының құқығы екінші жағының міндеттеріне сәйкес, тең келеді. Субъектілердің бостандығы тең болады;
Үшінші – субъектілер өз еріктерімен, өз мүдде мақсаттарын іске асыру үшін құқықтық қатынас жасайды;
Төртінші – егер қатынаста нормативтік актінің мазмұны бұзылса немесе субъектілер өз міндеттерін дұрыс, толық орындамаса, мемлекеттің қатынасуымен бұл кемшіліктер түзетіліп, жауапкершіліктің түрін анықтауға тиіс.
Құқықтық қатынастардың түрлері:
Қорытынды:
Құқықтық нормалар қоғамның экономикалық - әлеуметтік қажеттіліктері арқылы өмірге келіп құқықты қалыптастырады. Құқық тек қоғамның әлеу-меттік – экономикалық даму процесін басқарумен шектелмейді. Сонымен бірге адамдардың және заңды тұлғалардың қарым-қатынастарында реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық қатынастар қоғамдағы әлеуметтік құбылыстардың ең күрделісі және ерекше түрі. Себебі бұл қатынастар толығымен құқықтық нормалар ар-қылы реттеліп, басқарылып, мемлекеттік статус, кепілдік алып, қоғамның дұ-рыс, прогресстік жолымен дамуын қамтамасыз етеді.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бұл лекцияны игеріп алу үшін құқықтық норманың белгілері мен құры-лымына, заңдардың баптарында құқық норманың орналасқанына назар ау-дару қажет. Бақылау жұмыс немесе тестік жұмыстарды алу арқылы құқық-тық норманың түсінігі мен категорияларын анықтап білуге бағыт береді.
Қолданылған әдебиеттер:
Алматы, 1999 ж.
ІІІ Тақырып: Қазақстан Республикасының Конституциялық құқық негіздері.
Мақсаты: Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысының тармақтарын ашып қарап, сонымен бірге билік тармақтарын бөліп олардың бір-бірімен байланысы мен құзыреттерін көрсету.
Жоспар:
құқықтық мемлекет.
Парламент, Үкімет, Конституциялық Кеңес, Сот және Сот төрелігі, жергілікті өкілді және атқарушы органдар.
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: демократия, референдум, Конституция, декларация, зайырлы мемлекет, құқықтық мемлекет.
Негізгі мазмұны:
Конституция термині латын тіліннен сonstitutio – жарғы, заң деген сөзден шыққан. Конституция бұл біздің Ата заңымыз болып келеді.
1990жылы 25 қазанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуел-сіздігі туралы» Декларация қабылданды. Ал 1991жылы 16 желтоқсанда біз өз тәуелсіздігімізді алдық.
1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі-нің тоғызыншы сессиясында дербес, тәуелсіз мемлекеттің тұнғыш Конститу-циясы қабылданды.
1995 жылы 30 тамызда бүкіл халықтық референдумда Қазақстан Рес-публикасының Конституциясы қабылданды.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде танылады. Оның ең қымбат қазынасы адам және азаматтардың өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Демократия дегеніміз грек тілінен «халық билігі» деген мағынаны біл-діреді. Бұндай мемлекетте билік ұжымдық органдармен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет Елімізде түрлі діни бірлес-тіктер әрекет етеді, олар азаматтардың діни сезімдерін қанағаттандырады. Қандай дінге сенгісі келсе де, азаматтардың өз еркінде тіпті ешбір дінге сен-беуге де хақылы.
Қазақстан халқы өз алдына жоғары мәртебелі мақсат қойып отыр. Ол құқықтық мемлекет құру. Бұл мақсатқа жету өте қиын. Құқықтық мемлекет-те заң бір әлеуметтік топтық емес, халықтың шынайы еркінін білдіреді. Мұн-дай мемлекетте заңның әр әрпі, рухы үстемдік етеді. Барша адамдар ең жоға-ры дәрежедегі лауазым иелерінен қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бү-кіл халықтың мүддесін, игілігі үшін жасалып, қолданылатын, заңдар адам-дарға қажет қоғамдық тәртіпті орнататынын адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуға керек екенін түсінуі қажет.
Әлеуметтік мемлекетте Конституция, заң халықты таптарға, ерекше әлеуметтік топтарға бөлмейді. Әрине мемлекет әрбір әлеуметтік топтың ерекшеліктерін ескеріп, тікелей көмекпен мұқтаждарға тиісті қаражат бөледі себебі еңбекке қабілетсіз хал-жағдайы төмен адамдарға мемлекет тарапынан ерекше қамқорлық қажет. (Г.С. Сапарғалиев «Основы государства и права Республики Казахстан» оқулығын қараңыз).
Қазақстан Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң мемле-кеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципін жа-риялады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы, мемлекеттік билік органдары жүйесінде бірінші орынға Президентті қойды. Сөйтіп, Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесінің орнықтырылға-ны туралы Конституциялық қағиданы бекітті. Конституцияның Президенттің мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орнын белгілейтін 40-бабы Прези-денттің мәртебесін сипаттаудың негізі болып табылады. Конституцияның көрсетілген бабына сәйкес Президент мемлекет басшысы болып табылады. Мемлекет уәкілдігі ел ішіндегі сияқты, халықаралық қатынастарда да Прези-дент атынан бағаланады. Сонымен бірге Президент мемлекеттің жоғары лауазымы болып табылады. Заң шығарушының ойынша, Президенттің осын-дай сипаттамасы оның бірде-бір билік тармағына жатпайтындығын және Қазақстанның мемлекеттік билік органдары жүйесінде ерекше орын алаты-нын білдіреді. Конституциясы Президенттің ерекше жағдайын тани келіп, Президенттің мемлекеттің барлық тармақтарының келісімді түрде жұмыс іс-теуін және билік органдары халық алдындағы жауапкершілігін қамтамсыз ететіндігін орнықтырды. Президент жабық дауыс беру жолымен жеті жылға тікелей сайлау негізінде халық сайлайды және сайлау балама сипатта өтеді. Конституция бір адамның Президенттік лауазымға қатарынан екі мерзімнен артық сайлануына жол берілмейді. (Президенттің мәртебесі мен құзыретін анықтап білу үшін Қазақстан Республикасының Конституцияның 40 бабын қараңыз).
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттай-ды. Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары өкілді орган ретінде де, өкілді демократия органы ретінде де өмірге келді. Халық тікелей ғана, емес, Парламент арқылы да өзінің саяси еркінін білдіреді. Парламент екі палатадан тұрады: Жоғарғы палата-Сенат, ал Төменгі палата -Мәжіліс. Парламент депу-таты бір мезгілде екі Палатаға мүше бола алмайды. Конституцияның 50 бабына сәйкес Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика астанасының барлық өкілдікті органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын де-путаттардан құралады. Сенаттың жеті депутатын өкілеттігі мерзіміне Рес-публика Президенті тағайындайды. Мәжіліс жетпіс жеті депутаттан тұрады. Алпыс жеті депутаты Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады. Он депутат барабар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бой-ынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Сенат депутаттарының өкі-леттік мерзімі - алты жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі - бес жыл. (Парламенттің палаталарының құрылысы мен депутаттардың мәртебесі мен құрылысын анықтап білу үшін Қазақстан Республикасының Конститу-циясының 49 баптары мен 63 баптар аралығын көруге болады).
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билікті жүзеге асыра-ды, атқарушы органдары басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғары органы болып табылады.
Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Президент құрады. Премьер -минстрдің кандидатурасын Президенттің өзі іріктейді және канди-датураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына енгізеді. Парламент-тің келісімін алғаннан кейін Президент оны премьер-министр қызметіне бекі-теді. Президент құрамына премьер-министр оның орынбасарлары, Үкімет аппаратының басшысы министрлер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары бар Үкіметті құрады. Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсынысты Премьер-министр тағайындалғаннан кейінгі он күндік мерзім ішінде Пре-мьер-министр енгізеді. Үкімет мүшелері халыққа және Республика Прези-дентіне ант береді.
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс істейді және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттілігін тоқта-тады. Үкімет өз міндетін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекітілгенше орындайды. Үкіметтің өкілеттігін тоқтату және оның кез-келген мүшесін қызметінен босату туралы Президенттің өзінің жеке бастамасы бойынша ше-шім шығаруына құқығы бар. Премьер-министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігін тоқтатуды білдіреді.
Қазақстан Республикасының атқарушы органдар жүйесін басқара оты - рып, Үкімет мемлекеттік биліктің басқа тармақтарымен қатынас жасайды. (Үкіметтің басқа органдар жүйесімен қатынасы мен құзыреттігін толық білу үшін Ғ.С. Сапарғалиевтің «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» оқулығын қараңыз).
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңес жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Республиканың экс - Президенттері құқығы бойынша ғұмыр бойы Конституциялық кеңестің мүшелері болып табылады.
Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті та-ғайындайды және дауыс тең бөлінген жағдайда оның даусы шешуші болып табылады.
Конституциялық кеңестің екі мүшесін Республиканың Президенті, екі мүшесін Сенаттың Төрағасы және екі мүшесін мәжілістің Төрағасы тағайын-дайды. Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады. (Конституциялық Кеңестің толық құзыретін және оның мүшелеріне қойылатын талаптарды Қазақстан Республикасының Кон-ституциясында және Ғ.С. Сапарғалиевтің «Қазақстан Республикасының Кон-ституциялық құқығы» оқулығында көруге болады).
Қазақстандағы соттар мен сот төрелігіне Республика Конституциясы сот билігінің мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын, оның белгілену-ін, қалыптасу принциптері мен қызметін айқындайтын бөлім арнаған.
Сот билігі Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің жеке тар-мағы болып табылады. Ол республика атынан ешкімнің еркіне тәуелсіз және тек қана сот арқылы жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтардың олардың бірлестіктерінің құқықтары мен бостандықтарын және мемлекеттік орган-дардың, ұйымдардың заңды мүдделерін қорғайды, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің халықаралық шарттарының орындалуын көздейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің бірыңғай сот жүйесін белгілейді, Қазақстан Республикасында сот жүйесін Республиканың Жоғарғы соты және жергілікті соттары құрайды. (Қазақстан Республикасы-ның сот жүйесін толық ашып білу үшін «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын қараңыз).
Жергілікті жерлерде, әкімшілік – аумақтық бірліктерде мемлекеттік бас-қаруда жергілікті атқарушы органдар, облыс, аудан, қала, ауыл, село поселкі әкімдері, жергілікті атқарушы органдардың басқармалары, бөлімдері, комис-сиялары үлкен роль атқарады. Конституция жергілікті атқарушы органдар-дың Қазақстан Республикасы атқарушы органдардың бірыңғай жүйесіне кі-ретіндігін, атқарушы биліктің жалпы мемлекеттік саясатын тиісті аумақтар-дың даму мүддей мен сұраныстарына үйлестіре жүргізуді қамтамасыз ететін-дігін белгіледі.
Облыстардың, республикалық дәрежедегі қалалардың және астананың, әкімдерін қызметке Премьер-министрдің ұсынысымен Президент тағайын-дайды. Өзге, әкімшілік – аумақтық бірліктердің әкімдерін соған қатысты –жоғары тұрған әкімдер қызметке тағайындап, қызметтен босатады.
Әкімдер Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылады. Республика Президенті өз қалауымен әкімдерді қызметінен босатуға құқылы. Облыс, республикалық дәрежедегі қала және астана әкімдерінің өкілеттігі респуб-ликаның жаңадан сайланған Президенті қызметіне кіріскен күнінен бастап тоқтатылады. (Ғ.С. Сапарғалиевтің «Қазақстан Республикасының Конститу-циялық құқығы» оқулығын қараңыз).
Жергілікті өкілді органдар-мәслихаттар тиісті әкімшілік аумақтық бөлі-ністегі халықтың еркінін білдіреді және жалпы мемлекеттік мүдделерді еске-ре отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды.
Мәслихаттарды жалпыға бірдей, тең төте сайлау құқығы негізінде жасы-рын дауыс беру арқылы төрт жыл мерзімге халық сайлайды.
Қорытынды:
Конституция біздің елімізде тәуелсіз алғаннан кейін екі рет қабылдан-ды. Бірінші рет 1993 жылы 28 қаңтарда жоғарғы кеңесінің тоғызыншы сессиясында қабылданса, ал екінші рет 1995 жылы 30 тамызда өткізілген республикалық референдумда қабылданды.
Конституция Қазақстан Республикасының Ата заңы болып келеді. Мұнда мемлекеттік органдарының қабылдайтын заңдары мен нормативтік актілері Конституцияға қайшы келмеуі тиіс. Мемлекеттік органның қандайы болса да, жергілікті органдар да, орталық органдар да, кез-келген, лауазымды тұлға, барлық азаматтар, олардың бірлестіктері Конституция қағидаларын сақтауы тиіс.
Әдістемелік нұсқаулар:
Қазақстанда қандай мемлекет құрылып жатқанын, азаматтардың қандай құқықтары мен міндеттері бар екендігін және олардың құқықтары бұзылған жағдайда заңмен қорғала ма осыларды білу үшін алдымен Консти-туцияны оқып білу керек. Лекцияның тақырыбына, олардың түсінігі мен маңыздылығына назар аудару қажет. Қазақстан социалистік қоғамнан нарық-тық қоғамға өтіп жатыр. Осы кезеңге өту кезінде заңдар үлкен роль алады. Бұларды білу өте қажет, себебі адамның өміріне жеңілдік жасап оларға дұрыс бағыт береді.
Қолданылған әдебиеттер:
құқығы». Оқулық. Алматы, 1998 ж.
пособие. Жеті жарғы. Алматы, 1999г.
тамыз.
IV Тақырыбы: Мемлекеттің нысаны.
Мақсаты: Мемлекеттің нысанының түрлеріне қарай бөліп олардың бір-бірінен айырмашылықтарын анықтап және біздің мемлекетіміз қай басқару нысанына, қай құрылым нысанына және саяси режиміне жататындығын көрсету.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: монархия, конфедерация, тоталитария, федерация, республика, демократия, саяси режим.
Негізгі мазмұны:
Мемлекеттің мәні және тағайындалу түріне сәйкес мемлекет нысаны анықталады. Мемлекеттің сыртқы нысаны мен ішкі мазмұнының диалекти-калық бірлігі байқалады. Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мә-дени, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы ай-татын болсақ, олар тек қана республика немесе шектелген монархия түрін- де өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттер көбіне монархия болатыны жақсы мәлім. Мемлекеттің нысаны үш элементтен сипаттайды: басқару нысаны, мемлекет-тік құрылыс нысаны және саяси режим.
Басқару нысаны деп сол немесе басқа мемлекетте биліктің жоғарғы ор-гандарын құру және ұйымдастырылу ұғынылады.
Басқару нысанын анықтау кезінде мына төмендегі мәселелер ескеріледі:
билікті бейнелейді;
олардың арасындағы өзара әрекеттестікке тежемелік пен тепе-теңдік механизмі қолданыла ма;
жөніндегі құзырет қалай бөлінеді;
ашықтық дәрежесі қандай.
Басқару нысаны монархия және республика болып екі түрге бөлінеді: Монархия – жоғарғы билік бір адамның қолында болады және бұл билік мұрагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқаратын адам-ның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі, тиюі. Монархия екіге бөлінеді: шексіз (абсолюттік) және шектелген (конституция-лық) монархия.
Шексіз (абсолюттік) монархия – монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, биліктің бәрі соның қолында. Абсолюттік монархияның негізгі белгісі монархтың құзыретін шектейтін белгілі бір мемлекеттік орган-ның болмауы.
Шектелген (конституциялық) монархияда монарх билігі басқа бір ор-ганмен немесе заңмен шектеледі. Жаңа кезеңдерде шектелген монархия кон-ституциялық монархия деп аталады. Конституциялық монархияның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік.
Парламенттік монархияда монархтың билігінің көрінісі тек символ ретінде болып келеді, заңды актілерді Парламент қабылдайды және формаль-ды түрде монарх қолын қояды. Үкімет монархтың алдында емес Парламент-тің алдында жауапты болып келеді.
Дуалистік монархияда монархқа атқару билігі берілген, яғни Үкіметті құру, оған жауапты министрлер мен лауазымды тұлғаларды тағайындау, оған вето және Парламенті тарату құқықтары берілген.
Республика – мемлекеттің ең жоғары билік органдарын халық немесе бүкіл ұлт өкілдері белгілі бір мерзімге сайлайтын мемлекеттік басқарудың нысаны. Республиканың екі түрі кездеседі: президенттік және парламенттік.
Президенттік республикада елдегі жоғарғы билік президенттің қолында болады. Ол Елбасы ретінде бүкіл халықтың тікелей дауыс беру (немесе) ерекше институт –референдум арқылы) негізінде сайланады. Биліктер бөлі-нісі жүйесінде ол билік тармағының бүкіл жүйесін үйлестіруші субъект бо-лып табылады.
Парламенттік республика жоғары билік органдары жүйесіндегі түйінді орындардың бірін Парламент иемденеді, ол заңдар қабылдайды және жалпы мемлекеттік мәселелерді шешеді. (В.Н. Хропанюк авторының «Теория госу-дарства и права» атты оқулығын қараңыз).
Мемлекеттік құрылыс нысаны мемлекеттің аумақтық құрылымынан, мемлекет және оның құрамдас бөліктерімен ара қатынасынан көрінеді. Мем-лекеттік құрылыс нысанына қарай: унитарлы, федеративтік, конфедерация болып келеді.
Унитарлық мемлекет бұл біртұтас, өзінің құрамында автономды мемле-кеттік құрылымдар жоқ, өз алдына дербестігі жоқ әкімшілік- аумақтық бөлі-ністерден тұратын мемлекет.
Федеративтік мемлекеттер –бұл құрамына екі, үш және одан да көп мемлекеттер немесе бірқатар дербестік дәрежесі бар мемлекеттік құрылым-дар кіретін одақтас мемлекеттер.
Конфедерация мемлекеті ол белгілі бір мақсаттар үшін (әскери, эконо-микалық, дипломатиялық, этникалық және т.б.)құрылған мемлекеттер одағы. Алайда, конфедерацияға біріге отырып, мемлекеттер –оның мүшелері ішкі және сыртқы істерді толық дербес және тәуелсіз мемлекеттер болып қалады, өзінің егмендігін жоймайды. Конфедерацияның құрылуына себепкер болған белгілі бір міндетті шешуге бағытталған бір немесе бірнеше орган олардың барлығы үшін ортақ болып табылады.
Саяси режим деп мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тәсілдері, құрал-дары және әдістерінің жүйесі ұғынылады. Мемлекеттің саяси құқықтық режиміне сәйкес оларды демократиялық және тоталитарлық деп бөлінеді.
Демократиялық режим нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде орнықтырылған.Онда конституализм идеялары, билікті бөлісу, құқықтық мемлекет идеялары жүзеге асырылуда, халықтың пікірін ескеру бағдарға алынған. Мемлекет пайдаланып отырған басқарудың демократиялық әдіс-тері, реттеу және ықпал ету оның қызметіне бақылау жасауға, сондай-ақ мемлекет өмірінің негізгі мәселелері бойынша ұсыныстарымен тікелей шы-ғуға мүмкіндік алып отырған халықтың өзіне деген сенімін арттырады.
Демократиялық басқару билігінің белгілері:
бұзбау,
Тоталитарлық мемлекеттерде коммунистік немесе нацистік партия сая-сатының бағытымен басқарылады.Мұнда халықтың құқықтары мен бостан-дықтары шектеледі,қоғамның тіршілік әрекетінің негізгі салаларын мемлекет қарауына айналдырады.(Е.Баянов «Мемлекет және құқық негіздері» оқулы-ғын қараңыз).
Тоталитарлық басқару билігінің белгілері:
- мемлекеттің бірлестіктерді толық бақылауға алуы,
- адамның бостандығына, құқығына шектеу қою,
- партияның диктатурасын орнату,
- қоғамдық, өмірді милитаризациялау,
- азшылық ұлттарды қанаушылыққа алу,
- жеке адамдарды, бірлестіктерді қуғынға алу,
- бір адамға табынушылықты орнату,
- заңдылықты, құқықтық тәртіпті жою,
- ұлтшылдықты, шовинистікті, расизмді дамытып, күшейту
Қорытынды
Сонымен, мемлекеттің сыртқы нысанын анықтау үшін біз үш элемент-теріне қорытынды түсінік беруге тиіспіз: мемлекетті басқару нысаны, мемле-кеттік құрылымның нысаны және саяси режим. Мысалы: Қазақстан прези-денттік тұтас республика, демократиялық жүйесі қалыптасып жатқан дәре-жеде. Германия (1933) президенттік республика, федерация, фашистік жүйе. Англия – тұтас парламенттік монархия, либералдық- демократиялық жүйе. АҚШ – федеративтік президенттік республика, демократиялық жүйе.
Әдістемелік нұсқаулар
Мемлекеттің нысанының түсінігін анықтап білгеннен кейін оның құры-лымына мән беру қажет. Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасы мемлекеті-нің нысанын анықтап оны басқа елдермен салыстыру арқылы сараптама жа-саңыз.
Қолданылған әдебиеттер:
V Тақырып: Әкімшілік құқық негіздері.
Мақсат: Әкімшілік құқықты пән ретінде, оның түсінігін, жүйесін, мемлекеттік басқару органдарын, әкімшілік құқық бұзушылықтың түсінігі мен жазаларының түрін анықтау.
Жоспар:
шараның түрлері.
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: регламент, комитет, локальдық актілер, ведомство, объект, субъект, субъективтік жақ, объективтік жақ.
Негізгі мазмұны:
Әкімшілік құқық конституциялық азаматық және қылмыстық құқықтарға қарағанда іргелі құқық саласы ретінде болып келеді.
«Әкімшілік» латын тілінде басқару деген мағынаны білдіреді.
Әкімшілік құқық – құқықтың мемлекеттік басқару процесінде, атқарушы билік құрылымдарын құру, олардың құзыреттерін белгілеу, мемлекеттік қызметшілердің міндеттері, құқықтары және жауапкершіліктерін анықтау, сондай-ақ қоғамдық тәртіпті азаматтардың өмірі, құқықтары мен бостандықтарын сақтауды жүзеге асыру кезінде пайда болған қоғамдық қытынастарды реттеуші саласы.
Әкімшілік – құқықтық қатынастардың субъектілері азаматтар, атқарушы билік органдары, қоғамдық және діни бірлестіктер, жеке кәсіпорындар болуы мүмкін. Бірак атқарушы билік әрбір әкімшілік – құқықтық қатынаста, не тікелей субъект ретінде, не жанама субъект қадағалаушы ретінде нақты немесе заңды түрде қатысып отырады.
Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік мемлекеттік басқару органдары жүйесін құрайды. Оған: Қазақстан Республикасының Үкіметі, Министрліктер, республиканың мемлекеттік комитеттері мен водомостволары, жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың әкімшіліктері жатады. Бұл органдардың құқықтық жағдайының маңызды белгісі олардың заңға бағыныштылығы болып табылады.
Үкімет Қазақстан Республикасында атқарушы билікті жүзеге асырады. Конституцияға сәйкес ол атқарушы органдар жүйесін басқарады және оның қызметін бақылайды.
Үкімет алқалық орган болып табылады, оның құрамына премьер-Министр, Үкімет мүшелері кіреді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі:
қауіпсіздіктің қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын анықтайды, олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
есеп ұсынады, бюджеттің орындалуын қамтамасыз етеді;
құқығын іске асырады, заңдардың орындалуын қамтамасыз етуі;
жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;
орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің толық не бір бөлігінде жояды немесе тоқтата тұрады;
өзге де қызметтерді орындайды. (Қазақстан Республикасының Конституцияның 66 бабын қараңыз).
Министрликтер атқарушы биліктің мемлекеттік органдар жүйесіне кіреді және әртүрлі салаларға басқарушылық жасайды. Қазақстан Республикасының министрлігі – орталық атқарушы орган,
оны Министр басқарады, басқаруды дара басшылық негізінде жүзеге асырады.
Республика Президенті министрлікті Премьер-Министрдің ұсынысы
бойынша құрады, қайта ұйымдастырады және таратады.
Министрліктің мәртебесі заң актілерінде анықталады, оның құқықтық
жағдайы. Үкімет қаулысымен бекітілетін тиісті ережелер мен ресімделеді.
Министрлік – мемлекеттік органдар арасындағы өзінің қалыптасқан
басқару салалары (өрістері) бар (қорғаныс, қаржы, әділет, ішкі істер, т.б.) неғұрлым тиянақты ұйымдық форма. (Ғ.С.Сапарғалиев «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы» оқулығын қараңыз).
Агенттіктер – Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдар.
Премьер-министрдің ұсынысы бойынша құрады, қайта ұйымдастырады және таратады.
көзделген жағдайларда салааралық үйлестіруді және басқа арнайы атқарушылық және шешуші функцияларды жүзеге асыра алады.
органы болып табылады.
табылады.
актінің әрекет ету мерзімі жоя алады.
Ведомства Орталық атқарушы органның органы (комитеті) ретінде құрылатындығын біршама түсіндіреді.
атқарады. Басқа органдарға қарағанда ведомствода, сонымен қатар, аумақтық бөлімшелер болуы мүмкін.
құрады, қайта ұйымдастырады және таратады.
функцияларын, сондай-ақ салааралық үйлестіруді не мемлекеттік басқарудың салалық (өрістік) басшылығын жүзеге асыруға құқылы.
құрылымын, құзіретін және басқа мемлекеттік органдармен озара әрекетін үкімет анықтайды.
бұйрығы болады.
Әкімшілік құқық бұзушылық деп белгіленген мемлекеттік басқару тәртібіне немесе қоғамдық тәртіпке, мемлекеттік немесе жеке меншікке, азаматтардың құқығы мен бостандығына нұқсан келтіру, құқыққа қарсы, кінәлі (қасақана немесе абайсызда) әрекеттер мен әрекетсіздіктер танылады, олар үшін заңдылықтармен әкілшілік жауапкершіліктер қарастырылған.
Әкімшілік құқық бұзушылық дегеніміз – жалпыға міндетті әкімшілік – құқықтық нормаларды бұзатын және әкімшілік жаза түріндегі жауаптылықты тудыратын заңсыз айыптық әрекет не әрекетсіздік.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың заңдық белгілері:
Әкімшілік құқық бұзышылықтың элементтері:
табылады;
Әкімшілік жауапкершілік – заңдық жауапкершіліктің бір түрі, ол
құқық бұзушыға (жеке және заңды тұлғаға) әкімшілік құқық бұзғаны үшін уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) әкімшілік заңнамада белгіленген тәртіпте әкімшілік жаза қолдануынан көрініс табады.
Әкімшілік жазаның түрлері:
Республикасының Әкімшілік құқығы» оқулығын қараңыз).
Қорытынды:
Қорыта келе мемлекеттік (саяси, әкімшілік) қызметкерлердің, лауазымды адамдардың қалыптасу процедураларына да ықпал жасайды. Құқық субъектілерінің құқықтық жағдайына талдау жасағанда мынадай құрамдас бөліктерге теңдей назар аудару керек, мысалы: мекемені құру тәсіліне (бос орынға тұру тәртібі), субъектілердің құқықтары мен міндеттері, басқа субъектілермен озара әрекеттесу тәртібі, мәртебесіне (қызметіне) кепілдік беру, мемлекеттік, қоғамдық органдар, басқа тұлғаларға алдындағы заңдық жауаптылық.
Әртүрлі органдар әртүрлі мүмкіндікте бола тұра озара әрекеттестікте болады, мемлекеттік жүйеде өзіне тиісті орынды иемденеді.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бұл лекцияны игеріп алу үшін алдымен негізгі түсінігіне назар аударып олардың маңыздылығын анықтап, теориялық жағынан білімді нығайту үшін әкімшілік құқық бойынша берілген практикум есептерін және тапсырмаларды орындау қажет. Тапсырмаларды орындау арқылы есептерді шығару кезінде әкімшілік құқықтың түсінігін және заңдылықтарын дұрыс қолдануына көмек береді. Есептерді шығару барысында және тапсырманы орындаған кезде керекті нормативтік актілерді пайдалану қажет.
Қолданылған әдебиеттер:
Алматы, 2003ж.
құқық негіздері». Алматы, 2001ж.
кодексі. 2001 жыл,30 қаңтар.
VI Тақырып: Еңбек құқығының негіздері
Мақсаты: Еңбек құқығы құқық саласы ретінде маңызын ашып жұмыс берушімен жұмысқа тұрушының арасындағы жасалатын еңбек шарттарының жасалу тәртіптерін қарау.
Жоспар:
Негізгі мазмұны:
Еңбек құқығы – құқықтың азаматтардың еңбек бостандығына конституциялық құқығын іске асыру барысында, жұмыс беруші мен қызметкердің арасында, жеке, ұжымдық және басқа шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін тараптардың жүзеге асыруы кезінде туындайтын еңбек қатынастарын реттеуші саласы.
Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.
Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шартты бойынша жұмыс істейтіндерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі. (Қазақстан Республикасының Конституциясы 24 бабы).
«Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» заң 109 баптан тұрады, олар жалпы ережелерге, жеке еңбек шартына, ұжымдық шартқа, қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге, жұмыс уақытына, демалыс уақытына, жалақы және еңбекті нормалауға, қызметкерлерге кепілдіктер беру мен өтемақы төлеуге, жеке еңбек шарты тараптарының материалдық жауапкершілігіне, қызметкерлерді көтермелеу және жазалау шараларына, еңбек дауларына және «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» Заңның сақталуына бақылау жасауға арналған 12 бөлімге топтастырылған.
Қызметкерлердің негізгі құқықтары мен міндеттері:
Қызметкердің:
жасасуға, өзгертуге және бұзуға;
немесе басқа да қоғамдық бірлестіктерге өз еркімен мүше болуға;
Қызметкер:
бермеуге. т.б. (Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңының 7 бабын қараңыз).
Жұмыс берушінің негізгі құқықтары мен міндеттері.
Жұмыс берушінің:
ұжымдық шарттарды жасасуға, өзгертуге және бұзуға;
бір еңбек қызметімен айналысуға және (немесе) белгілі бір қызметті атқаруға мүмкіндігін растайтын құжаттар беруді талап етуге;
нормативтік құқықтық актілерде белгіленген тәртіппен тәртіптік және материалдық жауапкершілікке тартуға;
өзіне қызметкер келтірген зиянды өтеттіруге. т.б.
Жұмыс беруші:
сәйкес еңбек жағдайын қамтамасыз етуге;
жасасуға;
құралдармен және материалдармен қамтамасыз етуге;
және жұмыс берушінің актілерімен таныстыруға;
актілерінде, жеке еңбек ұжымдық шарттарда, жұмыс берушінің актілерінде көзделген өзге де төлемдерді уақтылы және толық көлемінде төлеуге. т.б. (Қазақстан Республикасының Еңбек туралы заңының 8 бабын қараңыз).
Жеке еңбек шарты дегеніміз жұмыскер мен жұмыс беруші арасында
жазбаша формада жасалынатын екі жақты келісім, онда жұмыскер белгілі бір мамандық, кәсіп немесе лауазым бойынша, ішкі еңбек тәртібіне бағына отырып жұмыс атқаруға міндеттенеді, ал жұмыс беруші жұмыскер еңбек ақыны және заңнамада, өзара келісімде көзделген басқа ақшалай төлемдерді уақтылы және толық көлемде төлеп тұруға, жұмысқа жағдай жасауға міндеттенеді.
Ұжымдық шарт – бір немесе бірнеше жұмыс берушілер (олардың
өкілдері) және бір немесе бірнеше одақтар, не кәсіптік одақтарға мүше емес, келіссөздер жүргізу үшін өз ұйымын құрған қызметкерлер қойған жазбаша шарт түрінде ресімделген құқықтық акт. (Жеке еңбек шарты мен ұжымдық шарттың толық сипаттамасын Уваровтың «Еңбек құқығы» оқулығын қараңыз).
Жеке еңбек шартын тоқтату:
байланысты болады, мысалы жұмыскердің қайтыс болуы; жұмыскерді соттың өлді деп немесе хабар-ошарсыз кеткен деп тануы; қызметкердің әскери қызметке шақырылуы; шарт мерзімінің бітуі т.б.
Жеке еңбек шартының бұзылуы:
Жұмыс уақыты дегеніміз – жұмыс берушінің актілеріне және еңбек шартының жағдайларына сәйкес жұмыскер өзінің еңбек міндеттерін орындайтын уақыты.
Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауға тиіс.
Еңбек туралы заңнама 18 жасқа толмаған жұмыскерлер үшін ұзақтылығы қысқартылған жұмыс уақытын белгілейді. 16-дан 18-жасқа дейінгі адамдар үшін жұмыс уақытының ұзақтылығы аптасына 36 сағат, ал 14 жастан 16 жасқа дейінгі жасөспірімдер үшін аптасына 24 сағаттан аспайтын жұмыс уақыты белгіленген.
Ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда істейтін қызметкерлер үшін – аптасына 36 сағаттан аспайтын болып белгіленеді.
Өндірістің сипаты мен жұмыс жағдайлары бойынша бес күндік жұмыс аптасын енгізу ұйымдарда бір күндік демалысы бар алты күндік жұмыс аптасы белгіленеді. Алты күндік жұмыс аптасы кезінде күнделікті жұмыстың ұзақтығы апталық норма 40 сағат болғанда 7 сағаттан аспауға, апталық норма 36 сағат болғанда – 6 сағаттан және апталық норма 24 сағат болғанда – 4 сағаттан аспауға тиіс.
22 сағаттан бастап таңғы сағат 6-ға дейінгі уақыт түнгі уақыт болып есептеледі.
Демалыс уақыты дегеніміз қызметкердің өз еңбек міндетін орындаудан босаған және оны өз қалауынша пайдалана алатын уақыт.
Еңбек туралы заңнамада демалыс уақытының мынандай түрлері белгіленген: күнделікті жұмыс процесіндегі үзілістер, апта сайынғы демалыс күндері, мереке (жұмыс істемейтін) күндер және демалыс.
Демалыс және тамақтануға арналған үзіліс. Күнделікті жұмыс (ауысым) ішінде қызметерге демалу және тамақтану үшін жинақтап алғанда ұзақтығы бір сағаттан кем болмайтын үзіліс берілуге тиіс. Үзіліс, әдетте жұмыс басталғанан кейін 4 сағат өткен соң беріледі.
Арнаулы үзілістер. Мұндай үзілістер жылдың суық мезгілінде ашық далада, іші суық табық үй-жайларда жұмыс істейтін, жүк тиеу-түсіру жұмыстарымен айналысатын қызметкерлерге жылыну және демалу үшін беріледі.
Күн сайынғы демалыс. Жұмыстың бітуі мен оның келесі күнде (ауысымда) басталуы арасындағы қызметкерлердің күн сайынғы демалысының ұзақтығы 12 сағаттан кем болмауға тиіс.
Демалыс күндері. Бес күндік жұмыс аптасы жағдайында қызметкерлерге аптасына – екі, ал алты күндік жұмыс аптасында бір демалыс күні беріледі.
Мереке күндері. Жалпы ереже бойынша, Қазақстан Республикасында белгіленген мереке күндері жұмыс істелмейді. Мереке күндері мыналар: 1-2 қаңтар – жаңа жыл, 8 наурыз – халықаралық әйелдер күні, 22 наурыз – Наурыз мейрамы, 1 мамыр – Қазақстан халқының бірлік мейрамы, 9 мамыр – Жеңіс Күні, 25 қазан – Республика Күні, 16 желтоқсан – Тәуелсіздік Күні.
Қорытынды:
Қорыта келетін болсақ өз еңбек құқығын жүзеге асыруда барлық адамдарға бірдей мүмкіндік берілген. Жасына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұратын жеріне, діни сеніміне, қай азаматтыққа, қоғамдық бірлестікке жататындығына, жұмыскердің кәсіби шеберлігі мен оның еңбегінің нәтижесіне байланысты емес басқа да мән-жайларға қарай ешкімнің еңбек құқығы шектелмейді және ешкімге қандай да бір артықшылық берілмейді.
Әдістемелік нұсқаулар: Еңбек құқығың терең білу үшін, алдымен еңбек заңдылықтарды жаттап алу емес, осы құқық саланың заңдылықтарын анықтап тану, аппараттың түсінігін меңгеріп алу, негізгі теориялық мәселелермен танысу, нормативтік актілерге сараптама жасап түсініп білу.
Қолданылған әдебиеттер:
VІI Тақырып: Азаматтық құқық негіздері.
Мақсат: Азаматтық құқықты – Қазақстан Республикасы құқықтық жүйесінің жеке саласы ретінде қарастырып, оның қаншалықты маңызды екендігін айқындау. Азаматтық құқық қатынастардың субъектілері мен заңды тұлғаларына түсінік беру.
Жоспар:
Бұл тақырып бойынша негізгі түсініктер: құқық қабілеті, әрекет қабілеті, заңды тұлғалар, жеке тұлғалар, абырой мен қадір қасиет, мораль.
Негізгі мазмұны:
Азаматтық құқық – құқықтың тауарлық-ақшалай қатынастарды және қатысушылардың мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген, сондай-ақ мүлікпен байланысты, жеке мүліктік емес басқа да қатынастарды реттейтін саласы, нормалардың жиынтығы.
Азаматтық құқық жүйесі. Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады. Жалпы бөлім 1994 жылы 27 желтоқсанда Ерекше бөлімі 1999 жылы 1 шілдеде қабылданды. (М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин «Гражданское право». Алматы, 2000г. оқулығын қараңыз).
Азаматтық құқық қағидалары деп оның негізгі бастауларын, яғни заңмен тұжырымдалған немесе оның ұйғарымының мағынасынан туындайтын, азаматтық құқықтық нормалардың мазмұны мен мәтінін дұрыс түсінуге, оларды бара-бар түсіндіруге, арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуге септігін тигізетін, заңдардың олқы тұстарын толықтыруға жәрдемдесетін іргелі идеяларды түсінеді.
Азаматтық құқықтың қағидалары:
мәртебесінің теңдігі;
өмірге араласпауы;
тұтынушыларды қорғау;
Азаматтық құқықтың негізгі субъектілері жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер де азаматтық құқықтың субъектілері болып табылады, бірақ өздерінің азаматтық құқықтарын олар арнайы және соған уәкілетті заңды тұлғалар арқылы жүзеге асырылады.
Жеке тұлғалар деп Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар ұғынады.
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып қайтыс болған соң тоқтатылады.
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де мүлікті соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп – тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады. (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 14 бабы).
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Айналысу үшін лицензия алу қажет болатын қызмет саласында заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі сондай лицензияны алған кезден бастап пайда болып, ол қайтарылып алынған, оның қолданылуы мерзімі өткен немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіппен жарамсыз деп танылған кезде тоқтатылады. (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 35 бабы).
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтық әрекет қабілеттілігі) кәмелетке толғанда, яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Заң құжаттарында он сегіз жасқа жеткенге дейін некелесуге рұқсат етілетін жағдайда, он сегіз жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттерді мәмілелер деп танылады.
Мәмілелер бір жақты мәмілелер мен шарттар болып екі түрге бөлінеді.
Бір жақты мәміле бір тараптың еркін білдіреді және оған басқа азаматтардың немесе заңды тұлғалардың қалай қарайтына қарамастан қолданыла береді.Мысалы, азаматтың өзіне тиесілі әлде бір құқығынан бас тартуы,берілген сенімхатын,өсиетін тоқтатуы және т.б. бір жақты мәміле болады.
Мәмілелердің көпшілігі екі немесе бірнеше тұлғаның үйлескен еркін білдіреді, яғни шарт болып табылады.
Нысандары бойынша мәмілелер ауызша (жай) және жазбаша (нотариалдық) болып келеді. (М. Дулатбековтің «Мемлекет және құқық негіздері» оқулығын қараңыз).
Азаматтық құқықтардың объектілері мүліктік және жеке мүліктік қатынастар болуы мүмкін. Мүліктік игіліктер мен құқықтарға: заттар, ақшалар, бағалы қағаздар, жұмыстар, қызметтер, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері, фирмалық атаулар, тауар белгілері және бұйымдарда даралаудың басқа да заттары, мүліктік құқықтар және де мүліктер жатады.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.
Қорытынды:
Күнделікті өмірде адамдар бір-бірімен әр түрлі қатынастарға түсіп отырады. Қатынасқа түсіп отырған тараптардың құқықтары мен міндеттері заңда белгіленген. Тараптар келісім жасаған кезде заңға бағынып әрекеттер жасайды. Заңда субъектілердің құқықтары мен міндеттері тепе-тең түрде болып келеді.
Әдістемелік нұсқаулар
Бұл лекцияны игеріп алу үшін, алдымен негізгі түсінігіне назар аударып олардың маңыздылығын анықтау. Теориялық жағын білімді нығайту үшін азаматтық құқық бойынша берілген практикум есептерді және тапсырмаларды орындау қажет. Тапсырмаларды орындау арқылы және есептерді шығару кезінде азамматтық құқықтың түсінігін және заңдылықтарын, нормативтік актілерін дұрыс қолдануға көмек береді.
Қолданылған әдебиеттер:
жылы 27 желтоқсан, Ерекше бөлім 1999 жылы 1 шілде.
VIII Тақырыбы: Қылмыстық құқық негіздері.
Мақсат: Жалпы қылмыстың түсінігі мен құрамын ашу және қылмыстық жазаның түсінігін анықтап жазаның түрлерін белгілеу.
Жоспар:
Бұл тақырып бойынша негізгі түсініктер: немқұрайлы, менмендік, формальды, факультативті қасақана,субьект,обьект,обьективтік жақ,субьективтік жақ,әрекет,әрекетсіздік, қылмыстық зардап, қоғамға қауіптілік.
Негізгі мазмұны:
Қылмыстық құқық – құқықтың заңдылықта белгіленген, іс-әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылық пен одан босатудың саласы, құқықтық норманың жиынтығы.
Қылмыс – қоғам үшін қауіпті заң бұзушылықтың өрескел көрінісі, ол заңда тыйым салынған, заңмен жазаланатын, әрекет немесе әрекетсіздік.
Қылмыстық құқық пәні қылмыс істеуге байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарды ретке келтіреді. Ал мұндай ретке қылмыстық құқықтық қатынастардың субъектілері болып бір жағынан қылмыс істеген адам және қылмысы үшін соларға мемлекет атынан шара қолданатын мемлекеттік құқық қолдану және құқық қорғау органдары болады.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Жалпы бөлімде 95 бап, Ерекше бөлімде 295 бап бар. Жалпы 390 баптан тұрады. (Ағыбаевтің Қылмыстық құқығы оқулығын қараңыз).
Іс-әрекеттің қоғамды қауіптілігінің дәрежесі мен мәніне қарай құрамдар негізге, жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамдары және жауаптылықты, жеңілдететін қылмыс құрамдары болып бөлінеді. Негізгі қылмыс құрамы деп іс-әрекеттің белгілі түрі бойынша онда негізгі, тұрақты белгілердің болуын айтамыз. Негізгі қылмыс құрамында қылмысты ауырлататын немесе жеңілдететін жағдайлар көрсетілмейді.
Қылмыс құрамының сипатталу тәсіліне қарай құрам жай қылмыс құрамы, күрделі қылмыс құрамы және балама қылмыс құрамы деп бөлінеді.
Қылмыс құрамының құрылысына қарай құрамды түрге бөлудің де практикалық маңызы ерекше. Осы белгісі бойынша қылмыс құрамы, материалдық формальдық және келте қылмыс құрамы болып бөлінеді. (Ағыбаевтің Қылмыстық құқық оқулығын қараңыз).
Формальдық қылмыс құрамы деп зардабы болмайтын қылмысты айтамыз. Кейде заң шығарушы қылмыстың аяқталған уақытын алдын ала қылмысты әрекет сатысына көшіреді. Мұндай құралымда қылмыс құрамын келте құрам деп атаймыз.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың элементтері объект,объективтік жақ,субъект,субъективтік жақ болып бөлінеді.
Қылмыстың жалпы объектісі деп қылмыстың заң нормасы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтамыз.
Топтық объект дегеніміз қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң қорғайтын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі болып табылады.
Қылмыстың тікелей объектісі деп қылмыстық заң қорғайтын нақты қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстардың тура немесе тікелей бағытталуын айтамыз.
Тікелей объект негізгі, қосымша және факультативті тікелей объектілер болып бөлінеді.
Негізгі тікелей объект деп бұл қоғамдық мүддені қорғау үшін қылмыстық заң нормасы шығарылатын және осы басты белгісі бойынша Қылмыстық кодекстің тиісті тарауына орналастыруға негіз болатын объектіні айтамыз. Мысалы, қарақшылықтың негізгі тікелей объектісі – бөтен біреудің мүлкі болады.
Қосымша тікелей объект дегеніміз қылмыстық заң бойынша қорғалып, негізгі объектіге зиян келтірілгенде немесе зиян келтіру қаупі болғанда жол-жөнекей оған да қауіп туатын, тағдыры негізгі тікелей объектімен байланысты объектіні айтамыз.
Факультативті тікелей объект дегеніміз қылмыс жасалған кезде зиян келтірілу қаупі туатын, бірақ қылмыс құрамының негізгі элементіне жатпайтын, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз.
Қылмыстың объективтік жағы дегеніміз қорғалатын объектіге қол сұғатын қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік сыртқы көрінісін сипаттайтын заңда көрсетілген белгілердің жиынтығы.
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың объективтік жағының белгісі болып табылатын «қоғамға қауіпті зардап» деген ұғымды білдіреді. Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды. Сонымен, қоғамға қауіпті іс-әрекет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың объективті жағының белгілері болып табылады.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы, саналы, белсенді немесе енжар түрде қоғамдық, қатынастарға зиян келтіретін мінез-құлқының сыртқы көрінісі болып табылады.
Қылмыстық құқықта заң шығарушының тиісті бапта көрсетілген нақты қылмыс құрамының объективтік жағын белгілеуге байланысты құрам материалды және формальды деп екі түрге бөлінеді.
Қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам танылады. Қылмыстың субъектісі жалпы және арнаулы болып екі түрге бөлінеді. Есі дұрыстық заңда белгіленген жасқа толу және жеке адам болу сияқты белгілер барлық қылмыстарға тән, ортақ белгілер. Бұл белгілер жалпы субъектінің түсінігін береді. Жалпы субъектінің осы белгілермен қатар жекелеген қылмыстың құрамының ерекшелігіне қарай қосымша, арнаулы белгілерді қажет ететін адам қылмыстың арнаулы субъектісі болып табылады.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып табылады. Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері: кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды.
Кінә екі түрлі қасақаналық және абайсыздық нысанда болады. (Қасақана мен абайсызда жасалған қылмыстың нысанын ашып білу үшін Ағыбаевтің «Қылмыстық құқық» оқулығын қараңыз).
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға мынадай негізгі жазалар:
а) айыппұл салу;
б) белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
в) қоғамдық жұмыстарға тарту;
г) түзеу жұмыстары;
д) әскери қызмет бойынша шектеу;
е) бас бостандығынан шектеу;
ж) қамау; т.б. (Қылмыстық кодекске қараңыз).
Екінші топқа қосымша жазалар жатады:
Қосымша жазалар деп негізгі жазаға қосылып тағайындалатын, жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған көмекші роль атқаратын жазаларды айтамыз.
Қосымша жаза жеке-дара тағайындалмайды, ол тек қана негізгі жазаға қосылып тағайындалады.
Сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мынадай қосымша жазалар:
а) арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру;
б) мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін (39-бап, 2-бөлігі).
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыстық жауаптылық сот арқылы қылмыс жасаған кінәлі адамға жаза тағайындау арқылы жүзеге асырылады.
Қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатудың мынадай түрлері көрсетілген:
босату.
босату.
т.б. (Қылмыстық кодекске сүйеніп қараңыз).
Қылмыстық заң бойынша кінәлі деп танылған адам жаза өтеуден жазаны өтеуді жалғастырудан босатылуы немесе оның жазасының жеңілірек жазамен ауыстырылуы мүмкін.
Қылмыстық заң бойынша жазадан босату мынадай негіздер бойынша жүзеге асырылады:
кейінге қалдыру;
өтеуді кейінге қалдыру;
босату;
Қорытынды:
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі Қазақстан Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделген.
Сонымен қатар бұл пәнді әр-түрлі саладағы мамандар да тани білуі керек.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бұл тақырыпты терең ұғу үшін алдымен негізгі түсінігіне назар аударып олардың маңыздылығын анықтау қажет. Теориялық жағын білімді нығайту үшін қылмыстық құқық бойынша берілген практикум есептерді және тапсырмаларды орындау қажет. Тапсырмаларды орындау кезінде және практикалық есептерді шығару барысында қылмыстық құқықтың түсінігінің маңыздылығы мен қылмыстық құқықтың міндеттерін меңгеріп алуына, қылмыстық заңдылықтарын оқуына, нормативтік актілерді дұрыс қолдануына, сонымен қатар негізгі нысандары мен құқық қорғау органдарының қызмет әдістерінің түсінуіне көмек береді. Есептерді шығару барысында және тапсырмаларды орындау кезінде дұрыс нормативтік актілерді қолданыңыз.
Қолданылған әдебиеттер:
IX Тақырып: Отбасы құқығының негіздері.
Мақсаты: Отбасы құқығының маңыздылығын ашып және жіктелуінің критерилігін анықтап отбасы құқығының қайнар көздерін көрсету.
Жоспар:
Негізгі мазмұны:
Отбасы құқығы ерекше қоғамдық қатынастардың түрін реттейді. Бұған адамдардың арасындағы некеге тұру қатынасының байланысы, отбасын құру, балаларының туылуы мен тәрбиеленуі жатады.
Сонымен, отбасы құқығы – некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай пайда болатын өзіндік және соған байланысты туындайтын мүліктік қатынастарды реттейтін нормативтік актілер жиынтығы. (М. Дулатбеков «Мемлекет және құқық негіздері»).
Қазақстан Республикасының неке-отбасылық заңдылықтары мынандай қағидаларға негізделген:
жетілуі мен әл-ауқатты болуына қамқорлық жасау;
қамтамсыз ету, бұл құқықтарды сот қорғауының мүмкіндіктері;
ынтыландыру қағидаларына негізделеді.
Тек мемлекеттік азаматтық хал актілерін жазу (АХАЖ) органдарында отырылған неке ғана заңды деп танылады. Некеге отырған кезде отбасылық қатынастарда азаматтардың құқықтарын әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе діни нанымы белгілері бойынша кез-келген шектеуге тыйым салынады. Неке – құқықтық қатынастарда азаматтардың құқықтары тек заң негізінде және тек отбасы мүшелері және басқа азаматтардың денсаулығын, қадір-қасиетін, құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға қажетті көлемде ғана шектеледі.
Некеге отырудың шарттары: некеге отыратын еркек пен әйелдің екі жақты келісімі және олардың неке жасына толуы болып табылады. Неке жасы еркектер мен әйелдер үшін он сегіз жастан бастап белгіленген. Дәлелді себептер болған жағдайда АХАЖ органдары неке жасын екі жылға дейін төмендете алады. Барлық жағдайда неке жасын төмендету тек некеге отырушылардың келісімен және ата-аналардың не қорғаншылардың келісімімен мүмкін болады.
Некеге отыруға мынадай жағдайларда жол берілмейді:
(ата-аналар мен балалар, атасы, әжесі және немерелерінің), аналары бір және ата-анасы бөлек, әкесі немесе анасы ортақ ағалы-сінілілер мен апалы-сіңілердің (аға-қарындастардың) арасында;
біреуін болса да сот психикалық ауру немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдар арасында.
Некеге тұру тәртібі:
азаматтық хал актілерін жазу органдарында қиылады.
актілерін жазу органына келе алмайтын ерекше жағдайларда неке мұндай адамның тұратын жері бойынша қиылуы мүмкін.
жазу органына арыз берген күннен бастап бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі. (Неке және отбасы туралы Заңын 13 бабы).
Дәлелді себептер болған жағдайда неке қиюды мемлееттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы бір ай өткенге дейін неке қиюға, сондай-ақ осы мерзімді ұзартуға, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге ұзартуға рұқсат етуі мүмкін.
Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктілік, бала тууы, бір тараптың өміріне тікелей қауіп төнуі және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтініш берілген күні қиылуы мүмкін.
Неке қиюды мемлекеттік тіркеу азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу үшін белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
Азаматтық хал актілерін жазу органдарының некені тіркеуден бас тартуына некеге тұруға тілек білдіруші адамдар не олардың біреуі сотқа шағым жасай алады.
АХАЖ органдарында некені бұзу ортақ кәмелетке толмаған балалары және бір-біріне мүліктік және басқа да айып шағымдары жоқ ерлі-зайыптылардың некені бұзуға деген екі жақты келісімімен жүргізіледі. Ерлі-зайыптыларда кәмелетке толмаған балалардың болу болмауына қарамай, неке АХАЖ органдарында ерлі-зайыптылардың бірінің өтініші бойынша, егер екінші адам:
бұзылады.
Басқа жағдайларда кәмелетке жасы толмаған балалар болған кезде, неке сот тәртібімен бұзылады, сондай-ақ сот тәртібі:
а) ерлі-зайыптылардың бірінің келісімі болмаған жағдайда;
ә) егер ерлі-зайыптылардың біреуі қарсылығы жоқтығына қарамастан, өзінің әрекетімен не әрекетсіздігімен некені бұзудан жалтарған болса;
б) ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген мүліктік арыз-шағымдары болса қолданылады.
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің туындауы
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері азаматтық хал актілерін жазу органдарында некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайды.
атқарады.
жерді таңдауда ерікті
Ана, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайптылар бірлесіп шешеді.
Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және өзара көмек негізінде құруға, отбасының игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өз балаларының денсаулығына , өсіп-жетілуіне және олардың әл-ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.
Ерлі-зайыптылар мүлігінің заңды режимі, егер некелік шартпен басқадай белгіленбесе, олардың ортақ бірлескен меншігі режимі болып табылады. Неке кезінде жиналған мүліктер олардың ортақ бірлескен меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлігін иелену, пайдалану және иелік ету ерлі-зайыптылардың екі жақты келісімі бойынша жүзеге асырылады. (Неке және отбасы туралы Заңының 6 тарауын қараңыз).
Әрбір ерлі-зайыптының меншігі:
заттар және басқа байлықтық мүліктерден басқа, жеке қолданыстағы заттар (киім, аяқ киім т.б.) болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі ерлі-зайыптылар арасында олардың келісімі бойынша бөлінуі мүмкін.
Дау туған жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін болу, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың сол мүліктегі үлестерін анықтау сот тәртібімен жүргізеді.
Ата-аналар өз балаларына қатысты бірдей құқықтар мен міндеттерді орындайды. Олар өз балаларының денсаулығы үшін жағдай жасауға, оларды тәрбиелеуге құқылы және міндетті. Ата-аналар өз балаларын тәрбиелеуде барлық басқа тұлғалардың алдында артықтықшылықты құқықтарға ие. Баланы тәрбиелеуші ата-аналар өз қабілеттері және қаржылай мүмкіндіктері шеңберінде табиғи, психикалық және рухани даму үшін қажетті өмір салтын қамтамасыз ету үшін жауап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында, балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндеті. Кәмелетке толған, еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті.
Қорытынды:
Әрбір азамат кәмелет жасқа толғаннан кейін некеге тұруға яғни отбасын құруға, балалы болуға құқылы. Конституцияға сәйкес балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы. Кәмелетке толған еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті.
Әдістемелік нұсқаулар
Лекцияны терең игеріп алу үшін алдымен негізгі түсінігіне назар аударып олардың маңыздылығын анықтау. Теориялық жағынан білімді нығайту үшін отбасы құқық бойынша берілген тапсырмаларды және практикум есептерін орындау қажет. Тапсырманы орындау және практикалық есептерді шығару арқылы отбасы құқығының түсінігін және заңдылықтарды дұрыс қолдануына көмек береді.
Қолданылған әдебиеттер:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: суррогат ана, патронат, алимент, репродукциялық денсаулық.
Х Тақырыбы: Жер құқығы
Мақсаты: Жер құқығының қағидаларын қарастырып және біздің елімізде жер меншігі қандай болып бөлінетінін айқындап сипаттама беру.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: жер қойнауы, жер иеленуі, жерге меншік, жерге билік ету құқығы, жер пайдалану құқығы.
Негізгі мазмұны:
Совет Социалистік Республикалар Одағы ыдырағаннан кейін Советтік Социалистік Қазақ Республикасы жойылып оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық актілер қабылданды. Соның ішінде жерге байланысты заңдар күрт өзгеріп тәуелісіз мемлекетте жаңа жерге байланысты заңдар қабылдана бастады.
Жер құқығының пәні жер қатынастары болып келеді.
Жер құқығы құқық саласы ретінде, жер қатынастарын реттеу үшін мемлекет бекіткен нормаларының жиынтығы. (И.Г. Архипов «Земельное право Республики Казахстан» Алматы, 1999г).
Жер құқығы Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады (И.Г. Архипов авторының «Земельное право Республики Казахстан» оқулығын қараңыз).
Жер құқығының қайнар көздері:
Жер құқығының қағидалары:
сұғылмаушылығы және бөлінбейтіндігі;
мен қызметінің негізі ретінде сақтау;
«Жер кодексі» қараңыз).
Қазақстан Республикасында Жерге мемлекеттік және жеке меншік танылады және тең дәрежеде қорғалады.
Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін. (Қазақстан Республикасының Конституциясы).
Меншік иесінің өзіне тиесілі жер учаскесін иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқығы бар.
Мемлекеттік меншік құқығын іске асыру:
жеке меншікке сатылуы немесе өтеусіз берілуі;
өтемді немесе өтемсіз негізде тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға берілуі.
Жеке меншік құқығын іске асыру:
Егерде Жер туралы Заңда және өзге де заң актілерінде өзгеше көзделмесе, жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесін мемлекеттік органдардың қандай да болсын рұқсатын алмай-ақ, өз қалауы бойынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асырады.
Меншік иесі өзінің жер учаскесіне қатысты заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген мәмілелерді жасасуға құқылы. (Жер кодексін қараңыз)
Қорытынды:
Қазақстан Республикасында жер мемлекеттік және жеке меншік болып бөлінеді. Әрбір азамат жерді пайдаланған кезде барлық нормаларды сақтап отыру керек. Заңда жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері көрсетілген. Сондықтан өз құқықтарын пайдалана біліп, міндеттерін орындай алуы керек.
Әдістемелік нұсқаулар:
Жер құқығын түсіну үшін оның түсінігіне, қағидаларына және маңыздылығына мән беру керек. Теориялық жағын білімді нығайту үшін жер құқығынан берілген тапсырмаларды орындап және есептерді шығару қажет. Тапсырмаларды орындау кезінде жер құқығының түсінігін және нормативтік актілерді, заңдылықтарды дұрыс қолдануға көмек береді.
Қолданылған әдебиеттер:
Алматы, 1999г.
ХІ. Тақырып: Қаржы құқығының түсінігі
Мақсаты: Қаржы құқығының Қазақстан Республикасында құқық жүйесіндегі алар орны мен мәнін анықтау және бұл саладағы құқықтық қатынастардағы субъектілерге сипаттама беру. Қаржы саласындағы құқық бұзушылыққа оның түрлеріне түсінік беріп оған тағайындалатын заңды жазалардың түсінігі мен түрлерін анықтау.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: ақшалай қоры, құқықтық норма, заңды тұлғалар, қаржылық құқықтық жауапкершілікті құқықтық реттеу, кінәлілігі.
Негізгі мазмұны:
Қаржылық құқықтың пәні мемлекеттің ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланылуын ұйымдастыру барысында туындайтын қоғамдық экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қазіргі таңда қаржы құқығы жеке сала ретінде болып келеді. Қаржы құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады.
Қаржылық құқықтың жалпы бөлімінің институттары:
Қаржылық құқықтық ерекше бөлімінің институттары:
Қаржылық құқықтық қатынастардың субъектілері:
Қаржылық құқық бұзушылық – қаржылық қатынасқа қатысушылардың қаржылық заңдардың нормаларымен белгіленген және олардың орындамағаны үшін жауапкершілік көзделген өз міндеттерін ойдағыдай атқармаулары түрінде көрініс тапқан құқыққа қайшы іс-әрекет (әрекетсіздік). Қаржылық құқық бұзушылықтың белгілері:
зардаптардың арасындағы себептік байланыс. (Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Заңтану. Алматы 2002ж.).
Қаржылық құқық бұзушылығының түрлері:
құқық бұзушылықтар;
жасайтын қаржылық құқық бұзушылықтар;
мен заңды мүдделеріне қарсы бағытталған қаржылық құқық бұзушылықтар;
қызметтерін жүзеге асырылуына қазіргі құқық бұзушылықтар.
Қаржылық құқықтық жауапкершілік – қаржылық құқықтық нормалардың әмірлі талаптарын атқаруға байланысты өз міндеттерін орындамағаны үшін қаржылық – құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғаларға қолданылатын, негізінен алғанда, материалдық сипатта болатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары.
Қаржылық – құқықтық жауапкершілік:
санкциялары бар қаржылық – құқықтық нормаларымен белгіленеді;
материалдық (ақшалай) сипаттағы келеңсіз жағдайлар туындатады;
қолданылады.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы құқық бұзушылықтар үшін мына келесідей заңи жауапкершілік түрлері қолданылады:
Қаржылық құқықтық жауапкершілік шараларына айыппұл мен өсімақы жатады. Әкімшілік-құқықтық жауапкершілік шарасы әкімшілік айыппұл болып табылады. Қылмыстық-құқықтық жауапкершілік шаралары ретінде айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығынан айыру, оған қоса мүліктерін тәркілеу көрініс табады.
Қаржылар саласындағы құқық бұзушылықтарды аталған түрлерге бөлуге мыналар негіз болады:
Қорытынды:
Қаржы құқығының институттары мен субъектілерін, сонымен қатар заңды жауапкершілігін анықтап білдік. Жауапкершіліктің түрлерінің көрінісімен таныстық.
Әдістемелік нұсқаулар:
Қаржы құқығын терең игеру үшін, алдымен қаржы заңдылықтарды жаттап алу емес, осы құқық саланың заңдылықтарын анықтап тану, аппараттың түсінігін меңгеріп алу, негізгі теориялық мәселелермен танысу, нормативтік актілерге сараптама жасап түсініп білу.
Қолданылған әдебиеттер:
2001г.
Алматы, 2002ж.
ХII. Тақырып: Қазақстан Республикасының салық құқығы.
Мақсаты: Салық құқығының түсінігі, түрлері мен элементтеріне түсінік беріп, Қазақстан Республикасында экономикасындағы салық жүйесінің ролін айқындау.
Жоспар:
Бұл тақырып бойынша негізгі түсініктер: дивидент, бересі, роялти, преференция, салық берешегі, резидент, рента.
Негізгі мазмұны:
Салықтық құқық – бюджеттік құқықтың айрықша институты ретінде, республикалық және жергілікті бюджеттердің, сондай-ақ бюджеттен тыс мақсаты қорлардың кірістерінде белгіленіп, алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді реттейтін құқықтық – нормалардың жиынтығы.
Салық – мемлекет тарапынан бір жақты шығарылған заңдардың негізінде, республикалық немесе жергілікті бюджеттің кірістерін қалыптастыру үшін, нақты салық төлеушілер – заңды және жеке тұлғалардан айқындалған мөлшерде, белгіленген мерзімде, сондай-ақ жүйеленген тұрақты түрде мемлекет (немесе жергілікті мемлекеттік басқару органдарының) қарамағына алынатын жекелей – баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем.
Салық бір уақытта материалдық, экономикалық заңи категория болып табылады.
Салық материалдық мағынада – салық төлеуші белгілі бір тәртіпте, мерзімде ақша сомасын (немесе салық материалды болса, материалдық құндылық) төлеуге тиіс.
Экономикалық мағынада – бұл ақша (мүліктік) қатынастары.
Құқықтық мағынада – бұл мемлекет белгілеген, тұлғалардың мемлекетке белгілі бір мөлшерде, мерзімде, тәртіпте ақша сомасын төлеу міндеттілігі. (А.И. Худяков «Финансовое право РК». Особенная часть. Оқулығын қараңыз).
Салық элементтері: салық субъектісі, объектісі, салық базасы, салық ставкасы, салық кезеңі, салықты есептеу тәртібі, салықты төлеу тәртібі, салық жеңілдіктері.
Салық субъектісі – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға (заңды немесе жеке, резидент немесе резидент емес).
Салық объектісі – заң салық міндеттемелерінің пайда болуымен байланыстыратын заңды фактілер (жағдайлар, оқиғалар, әрекеттер)».
Салық пәні – салық объектісінің материалдық көрінісі.
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы айқындалады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді (процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді).
Салық кезеңі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі.
Салық жеңілдіктері – салық салу объектісі бойынша толығымен немесе жартылай салық төлеуден босату; салық субъектісі бойынша салық төлеуден толығымен немесе жартылай босату; қайырымдылық (ізгілік) жасаған заңды немесе жеке тұлғаларды заңда көзделген көлемде салық төлеуден босату; инвестициялар бойынша заңды немесе жеке тұлғаларға заңда белгіленген мерзімге салық преференцияларын беру.
Салықтардың түрлері:
Корпорациялық табыс салығы.
Жеке табыс салығы.
Қосылған құн салығы.
Акциздер.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
Әлеуметік салық.
Жер салығы.
Көлік құралдары салығы.
Мүлік салығы.
Төлеуші субъектілер бойынша: заңды тұлғалар және жеке тұлғалар; алу тәсілі бойынша: жанама салықтар және тікелей салықтар; түсім көздерін пайдалануға орай салықтық және реттеуші салықтар; өкімет билігі мен басқару деңгейлеріне байланысты: республикалық аумағындағы салықтар және жергілікті салықтар; салық салу объектісі бойынша: тұтынуға салынатын салық, табыс салығы, мүлік салығы, ренталық сипатағы салықтар.
Салық жүйесі тікелей және жанама болып бөлінеді. Жанама салыққа қосымша құн салығы мен акциздер жатады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық қызметі органдарының міндеттері мен құрылымы:
Салық қызметі органдарына салық, және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауына салық бақылауын жүзеге асыру жөніңдегі міндеттер жүктеледі.
Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады.
Салық органдарына облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, балалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақтар құрылған жағдайда бұл аймақтардың аумағында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды. (Салық кодексі. 2002 ж. 1 қаңтар).
Қорытынды:
Сонымен салық бұл мемлекетке міндетті түрде төленетін төлем болып табылады. Әрбір азамат салықты төлеген кезде, мемлекеттің әлеуметтік жағының жақсартуына, мемлекеттің көркендеп өсуіне белгілі бір үлесін қосады. Яғни біздің бюджетке түскен қаржылар қомақты болған сайын біздің мемлекет көркендеп гүлдене береді.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бұл тақырыпты терең ұғыну үшін, алдымен негізгі түсінігіне назар аударып олардың маңыздылығына мән беру қажет. Теориялық жағынан білімді нығайту үшін салық құқығы бойынша берілетін тапсырмаларды орындау қажет. Негізгі теориялық мәселелермен танысып нормативтік актілерге сараптама жасап түсіну.
Қолданылған әдебиеттер:
часть. Алматы, 2002г.
XIII. Тақырып: Қазақстан Республикасының бюджет құқығы.
Мақсаты: Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне түсінік беру және оның құрылымдарын сипаттау.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: бюджет тапшылығы, инвестициялық жоба, профицит, субвенция, субсидия, секвестр, дефицит.
Негізгі мазмұны:
Бюджет термині нормандық ескі сөзінен шыққан. Ол қалта, сөмке, былғары қап деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі таңда «бюджет» сөзі ақша шаруашылығы деген мағынада қолданылады. Сондықтан да мемлекет бюджеті, ұйымдық бюджет және жеке адамдар немесе отбасы бюджеті деп айтылып жатады. Бюджеттік құқық қаржылық- құқықтық институт ретінде мемлекетімізде қалыптастырылатын бюджеттерге байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді.(А.И. Худяков «Финансовое право Республики Казахстан». Особенная часть. Алматы, 2002г.).
Бюджеттік құқықтың құқықтық реттеу аясына –пәніне мыналар жатады;
Бюджеттің кірістерінің құрамын анықтау;
бюджеттің шығыстарының бағытын (құрамын) анықтау;
мемлекеттік бюджеттің құрылысын анықтау;
республикалық және жергілікті өкілді органдардың бюджет саласындағы
құзыреттерін анықтау;
бюджеттік процесті ұйымдастыру және жүзеге асыру тәртібін белгілеу.
Бюджет – мемлекеттік заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың шешімдерімен бекітілетін, мемлекеттің өз міндеттерін қамтамасыз етуіне арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң актілерінде көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және тиісті құқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейдегі бюджеттерді қамтиды.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
Жергілікті бюджеттер
Жергілікті бюджеттер түсімдер мен бюджет тапшылығын (профицитін пайдалану) қаржыландыру есебінен қалыптасатын, Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін әкімшілік-аумақтық бөліністердің ақша қорлары болып табылады.
Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністердің бюджетін бірыңғай бюджеттік жоспарлау негізінде әзірлеп, дербес атқарады. Жергілікті атқарушы органдар тиісті қаржы жылына арналған бюджетті және өткен қаржы жылында тиісті жергілікті бюджеттің атқарылуы туралы есепті қарап, бекітеді.
Облыстық өкілді органдар облыстық бюджет пен аудандардың (қалалардың) бюджеттері арасындағы кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін және облыстық бюджеттерден аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне берілетін субвенциялар мен аудандардың қалалардың) бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік алымдардың мерзімді мөлшерлерін бекітеді.
Тиісті облыстық бюджеттердің Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің, аудандық (қалалық) бюджеттердің әзірлену және атқарылу процесіне, осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, орталық мемлекеттік органдар мен облыстардың жергілікті атқарушы органдарының араласуына жол берілмейді.
Жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің тізбесін жергілікті өкілді органдар бекітетін әкімшілік-аумақтық бөліністі басқару схемасына сәйкес жергілікті атқарушы органдар айқындайды.
Республикалық бюджет
Тиісті қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заң мыналарды: кірістердің, алынған ресми трансферттердің, республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтарудың, шығындардың, кредиттердің және бюджет тапшылығының (профицитінің) көлемдерін;
Облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша республикалық және жергілікті бюджеттерге шикізат секторының ұйымдарынан түсетін түсімдердің көлемдерін;
Мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық тізбесін;
Айлық жалақының зейнетақы мен айлық есептік көрсеткіштің ең төмен мөлшерін;
Қазақстан Республикасы Үкіметі резервтерінің мөлшерін;
Қазақстан республикасының мемлекеттік кепілдіктері бойынша міндеттемелерді орындау сомасын;
Үкіметтік борыштың лимитін;
Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған мемлекеттік кепілдіктерін беру лимитін;
Облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша республикалық және жергілікті бюджеттерден Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына берілетін ресми трансферттердің сомасын;
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың функционалдық топтары, әкімшілері бойынша және ішкі бағдарламалар бойынша шекті шығыстардың тізбесін;
Республикалық ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму бағдарламаларының тізбелерін;
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару процесінде секвестрлеуге жатпайтын республикалық және жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тізбесін;
Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің ағымдағы қаржы жылының басында қалыптасқан кредиторлық берешегін өтеу сомасы. (Бюджет жүйесі туралы Заңын қараңыз).
Бюджеттің құрылымы
Бюджеттің құрылымы мыналардан тұрады:
түсімдер: кірістер, алынған ресми трансферттер, кредиттерді қайтару;
шығыстар: шығындар, кредиттер;
бюджет тапшылығы (профициті);
бюджет тапшылығын (профицитін пайдалану) қаржыландыру.
Бюджеттік заңдар
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларынан, осы Заңнан, тиісті жылға арналған Республикалық бюджет туралы Заңнан, тиісті жылға арналған жергілікті бюджет туралы маслихаттардың шешімдерінен және бюджеттік рәсімдер мәселелері бойынша өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Бюджеттік реттеу – мемлекеттің бюджет жүйесінің құрамына кіретін бюджеттерді теңдестіру процесі. Бюджеттік реттеудің әдістеріне мыналар жатады: бюджетаралық қаржыландыру; бюджетаралық кредиттеу; жергілікті бюджеттерге реттеуші кірістер белгілеу; тұрақты бекітілген кірістер белгілеу; шығыстарды жекелеген бюджеттердің арасында бөлу.
Бюджет құқықтық реттелуі – бұл бюджет құқығының жалпы бөлімінің институты, құқықтық нормалардың жиынтығы, бюджеттің әзірленуін, қаралуын, мақұлдауын, орындалуы мен бекітілуінің тәртібін анықтайды.
Бюджеттік құқықтық нормалар мына келесідей белгілерімен ерекшеленеді:
бұл нормалар мемлекет тарапынан белгіленеді және олардың
атқарылуы мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі;
бұл нормалар қатынастарға қатысушыларға заңи міндеттер
жүктейді және өктем билік береді;
бұл нормалар әрқашанда мемлекеттік құзыретті органдардың
қандай да болмасын құқықтық нормативтік актілерінде заңдарда, жарлықтарда, өкімде,қаулыда көрініс табады;
бұл нормалар қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қамтамсыз
етуге бағытталған;
бұл нормалардың құрамында өте сирек кездесетін норма түрлері
есептеу нормалары (кірістер мен шығыстардың сандық көрсеткіштері.т.б.) ұшырасады;
бұл нормалардың көбі бастапқы кездерінен тиісті заңдарға
байланысты,бір жылдың көлемінде ғана заңи күшінде болады.
Қорытынды:
Сонымен бюджет мемлекетте орталықтандырылған ақша қоры болып келеді. Ол мемлекеттің әлеуметтік жағынан қаржы мәселерді шешіп отырады. Біздің елімізде бюджетті қомақты болған сайын біздің елдің әлеуметтік-экономикасының дамуына да зор әсерін тигізеді.
Әдістемелік нұсқаулар:
Бюджет құқығын терең ұғыну үшін бюджет заңдылықтарын сараптап оларды түсіне білу қажет. Теориялық жағынан білімді нығайту үшін берілген тапсырмаларды орындау керек. Тапсырмаларды орындау арқылы бюджет құқығының түсінігін және заңдылықтарын қолдануға көмек береді.
Қолданылған әдебиеттер:
XІV Тақырыбы: Банк құқығының негіздері.
Мақсаты: Қазіргі уақытта Қазақстандағы нарықтық типтегі банк жүйесі қалыптасу сатысында. Нарықтық экономика принципінде құрылған банктердің маңыздылығын, банкілік жүйенің қызмет етуіндегі экономиканың дамуын және осы саладағы теориялық зерттеулердің маңыздылығын қарастыру.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: несие, валюталық операциялар, банктік операциялары, банктік ақша қоры.
Негізгі мазмұны:
Банкілік құқық термині заң әдебиеттерінде кең тараған. Әдетте, оған банкілік жүйені ұйымдастыруды және банкілік операцияларды жүргізуді реттейтін, азаматтық және қаржылық құқықтардың ортасында құрылатын кешенді құқықтық институт деп анықтама беріледі.
Банкілік құқық қаржылық және азаматтық құқықтардың нормаларынан тұратын кешенді құқықтық институт екендігі даусыз. Бірқатар авторлардың айтуынша, қаржылық құқыққа елдегі-банкілік есептесу және банкілік несие шартын өз мойнына алады. Бұл көзқараспен келісе қою қиындау, себебі, мемлекеттік банктер атқаратын банкілік қызмет қаржылық құқықтың пәні болады, ал жеке банктер іске асыратын қызмет азаматтық құқықтың пәні. Елдегі банк ісін ұйымдастыру жөніндегі банкілік істің кешенді теориясының авторларымен келісуге болады, яғни, ол қаржылық құқықтың аясына жатады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретіндегі банкілік қызметке арналған банкілік құқықтың бір бөлігін қаржылық банкілік құқық деп атауға болар еді. (А.С. Тасыбаева «Банкілік құқық» оқулығын қараңыз).
Банкілік құқық көптеген нормалардан тұрады. Олардың жиынтығы тұтас күрделі жүйені құрайды. Біртұтас жүйеге кіретін нормалар белгілі бір тәртіпке келтірілген және өзара байланысты әр түрлі институттар мен бөлімдерге топталады. Банкілік құқықтың нормаларын топтау олардың реттейтін қатынастарының ерекшеліктері мен арақатынастарына байланысты.
Банкілік құқық кез келген құқық саласы секілді жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады.
Жалпы бөлімге банкілік құқықтың жалпы принциптерін, негізгі бастауларын, банкілік қызметті іске асырудың құқықтық формалары мен әдістерін, елдің банкілік құрылымының негіздерін, банкілік бақылаудың негіздерін бекітетін нормалар кіреді. Бұл нормалар банкілік құқықтың ерекше бөлімінің барлық бөлімдері мен институттары үшін жалпы ереже- лерді бекітеді.
Банкілік құқықтық жүйесі мынадай болады:
Жалпы бөлім.
Елдің банкілік құрылымының құқықтық негіздері.
Ақша-несие саясатының құқықтық негіздері.
Банкілік шарт туралы жалпы ережелер.
Банкілік бақылаудың құқықтық негіздері.
Ерекше бөлім.
Уақытша бос ақша қаражаттарын тарту тәртібі мен банктің несие қорын қалыптастыруды құқықтық реттеу.
Қолма-қол ақшасыз есептесуді құқықтық реттеу.
Банктің ақша қорларын орналастыруды құқықтық реттеу.
Валюталық операцияларды, бағалы метталлдар және тастармен жүргізілетін операцияларды құқықтық реттеу.
«Банкілік құрылымның құқықтық негіздері» институтына банкілік істі ұйымдастырудың принциптерін, банкілік мекемелердің жүйесін, банктерді құру және жоюдың тәртібі мен шарттарын, Орталық эмиссиялық банк пен екінші деңгейдегі банктердің арақатынасының сипаты мен формасын, банкті ашуға келісім беру тәртібін, банк басшыларына қойылатын талаптарды, банкілік қызметті лицензиялау тәртібін анықтайтын құқық нормалары кіреді.
Банк қызмет аясын жетілдірудің негізгі мақсаттары мен міндеттері:
қабілеттілігін жоғарылату;
мен отандық ауқатты адамдарды тарту;
қорғау;
қамтамасыз ету;
Банкілік қатынастар төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады:
Банкілік қатынастардың объектісі ақша б.т. Осы сәтте екі жағдайды атап өткен жөн: біріншіден: ақша ақша-несие нарығында товар ретінде болса, екіншіден, айналымдағы ақша уақытша бос жағдайда болады. Банк салымшылардың ақшалай салымдарын қабылдап, орналастырып қана қоймайды, олардың сақталуы мен кез келген уақытта сұрағанда тауып бере алатындай еріктілік жағдайын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Банкілік қатынастардың міндетті субъектісі ақша-несие нарығында делдалдық қызмет атқаратын банк немесе банкілік емес мекеме болып табылады. Банк халықтан, шаруашылық субъектілерінен, басқа банктерден сатып алған ақша қаражаттарын сататыны белгілі. Сонымен қатар, банк есептесу процесінде делдалдық қызметтерді орындайды және сатушы мен сатып алушының арасында есептесуді жүргізу міндетін мойнына алған делдалдың пайда болуына байланысты есептесу қатынастары еріктілікке ие болады.
Банктер қарызға ақша беру, оларды жинау және бөлумен байланысты кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір түрі.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі екі деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (Қазақстан Ұлттық Банкі) Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді. («Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Заң күші бар жарлықты қараңыз).
Қорытынды:
Банкілік құқық теориясының тек қана банктерге тән негізі міндеттерін анықтау, банк және банкілік емес қаржылық мекеме тероминдерін ажырату, банкілік операцияларды іске асыру барысында пайда болатын қатынастарды зерттеу, олардың сипатын, пәнін және банкілік құқықтың құқықтық реттеу әдістерін, банкілік қызмет пен банкілік құқықтың принциптерін, банкілік құқықтың жүйесін, оның құқық жүйесіндегі орны мен ролін анықтау сияқты мәселелерін қарастырады.
Әдістемелік нұсқаулар:
Банк құқығының пәнін және институттарын, яғни банкілік қатынастарының мәні мен белгілері және оның ақша қатынастарының басқа түрлерінен айырмашылығын білу қажет. Банк құқығының заңдарына, нормативтік актілеріне сараптама жасай келе, банк құқығы тақырыбы бойынша тапсырмаларды және практикум есептерді орындауына көмек береді.
Қолданылған әдебиеттер:
ХV Тақырыбы: Сақтандыру құқығының негіздері.
Мақсаты: сақтандырудың және сақтандыру қызметінің түсінігін ашып және сақтандыру құқығын сақтандыру институты ретінде қарап, түсінігі мен пәнін анықтап және сақтандыру элементтері мен түрлерін, нысандарын жекелеп қарау.
Жоспар:
Тақырып бойынша негізгі түсініктер: сақтандыру ұйымы, сақтандырушы, сақтанушы, сақтандыру сомасы, пайда алушы, сақтандыру қызметінің субъектілері, сақтандыру ережелері.
Негізгі мазмұны:
Сақтандыру адамзатпен бірге туып, дәл соншама өмір сүріп келеді деуге болады.Жеке адамның бастапқыда өзін өзінің сақтау инстинкті ретінде аңғартылған болашағын қандай да бір жолмен қамсыздандырып ,оны қолайсыз жағдайлар мен сол жағдайлардың нәтижелерінен қорғап қалудың стихиялы әректтерінен бастап, сақтандыру өз қалыптасуының әр түрлі сатыларынан өтіп өзінің қазіргі жағдайына жетті.
Өзінің шығуы бойынша сақтандыру институты стихиялы,шаруашылық ету кезіндегі материалдық жоғалтылулардың экономикалық құбылысына «автоматты» реакция болып табылады. Сақтандыру сөзінің орыс этимологиясының әлем елдерінің көпшілігінде қабылданған ағылшын этимологиясынан өзгеше екендігін айта кеткен жөн.Орыс тіліндегі страхование сөзінің төркіні страх («қорқыныш») сөзінен шықса, ағылшын тілінде ол қорғау сөзінен туындайды.Біздің көзқарасымыз бойынша аталған жәйт бұл категорияның ішкі мазмұнына ешқандай әсерін тигізбей,тек қана мәдени-тарихи себептерімен түсіндіріледі.Сақтандыру - өз активтері есебінен сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде заңды немесе жеке тұлғаның заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты кешенді қатынастар.
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының ,заңнамасының және сақтандыруды бақылаудың дамуындағы келесі кезеңдерді бөліп айтуға болады:
- заң шығарушы базаның болмаған кезіндегі стихиялы нарық кезеңі
(1989-1992 шілдесі);
компанияларының жаппай құрылу кезеңі (1992 шілде – 1993 сәуір);
капитал үшін ішкі сақтандыру нарығының жабылу кезеңі (1993 сәуір – 1995 қазан);
сақтандырудың бірқатар түрлерінің заңды түрде енгізілуі, нарықтың шетелдік капитал үшін жартылай ашылуы кезеңі (1995 қазан – 1999 шілде);
нарықты шетелдік сақтандырушылар үшін ашу, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкісінің қадағалау рөлінің нығаюы кезеңі (1992 шілде –осы уақытқа дейін).
Сақтандыру құқығы әдісіне қарай: императивтік және диспозитивтік болып бөлінеді. Императивтік әдісі бұл міндеттеу әдісі болады. Диспозитивтік әдіс бұл ерікті әдіс болып келеді. (А.И. Худяков «Страховое право Республики Казахстан» оқулығын қараңыз).
Сақтандырудың түрлері:
міндеттілік дәрежесі бойынша
ерікті;
міндетті болып бөлінеді.
сақтандыру объектісі бойынша:
жеке;
мүліктік болып бөлінеді.
сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы емес. (В.В. Шахова, В.Н. Григорьева, С.Л. Ефимова «Страховое право» оқулығын қараңыз).
Сақтандыру кластарына мыналар жатады:
сақтандыру;
сақтандыру;
сақтандыру.
Сақтандыру қатынасында сақтанушы және сақтандырушы тұлғалар субъектілер болып табылады.
Сақтанушы – сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға. Заңды тұлғалар мен азаматтар сақтанушылар бола алады.
Сақтандырушы – сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған соманың (сақтандыру сомасының) тегінде сақтандыру шығындарын өтеуге міндетті заңды тұлға. Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады. (А.И. Худяков «Страховое право Республики Казахстан» оқулығын және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін қараңыз).
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтандыру сомасының) шегінде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді. (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексті қараңыз).
Сақтандыру шартының сиппаттамаларын қарастырайық. Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып қаралады. Бірақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827 бабына сәйкес, сақтандыру сыйлық ақысын төлеген кезден бастап,ал оны бөліп –бөліп төлеу қарастырылса бірінші сақтандыру жарнасы төленген кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады. Осыны ескерсек іс жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды болып келетіні түсінікті.
Сақтандыру шартыны консенсуалдық мінез тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілері берілуі мүмкін.
Сақтандыру шарты өзара шарт,оны сақтанушы мен сақтандырушының негізгі құқықтары мен міндеттеріне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы сақтандыру сыйлықақыларын төлеу керек,ал сақтандырушы олардың төленуін талап етуге құқылы.Тиісінше (өз кезегінде) сақтанушы сақтандырушыдан оның сақтандыру төлемін жасау бойынша міндетті орындалуын талап ете алады.
Сақтандыру шарты- ақылы шарт , тараптардың әрқайсысы берілгеннің орнына мүліктік қанағат алады,ал сақтанушы тарабы болса немесе пайда алушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол жеткізеді.
Сақтандыру шартының ақылылығы сақтандыру төлемі барлық жағдайларда жасалмайтынына қарамастан сақтала береді.Оның орнатылуы мен алынуы сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардың ниетімен қамтылады.
Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалады.
Сақтандыру шартының елеулі жағдайларына мыналар жататындығы туралы қорытынды жасауға болады,олар:
мен мерзімдері;
мерзімдері;
енгізілуі мүмкін.
Қорытынды:
Біздің елімізде сақтандыру қызметі дамып келеді. Сақтандыру деңгейінің дамуы бұл қоғамның мәдениетінің даму көрінісі.
Қазақстан мемлекетінің экономикасы дамуына қарай біздің мемлекетте сақтандыру ұйымының өсуі және сақтандыру заңдарының молайып дамып жатқанын көруге болады.
Әдістемелік нұсқаулар:
Сақтандыру құқығын түсіну үшін негізгі түсініктерінен маңыздылығына назар аудару қажет. Теориялық жағын білімді нығайту үшін сақтандыру құқығынан берілген тапсырмаларды және практикалық есептерді шығару қажет. Тапсырмаларды орындау кезінде сақтандыру құқығынын түсінігін және нормативтік актілерді заңдылықтарды дұрыс қолдануға көмек береді.
Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер:
негіздері» Астана 2001ж.
Жеті жарғы. Алматы, 1999г.
негіздері» Алматы, 2003 ж.
Қосымша әдебиеттер:
1990 г.
10 желтоқсан.
жылы 27 желтоқсан, Ерекше бөлім 1999 жылы 1 шілде.
4. НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
4.2 Оқулықтар, оқу құралдары
|
Авторы, атауы, басылып шыққан жылы |
Қай жерден табуға болады |
|
|
Кітапхана 10 5 20 10 3 11 7 3 4 7 6 5 8 11 2 3
|
Кафедра 1 1 1 1 1 1 1 |
4.1 Әдістемелік нұсқаулықтар
|
Қай жерден табуға болады |
||
|
Авторы, атауы, басылып шыққан жылы |
Кітап хана |
Кафед ра |
|
1. Венгеров А.Б. Теория государства и права. – М.: Новый юрист, 1998. – 624 с. 2. Решетников Ф.М. Правовые системы стран мира. – М.: Юр. лит., 1993. – 166 с. 3. Абиль Е. История государства и права Республики Казахстан (с древнейших времен до 1992 года). – 2 изд-е, перераб. и доп. – Астана, 2001. 16. История отечественного государства и права. Учебник. / Под ред. проф. О.И. Чистякова —М.: Издательство БЕК, 1999. |
1 1 3 |
- - - |
5. СЕМИНАР САБАҚТАРЫНЫҢ ЖҮРГІЗУ ЖОСПАРЫ
|
Тақырып |
Талқыланатын сұрақтар |
Мақсат |
Сабақтың нысаны |
|
І. Мемлекет және құқықтың пайда болуы |
Мемлекет және құқықтың пайда болу теориялары. Мемлекеттің пайда болуы мен даму себептерінің маңызы. Құқықтың қайнар көздерінің бір-бірінен айырмашылығы. |
Мемлекет және құқықтың пайда болу теорияларын жеке-жеке қарап оларға сипаттама беру. Құқықтық қайнар көздерінің сипаттамасын анықтап бір-бірінен ажыратып көрсету. |
Сабақ дисскусиялық әдісі ретінде жүргізіледі. Онда студенттерге аудиторияда қосымша сұрақтар қойылады. Әр бір студент өзінің тақырыбы бойынша ой пікірін айта алады. |
|
ІІ. Құқықтық норма және құқық қатынасының түсінігі және құрылысы. |
Құқықтық норманың түсінігі мен түрлері. Құқықтық қатынастың субъектілері мен оның белгілері. Құқықтық қатынастың маңызы және түрлері. |
Құқықтық норманың түсінігін ашып оның элементтерінің бір-бірінен айырмашылығы мен түрлерін сипаттау. Сонымен қатар құқық қатынасының маңызын ашып оның түрлерін анықтау. |
Студент доклад түрінде жазбаша реферат жазып оны семинар сабақ кезінде өзінің әріптестеріне бұл тақырыпты толық ашып көрсету керек. Студенттер яғни докладты айтып беріп жатқан студентке қосымша сұрақтар қойып отыруы керек. |
|
ІІІ.Конститу-циялық құқық негіздері. |
Конституциялық құқықтың маңызы. Қазақстан Республикасы демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекет ретінде сипаттама беру. Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдарын анықтау. |
Қазақстан Республикасында Конституцияның маңызын ашып оның құрылысын анықтап және қандай мемлекет болып табылатындығын көрсетіп, қандай билік органдарынан тұратындығын анықтау. |
Студенттерден сабақ сұрап болғаннан кейін олардан жазбаша бақылау алынуы керек. Студент тек қана ауызша емес сонымен қатар жазбаша да жауап беруі тиіс. |
|
ІV. Әкімшілік құқық негіздері. |
Әкімшілік құқықтың пәні. Мемлекеттік басқару органдары. Әкімшілік құқық бұзушылық, әкімшілік жауапкершілік, шаралардың түрлері және олардың қандай белгілерден тұрады. |
Әкімшілік құқықтың маңызын ашып және мемлекеттің басқару органдарын анықтап олардың бір-бірімен байланысы мен айырмашылықта-рын белгілеп және әкімшілік құқық бұзушылығының түсінігі мен жауапкершілігін анықтау. |
Студенттер семинар сабағында жауап беріп жатқан кезде тек қана біздің мемлекеттің әкімшілік құқық негіздерін ғана емес, сонымен қатар басқа елдер мен салыстырып оған жалпы сараптама жасап кетуі керек. |
|
V. Еңбек құқығының негіздері. |
Еңбек құқығының маңызы. Жеке еңбек және ұжымдық шартының жасалу тәртіптерінің ерекшеліктері. Жеке еңбек шартын тоқтату және бұзу тәртіптері. Жұмыс уақыты және демалыс уақытының ерекшеліктері. |
Біздің еліміздің еңбек құқығының алатын орнын анықтау және еңбек шарттарының белгілері мен маңыздылығын ашып және басқа елдерден айырмашылығын салыстырып сараптау. |
Сабақтың жүргізу әдісін практикалық тұрғыда өткізу. Студенттер сабақтың мәнін және маңыздылығын тек теориялық жүйеде емес сонымен қатар практикалық жүйеде де білуі керек. |
|
VІ. Азаматтық құқық негіздері. |
Азаматтық құқықтың маңызы мен жүйесі. Азаматтық құқықтық қатынасқа түсетін субъектілерді анықтау. Азаматтық құқық қабілеті мен әрекет қабілетілігінің айырмашылығы. Мәміленің түрлерін анықтау. Азаматтық құқықтың объектілерінің түсінігі. |
Азаматтық құқықтың түсінігін ашып оның жүйесіне сипаттама беріп және құқықтық қатынасқа түсетін субъектілерін бөліп қарап оларды сипаттап кету. Азаматтық құқықтың объектілерін ашып қарау. |
Семинар сабағында тек қана студенттен сабақ сұрап қана қоймай, оның сабақтың қаншалықты түсінгенің анықтау үшін тестік тұрғыда жазбаша бақылау жүргізу керек. |
|
VІІ. Қылмыстық құқық негіздері. |
Қылмыстық құқықтың маңызы мен жүйесі. Қылмыс құрамы мен элементтері. Қылмыстық жауапкершіліктің түсінігі, түрлері және маңызыдылығы. |
Қылмыстық құқықтың жүйесін бөліп қарап және қылмыстың элементтері мен құрамының түрлерін белгілеп, Жазаның тағайындалу мақсаттарына сипаттама беріп кету керек. |
Семинар сабақ кезінде студенттен жазбаша немесе ауызша бақылау алынып олардың білімінің дәрежесін анықтап бағалануы керек. |
|
VІІІ. Отбасы құқығының негіздері. |
Отбасы құқығының түсінігі мен қағидалары. Некеге тұру және некені бұзу шарты және тәртіптері. Ерлі зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің жалпы сипаттамасы. Ата-аналардың өз балаларына қатысты құқықтары мен міндеттерін сипаттау. |
Отбасы құқығының қағидаларының маңызын ашып және біздің елімізде некеге тұру немесе некені бұзу кезіндегі шарттарының ережелерінің сипаттамасын ашып анықтау. |
Студент семинар сабағында сабақты тек қана теориялық тұрғыда ғана айтып қоймай оларға мысал келтіріп немесе өзінің қосатын ой пікірлері бар болатын болса оны аудиторияда айтып көрсету |
|
ІХ. Қазақстан Республикасы-ның бюджет құқығы. |
Бюджет құқығының жүйесі. Қазақстан Республикасының бюджеттің құрылымы. Бюджеттің құқықтық реттелуі. |
Қазақстан Республикасында бюджет жүйесінің құрылымын ашып анықтап олар қандай заңмен реттеліп отыратынын көрсету. |
Студенттер семинар сабаққа белсенді қатысып отыру үшін олар сабақ жауап беріп жатқан студентке міндетті түрде сұрақтар қойып отыру керек. |
|
Х. Қазақстан Республикасы-ның салық құқығы. |
1) Салық құқығының түсінігі мен элементтері. 2) Қазақстан Республикасының салық жүйесі. 3) Салық қызметінің органдары. |
Қазақстан Республикасының салық жүйесіне сипаттама беріп сонымен қатар салықтың элементтерін анықтап оларды бір-бірінен ажырата білу. |
Студент семинар сабағында сабақтың мазмұнын тек қана берілген сұрақтар бойынша ғана шектеліп қоймай олардың жүйесінің маңыздылығын ашып білу керек |
|
ХІ. Қаржы құқығының түсінігі. |
Қаржы құқығының маңызы. Қаржылық құқық қатынасқа түсетін субъектілер. Қаржылық құқық бұзушылық пен жауапкершіліктің мәнінің түсінігі. |
Қазақстан Республикасының Қаржы жүйесін ашып олардың маңыздылығын ашу. Қаржылық құқық қатынасқа түсетін субъектілерді бір-бірінен ажыратып олардың құзыреттерін белгілеу. |
Студент қосымша тапсырма ретінде бұл тақырып бойынша реферат жазып оны семинар сабағында айтып және студенттердің берген сұрақтарына жауап беруі керек. |
|
ХІІ. Мемлекеттің нысаны. |
Мемлекет нысанының мазмұны. Мемлекеттің басқару нысанының түрлері мен сипаттамасы. Мемлекеттің құрылымдық нысанының мазмұны мен түрлері. Мемлекеттің саяси басқару жүйесінің нысаны. |
Қазақстан Республикасының құрылымдық нысанын ашып қарап оларды жіктеп көрсету. Біздің еліміз қандай нысан белгілеріне жататындығын және қандай нысан белгілерінен тұратындығын анықтау. |
Сабақты жүргізу барысында тек қана біздің мемлекеттің нысанын айтып қана қоймай, сонымен қатар басқа елдерінің нысандарын көрсетіп салыстыру. Студентке қосымша сұрақтар қою арқылы оның жауабына баға беру. |
|
ХІІІ. Жер құқығы. |
Жер құқығының пәні. Жер құқығының қағидалары. Жерге меншік құқығын анықтап олардың түрлерін көрсету. |
Жер құқығының қағидаларын ашып олардың маңыздылығын көрсету. Жер құқығының субъектілерін көрсетіп олардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу. |
Сабақ тек қана ауызша түрде ғана емес сонымен қатар студенттен жазбаша бақылау алу арқылы жүргізіледі. |
|
ХІV. Банк құқығының негіздері. |
Банк құқығының түсінігі. Қазақстан Республикасының банк құқығының институттары. Банкілік қатынастардың ерекшеліктерінің сипаттамасы. |
Қазақстан Республикасында банк жүйесін анықтап көрсету және қандай институттардан тұратындығын бөліп анықтап белгілеу. |
Сабақтың жүргізу барысында студент бұл тақырыпқа жауап беру ғана емес, сонымен қатар өзінің қосатың ой пікірін айта алуы керек. |
|
ХV. Сақтандыру құқығының негіздері. |
Сақтандыру құқығына түсінік беру. Сақтандыру құқығының түрлерін көрсету. Сақтандыру құқығының субъектілері. Сақтандыру шарты. |
Біздің еліміздің сақтандыру түрлерін көрсету және сақтандыру құқығының субъектілерін анықтап белгілеу, сонымен қатар сақтандыру шартының жасалу тәртіптерің көрсету. |
Бұл тақырып бойынша студенттерден тек қана теориялық тұрғыда ғана емес, сонымен қатар практикалық тұрғысындағы маңыздылығын ашып сұрақтар қою арқылы жүргізіледі. |
6. СТУДЕНТТІҢ ӨЗІҢДІК ЖҰМЫСЫНА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
Өзіндік жұмыс. Оқытудың кредиттік жүйесінде студент тең жарты оқу жұмысын өз бетімен атқаруға тура келеді. Сондықтан ол әдебиеттерді қалай іздеуді, пайдалануды білуі қажет. Оқытушы студентке қажетті оқу әдебиеттерін табуға көмектесе алады, яғни, негізі әдебиеттер тізімін оқытушыдан алуға болады. Бірақ ең бастысы әрбір кітапты немесе мақаланы оқығанда келесі нұсқауларды пайдалану қажет:
- гуманитарлық пәндер бойынша кітаптар мен мақалаларды оқығанда рационалды-сыни бағытты ұстану қажет (себебі: кейбір ақпараттық және теориялық материалдар уақыт өте келе ескіреді, сыни көзқарасты талап етеді. Бірақ әрбір кітаптың өзіндік бағасы бар. Айталық, осыдан он, жүз несе екі мың жыл бұрынғы кітаптың маңыздылығы осы күнгі кітаптан жоғары болуы мүмкін. Аристотель, Платон, Әл-Фараби, Абай және т.б. ойшылдардың еңбектеріндегі білімге баға жетпейді);
- кітаптың мазмұнын толық түсіну үшін, оны ақылмен оқу қажет. Ол дегеніміз кітапты оқымас бұрын ол кітап оқуға тұра ма, соны анықтаған жөн (кітаптың аннотациясымен, кіріспесімен танысу қажет);
- кітаптың авторы туралы да мәлімдеме білген жөн, кітаптың негізгі міндетін де ұққан жөн;
- қандай тақырыпта ақпарат керек екенін нақты білген жөн, бұл уақытты үнемдейді, кітапты оқығанда керек жерлерді жазып алу үшін қағаз бен қалам пайдаланған жөн;
- кітапты оқып отырып оған өзінше зерттеу жүргізе білу қажет, оның бірнеше түрлері бар, оқыған кітап бойынша жоспар, көшірмелер, тезистер, аннотация, резюме (түйін), конспект.
Жоспар дегеніміз - оқығаныңыз туралы қысқаша жазба болады, оған кітапта немесе мақалада кездескен негізгі сұрақтар тізімін жазасыз.
Тезис дегеніміз - одан күрделірек, текст бойынша негізгі тұжырымдар мен теріске шығаруларды теру. Тезис материалды есте жақсы сақтау үшін және пікір-таластың негізі үшін қажет.
Аннотация дегеніміз – қысқаша мазмұндама, ол мақала, кітап туралы жалпы түсінік береді.
Резюме шығарманың негізгі қорытындысын сипаттайды.
Конспект дегеніміз – кең таралған жазба түрі, ол жоспар жасалынған соң, жазылады. Конспектінің негізі материалы тезистер, қосымша ой-тұжырымдары мен дәлелдер. Конспектінің үш түрі бар: текстуалді, еркін және тақырыптық. Текстуалді конспект кітаптан немесе мақаланың деректерін сол бетінше қысқаша құрылысын өзгертпей
көшіру. Еркін конспект оқушының өз ойына, талабына, ыңғайына қатысты жазылады. Тақырыптық конспекте негізге тақырып немесе мәселе алынады да ол бірнеше дерек көздерінен алынуы мүмкін. Конспектінің негізгі ерекшелігі қысқартулар мен белгілерді пайдалану және уақытты үнемдеу. Конспект ұқыпты, түсінікті және жылдам жазылуы тиіс: минутына 120 белгі ең төменгі жылдамдық, ал 150 белгі – ең жоғарғы жылдамдық болып табылады. Өзіңізді тексеріп көріңіз.
Көптеген зерттеушілер сонымен бірге карточкаларды пайдалануды ұсынады. Ол да кітаппен тиімді жұмыс жасауға көмек. Карточка бірдей ақ қағаздан жасалынады, бір жақ бетіне ғана жазылады. Оған кітаптың, мақаланың авторын, атауын және негізгі мазмұнына қатысты сөздерді жазуға болады.
Кітаппен жұмыс жасауда жүйелілік қажет, жүйесіз жұмыс хаоспен тең. Атақты ойшыл К.Д. Ушинский былай деген екен: «Тек жүйе ғана біздің білімімізге билік береді. Қалдық, байланыссыз білімге толы бас шашылып жатқан қоймаға тең, онда қожайынның өзі ештеңе таба алмайды». Сонымен бірге мынадай да бір сөз бар «Жақсы бастан жаман қарандаш артық».
Реферат жазу. Әдебиеттермен толық танысып болған соң белгілі бір тақырып немесе мәселе бойынша реферат жазуды үйрену қажет. Реферат кітап пен мақалаларды көшіріп жаза беру емес. Ол кітап пен мақалалардың мазмұнын жеткізе білу, өз бетімен ойлау, сол ойларды ғылыми тілде жаза білу және сараптама (анализ) жасай білу. Конспектке қарағанда реферат шығармашылық белсенділікті, оқыған әдебиеттерді өз бетімен жинақтай білуді және сыни көзқарасты дәлелдей білуді қажет етеді. Рефераттың үш түрі жиі кездеседі: реферат-экстракт – алғашқы құжаттан алынған түпнұсқалық сөйлемдерден тұрады, қайта сөйлеткен реферат – түпнұсқалық сөйлемдерді өз бетінше қайта құрастыру арқылы жасалынады, түсіндіру рефераты деректерді түсіндіру міндетін атқарады.
Рефераттың көлемі компьютерлік текстпен 15-20 бетті құрайды. Оның құрылысы:
Кіріспе
1-Бөлім. § 1, § 2.
2-Бөлім. § 1, § 2.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Рефераттың тақырыбы бөлімдері мен параграфтардың тақырыптарын қайталамау қажет. Тақырып 3-5 сөзден құрылуы тиіс. Рефераттың тақырыбын өзіңізге таныс, қызықтыратын әдебиеттер төңірегінде таңдаған дұрыс. Реферат жазу үшін ең алдымен әдебиеттерге шолу жасалынады, содан кейін жоспар жасайсыз, оны оқытушымен келісіп жасауыңыз қажет. Нақты жоспар бойынша реферат жазу оңайырақ болады. Ең бастысы кіріспе мен қорытынды. Кіріспеде тақырыпты неге таңдадыңыз, оның маңыздылығы және бұл тақырыпты зерттеушілердің еңбектеріне шолу жасауыңыз қажет. Ал қорытынды да өз тұжырымыңыз, қандай нәтижеге қол жеткіздіңіз, бұл мәселе төңірегінде ұсыныстарыңыз болса, тың идеяларыңыз болса, сол туралы жазасыз.
Бөлімдерді жазғанға көмек: негізгі жұмысыңыз былай болуы тиіс: кітаптағы немесе мақаладағы тексті оқу – анализ жасау – ақпараттарды жинақтау – жаңа текст шығару:
- терминдер мен символдарға түсінік беру;
- кестелерді тек рефераттың мөлшерін азайту үшін, көп ақпаратты үнемді қылып жеткізу үшін пайдалану қажет;
- ұзақ сөйлемдерді қолдануға, қайталауға болмайды;
Егер кітаптағы немесе мақалады сөзді түпнұсқасын жазғыңыз келсе, оны тырнақша арқылы жазуыңызға болады. Тек ол тексті қайдан алғаныңызды көрсетуді ұмытып кетпеңіз. Пайдаланылған әдебиеттердің тізімін әртүрлі құруға болады: алфавит бойынша, рефератта қолданған кезекке байланысты, немесе шыққан жылдарын қарай. Әрбір бөлімді
жинақы оймен аяқтаған жөн. Рефераттың сыртқы беті әдістемелік нұсқаудың соңында көрсетілген.
Рефератты қорғау немесе презентация. Бұл сіздің өздік жұмысыңыздың қорытындысын білдіреді. Яғни сіз өзіңіздің қандай жұмыс жасағаныңызды,
шығармашылық деңгейіңізді көрсете аласыз. Бұған қалай дайындалуға болады? Ол үшін өзіңіз келесі жоспар бойынша дайындалуыңызға болады:
1. Жұмыстың мақсатын анықтау. Өзіңізге қанша уақыт бөлінгенін білу қажет. Егер нақты ақпарат жоқ болса, оқытушыдан сұрауды ұмытпаңыз.
2. Сіз ауызша сөйлеген кезде негізі ойы-бағытыңыз қандай болмақ. Бұл сіздің компасыңыз тәрізді болмақ және ойыңыз бәріне түсінікті болу қажет.
3. Сіздің сөзіңіз қандай жанрда? Өзіңіздің рөліңізге байланысты соттағы адвокаттың, үгіт-насихат кезіндегі кандидаттың, симпозиумдағы оқымыстының сөз сөйлеу үлгісін таңдауға болады немесе телевизордағы, кинофильмдерде көргендеріңізге ұқсауға болады.
4. Дәлелдерді жинақтау өз күшіңізді анықтап алу. Пікір-талас туып қалған жағдай болса сіз өз ойыңызды дәлелдей ала аласыз.
5. Сөз сөйлеудің де жоспарын дайындап алыңыз. Бірінші, екінші ... деп пунктерге бөліп алыңыз. Үш-төрт пункт жеткілікті.
6. Тыңдаушылар жалығып кетпесін. Мысалдар мен афоризмдер, тіпті анекдотпен көркемдеуге болады. Тек оның бәрі сіздің ойыңызды ашуға көмектесуі тиіс.
7. Сөйлеу жылдамдылығы. Ол не тез, не баяу болмауы қажет, негізгі ойды айтқанда сөз сөйлеу ритмін өзгертуге болады.
8. Сөз сөйлеуге дайындалу қажет. Достарыңыздың немесе айнаның алдына отырып сөзіңізді дайындаңыз. Берілген уақытқа үлгеруге тырысу қажет. Тәжірибелі оратор, саясаткер Уинстон Черчилльдің өзі бірнеше күн бойы дайындалған.
9. Егер сіз жалғаз емес топпен бірге сөйлейтін болсаңыз өз текстіңізді басқалармен салыстырып алыңыз. Қайталанулар болмауы қажет.
Реферат тақырыбы бойынша студент семинар сабағында, конференцияда айтуға болады.
Рефератты бағалағанда келесі пунктерге баса назар аударылады:
- жазылған материалды толық әрі жүйелі түрде жеткізе білу;
- сұрақтар қойылғанда, өз ойын дәл айтып дәлелдемелерді дұрыс қолдана білу;
- рефератты жазу барысында өзіндік дағдының жоғарғы болуы;
Пікір-таласқа арналған тақырыптар мен сұрақтар
Бұл жұмыс түрі топпен бірге жұмыс жасай білу, ұжымдық жұмыстың ерекшелігін түсіндіреді. Топпен бірге жұмыс жасағанда келесі шарттарды есте ұстау қажет:
1. Алға қандай мақсат пен міндеттер қоясыздар? Сіздерден нені талап етеді?
2. Топ мүшелері қандай рөлдерді ойнауға тура келеді? Рөлдерді қатысушылардың қабілетіне, танымына, көзқарасына байланысты бөлу қажет. Топпен үнемі бірге жұмыс жасасаңыз, рөлдерді ауыстырып отыруға болады.
3. Сіздер біртұтас командасыз. Сондықтан топтың жеңуі әрқайсыңызға тікелей байланысты. Егер араларыңызда келіспеушілік болып жатса, оны жасырмай жеке бір «ерекше пікір» ретінде көрсетуге болады.
4. Топтағы қарым-қатынас еркін түрде болуы қажет, бұл сіздің ертең еңбек ұжымында өзіңізді қалай ұстауға үйретеді.
6.1 Студенттердің өзіндік жұмысы.
|
Тақырып аттары |
Жүргізу нысаны |
|
Мемлекет және құқықтың пайда болу теорияларының маңызы. |
Доклад дайындау. |
|
Құқықтық норма және құқық қатынасының құрылысының сипаттамасы. |
Реферат жазу. |
|
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылысы. |
Кроссворд шешу. |
|
Мемлекет нысанының құрылысы. |
Доклад дайындау. |
|
Қазақстан Республикасының Еңбек құқығының маңызы. |
Есеп шығару. |
|
Азаматтық құқықтың ролі. |
Схема құрастыру. |
|
Әкімшілік құқық негізінің жалпы сипаттамасы. |
Реферат жазу. |
|
Қылмыстық құқықтың жалпы сипаттамасы. |
Кроссворд шешу. |
|
Отбасы құқығының маңыздылығы. |
Сот ісін жүргізу. |
|
Жер құқығының жалпы сипаттамасы. |
Схема құрастыру. |
|
Қаржы құқығының реттелуі. |
Доклад дайындау. |
|
Қазақстан Республикасының Салық Құқығының жүйесі. |
Реферат жазу. |
|
Қазақстан Республикасындағы Банктің жүйесі. |
Кроссворд шешу. |
|
Қазақстан Республикасының бюджет құқығының құрылысы. |
Схема құрастыру. |
|
Сақтандырудың жасалу шарттары. |
Доклад дайындау. |
7. АРАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫ БАҚЫЛАУ МАТЕРИАЛДАРЫ, ҚОРЫТЫНДЫ БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ.
7.1 Аралық бақылау сұрақтары:
7.2 Қорытынды бақылау сұрақтары:
1. Мәміленің түрлері мен нысанын атап беріңіз?
2. Мүліктік игіліктер және жеке мүліктік емес игіліктерге түсінік беріңіз?
3. Қылмыс дегеніміз не?
4. Қылмыстық жүйесі неше бөлімнен тұрады?
5. Қылмыстың элементтерін атап шығыңыз?
6. Қылмыстың құрамын айтып беріңіз?
7. Негізгі және қосымша жазаны атап көрсетіңіз?
8. Отбасы құқығы дегеніміз не?
9. Отбасы құқығының қағидаларын атап беріңіз?
10. Некені бұзу және некеге тұру тәртібін анықтап беріңіз?
11. Ерлі зайыптылардың құқықтары мен міндеттері?
12. Жер құқығының түсінігі айтып беріңіз?
13. Жер құқығының жүйесі, қағидалары қандай?
14. Жер құқығының қайнар көздері?
15. Жерге меншік құқығының түрлері?
16. Қаржы құқықтың институттары неше бөлімнен тұрады?
17. Қаржылық құқықтық қатынастардың субъектілерін атап шығыңыз?
18. Қаржылық құқық бұзушылық дегеніміз не?
19. Қаржылық құқық бұзушылықтың белгілерін атап көрсетіңіз?
20. Қаржылық құқық жауапкершілік дегеніміз не?
21. Салық дегеніміз не?
22. Салық элементтерін атап беріңіз?
23. Салық түрлерін анықтап беріңіз?
24. Салық қызметі органдарының міндеттері мен құрылымы қандай болып келеді?
25. Бюджет дегеніміз не?
26. Бюджеттің жүйесін айтып беріңіз?
27. Бюджеттік реттеу дегеніміз не?
28. Бюджеттің құрылымын айтып беріңіз?
29. Банк құқығы дегеніміз не?
30. Банк құқығының институттарын атаңыз?
31. Банкілік қатынастардың ерекшеліктері қандай?
32. Сақтандыру құқығы дегеніміз не?
33. Сақтандыру әдістерін атаңыз?
34. Сақтандыру құқығының түрлерін айтып беріңіз?
35. Сақтандыру құқығына қатысатын субъектілер?
36. Сақтандыру шарты дегеніміз не?
Әдістемелік нұсқаулар:
Конспектілеу – тақырыпқа қатысты материалдарды қысқаша түйіндеп жазу;
Мәтіннің жоспарын құру – өткен сабақтардың жоспарының міндетті түрде болуы;
Тезис құру – оқыған материалдардың негізгі ойларын бір бет көлемінде етіп жазбаша түсіру;
Реферат дайындау – мақаланың, зерттеудің, құжаттың мазмұнын түйіндеп, тұжырымдап қысқаша баяндап жазу;
Дәйеккөз келтіру – мәтіннен, басқа бір автордың пікірінен нақты сөзбе-сөз дәйеккөз алу немесе дәйеккөз келтіру;
Мәлімет көшірмесі – алғашқы дереккөздерден алынған дәл ақпарат, оған міндетті түрде сілтеме жасалу керек.
Курстық жұмыстарды орындау бойынша материалдар
Бұл пән бойынша курстық жұмыс қарастырылмаған.
7.3 Тапсырма № 1.
Тест сұрақтары:
қайсысы дұрыс?
а) табиғи теория, тарихи теория, реалистік теория, социологиялық теория;
ә) теологиялық теория, патриархалдық теория, органикалық теория, табиғи құқықтық теория, психологиялық теория, материалистік теория, күштеу теориясы;
б) теологиялық теория, патриархалдық теория, органикалық теория, табиғи құқықтық теория, психологиялық теория, социологиялық теория;
в) аталғандардың бәрі дұрыс.
а) Құқықтық әдет-ғұрып, сот прецеденті, нормативтік құқықтық акт, құқық және дін.
ә) Соттың шешімі, құқық және дін, құқықтық әдет-ғұрып, нормативтік құқықтық акт.
б) Қазақстан Республикасының Конституциясы, Президенттің Заң күші бар жарлықтары, Үкіметтің қаулылары.
в) Аталғандардың ешқайсысы дұрыс емес.
а) Құқықтық әдет-ғұрып, сот прецеденті, нормативтік құқықтық акт.
ә) Психологиялық, теологиялық, патриархалдық теория, социологиялық теория, реалистік теория.
б) Табиғи теория, тарихи теория, реалистік теория, социологиялық теория, нормативтік теория, психологиялық теория, материалистік теория.
в) Табиғи теория, реалистік теория, социологиялық теория, нормативтік теория.
а) айқындаушы, сипаттаушы, басқарушы;
ә) жалпылық, айқын, сілтеу;
б) гипотеза, диспозиция, санкция;
в) дұрыс жауап жоқ.
а) жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, мемлекет;
ә) азаматтар, шетелдіктер, азаматтығы жоқ тұлғалар;
б) лауазымды адамдар, мемлекеттік қызметшілер, жалпы азаматтар;
в) бәрі дұрыс.
а) диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның жағымсыз салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолдануы;
ә) қатынастың мазмұны мен субъектінің құқығы мен міндеттерін көрсетуі;
б) диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік акті қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді.
айырмашылығы неде:
а) Федерация дегенiмiз күрделi мемлекеттiк құрылым, ал конфедерация-халықаралық құрылым
ә)Федерация құрама бірнеше зиялы мемлекеттерден тұрады, ал конфедерация тек белгілі бір мақсатқа жету үшін бірнеше ерікті мемлекеттер уақытша бірігеді
б) Федерацияның құрамында бiрнеше тәуелсiз мемлекеттер болады, ал
конфедерацияның құрамында ондай мемлекет бiреу ғана.
кiредi
а) мемлекеттiк билiктi ұйымдастыру тәсiлдерi жиынтығы
ә) мемлекеттiк құрылым тәсiлдерiнiң жиынтығы
б) халықпен мемлекеттiк билiктiң өзара қарым-қатынас жасауы
9. Парламенттiк Республикаға жататын мемлекеттердi атаңыз:
а) Германия,Үндiстан
ә)АҚШ,Франция
б) Қазақстан,Ресей
10. Конституция деген термині қандай сөзді білдіреді?
а) басқару, ұйымдастыру;
ә) заң, жарғы;
б) келісім жасасу шарты;
в) мемлекет құрылысы.
қабылданды?
а) 1990 ж. 25 қазанда;
ә) 1993 ж. 28 қаңтарда;
б) 1995 ж. 30 тамызда;
в) 1999 ж. 10 қаңтарда.
а) грек тілінен мемлекетті басқару деген мағынаны білдіреді;
ә) грек тілінен заң шығару деген мағынаны білдіреді;
б) грек тілінен халықтық санын көбейту деген мағынаны білдіреді;
в) грек тілінен халық билігі деген мағынаны білдіреді.
а) ғұмыр бойы;
ә) 5 жыл;
б) 10 жыл;
в) 7 жыл.
а) екі;
ә) үш;
б) төрт;
в) бес.
а) құқықтың азаматтардың еңбек бостандығына конституциялық құқығын іске асыру барысында, жұмыс беруші мен қызметкердің арасында, жеке, ұжымдық және басқа шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін тараптардың жүзеге асыруы кезінде туындайтын еңбек қатынастарын реттеуші саласы;
ә) жұмыскер мен жұмыс беруші арасында жазбаша формада
жасалынатын екі жақты келісім;
б) жұмыс істеу кезеңінде адамдардың денсаулығын, қауіпсіздігін
қорғауға бағытталған әлеуметтік-экономикалық, техникалық,
ұйымдастырушылық, гигиеналық шаралардың, заңдар және басқа да
нормативтік актілер жиынтығы;
в) аталғандардың ешқайсысы дұрыс емес.
а) 115;
ә) 98;
б) 76;
в) 109.
аяқталады?
а) 20 сағаттан бастап 5-ке дейін;
ә) 24 сағаттан бастап 6-ға дейін;
б) 22 сағаттан бастап 6-ға дейін;
в) 19 сағаттан бастап 5-ке дейін.
а) арнаулы үзілістер, демалыс және тамақтану арналған үзіліс;
ә) демалыс және тамақтануға арналған үзіліс, арнаулы үзілістер, күн
сайынғы демалыс, демалыс күндері, мереке күндері;
б) арнаулы үзілістер, күн сайынғы демалыстар, мереке күндері;
в) аталғандарың ешқайсысы дұрыс емес.
а) Жалпы, Ерекше, Арнаулы;
ә) Жалпы, Негізгі, Ерекше, Арнаулы;
б) Жалпы, Ерекше;
в) Жалпы, Негізгі, Арнаулы.
а) 1994 жылы 27 желтоқсанда;
ә) 1999 жылы 1 шілдеде;
б) 1994 жылы 27 қаңтарда;
в) 1999 жылы 1 тамызда.
а) 18 жасында;
ә) 20 жасында,
б) 16 жасында;
в) аталған жауаптардың ешқайсысы дұрыс емес.
а) бір жақты немесе көп жақты;
ә) ауызша (жай) және жазбаша (нотариалдық);
б) бір жақты немесе екі жақты;
в) жай немесе күрделі.
а) Жалпы және Ерекше.
ә) Жалпы, Арнаулы, Ерекше.
б) Жалпы, Негізгі, Арнаулы, Ерекше.
в) Негізгі, Арнаулы.
а) құқыққа қайшылығы, кінәлілігі, зардаптың болуы, құқыққа қайшы әрекет пен соның нәтижесінде туындаған залал зардаптардың арасындағы себептік байланыс;
ә) заңдылық, ізгілік, әрекет немесе әрекетсіздік;
б) кінәлілігі, әрекет немесе әрекетсіздігі, құқыққа қайшылығы.
а) түсімдер мен шығыстар;
ә) кірістер мен шығындар;
б)түсімдер, шығыстар, бюджет тапшылығы, бюджет тапшылығын
қаржыландыру;
в) бюджет тапшылығы, шығыстар, кірістер.
а) республикалық және жергілікті;
ә) республикалық, аудандық, қалалық;
б) республикалық, облыстық, аудандық, қалалық;
в) аталғандардың бәрі дұрыс.
а) Конституциямен;
ә) Азаматтық кодекспен;
б) Неке және отбасы туралы заңмен;
в) Еңбек туралы заңмен.
а) 16;
ә) 18;
б) 19;
в) 15.
а) 8;
ә) 9;
б) 10;
в) 7.
а) жоқ;
ә) иә;
б) кейде;
в) соттың шешімі бойынша беріледі.
а) субъект, объект, салық пәні, салық базасы, салық ставкасы, салық кезеңі, салық жеңілдіктері;
ә) субъект, объект, объективтік жақ, субъективтік жақ;
б) акциз, қосылған құн салығы;
в) аталғандардың бәрі дұрыс.
а) корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салық;
ә) корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салығы, жер салығы, көлік құралдары салығы, мүлік салығы;
б) тікелей және жанама салықтар;
в) аталғандардың ешқайсысы дұрыс емес.
а) Жалпы және Ерекше.
ә) Жалпы, Арнаулы, Ерекше.
б) Жалпы, Негізгі, Ерекше, Арнаулы.
в) Негізгі, Арнаулы.
а) келте, формальды, материальдық;
ә) жай, күрделі, балама;
б) субъект, объект, объективтік жақ, субъективтік жақ;
в) аталғанның бәрі жатады.
а) абайсызда және қасақана;
ә) менмендіктен және немқұрайдылықпен;
б) жанама тікелей;
в) негізгі және қосымша.
а) келісу;
ә) басқару;
б) ұйымдастыру;
в) күштеу.
көрсетіңіз?
а) құқыққа қайшылық, кінәлілік, қоғамдық зияндылық, әкімшілік
жауапкершілік;
ә) ізгілік, заң алдында теңдігі, кінәлілік;
б) қоғамдық зияндылық, әкімшілік жауапкершілік, ізгілік;
в) аталғандардың ешқайсысы дұрыс емес.
а) ескерту, тәркілеу жазасы, камау;
ә) ескерту, айып салу, тәртіпсіздік әрекеті үшін бұйымды иесінен алу
жазасы; тәркілеу жазасы, арнайы құқығынан айыру, еңбекпен түзеу жұмыстары, әкімшілік қамауға алу;
б) ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, айып салу, тәркілеу жазасы.
а)жалпы,ерекше;
ә) жалпы,ерекше,арнайы;
б)императивтік,диспозивтік.
а) сақтандырушы;
ә) сақтанушы;
б) сақтандырушы, сақтанушы.
7.4 Тапсырма № 2.
органикалық, табиғи,..............................................................................................
социологиялық.........................................................................................................
прецедент,................................................................................................................
қайшылық, кінәлілік, қоғамға зияндылық..............................................................
субьективтік жақ.......................................................................................................
үшін бұйымды иесінен алу жазасы, тәркілеу жазасы,.........................................
және............................................................................................................................
үзіліс, күн сайынғы демалыс....................................................................................
ауызша және ……………………………………………………………..................
бөлімінде…………......................................................................................бап бар.
.............................................................................................бюджеттерден тұрады.
ставкасы, салық кезеңі………………………………………………….................
аумақтық құрылымдар, мемлекеттің уәкілетті органдары..................................
нысаны және ……………..................болып бөлінеді.
Мемлекеттің пайда болуы туралы теорясы
Мемлекеттің пайда болу теориялары
Теологиялық теория
Патриархалдық теория
Органикалық теория
Қоғамдық келісім теориясы
Материалистік теория
Күштеу теориясы
Құқықтық норма құрылымы
Құқық нормаларының түрлері
Д
И
С
П
О
З
И
Т
И
В
Т
І
К
Т
Ы
Й
Ы
М
С
А
Л
У
Ш
Ы
М
І
Н
Д
Е
Т
Т
Е
У
Ш
І
Қ
Ұ
Қ
Ы
Қ
Ж
Ү
К
Т
Е
У
Ш
І
Заң шығарушының кепілхат күші бойынша
Мінез құлыққа әсер ету нысаны бойынша
И
М
П
Е
Р
И
А
Т
И
В
Т
І
К
Құқықтық қатынастар
Объектілер
Мазмұны
құқықтар;
Міндеттер.
Субъектілер
Азаматтар;
Шетелдіктер;
Азаматтығы жоқ тұлғалар.
Заңдық жауаптылық түрлері
З
А
Ң
Д
Ы Т
Қ Р
Ү
Ж Л
А Е
У Р
А І
П
Т
Ы
Л
Ы
Қ
Әкімшілік-құқықтық
жауаптылық
жауаптылық
жауаптылық
Оқу әдістемелік кешені кафедра мәжілісінде талқыланды
«___»__________№____ хаттама.
Кафедра меңгерушісі _______________з.ғ.д., профессор А.А.Мукашева.