Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
|
АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКАДЕМИЯСЫ
|
|
АЛМАТИНСКАЯ АКАДЕМИЯ ЭКОНОМИКИ И СТАТИСТИКИ |
«ҚАРЖЫ» КАФЕДРАСЫ
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ (ПОӘК)
«Төлемдер жүйесі» пәні бойынша
050509 - «Қаржы» мамандығының студенттеріне арналған
Алматы - 2008
Құрастырған: АЭСА «Қаржы» кафедрасының аға оқытушысы Ш. С. Томашев
«Қаржы» кафедрасы
«Төлем жүйесі» курсы төлем жүйесінің теориялық негіздерін, қаржы нарығындағы орны және елдегі мен шетелдегі ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтайды. Төлем жүйесі тұтастай алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің тұрақтылығын арттыратын, экономикадағы операциялардың құнын төмендететін, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін, қаржы нарықтың өтімділігін жақсартатын және монетарлық саясатты жүргізуге ықпалын тигізетін жүйе болып табылады.
Рецензенты:
«Банк ісі» пәні бойынша Оқу әдістемелік кешені «Қаржы» кафедрасының мәжілісінде қарастырылып
2008 ж. « ___ » қыркүйегіндегі
№ __ Хаттамасында ұсынылды
Кафедра меңгерушісі _____________.
АЭСА Оқу-әдістемелік кеңесінде мақұлданған
2008 ж. «__» _____ № ___ Хаттама
ОӘК төрағасы, оқу жұмысының проректоры
___________ э.ғ.к., доцент Нургазиева Л.А.
Оқу пәнінің сипаттамасы
|
1.1. Оқу пәннің арналымы |
«Төлем жүйесі» пәнін оқыту нәтижесінде студент: жаңа деңгейдегі төлем жүйесін тұтынушыларға жеткізу және осы процестерді дұрыс жүзеге асыра білуі қажет. |
|
1.2. Пәнді оқытудағы мақсат |
Студенттерді республиканың қазіргі төлем жүйесінің мәні мен құрылымымен, оның негізгі компоненттері мен алдағы уақыттағы даму перспективаларымен таныстыру болып табылады. |
|
1.3. Пәнді оқытудағы міндет |
|
|
1.4. Әдістемелер |
Пәннің мазмұны
|
Апталар № |
Тақырыптардың аты және оның мазмұны |
|
|
1 |
Төлем жүйесінің теориялық негіздері. Төлем жүйесінің түсінігі мен құрылымы |
Төлем жүйесі түсінігі. Төлем жүйелерінің түрлері: Cheeps, Free Wine, SWIFT, VISA, Europay, Union – card, Алтын –корона, Western Union, Money Gran, Wedmoney, PayCash, GyberPlat, Assist, Ресей Жинақ банктің коммуналдық төлемдер қабылдайтын жүйелері. Төлем жүйелерінің сипаттамасы: көтерме, бөлшек, жалпы, күнбе – күн, рейстік, он – лайн режиміндегі, кредиттік және дебиттік аударма. Төлем жүйелерінің негізгі сипаттамасы кестесі: жіктеудің фактолары, жіктеулер, ерекшеліктері, кемшіліктері. |
|
2 |
Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары |
Төлем жүйесінің субьектілері: клиент, қатысушы банк, орталық банк. Субьектілердің басты қызметтері. Көтерме жүйе: орталық және коммерциялық банк. Бөлшек төлем жүйесі: карточка жүйесі, ақша аудару, электронды ақша жүйесі. Клирингтік жүйе. Кредиттік және дебеттік аударымдар. |
|
3 |
ҚР төлем жүйесінің қалыптасуы |
1991жылғы Ұлттық банктің төлем жүйесі реформасы. 1992ж корреспонденттік шоттар. 1993 өара қарыздары есепке алу.1994 орталық депозитарии. 1995 ж. Алғашқы клирингтік палата. 1996 ж. Клирингтік палатаның құрылуы. Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығының құрылуы.1998 ж Ұлттық банкте екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік шоттарын орталықтандыру. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы. 1999 ж. KAZNNSS. |
|
4 |
ҚР төлем жүйесінің қазіргі кездегі жағдайы |
Жұмыс істейтін төлем жүйелері: нақтылы уақыт режиміндегі жалпы есеп айырысу жүйесі (Банкаралық ақша аударымдарының жүйесі); клирингтік жүйе (бөлшек төлемдер жүйесі). Қазақстанның банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) (Ірі төлемдер жүйесі деп аталған болатын). 2000 ж. Ақша аударымдарының банкаралық жүйесі (БААЖ). Интернет сайт мәліметтері: www.kisc.kz. 1998 ж. Жаңа клирингтік палата. |
|
5 |
Қолма қолсыз есеп айыру нысандарының қолданылуы |
Төлем жүйесіне қызмет ететін қолма қолсыз есеп айыру нысандары. Төлем тапсырысы, төлем талап тапсырысы, инкассолық өкімдер, ақша аударымдары, төлем карточкалары. Олардың атқаратын қызметері мен төлем жүйесіндегі айналымдары. |
|
6 |
Төлем жүйелерін ұйымдастырудың ерекшеліктері. Төлем жүйелерін ұйымдастырудың салыстырмалы сипаттамасы |
Қағаздық құжаттар мен электронды төлемдердің сипаттамасы. Қағаз құжат нысанынан электронды нысанға өту.тізілім құру. Клиенттердің төлем құжаттарын саралау.берілетін ақпарат жолдары, тәртібі. Банктік шоттардың қызметтері. Western Union жүйесі арқылы есеп айырысу. Пошталық аударымдар. Ресейдің коммуналдық төлемдер жүйесі.интернет – порталы арқылы есеп айырулар.Электронды қол қою. |
|
7 |
2.2. Тақырып. Электронды айырбастау құралдарының тиімділігі |
Телекоммуникация және компьютер негізінде клиенттерге қашықтықтан қызмет көрсету. Қашықтықтан қызмет көрсету құралдары. POS – терминалдарды қолдану. Қашықтықтан қызмет көрсету. Банкаралық электронды поштаны қолдану. Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО). Электронды – цифрлы қолды жасанды қолдан қорғаудың кілтті жүйесі – «ассиметриялық криптожүйе».SWIFT жүйесінің құрылуы, қызметтері. SWIFT жүйесі бойынша хабарламалар. SWIFT – ке хабарламалар жолдау. Интернет – банктің клиент банктен айырмашылығы.Карточкалық төлем жүйесі.Банкоматтың айырмашылығы. |
|
8 |
2.3. Тақырып. Төлем құжаты мен банктік есеп шоттың тиімділігі |
Төлем құжаттары. Банктік есеп шоттар.Тіркеудің нақтылығы. Өңдеудің тиімділігі. Қарама қайшылықтар. Материалды тасымалдаушының трансформациясы. Материалды тасымалдаушының өзгеру тенденциясы. Төлем құжаты мен банктік есеп шоттарға байланысты фактілер. |
|
9 |
Төлем жүйесінің қосымша қызметтері |
Карточкалық төлем жүйесінің ең бірінші қосымша қызметі – клиентке кредит беру.коммерциялық банктердің интернет – трейдингті тарату қызметі. Сауда нүктелеріндегі қашықтықтан қызмет көрсету. Кассалық аппараттардағы штрих кодтар арқылы тауар үшін есеп айырысу.салық полициясының кассалық аппараттар жадысы арқылы тексерулер жүргізуі.Интернет – банкинг, үй банкингі қызметтері. |
|
10 |
Төлем жүйесін жүзеге асыру процедуралары |
Төлем жүргізу процедурасын қысқарту немесе уақытты үнемдеу.дәстүрлі төлемдерден электронды төлемдерге өту. Электронды есеп айырысу жүйесінде ақшаны сақтау, депозиттеу, есеп айырысу. Биржалық операцияларға қатысу.Ұялы байланыс қызметтерін қолдану. Клиенттер шотын орталықтандырып басқару. |
|
11 |
Төлем жүйесінде жаңа технологияларды қолдану. Интернет төлем жүйелерінің қызметтері |
Жалақы төлемдерін қолма қол ақшадан жиро – трансферттерге өткізу, кредиттік карталарды енгізу, халықаралық төлем жүйелерінің пайда болуы, банкоматтық желілердің таралуы. Сауда нүктелеріндегі электронды әмияндар.Интернеттің он – лайндық және оф- лайндық режимдері. |
|
12 |
Төлем шығындарын үнемдеу мүмкіндігі |
Төлем жүйесінің шығындарын үнемдеудің әр түрлі мемлекеттердегі мүмкіндіктері. Ресей аймақтық операциялық – кассалық орталықтарының мүмкіндіктері. Американ банкінің мүмкіндіктері. Латвия банктеріндегі SWIFT жүйесінің мүмкіндіктері.Карталық төлемдер. Western Union аударымдарын жүргізу. Коммуналдық төлемдер. Смарт карталар. |
|
13 |
Төлем карточкаларын қолдану |
Төлем карточкаларын қолдану қажеттілігі мен тиімділігі. Төлем карточкалары айналымының пайда болуы. Қазақстанның төлем карточкалары нарығы. Төлем карточкаларымен жүргізілетін есеп айырулар. Есеп айырудың тиімділігі. |
|
14 |
Төлем жүйесіндегі жаңартпалар |
Қазақстан Ұлттық төлем жүйесіндегі оң өзгерістер. ТМД мемлекеттері арасындағы озық төлем жүйесі. Ұлттық төлем жүйесін модернизациялау. Қазақстан төлем жүйесінің тиімді модельі. Овердрафт және күндізгі кредит. Төлемдерді чек және вексельдер арқылы жүзеге асыру. Төлем карточкаларының бөлшек нарығын дамыту – « Тенгри – карт» микропроцессинглік технологиясын енгізу.төлем жүйесінің нормативтік – құқықтық базасын құру. |
|
15 |
Интернет жүйесін кеңейту |
Интернетті қолдануға қызығушылықтың арту себептері.интернет төлем жүйелерінің жіктелуі. Кіру өнімдері: кредиттік трансферттер, тікелей дебеттік аударымдар, чектер және дебеттік аударымдар, чектер мен дебеттік карталар.кредиттік және төлем карталары.Мүмкіндікті әмиян – шоттар. Құны алдын ала төленген өнімдер. Ақшалай суррогаттар: электронды ваучерлер, электронды ұтыстық белгілер, электрондық купондар, электронды сый ақылар. Микробиллинг. Төлемнің мобильді әдісі. |
Тақырыптық – күнтізбелік жоспар
|
№ апта |
Тапсырмалардың мазмұны |
Кездесу сағ |
Дистанционндық сағ |
СРС |
|
1-ші апта |
|
3 |
||
|
1 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
1 |
|||
|
1 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
2 |
|||
|
1 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
1 |
|||
|
2-ші апта |
|
2 |
||
|
2 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
2 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
2 |
|||
|
2 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
3-ші апта |
|
3 |
||
|
3 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
3 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
3 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
4-ші апта |
|
3 |
||
|
4 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
1 |
|||
|
4 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
2 |
|||
|
4 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
1 |
|||
|
5-ші апта |
|
2 |
||
|
5 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
5 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
5 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
№ 1 Бағалау шаралары |
8 |
8 |
25 |
|
|
6-ші апта |
|
3 |
||
|
6 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
6 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
6 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
7-ші апта |
|
3 |
||
|
7 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
7 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
7 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
8-ші апта |
|
3 |
||
|
8 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
1 |
|||
|
8 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
2 |
|||
|
8 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
1 |
|||
|
9-ші апта |
|
3 |
||
|
9 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
9 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
9 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
10-ші апта |
|
3 |
||
|
10 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
10 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
10 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
№ 2 Бағалау шаралары |
9 |
9 |
29 |
|
|
11-ші апта |
|
3 |
||
|
11 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
11 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
11 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
12-ші апта |
12 тақырып бойынша материалды оқу |
3 |
||
|
12 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
12 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
2 |
|||
|
12 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
13-ші апта |
13 тақырып бойынша материалды оқу |
2 |
||
|
13 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
13 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
13 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
14-ші апта |
14 тақырып бойынша материалды оқу |
3 |
||
|
14 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
14 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
14 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
15-ші апта |
15 тақырып бойынша материалды оқу |
2 |
||
|
15 тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру |
2 |
|||
|
15 тақырып бойынша тапсырмаларды орындау |
3 |
|||
|
15 тақырып бойынша форумда (чатта) қатысу |
2 |
|||
|
№ 3 Бағалау шаралары |
10 |
10 |
27 |
|
|
БАРЛЫҒЫ |
27 |
27 |
81 |
«ТӨЛЕМДЕР ЖҮЙЕСІ» ПӘНІ БОЙЫНША БАҒАЛАНАТЫН ІС-ШАРАЛАР
Білімін бағалауды бақылау үшін студент «Бағаланатын іс-шаралардың» әрбір бөлімінен бір тапсырмадан орындауы қажет (таңдауы бойынша).
Жазбаша жұмысты дайындау кезінде тек қазақстандық тәжірибедегі мәліметтерді пайдалану қажет.
|
№апта |
Тапсырманың тақырыбы |
Тапсырманың мазмұны |
Бақылау түрі |
|
№ 1 Бағалау шаралары |
|||
|
1 |
Төлем жүйесінің теориялық негіздері. Төлем жүйесінің түсінігі мен құрылымы |
Төлем жүйесі түсінігі. Төлем жүйелерінің түрлері: Cheeps, Free Wine, SWIFT, VISA, Europay, Union – card, Алтын –корона, Western Union, Money Gran, Wedmoney, PayCash, GyberPlat, Assist, Ресей Жинақ банктің коммуналдық төлемдер қабылдайтын жүйелері. Төлем жүйелерінің сипаттамасы: көтерме, бөлшек, жалпы, күнбе – күн, рейстік, он – лайн режиміндегі, кредиттік және дебиттік аударма. Төлем жүйелерінің негізгі сипаттамасы кестесі: жіктеудің фактолары, жіктеулер, ерекшеліктері, кемшіліктері. |
Эссе |
|
2 |
Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары |
Төлем жүйесінің субьектілері: клиент, қатысушы банк, орталық банк. Субьектілердің басты қызметтері. Көтерме жүйе: орталық және коммерциялық банк. Бөлшек төлем жүйесі: карточка жүйесі, ақша аудару, электронды ақша жүйесі. Клирингтік жүйе. Кредиттік және дебеттік аударымдар. |
Конспект |
|
3 |
ҚР төлем жүйесінің қалыптасуы |
1991жылғы Ұлттық банктің төлем жүйесі реформасы. 1992ж корреспонденттік шоттар. 1993 өара қарыздары есепке алу.1994 орталық депозитарии. 1995 ж. Алғашқы клирингтік палата. 1996 ж. Клирингтік палатаның құрылуы. Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығының құрылуы.1998 ж Ұлттық банкте екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік шоттарын орталықтандыру. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы. 1999 ж. KAZNNSS. |
Тест |
|
4 |
ҚР төлем жүйесінің қазіргі кездегі жағдайы |
Жұмыс істейтін төлем жүйелері: нақтылы уақыт режиміндегі жалпы есеп айырысу жүйесі (Банкаралық ақша аударымдарының жүйесі); клирингтік жүйе (бөлшек төлемдер жүйесі). Қазақстанның банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) (Ірі төлемдер жүйесі деп аталған болатын). 2000 ж. Ақша аударымдарының банкаралық жүйесі (БААЖ). Интернет сайт мәліметтері: www.kisc.kz. 1998 ж. Жаңа клирингтік палата. |
Бақылау жұмыс |
|
5 |
Қолма қолсыз есеп айыру нысандарының қолданылуы |
Төлем жүйесіне қызмет ететін қолма қолсыз есеп айыру нысандары. Төлем тапсырысы, төлем талап тапсырысы, инкассолық өкімдер, ақша аударымдары, төлем карточкалары. Олардың атқаратын қызметері мен төлем жүйесіндегі айналымдары. |
Бақылау жұмыс |
|
№2 Бағалау шаралары |
|||
|
6 |
Төлем жүйелерін ұйымдастырудың ерекшеліктері.Төлем жүйелерін ұйымдастырудың салыстырмалы сипаттамасы |
Қағаздық құжаттар мен электронды төлемдердің сипаттамасы. Қағаз құжат нысанынан электронды нысанға өту.тізілім құру. Клиенттердің төлем құжаттарын саралау.берілетін ақпарат жолдары, тәртібі. Банктік шоттардың қызметтері. Western Union жүйесі арқылы есеп айырысу. Пошталық аударымдар. Ресейдің коммуналдық төлемдер жүйесі.интернет – порталы арқылы есеп айырулар.Электронды қол қою. |
Бақылау жұмыс |
|
7 |
2.2. Тақырып. Электронды айырбастау құралдарының тиімділігі |
Телекоммуникация және компьютер негізінде клиенттерге қашықтықтан қызмет көрсету. Қашықтықтан қызмет көрсету құралдары. POS – терминалдарды қолдану. Қашықтықтан қызмет көрсету. Банкаралық электронды поштаны қолдану. Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО). Электронды – цифрлы қолды жасанды қолдан қорғаудың кілтті жүйесі – «ассиметриялық криптожүйе».SWIFT жүйесінің құрылуы, қызметтері. SWIFT жүйесі бойынша хабарламалар. SWIFT – ке хабарламалар жолдау. Интернет – банктің клиент банктен айырмашылығы.Карточкалық төлем жүйесі.Банкоматтың айырмашылығы. |
Бақылау жұмыс |
|
8 |
2.3. Тақырып. Төлем құжаты мен банктік есеп шоттың тиімділігі |
Төлем құжаттары. Банктік есеп шоттар.Тіркеудің нақтылығы. Өңдеудің тиімділігі. Қарама қайшылықтар. Материалды тасымалдаушының трансформациясы. Материалды тасымалдаушының өзгеру тенденциясы. Төлем құжаты мен банктік есеп шоттарға байланысты фактілер. |
Бақылау жұмыс |
|
9 |
Төлем жүйесінің қосымша қызметтері |
Карточкалық төлем жүйесінің ең бірінші қосымша қызметі – клиентке кредит беру.коммерциялық банктердің интернет – трейдингті тарату қызметі. Сауда нүктелеріндегі қашықтықтан қызмет көрсету. Кассалық аппараттардағы штрих кодтар арқылы тауар үшін есеп айырысу.салық полициясының кассалық аппараттар жадысы арқылы тексерулер жүргізуі.Интернет – банкинг, үй банкингі қызметтері. |
Реферат |
|
10 |
Төлем жүйесін жүзеге асыру процедуралары |
Төлем жүргізу процедурасын қысқарту немесе уақытты үнемдеу.дәстүрлі төлемдерден электронды төлемдерге өту. Электронды есеп айырысу жүйесінде ақшаны сақтау, депозиттеу, есеп айырысу. Биржалық операцияларға қатысу.Ұялы байланыс қызметтерін қолдану. Клиенттер шотын орталықтандырып басқару. |
Конспект |
|
№3 Бағалау шаралары |
|||
|
11 |
Төлем жүйесінде жаңа технологияларды қолдану. Интернет төлем жүйелерінің қызметтері |
Жалақы төлемдерін қолма қол ақшадан жиро – трансферттерге өткізу, кредиттік карталарды енгізу, халықаралық төлем жүйелерінің пайда болуы, банкоматтық желілердің таралуы. Сауда нүктелеріндегі электронды әмияндар.Интернеттің он – лайндық және оф- лайндық режимдері. |
Конспект |
|
12 |
Төлем шығындарын үнемдеу мүмкіндігі |
Төлем жүйесінің шығындарын үнемдеудің әр түрлі мемлекеттердегі мүмкіндіктері. Ресей аймақтық операциялық – кассалық орталықтарының мүмкіндіктері. Американ банкінің мүмкіндіктері. Латвия банктеріндегі SWIFT жүйесінің мүмкіндіктері.Карталық төлемдер. Western Union аударымдарын жүргізу. Коммуналдық төлемдер. Смарт карталар. |
Конспект |
|
13 |
Төлем карточкаларын қолдану |
Төлем карточкаларын қолдану қажеттілігі мен тиімділігі. Төлем карточкалары айналымының пайда болуы. Қазақстанның төлем карточкалары нарығы. Төлем карточкаларымен жүргізілетін есеп айырулар. Есеп айырудың тиімділігі. |
Конспект |
|
14 |
Төлем жүйесіндегі жаңартпалар |
Қазақстан Ұлттық төлем жүйесіндегі оң өзгерістер. ТМД мемлекеттері арасындағы озық төлем жүйесі. Ұлттық төлем жүйесін модернизациялау. Қазақстан төлем жүйесінің тиімді модельі. Овердрафт және күндізгі кредит. Төлемдерді чек және вексельдер арқылы жүзеге асыру. Төлем карточкаларының бөлшек нарығын дамыту – « Тенгри – карт» микропроцессинглік технологиясын енгізу.төлем жүйесінің нормативтік – құқықтық базасын құру. |
Бақылау жұмыс |
|
15 |
Интернет жүйесін кеңейту |
Интернетті қолдануға қызығушылықтың арту себептері.интернет төлем жүйелерінің жіктелуі. Кіру өнімдері: кредиттік трансферттер, тікелей дебеттік аударымдар, чектер және дебеттік аударымдар, чектер мен дебеттік карталар.кредиттік және төлем карталары.Мүмкіндікті әмиян – шоттар. Құны алдын ала төленген өнімдер. Ақшалай суррогаттар: электронды ваучерлер, электронды ұтыстық белгілер, электрондық купондар, электронды сый ақылар. Микробиллинг. Төлемнің мобильді әдісі. |
Конспект |
Форумдардың (чаттардың) тақырыптары
|
1-ші форум |
Төлем жүйесінің теориялық негіздері. Төлем жүйесінің түсінігі мен құрылымы |
|
2- ші форум |
Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары |
|
3- ші форум |
ҚР төлем жүйесінің қалыптасуы |
|
4-ші форум |
ҚР төлем жүйесінің қазіргі кездегі жағдайы |
|
5- ші форум |
Қолма қолсыз есеп айыру нысандарының қолданылуы |
|
6- шы форум |
Төлем жүйелерін ұйымдастырудың ерекшеліктері.Төлем жүйелерін ұйымдастырудың салыстырмалы сипаттамасы |
|
7-ші форум |
2.2. Тақырып. Электронды айырбастау құралдарының тиімділігі |
|
8-ші форум |
2.3. Тақырып. Төлем құжаты мен банктік есеп шоттың тиімділігі |
|
9-шы форум |
Төлем жүйесінің қосымша қызметтері |
|
10-шы форум |
Төлем жүйесін жүзеге асыру процедуралары |
|
11-ші форум |
Төлем жүйесінде жаңа технологияларды қолдану. Интернет төлем жүйелерінің қызметтері |
|
12-ші форум |
Төлем шығындарын үнемдеу мүмкіндігі |
|
13-ші форум |
Төлем карточкаларын қолдану |
|
14-ші форум |
Төлем жүйесіндегі жаңартпалар |
|
15-ші форум |
Интернет жүйесін кеңейту |
Студенттердің білімін бақылау жүйесі
|
Бақылау түрі |
Барлығы |
% |
|
Ағымдағы бақылау, соның ішінде: |
24 |
24 |
|
Форумдарда (чаттарда) қатысу |
12 |
12 |
|
Форумдарда (чаттарда) қатысу |
12 |
12 |
|
Бағалау шаралар |
36 |
36 |
|
Ағымдағы бақылау |
60 |
60 |
|
Ауызша емтихан |
40 |
40 |
|
Қорытынды баға |
100 |
100 |
|
Бақылау түрі |
апталар |
Барлығы |
|||||||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
||
|
Ағымдағы бақылау, соның ішінде: |
24 |
||||||||||||
|
Форумдарда (чаттарда) қатысу |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
12 |
|
Форумдарда (чаттарда) қатысу белсенділігі |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
12 |
|
Бағалау шаралар |
12 |
12 |
12 |
36 |
|||||||||
|
Ағымдағы бақылау |
60 |
||||||||||||
|
Ауызша емтихан |
40 |
||||||||||||
|
Қорытынды баға |
100 |
2. Білімгерлердің оқу жетістігі ондық әріптік жүйесі бойынша бағаланады.
|
Әріп жүйесі бойынша бағалау |
Баллдар |
%- мәні |
Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау |
|
А |
4,00 |
95-100 |
Өте жақсы |
|
А- |
3,67 |
90-94 |
|
|
В+ |
3,33 |
85-89 |
Жақсы |
|
В |
3,0 |
80-84 |
|
|
В- |
2,67 |
75-79 |
|
|
С+ |
2,33 |
70-74 |
Қанағаттанарлық |
|
С |
2,0 |
65-69 |
|
|
С- |
1,67 |
60-64 |
|
|
D+ |
1,33 |
55-59 |
|
|
D |
1,00 |
50-54 |
|
|
F |
0 |
0-49 |
Қанағаттанарлықсыз |
Ескерту: сабаққа қатысу бағасының критериі 15%, онда 1 аптада қатысқан үшін 1% қойылады.
Бағалау критерилерін бөлу, бақылау түрлерінің тізімі мен тапсырмалар саны, сабаққа қатысу бағасының критериі кірмейді.
Рейтинг қою шкаласы СОӨЖ мазмұны және өткізу графигі мен СӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру графигіне сәйкес құрылу керек.
Курс бойынша қорытынды баға келесі формуламен проценттік түрде анықталады:
И% = Р1 + Р2 х 0,6 + Э х 0,4
2
онда: Р1 – 1-ші рейтингтің проценттік түрде бағасы,
Р2 – 2-ші рейтингтің проценттік түрде бағасы,
Э – емтиханның проценттік түрде бағасы (тест-емтихан)
Студенттер білімін бағалау критерилері: қандай жағдайда студент максималды баға ала алатынын, айыппұлдық және жоғарлату балын көрсету, бағаның нәтижесіне әсерін көрсету, мысалы, орындалмаған жазбаша жұмыстың, тапсырмалады орындамау, сабаққа қатыспау, уақытында өткізілмеген тапсырмалар және т.б.
Академикалық жүргізудің саясаты: сабаққа қатысу, оқу процесіне қатысу, сабаққа кешікпеу, өзін-өзі ұстау нормасы мен этикасы.
Дистанциондық консультациялардың өткізу уақыты
1) аға оқытушы Томашев Ш. С.;
2) байланыс телефоны: 2294261 (і/н 139);
3) электронный адрес: E-mail: shyngys.84@mail.ru
4) Сабақ өткізу орны мен уақыты: сабақ кестесіне сәйкес АЭСА аудиротиялары.
Курстың саясаты мен процедурасы.
Баға қою саясаты.
Жалпы баға курсқа қатысқаны үшін білімін бақылаудың мынадай құрамынан тұрады: жоғарыда айтылған түрлер, оған белсенді түрде қатысу, аудиториялық сабақтарға келу.
Курстың саясатына сабақ беруге қажеттілігі бар мынандай ұсыныстар тізімі енгізіледі:
Лекциялық конспектісі
Кіріспе
Қазақстан банкілері көп мөлшерде кредиттік-депозиттік, ал деңгейде есеп айырысу операцияларына бағытталған. Қазақстан банкілерінің таза пайыздық табысы комиссиялық табыстардан есе артық. Біздің банкілерге қарағанда ірі батыс банкілері кредиттік-депозиттік операциялардың пайыздық табыстарымен салыстырғанда есеп айырысу операциясынан түсетін комиссиялық табыстың көп бөлігін алады. Бұл банк бизнесінің табысын айтарлықтай арттырып, тәуекелді төмендететін, банкілерді біршама тұрақтандырады.
Тақырыптың өзектілігі. Банк жүйесі арқылы 60 % -дан астам көтерме ақша айналымы және 1% бөлшек айналымы жүргізілді. Банкілік есепшоттар бойынша анықталатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар міндетті түрде құжаттарды дайындауды талап етеді. Қолма-қол есеп айырысуға құжат дайындау объективті түрде тән емес, ол мемлекеттік нормалармен анықталған. Қолма-қол есеп айырысу басым болған жағдайда экономика біршама айқын, әрі оны басқару жеңіл болады. Сондықтан салық әкімшілігі мен бюджеттік қаржыны тиімді жұмсауда қолма-қол есеп айырысудың артықшылығы айқын байқалады.
Жеке ақша айналымынды төлем жүйелері тиімді болу үшін, қазіргі заманға сай электронды технологияларды пайдалануда шынайы экономикалық нәтижеге қол жеткізу үшін төлем жүйелерін ұйымдастыруды қайта қарастыру қажет.
Төлем жүйелерінің технологиясын, ақша айналымының тенденцияларын және клиенттердің мүдделерін ескере отырып, банкілердегі есеп айырысу қызметтерінің модельдерін жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныстарды қарастыруға болады.
Қолма-қол ақшасыз ақша айналымы басым кәсіпорындар, әсіресе ірі ашық акционерлік қоғамдар тиімді жұмыс істейді. Соңғы жылдары Қазақстанның ірі кәсіпорындарында қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың маңыздылығы артып келеді. Бұған қолма-қол ақша айырысудың орнына жалақы беретін карточкалық жобалар мен офшорлық банкілердің кең танымалдығы айғақ болады. Ірі кәсіпорындар салық органдарының ашықтығына қарамастан, қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың үлесін арттыруда. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу электронды технологиялардың жаппай таралуына дейін пайда болады. Қағазды құжат айналымы мен төлем құжаттарын қолмен өңдеу басым болған жағдайда қолма-қол ақшасыз төлем жүргізудің тарифі өте жоғары болады. Қазіргі таңда электронды технология қолма-қол ақшасызтөлемдердің шығынын бірнеше есеге дейін төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл жағдай кәсіпорындардың ірі төлемдері бойынша ғана емес, сондай-ақ халықтың орташа төлемдері бойынша да қолма-қол есеп айырысуға қарағанда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу тиімді жасайды.
Ақша айналымында қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үлесінің артуы айналымдағы шығынның төмендеуі мен айналым құралдарына сұраныстың азаюы есебінде экономика Жалпы ішкі өнімнің 2% -ға дейін өсуін қамтамасыз етеді. Төлем жүйесі технологияларының жетілуіне байланысты бухгалтерлік есеп пен салық әкімшілігін автоматтандыру саласында, бюджеттік қаржыны жұмсауда, мемлекеттік статистикалық бақылауда, орташа топтың қор рыногына жаппайц шығуында электрондық коммерцияның инфрақұрылымы мен т.б. түбегейлі жаңа шешімдерге қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының төлем нарығындағы жағдайы сандық сипаттамамен ашылып көрсетіледі. Мәліметтер Ұлттық банкінің жылдық есебі негізінде келтірілген. Сондай-ақ бүгінгі таңда орын алып отырған мәселелерге баса назар аударылған.
Қолма-қол ақшасыз есеп айрысудың ерекшелігі айқын, алайда тақырыптың өзектілігі тек осы ерекшеліктердің теориялық аспектісінде ғана қалып қоймайды. Қазақстан банкілері клиенттер арасында төлем қызметіне сұраныстың аздығынан немесе салық әкімшілігіне байланысты төлем қызметінен түскен табысты толығымен ала алмайды. Көп жағдайда төлем қызметіне деген сұраныстың аздығы төлем жүйелерінің технологиялық деңгейінің төмендігі және сапасының нашарлығымен түсіндіріледі.
І бөлім.Төлем жүйесінің теориялық негіздері
1.1. Төлем жүйесінің түсінігі мен құрылымы
Рынокта төлем жүйелерінің көптеген түрлері қызмет көрсетеді. Солардың ішіндегі ең кең тарағандарын атап шығайық. Олар: Орталық банкінің жүйесі, Cheeps және Free Wine жүйелері, SWIFT жүйесі, Visa және Europay жүйелері, жинақ картасы, Union-card, Western Union, Money Gran, Ресей Жинақ банкісінің коммуналдық төлемдер қабылдайтын жүйелері, Webmoney, PayCash, Gyber Plat, Assist жүйелері.
Төлем жүйелері қолданысы жағынан банкаралық, карталық, есепшот ашпай ақша аудару, электронды ақша болып бөлінеді. Мұнда қорытушы фактор болмағандықтан, мұндай бөліністің түрлерін сараптай алмаймыз. Бірінші жүйе – төлем жүйелерінің бір субъектісімен анықталса, екінші – төлеуші акцептісін жеңілдету арқылы, үшіншісі – технология арқылы, төртінші - ақшаның материалдық тұтыну формасы арқылы анықталады. Жалпы алғанда, бір фактор бойынша бір ғана топтастыру жасау төлем жүйелерінің көп түрлілігі мен күрделілігін бере алмайды. Әдетте, төлем жүйелері төмендегідей болып сипатталады: көтерме, бөлшек, жалпы, клирингілік, күнбе-күн, рейстік, оn-line режиміндегі, кредиттік және дебеттік аударма.
Федералдық қор жүйесінің статистикасы бойынша 1000 доллар төлемнің 5% -ын ғана құрайды, ал осы төлемдердің құны барлық төлем айналымының 88 % -ын құрайды.
Ұлттық банк пен Халықаралық есеп айырысу банкінің ресми құжаттарында көтерме және бөлшек төлем жүйесінің анықтамасы болмайды. Ұлттық орталық, ірі отандық және халықаралық банкілердің банкаралық есеп айырысу жүйелері көтерме жүйе болып есептеледі. Ал пластикалық карта, есепшот ашпай ақша аудару, электронды ақша негізінде құрылған жүйе – бөлшек жүйеге жатады. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық – соманы тиімді төлеу факторы. Ұсақ төлемдерге қарағанда ірі төлемдерде жүйенің барлық амал-тәсілдерінің нақты әрі қатесіз болғаны өте маңызды. Сонымен бірге, клиенттер қауіпсіздікпен қамтамасыз етудің жылдам түріне қызығушылық танытады. Жүйенің жоғарғы талаптары үлкен тарифтер мен шағындарды анықтайтын болғандықтан, клиенттердің түсінігі бойынша тек ірі төлемдерді жүргізу тиімді болып көрінеді.
Келісім жасаушылар төлемді жүргізуге кепілдік алып, оның басталуын күтпей-ақ қойса болады. Бөлшек жүйелер банкаралық есеп айырысуды көтерме жүйе арқылы жүзеге асырады, бұл оның бөлшек жүйеге тәуелді екенін көрсетеді. Бөлшек жүйелер өзіндік зерттеу жүргізбейді және клиенттердің төлем жүргізуін жылдамдатады. Олар шығынды аз жұмсап, клиенттерден делдалдық қызметі үшін аз мөлшерде комиссия ұстайды. Көтерме төлем жүйесін тек орталық банкілер қалыптастырып, өздері бақылайды, яғгни мемлекеттік заңдарға сүйеніп реттейді. Себебі банкаралық есеп айырысудағы ақаулықтар елдің экономикасына соққы болып тиіп, оның экономикалық қауіпсіздігін бұзуы мүмкін. Көтерме төлем жүйелері тек кейбір жағдайда, мысалы, SWIFT және Target жүйелерін қолданған жағдайда ғана ұлттық шекарадан аса алады. Германиядан басқа көптеген елдерде тек бір ғана көтерме төлем жүйесі қалыптасқан. Мысалы, Германияда оның саны – екеу ал АҚШ-та – үшеу. Сондықтан бұл елдердің жүйелері бір-бірімен бәсеке жасамайды.
Бөлшек төлем жүйесі экономикасы дамыған елдердің бәрінде қалыптасқан. Оларды заң реттеп, мемлекет бақылайды, негізінен олар жеке меншіктегі ұйымдар болып табылады. Мұндай жүйелер сан алуан рыноктық салаларда болатын, өмірдің түрлі кезеңдеріндегі әр түрлі технологиялық дәуірлерге жатады. Экономикалық маңыздылығы жағынан тек бірінші ірі төлем жүйелерін, соның ішінде карталық жүйені ұлттық көтерме төлем жүйелерімен салыстыруға болады. Глоссарий банкінде клиринг негізіндегі жүйелік төлемдер қатысушылар арасындағы төлемдерді өзара есептеу мен банкаралық аударма арқылы жүзеге асады. Нақты мерзімдегі жалпы есеп айырысу жүйесінің (НМЕЖ) жалпы есеп айырысу жүйесі төлем жүйесіндегідей анықталады. Онда зерттеу мен есеп айырысу ешқандай шығынсыз, қазіргі уақыт режимінде және бірінен кейін бірі жүзеге асады.
Жалпы есеп айырысу АҚШ-тың Федералдық резервтік жүйесі, Германияның Бундес банкі мен Украинаның Ұлттық банкі сияқты Ұлттық көтерме төлем жүйелеріне тән. SWIFT банкаралық коммуникация жүйесі жалпылама негізде төлем құжаттарын жүзеге асырады. Ресейдің ірі банкілерінің ішкі банкілік есеп айырысуы да жалпы негізде құрылған.
Ақша аударудың клирингілік әдісі бұрынғы буын өкілдерінің бөлшек және көтерме жүйесіне тән. Клирингтің негізінде карталық жүйе мен есепшот ашпай, жедел ақша аудару жүйесінде банкаралық есеп айырысу іске асады. Ол әсіресе көп рейстік жүйе мен Қазақстанның Аймақаралық банкісінен орын алған. Көтерме жүйеде төлемді нақты әрі жедел жүргізу үшін әрбір төлемді жеке жүргізуге қажет реквизиттері бар корреспонденттік шоттар бойынша көшірмені қолдану қажет.
Клирингілік жүйеде бөлшек төлемдерді жүргізу клиенттердің есебі бойынша жүргізіледі. Банкілер арасында есеп айырысу тек бір төлем жүйесі арқылы жүзеге асады, әдетте ол күніне бір рет кіретңн және шығатын төлем сальдосы түрінде кездеседі. Банкаралық төлем клиент төлемдері тізілімінің алмасуы процесінде талқыланады. Төлемдерді жинақтаудың клирингілік тиімділігіне бірыңғай есеп айырысу орталығы мен уақыт қажет. Төлемдердің жинақталуына неғұрлым жоғары болса, әрбір банк үшін кіріс төлемдері шығыс төлемдеріне тең болады және осы төлемді аяқтау үшін шамалы қаржы қажет.
Жалпы негіздегі төлемдер әдетте, жеке төлем нұсқауын алғаннан кейін жүргізіледі.. Клирингке қарағанда жалпы есептерде төленбеген төлем тез байқалады және бұған қатысушылардың барабар іс-шараларды қолдануға көп уақыты болады. Сол себепті оған төлемеушілік мультипликаторы енгізілмейді және клирингке қарағанда жалпы төлемдер аз дәрежеде жүйелік тәуекелге барады. Әрбір клиенттің төлемін жеке жүргізу электронды технологияларды енгізгенге дейін өте қымбат болды. Клиенттердің төлемін жиынтық түрде өткізудің салдарынан клирингілік жүйелер есеп айырысу жүйелерінен үнемдеу жасайды, сондықтан да олардың шығыны аз болады. 1990 жылдың ортасына таман енгізілген электронды технологиялар қолмен өңдеу мен қағаз құжат айналымын толықтай жойды. Жалпы жүйе өздерінің шығындарын клиринг жүйесінің дәрежесіне дейін азайта алады.
Бірнеше төлем жүйелері төлемдерін нақты бір мерзімде (on-line), есеп айырысудың көп рейсті жүйесінде, күнбе-күн немесе бірнеше сағаттардың ішінде жүргізеді. Глоссарий банкінің халықаралық есебінде төлемді жүргізудің мерзімі анықталған. Мерзім бойынша төлемді жүргізу, төлем тапсырысын зерттегеннен кейін емес. Сол төлем алынған сәттен бастап жүргізіледі. Күнбе-күн есеп айырысу дегеніміз – төлемді есептеу үшін қабылданған есептердің аяқталуы. Төлемді жүргізу мерзімі деген ұғымның мағынасы кең, ол төлеушінің төлем құжаттарын берген күннен төлеушіге жүргізілген төлем есебінің көшірмесі берілгенге дейінгі уақытты қамтиды. Ал бір жақты мағынада – клиенттермен өзара байланыстарды есептемегенде, банк төлемдерін жүргізуге жұмсалған уақыт. Төлеушінің немесе алушының бухгалтерлік есебінде көрініс беретін төлем құжатының қалыптасуына жұмсалған уақыт, әдетте, төлем жүйелерінің мерзімінен тыс қалады. Кейбір банкілер жоғары дәрежеде автоматтандырылған жүйе мен бағдарламалық техникалық құралдарды қолдана отырып, банкінің ішкі төлемдерін жүргізеді. Банкоматтағы ақша алынған жағдайда ол бірден банкілік карта иесінің есебінен көрініс табады. Егер төлеуші мен алушыға бір банк қызмет етсе, онда банк қызметкерлері төлем тапсырысы орындалып жатқанда төлеушінің есебінен алушының есебіне дейін ұзын сызық жүргізеді.
Жүйеге қатысушылар арқылы төлемді жүргізу жылдамдығы тек банкілік жүйелердің дәрежесімен ғана емес, сонымен бірге байланыс каналдарының өткізгіштік тәсілімен және компьютерлік жедел жұмыс істеймен шектеледі. Мәселен, SWIFT жүйесі өзінің дамыған технологиясына қарамастан төлемдерді 30 минуттың ішінде жүргізуге кепілдік береді: әр түрлі аймақтағы банкілердің арасында төлем 10 минут ішінде жүреді, қатысушы-банкінің төлемдер жүргізуіне де осындай уақыт қажет.
Ресей банкінің көп рейстік жүйесінде бір күнде төлем жүйесінің 5 сеансы жүргізіледі. Егер клиенттер бір аймақтың банк ісіне жатса, онда төлем бір күнде төрт кәсіпорынның шаруашылық байланысы арқылы өтеді. Ресей банкінің көп рейстік жүйесі төлем технологияларының даму кезеңдері болып табылады. Күнбе-күн төлемдер 1990 жылдың басында құрылған аймақ-аралық және халықаралық төлем жүйесі арқылы жүргізіледі. Бірнеше күн төлем жүргізу кәсіпорындарға тән емес және олар тәжірибе жүзінде сақталмаған. Көтерме жүйеге қарағанда бөлшек жүйеде төлемдерді жүргізудің жылдамдығы төмен. Карталық төлем жүйесі қазіргі кезде авторландыруды жүргізуде, ал төлемнің өзі бірнеше күннің аралығында төлеуші мен алушының есебі арқылы жүзеге асады. Күнбе-күн төлемдерді банк есебінің өтімділігімен басқару оңай, сондықтан төлемдердің тобы клирингілік негізде өзіне қарсы кірістердің есебінде олардың өтуін қамтамасыз етеді. Нақты уақыт аралығында есеп айырысуда корреспонденттік есепшот алмасып, өтімділік арқылы банкаралық тәсілдер күрделене түседі. Күнбе-күн жүргізілетін есеп айырысулар банк шотындағы тұрақты қалдықтардың қалуын және сол қалдықтарды кредитке тарату арқылы ақша табудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Нақты уақыт аралығында есеп айырысуға көшкенде, тұрақты қалдықтар мен кредиттеудің табысы төмендейді. Глоссарий банкінің халықаралық есебі кредиттік және дебеттік ақша аударуға төмендегідей анықтама береді. Кредиттік ақшаны аударуда төлем нұсқаулары төлеуші бекіткен жағдайда жүзеге асатын болса, ал нұсқауда төлеушінің есебінен бенефициардың есебіне қаржыны қалай аударудың жолдары беріледі. Дебеттік ақша аударуда дебеттік аударудың құралдары төлеуші бекіткеннен кейін, бенефициардың қаржылық институтына бағытталады., нәтижесінде соңғысының есебі дебеттеледі. Кредиттік және дебеттік ақша аударулардың арасындағы айырмашылық – төлеуші төлем нұсқасымен бірге банкіге барып төлем жүргізеді.
Төлемді жүргізу нұсқасы барлық қағидаларға сәйкес оны жүргізу тәсіліне тәуелсіз орындалады. Төлемге қатысушылар берілген нұсқауды орындаудың алдында, өз шотында қажетті соманың бар екеніне көзін жеткізеді. Содан кейін төлем құжатына төлеушінің акцептін айқындап жазады. Алғашқыда, ақша төлеушінің шоты мен төлемші-банкінің корреспонденттік есепшотынан алынып, содан кейін алушы мен алушы-банкінің есепшотына аударылады. Кредиттік ақша аударуда төлеушінің акцепті бар төлем құжаттары төлемші-банкіге келіп түседі және сонда сақталады. Көп жағдайда көтерме жүйеде кредиттік аударулар қолданылады. Үнемі болатын негізсіз көшірулер (әсіресе, ірі сомалар) орасан зор банкротқа әкеп соғады. Көтерме жүйеде төлем талаптарының аккредитиві мен инкассосы негізіндегі дебеттік аударулар жіберіледі. Алайда төлемнің бұл формалары төлемнің 5 %-ын ғана құрайды, төлем құжаттары кез келген жағдайда төлемші-банкіге түсіп, сонда сақталады. Алушы төлем құжатын өзі жасап, төлеушіге акцептілейді және сол қалпында оны банкіге береді. Сондықтан дебеттік аударудың кепілдігі мықты. Ақша алушыға жасалатын қолайлы жағдай туралы айтпаса да болады, сол себепті барлық ауыртпашылық төлеушіге емес алушыға түседі. Кредиттікке қарағанда дебеттік аударудағы іс-шаралар күрделірек. Себебі төлеуші төлемді алушыға қолайлы жағдай жасап, төлем құжатының жедел жасалуын қамтамсыз етуі қажет.
Карталық жүйелердегі төлешілер негізінен – халық, ал алушылар – сауда мекемелері болып табылады. Сатып алу үшін төлемді рәсімдеген кезде, дүкеннің дұрысқызмет етуіне сатып алушы күмән тудырмауы керек. Сондықтан, дүкен сатып алушыдан тек төлемнің талаптарын ғана қабылдайды, сонымен бірге қатысушы банкілердің өзіне де талап қояды. Банк үшін мыңдаған адамдардың төлем нұсқауларын орындағаннан гөрі, жүздеген дүкендердің төлем талабын орындаған артық. Төлемдерді зерттеуге қажет техникалық құралдарды адамдарға таратқаннан гөрі, дүкендерге орнатқан арзанырақ.
Карталық жүйедегі дебеттік аудару кезінде төлеушінің акцепті бар төлем құжатының нұсқасы алушы-банкіде қалады. Төлемші-банк төлем жүйесінің талаптарын негізге ала отырып, өз клиентінің есепшотындағы ақшаны есептеп шығарады. Егер төлеуші өз тарапынан бұл есеппен келіспейтіндігін білдірсе, онда бұл жағдайды реттеу ұзақ уақытқа созылатын болады.
Клиенттер төлем шығындарын азайтуды талап ете алады: төлем жүргізуді біршама жылдамдату, тәуекелді төмендету. Төлем шығындарының азаюы төмендегідей төлем жүйелерінің үндестігін сипаттайды. Көтерме (қауіпсіз), жалпы (жедел төлем мен тәуекелдің төмендігін қамтамасыз етуші), төлемді уақытында төлеу (жедел), дебеттік ақша аудару (ең қарапайым және шығыны аз). Көбінесе, бұл тенденция орталық банкілердің жалпы төлем жүйесінде байқалады. Төлем жүйесі күрделенген механизм, сондықтан ол нақты қағидаларға негізделуі қажет. Төлем жүйелерін жасауға көп көңіл бөлінеді, соған ол міндетті түрде заң шығару мен түрлі төлем жүйелерінде есепке алынады. Халықаралық төлем банкінің төлем және есеп айырысу жүйелерінің комитеті осы қағидаларға баса назар аударады.
Отандық экономистер де осы қағидаларға қатты көңіл бөліп отыр. Алайда, олардың қалыптасуы жағынан айырмашылық өте көп, ол уақыт және зерттеумен түсіндіріледі. 1990 жылдан бастап отандық экономистер қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға қатысты ұстанымдарды өзекті ендіре түсті. Сол кезден бастап төлем жүйелерін ұйымдастыру мен технологиялары, ұстанымдарды қалыптастыруға көмегін тигізген құрылғылар да өзгере бастады.
1.2. Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары
Төлемдер жүйесінің негізгі сипаттамасы мен олардың өзгеру тенденциясы, бәсекелестік қабілетінің оңтайлы дамуы мен тиімділігіне талдау жасау келесі қорытындыларды шығаруға мүмкіндік береді. Көтерме жүйеге орталық және коммерциялық банкілердің төлем жүйелерін жатқызамыз.
Бөлшек төлем жүйелеріне карточка жүйесін, есепшот ашпай ақша аударуды, электронды ақша жүйесін жатқызуға болады. Олардың арасындағы өзгешілік төлемнгің тәуекелі мен ұсталымдарының байланысын анықтағандағы төлемнің тиімді сомасына жинақталады. Клиринг негізіндегі төлем жүйесі төлемдерді есептік сальдо түріндегі корреспонденттік шот бойынша жүргізеді. Ал жалпы төлем жүйесінде төлемді әркім жеке жүзеге асыра алады. Кредиттік аудару дебеттік аударуға қарағанда қарапайымдау әрі өте жылдам, сондай-ақ ол төлем шығындарының аз болуын қаматамысз етеді. Дебеттік аударымдар қабылдаушының үлкен кепіліне қарамастан жеңіліс табады, тіпті жеке тұлғалардың төлем сараланымдары да саудалушы ұйымдардың пайдасына шешіледі.
Осылайша төлем жүйесіндегі әр түрлі сипаттамаларға сын көзбен қарап қолдану тәжірибесі – көтерме жүйенің нақты уақыт пен кредиттік тағы бір рет анықтап береді. Төлем жүйесінің теориясында келесі қағидалар ерекшеленеді: құқықтық, режимдік, мағыналық, тәуекелді азайту, барлық субъектілер жағынан бақылау мен басқару, қауіпсіздік пен сенімділік, төлем жүргізудің жылдамдығын таңдау мүмкіндігі, акцепт, мүліктік жауапкершілік пен қатысу критерийі.
Үш субъект (клиент, қатысушы-банк, орталық банк) қатысатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесімен салыстырғанда төлем жүйесінде субъектілер саны өседі. Орталық банк қызметінің бір бөлігін қамтитын есеп айырысу банкі мен жүйе операторы пайда болады. Енді банкаралық есеп айырысу,ға есеп банкі жауап беретін болады. Ережелер мен тәсілдерді қайта қарастыруды, олардың орындалуын қадағалауды, келіспеушіліктерді шешуді, ауттрейд өткізіп, программистердің мамандандырылған компаниясын бағдарламамен қамтамасыз етіді жүйе операторы жүзеге асырады.
Қызметті жаңаша бөлу мамандандыруды күшейтіп, субъектілер арасындағы келіспеушіліктерді жояды, бәсекелестікті жоғарылатып, технолгияның дамуына үлкен әсер береді. Егер бір коммерциялық банкідегі бір оператор мен бірнеше жүйеге қатысушы болса, онда төлем жүйелерінің арасында бәсекелестік туындайтын. Сондықтан программистер арасында бәсекелестік жоғарылайды, себебі әр жүйе мен қатысушыға олар бірнешеуден келеді. Көтерме төлем жүйесінде Орталық банк оператор және есеп айырысу институты ретінде қарастырылады. Бөлшек төлем жүйесінде оператор ретінде мемлкеттік емес банкаралық ассоциациялар түседі. Бірақ Орталық банк қай жағдайда болсмасын төлем жүйесін бір қалыпта келтіруде басты рөл атқарады. Ол ақша құрылымының тұрақтылығы мен ұйымдастырылуын, банк жүйесі қызметінің табыстылығы мен бір қалыптылығын қадағалап отырады. Орталық банкінің осы қызметтері оның төлем жүйесінде алатын орнын анықтайды. Мысалы, Орталық банкінің төлем жүйесі елдің экономикалық қауіпсіздігінің негізгі тірегі болып табылады. Қазақстанның Орталық банкі жергілікті нарықта халықаралық карточка жүйесіне қарағанда, елеулі орын алатын ұлттық карточка жүйесін қадағалайды.
Төлем жүйесіне қатысушылар – көбіне коммерциялық банкілер. Жүйе операторлары қызмет көрсетуді өз бетінше дамытулары керек. Бөлшек төлем жүйелері клиенттерді өздеріне коммерциялық банкілер сияқты тарта алмайды. Оларда төлем қызметтерінің жалпы қамтылымы ыңғайлы емес және клиенттердің талаптарына сай келмейді. Көптеген қатысушы-банкілер клиенттерге қызмет көрсету жағынан бәсекелесе отырып, бірнеше төлем жүйелеріне қатыса алады. Бірнеше оператор төлем жүйесіне қатыса алады. Мұндай жүйені жүзеге асырушы банк ретінде Ресей банкі, Visa және Europay ассоциацияларын келтіруге болады, ал екінші жағынан Ресейдің коммерциялық банкілерін атауға болады.
Электронды ақшалар жүйесінің сәтсіздігі – коммерциялық банкілердің делдалдығының жоқтығы мен консенсустың болмауынан. Банкілік шотқа қол жеткізу мен төлем жүйесінің негізін электронды технология құрайды. Қағаз құжаттар қолдану мен оларды қайта қарауда банкілер төлем жүргізу процесін өз беттерінше анықтайды. Электрондық жүйеде технологияның қиындығы сонда, банкілердің басшылары төлем жүргізу технологиясын құру үшін арнайы мамандандырылған программистерді жалдауға мәжбүр болады. Сондықтан да төлем жүйесінің субъектілері ретінде программистер қатысады, олар қатысушы-банкілер мен есеп айырысу институтының жүйе операторы қызметін атқарады.
Зерттеушілер мен операторлардың қызметін бөлу бәсекелестіктің пайда болуына әкеледі, себебі зерттеушілердің саны көп те, осыған сәйкес олардың қабылдайтын шешімдері де әр түрлі. Төлем жүйесі жалғыз болуы да мүмкін және өзінің монополиялық жағдайына байланысты бәсекелестік күреске қатысып отырмаса дамуға деген стимулы болмауы мүмкін. Сонда бәсекелестік электронды технологияларды жасаушылардың сараланымына айналады.
1.3. Әр түрлі төлем жүйелерін ұйымдастырудың салыстырмалы сипаттамасы
Электронды технологияны белсенді қолдануға қарамастан жүйелердің көбінде төлем нұсқауларын бастапқыда тіркеу қағаздық құжаттармен жүзеге асады. Бұны қалыптасқан дәстүрлер мен зағдар талап етеді. Әзірше қатысушылардың аз бөлігі ғана қарапайым жұмыс пен даудың шешілуі кезінде қағаздан бас тартуға дайын. Қағаздық құжат төлем өткізудің банкаралық тәртібінде,атап айтқанда банкінің корреспонденттік есепшоты бойынша үзінді көшірме немесе клиенттер үшін есеп айырысудың ең соңғы сатысында жүргізілген төлемдердің тізімі басылып жатқанда қолданылады. Мысалы, қағаздық құжат негізінде Ресей банкі жүйесіндегі есепшоттар, карточкалық жүйедегі слиптер, чектер, Western Union және Ресей Жинақ банкінің жүйелер бойынша есепшот ашпай-ақ ақша аударуға арыздар, банкілерде халықаралық есепшоттар бойынша қызмет көрсететін төлемдер жүзеге асуда. Төлемнің қағаздық құжат арқылы жүзеге асқандығы туралы акцепті клиент Ресей банкінің төлем жүйесі арқылы банкомат квитанциясы ретінде алады.
Құжаттарды екі қағаздық құжатпен қатар жүргізу тек тасымалдаушы жүйелерде ғана жүзеге асады. Қағаздық құжаттардың өзгеруі нәтижесінде қайта енгізілген технологияларда ақаулықтар пайда болып, жаңа жұмыс жағдайында психологиялық қолайсыздық туындауы мүмкін. Мұндай қатар жұмыс жүргізу 2000 жылға дейін Ресей банкі арқылы есеп айырысуға тән болды. Қағаз-электронды құжат айналымындағы өтпелі жүйелерде ұсталған біраз шығындар қағаздық құжат өзгерген кезде пайда болған. Қағаз құжат айналымынан электронды айналымға өту белгілі бір капитал салымдары мен қазіргі таңдағы қолданыстағы жүйеден толығымен бас тартуды талап етеді. Қағаз құжат айналымының, әсіресе, оның бастапқы және соңғы сатысында сақталуы консервативті клиенттерге тиімді. Дәстүрлі төлем жүйесіне сұраныс болып, жаңа капитал салымдарын қажет етпесе оларды бұзудың қажеті жоқ. Бірақ алдағы уақытта төлем жүйесі толығымен электронды құжат айналымына көшеді.
Жоғарыда төлеушінің төлем нұсқауы мен акцептісін нақты тіркеуге қажет клиенттердің төлем құжаттары қарастырылды. Банк –клиент қарым-қатынасынан басқа корреспонденттік шот бойынша төлемді жүзеге асырудың банкаралық қатынастары бар. Банкаралық корреспонденттік қатынаста төлемші-банк акцептісі мен нақты нұсқау және соған сәйкес төлем құжаттарының қажеттігі туындайды. Банкаралық төлем құжаттарының ішінде өте кең таралған түрі – Ресей банкі арқылы есеп айырысудың төлемдер тізімі мен банкаралық төлем тапсырмаларын жүзеге асыратын карточкалық төлемдер тізімі. Банкаралық төлем құжаттарын мен корреспондеттік шоттағы көшірмемен шатастыруға болмайды. Банк-клиент қатынасындағыдай төлем құжаты төлем өткізуге негіз болады, ал корреспонденттік шоттағы көшірме – оны өткізудегі есеп беру болып табылады.
Ресей банкі арқылы есеп айырылысу тізімінде барлық клиенттер төлемінің реквизиттері матрица жолдары түрінде, сонымен қатар электронды көмекші – ақпарат құжаттарының реквизиттері көрсетілген. Тізілімнің көз мөлшерін оны қағаздық құжатқа басқан кезде немесе компьютер экранынан көруге болады. Тізілімнің форматы лиенттің төлем тапсырмасына ұқсас. Тізілімнің мазмұны клиентке түсініксіз әрі мәнсіз болып көрінуі мүмкін, ал банк программистеріне қарапайым әрі түсінікті.
Тізілім тек қатысушы-банкінің акцептісі ғана қамтиды. Дәл осы банк клиенттің төлем нұсқауларының орындалуына жүйе алдында жауап береді. Бұл тізілім формасын, оның реквизиттерінің құрамы мен өңдеуін біршама жеңілдетеді. Дәстүрлі жүйелердің көбіне тізілімдер мен корреспондеттік шот есеп көшірмелерін айырбастау тәжірибеленуде. Көшірме көзбен қарап бақылау үшін ыңғайсыз, әрі үлкен болмауы үшін оған әдетте, төлемнің тек қосымша сомасын қояды. Көшірмені нақтылау үшін, оған қосыша ретінде клиенттің есепшоты арқылы төлемді жүзеге асыруға арналған толық құрамды риквизиттер бар төлемдер тізілімі қойылады.
Карточкалық төлем жүйесінде төлемдер осылайша жүзеге асырылады, мұнда тізілім процессингілік компания арқылы өтеді, банк арқылы осы компанияның бұйрығы бойынша бір төлеммен тек есеп айырысудың жалпы сальдосы ғана аударылады. Жеке зерттеу клиринг негізінде дәстүрлі төлем жүйесінде қарастырылады. Мысалы, Ресей банкінің төлем жүйесінде 1990 жылдардың соңына дейін тізілім мен көшірме жеке өңделіп, жеке беріліп келді. Жалпы есеп айырысудың қазіргі замандағы жаңа жүйесінде тізілім мен көшірмені корреспонденттік шот байланыстырады. Мұнда әр төлем жеке-жеке банкіге түскеннен кейін өткізіледі, сондықтан да төлемдер клирингілік жүйедегідей іс-әрекет жүзеге асқан күннің соңына дейін жинақталмайды.
Тізілімді толығымен қалыптастырудың ешқандай мәні жоқ, себебі миніт сайын бұл екі құжатты бөліп тұратындай соншалықты көп төлемдер жиналмайды. Көзбен қарап бақылау үшін де бұл екі құжатты бөлудің қажеті жоқ, себебі жүйе осы бақылау әрекеттерінің барлығын қосқанда толығымен автоматтандырылған. Құжат айналымын көшіруді жою төлемді жүзеге асыруда кететін уақытты қысқартуға және электронды құрылғылардағы ауыртпалықты азайтуға әкеледі. Бұл екі жүйеде төлемші-банкінің тізілімі болашақ көшірменің бейнесі болады. Жүйенің есеп банкі тізілімді өңдеп төлем жүргізгеннен кейін, тізілімге төлемді өткізу туралы белгі қойып, сонымен қатар түскен төлемдерге жаңа жолдар арнайды. Клиент төлемдерінің барлық реквизиттері бірыңғай деректер қорында сақталып, бірыңғай электронды құжат айналымында өңделеді. Корреспонденттік шот бойынша көшірме толық форматты болып табылады, ол клиенттердің есеп шоттары бойынша тез жүргізуге арналған төлемдердің барлық реквизиттерін қамтиды. Клиенттердің әр түрлі төлем құжаттарын саралау нәтижесі дәстүрлі төлем құжаттарын электронды құрылғылар көмегімен іске асыруға мүмкіндік береді.
Банкаралық корреспонденттік қатынастарда берілетін ақпарат көлемі, соның ішінде төлем саны мен әр төлем реквизиті электронды құрылғы арқылы клиенттен алынатын ақпараттан бірнеше есе көп. Банкаралық есеп айырысудағы ақаулар, бұзылулар мен кідірістердің салдары қиындықтарға әкеледі. Банкаралық төлем нұсқаулары автоматты түрде клиенттердің төлем құжаттарының электронды түрі негізінде жүзеге асады. Жоғарыда көрсетілгендей, банкаралық төлем құжатының электронды түрі клиенттерге, тіпті қарапайым банк қызметкерлеріне де түсініксіз болуы мүмкін. Бұл түр клиенттің төлем нұсқауы расталған арнайы электронды құрылғысынан алынған электронды хабарлама сияқты түсініксіз болады. Сондықтан, ыңғайлылық тұрғысынан алғанда, маман емес адам үшін төлем құжатын көзге елестетіп түсіну тұрғысынан алғанда, төлемнің банкаралық тізілімі, мысалы банкомат арқылы қалыптасқан клиенттің төлем нұсқауы сияқты үйреншікті емес электронды форма алады.
Қолма-қол ақшасыз айырысу принципінің бірі – банкілік шоттың міндетті түрде болуы, онда барлық қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша қалдықтары саналады. Төлем жүйелерінің көбі төлеуші мен алушының банкілік шотының, есеп айырысуға қатысушы екі жақтың банкаралық байланыстырма есепшотының болуын талап етеді. Бірақ кейбір бөлшек төлем жүйелерінде ережеден ауытқушылық кездеседі, көп жағдайда оларда төлеушінің немес алушының есепшоты болмайды. Western Union жедел ақша аудару жүйесі, пошталық аударулар, Ресей Жинақ банкінің коммуналдық төлем жүйесі, электронды қолма-қол ақшаға негізделген алдын ала төленген карталар мен жүйелер клиенттің банкілік есепшотын қажет етпейді.
Western Union жүйесі арқылы ақша аудару «есеп ашпай ақша аудару» деп аталады. Төлеуші ақша аударуға арыз жазып банкіге ақша енгізуі керек (қолма-қол немесе картамен). Ақша аудару үшін жазылған арызда алушының тұрғылықты орны мен сәйкестендірудің ьарлық реквизиттері көрсетіледі. Клиент үшін банк оның өкілі болып табылады. Осылайша көрсетілген жүйе тек қана банкінің корреспонденттік шоттарын тқажет етеді де клиенттердің есепшотын қажет етпейді.
Ұқсас технология бойынша пошталық ақша аудару Ресей поштасы арқылы жүзеге асады. Төлеуші поштада ақша аударуға арыз толтырады да қажетті соманы қолма-қол енгізеді. Төлем құжаты байланыстың пошта каналы бойынша алушының бөлімі не жеткізіледі де, ол жерде оған қолма-қол ақша беріледі. Егер байланыстың нақты бөлімі үшін аударылатын ақша сомасы мен берілетін сома тең болса, онда қолма-қол ақша ешқайда инкассоланбай басқа клиентке беріледі. Пошта кассасын толықтыру немесе артық шыққандарға беру байланыс бөлімінің қарапайым банкілік шотынан жүзеге асады. Ресей поштасы мен Western Union арасындағы тек технологиялық айырмашылық қана бар. Western Union жүйесі жаңарпаға бейім, сондықтан да ақша аудару тез, әрі арзан болады, бірақ екеуінде де ақша аударудың мәні бар.
Ресей Жинақ банкісінің коммуналдық төлемдер жүйесі төлеушінің есепшотын емес, алушының есепшотын талап етеді. Төлеуші, сонымен қатар ақша аудару үшін жазылатын арызға ұқсас қағазды толтырады, онда ол өзінің реквизиттерін банкілік шоты мен төлемін толығымен көрсетеді. Коммуналдық мекемеге қызмет көрсету орнына байланысты, төлемдер Ресей Жинақ банкінің филиалдарындағы корреспонденттік шоты немесе Ресей банкінің корреспонденттік есепшоты бойынша жүзеге асады. Төлем алушының банкілік есепшотына төленеді. Коммуналдық төлемдерді алушы ретінде әдетте бірнеше компаниялар болса, ал төлеушілер бірнеше мыңдаған адамдар болады. Сондықтан төлемді алуда төлеушіден банкілік есепшот талап етілмейді. Бірақ көптеген төлемдер түсетін коммуналдық шаруашылық мекемелерінде банкілік есепшоттың болуы міндетті.
Банкілік шоттағы төлем жүйелерінің көпшілігінде бұл шарттар есеп айырысуға қатысушылардың төлемін тез тарату үшін банкілер мен клиенттердің төлем туралы түсінігі мен тиімді есебі үшін қажет. Мұндай төлем жүйелерінде клиенттер өте көп, олардың әрқайсысы қысқа мерзім ішінде көптеген төлемдерді жүзеге асырады, сондықтан да банкілік шот төлемді тез жүзеге асырудың ең негізгі шарты болып табылады. Қарапайым төлем жүйесі мен құжат айналымы үшін банкілік шотта төлем құжаты бірліктік тіркеу болса, банкілік есепшотсыз төлем жүйесі үшін – тек төлем құжаты болып табылады. Соңғы жағдайда төлем құжаты алушы мен төлеушінің бірегей сәйкестендіруі үшін қажетті барлық реквизиттерді қамтиды.
Банкілік есепшоттың қажеттілігі туралы мәселені қарастырғанда, оның ашылуы мен жабылуында ұсталған шығындар туралы айтуға болады. Мысалы, көптеген төлем жүйелерінде есепшоттар ашу банк мекемесіне арнайы болуды, көптеген құжаттар толтыруды, банкінің қамтамасыз етуі мен олардың сақталуын талап етеді. Ресей банкінде және шет елде жеке шот ашу үшін банкіге арнайы бару керек. Шот ашу үшін құжаттарды поштамен жіберуге болады. Төлем құжаттарын жөндеуге банкіге арнайы бару төлем жүйелерінде көрсетілген, бірақ есепшот ашудың ең басында банкіге бару міндетті болып табылады. Әрине аз ақшамен жұмыс істейтін бөлшек төлемдер жүйесі жеке есепшотты өздерінің интернет-порталы арқылы ашады, бірақ есеп айырысуды, технологиялық жетілдіру барысы дәл осы бағытта келе жатыр.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу принциптерінің бәрі төлемді жүзеге асырудағы төлеуші акцептісінің қажеттігін анықтайды. Тәжірибе жүзінде бұл төлем құжатына төлеушінің қол қоюын білдіреді. Төлеушінің бұл қолы төлеммен келісетіндігін, сонымен қатар төлем құжатының барлық реквизиттерінің дұрыстығын білдіреді. Қағаз құжаттығы төлеушінің өз қолымен қойған қолы дәстүрлі кез келген жерде танылған болып табылады. Қағаз көптеген жүз жылдықтар бойы төлем құжаты болып келеді. Кез келген адам қолмен қағаз төлем құжатын жасай алады.
Егер қойылатын қол қарапайым қол қарапайым болып, жасанды құжатты кәсіби шебер адам жасаса, онда жеке қол қойылған төлеушінің құжаты жасанды құжаттан еш сақталынбаған. Сондықтан жаппай жасанды құжат жасаудан сақтану үшін қолды мөрмен куәландырады. Мөрді дайындау, соның ішінде өте қиынын дайындау тек белгілі бір топ өкілдеріне тапсырылады және үлкен шығынды қажет етеді. Сол себепті ол төлемдер ішіндегі төлем құжаттарын сақтандырудың жеткілікті құралы болып табылады. Акцептің түпнұсқасы екендігін анықтау үшін төлеушінің немесе оның банк жағынан өкілінің мұқият тексеруі қолданылады. Бұл ірі төлемдерді жүзеге асыруда акцептің түпнұсқасы екенін анықтау үшін қажет міндетті элементтердің бірі. Төлеушінің акцептін растау үшін нотариус қажет бұл банк карточкаларын өңдеуде міндетті болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген акцептерді растаудағы әдістердің бір ерекшелігі – төлем құжатын банкіге көрсеткен кездегі олардың пәрменділіг. Егер құжат телекоммуникациялық байланыс құралы арқылы жіберілген болса, онда жеке қол мен мөрлер шынайы деп танылмайды. Төлем құжаттарын компьютер мен телефон желілері арқылы қалыптастыру және жеткізу қазіргі төлем жүйесінің бөлінбес бір бөлшегі, белсенді дамып келе жатқан электрондық коммерцияның талабы болып табылады. Электронды төлем құжат акцептісінің көшірмесі электронды-цифрлы қол қою арқылы расталды.
Электронды қол қою жеке қолмен жүзеге аспайды, компьютер бағдарламасының арнайы алгоритмінде қалыптасады да, электронды қол автоматты түрде қойылады. Төлем құжатының электронды түрін қағаздық құжатқа басып шығарған кезде, ол сандарды жазу да жеке материалды көрініске ие болады, әдетте қол қойылатын жерге жазылады. Электронды құжатта басылып шыққан электронды қол акцептің пәрменділігін жоғалтпайды. Электронды қол қоюды іздестіру жүйелері математикалық алгоритмдермен, іздестірудің арнайы құрылғыларымен, сондай-ақ банкілерде алгоритмдер мен қондырғылар алу әдістері арқылы ажыратылады. Қарапайым алгоритмдер қолданушы байқамайтын принциптер бойынша қойылған қолды іздестіруді, ал күрделі алгоримдер сандық қолдың есебіне төлем құжатының жекелеген реквизиттерін пайдаланады. Мысалы, кез келген банкілік есепшоттың күні, сомасы немесе нөмірі жасырылады.
Төлем құжаттары банк-клиент арқылы берілетін көтерме жүйелерде арнайы «негізгі» дискетаны қолданады, ал онда электронды қолды жасайтын бір нұсқалы файл-алгоритм бар. Банкоматпен жұмыс істеген кезде пластикалық картада пин-кодтың болуы өз мәні бойынша электронды қол қою болып табылады. Мұндай қол қоюдың үлгісі карта жадына енгізіліп, сол жерден банкоматтың компьютері арқылы оқылады да, карточканың пин-кодымен салыстырылады. Электронды қол қоюдың алгоритмі енгізілген калькулятор немесе ұялы телефон сияқты арнайы құрылғыларды қолдануға болады. Қол қою үшін бұл құрылғылардың қарапайым клавиатурасында мәліметтер теріліп, дисплейде олардың нәтижесі шығады. Нәтиже компьютер көмегімен немесе қолмен төлем құжатына көшіріледі. Алгоритмдерді бір қағаздан екінші қағазға оңай көшіруге, соның ішінде банкінің интернет-сайтынан немесе жазылмаған таза дискетаға көшіріп сақтауға, калькулятор сияқты кішкене құрылғыларға енгізіп қоюға болады. Көтерме төлем жүйесінде алгоритмдер банкіден тікелей клиентке беріледі, ал бөлшек жүйелерде банк сайттарына көшіруге болады. Электронды қол қою төлеуші акцептісінің ең мықты қорғаушысы болып табылады, себебі жеке қол қою мен мөрді жасауға қарағанда алгоритмдерді шешуге көп уақыт кетеді. Оның негізінде төлем құжатының акцепті автоматты түрде тексеріледі, ал жеке қол қоюды тексеруге ұзақ уақыт пен операция жасаушылардың көп күші жұмсалады. Электронды қол қоюды болашақта кеңінен тарату үшін көптеген жарнама жасаушы және үйретуші акциялар қажет.
ІІ. Бөлім. Төлем құжаттарындағы әр түрлі электронды айырбастау құралдарын пайдаланудың мүмкіншіліктері
2.1. Банкаралық корреспондеттік қатынастардың жүзеге асырылуы
Алдыңғы бөлімге жасалған талдау төлем құжаттары мен банкілік есепшоттың қажет екендігін дәлелдеп берді. Жоғары деңгейлі автоматтандырылған жаңа жүйелерде клиенттің төлем өткізу туралы нұсқауы сақталып қалады. Олар төлем құжатының дәстүрлі түсінігінде біршама үйреншікті емес электронды сипат алады. Клиенттің банкілік шоты көп жағдайда төлем жүйелерінде қолданылады. Төлемдер банкаралық байланыстырма шот арқылы жүргізіледі. Осылайша қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру үшін төлемші-банк пен алушы-банк арнайы бір банкілік есепшоттармен байланысады. Әрине бір уақытта үш банкіде бір іс-әрекетті бірден жүзеге асыру мүмкін емес, тіпті бір банкінің офисінде мұндай тірлікті жүзеге асыру сирек кездеседі. Егер әрекет бойынша есеп айырысу қолма-қол ақшасыз төлем түрінде жүзеге асатын болса, онда экономикалық субъектілер өз банкілеріне барып тұру немесе сол банкімен байланысуы керек. Бұл төлем жүргізудің уақытын созып, шарттардың орындалуын тоқтатады.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға қарағанада қолма-қол ақшамен есептеу жиі кездеседі. Егер шарт жасаушы субъектілердің біріне өз банкісінен қолма-қол ақша алу қажет болса, онда екінші субъект шартты кейін өткізуі керек. Мұндай жағдай есеп айырысулар мен шарттар тез жүзеге асады, банкіге қайта қайта барудың және жиі байланысып тұрудың еш қажеті болмайды. Егер төлем жүйелері өздерінің төлем қызметінде үлестерін төлемнің орташа есебінен кеңейткілері келсе, онда банк-клиент қатынасатындағы ұсталымдар мәселесін шешуі керек.Есепшот төлем жүйесінде банкіге есепшот ашу үшін ғана емес, сонымен қатар әр төлемді жүзеге асыру үшін міндетті түрде бару керек. Ол кезде электронды және телекоммуникациялық технологиялар жалпы қолдануға шықпаған болатын. Клиенттердің уақытын үнемдеп, олардың іс-әрекетін алға жылжыту үшін төлем құжаттарын алғаш өңдеуде банкілер делдал жалдайды. Уақыттарын үнемдегені үшін клиент делдалдарға комиссиялық жарна төлейді.
Банкаралық корреспонденттік қатынаста төлем нұсқаларын өткізудің қарапайым түрі – жазба авизо беру. Бұл үрдіс сонымен қатар халықаралық пошта мен курьерлік компаниялардың алғаннан кейін банк оның түпнұсқалығы мен төлем құжаты реквизиттерінің дұрыстығын тексереді. Тексерілгеннен кейін алушы-банк төлем құжатының нұсқаларына сай жұмыс істейді.
Көтерме төлем жүйесінде делдалдық қызмет пошта немесе банк қызметкерлері арқылы жүзеге асады. Төлем құжаттарын қарастырғанда делдалды қатыстыру ертедегі бөлшек төлем жүйелерінің үлгісі. Мысалы, карточка немесе чек қолданылатын карточкалық төлем жүйесінде делдалдық қызметті процессингілік немесе инкассациялық компаниялар жүзеге асырады. Телекоммуникация мен компьютер негізінде клиенттерге қашықтықтан қызмет көрсету түрі пайда болды. Банкаралық хабарламалар енді телекоммуникациялар арқылы беріліп, компьютер дисплейінде көрінеді, пошталық және телеграфтық авизоны электронды авизо алмастырды. Көтерме жүйеде банкілердің кең тараған түрі клиент-банк, интернет-банк және телебанк болып табылады. Бөлшек карточкалық төлемдер жүйесінде клиенттің банкіге баруы бұрыннан талап етілмейді. Банкоматтардың РОSрминал жүйесінің жиынтығы талап етілмейді. Банкоматтардың POS-терминал жүйесінің жиынтығы төлем нұсқауларын осындай құрылғылары бар кез келген жерде жүргізуге мүмкіндік береді. Кез келген жүйеге қатысушы банкілердің офисінде қолма-қол ақшаны карточка арқылы алуға немесе төлемді инициализациялауға болады.
Банкаралық қатынастар мен төлем жүйесінде банкілік есепшоттың қашықтықтан қызмет көрсетуі кең таралған. Көтерме жүйеде клиенттерге қызмет көрсету көп жағдайда дәстүрлі түрде жүзеге асырылады. Қашықтықтан қазмет көрсету құрылғысы төлем ұсталымдарын төмендетеді, қосымша электронды құрылғылар мен байланыс желісін, клиенттердің білімін қажет етеді. Бұл құрылығылардың қолданыста көп болған жоқ, сондықтан да технологиялар толығымен әлі шыға қоймағандықтан, нарық олардың ішіндегі ең тиімдісін әлі анықтаған жоқ.Қашықтықтан қызмет көрсету құрылғысының тиімділігі анықтауға салыстырмалы сараптама жасау керек: банкаралық корреспонденцияны өткізу, көтерме жүйедегі клиент-банк пен бөлшек жүйелердің қашықтықтан қызмет көрсетуі. Аталған жүйелердің мүмкіншілітері алдын ала анықталады.
Банкаралық электрондық поштаның көрнекті мысалы ретінде Ресей банкінің электронды құжат алмастыру жүйесі мен SWIFT жүйесін келтіруге болады. 1998 ж. Ресей банкі өзінің барлық бөлімдеріндегі төлем жүйелерін электронды құжат айналымына ауыстырып бітті. Ресей банкінің төлем жүйесі арқылы барлық көтерме төлемдердің жартысынан көбі жүзеге асуда. Бұл электрондық жүйеге қатысушылар Ресейдің барлық коммерциялық банкілерінің көлем жүйесі негізінде нормативті құжаттар мен төлем құжаттарын алмастырады.
Алмастыру мамандандырылған бағдарламалық қамтамасыздандыру жинағы негізінде жүзеге алады, яғни Ресей банкінің электронды құжат алмастырудағы автоматтандырылған жұмыс орны (АРМ-АЖО). АЖО Ресей банкі құжат жинаған қолданушының нұсқауларын қабылдап, АЖО-мен жұмыс істеуді коммерциялық банк қызметкерлеріне үйретеді, қауіпсіздік режимін тексеріп, қадағалайды, АЖО-ны тестілейді. АЖО коммерциялық банк қызметкеріне оның жұмысын жеңілдететін қолайлы және қызмет етуші интерфейс ұсынады. Интерфейстің негізгі атқаратын қызметі: төлем құжаттарын тізілім форматы бойынша қалыптастырады. Бұны Ресей банкінде өткізу әрі қарастыру жеңіл, электронды қолдар мен файлдарды сақтау құралын автоматты түрде жүзеге асырады.
АЖО-ң технологиялық жұмысы электрондық пошта жүйесі қағидасына негізделеді. Корреспонденцияларды алмастыру үшін мына әрекеттерді жүзеге асыру қажет: АЖО-ға міндет жүктеп, пароль енгізу, ерекше каталогқа тізілім файлын сыйдыру, электронды-цифрлы қалдық генерациясын белсенді ету, қосымша бақылау әрекетінде қосымша нақтылаулар енгізу, клавишаларды беру. Тізіліммен жұмыс істеген кезде банк қызметкері уақытты үнемдей отырып, клиентке қызмет көрсетеді. Ресей банкі бірден автоматты түрде тізілімнің мазмұны мен қолын тексереді, төлемді жүргізуге қабылданғаны немесе бас тартуы туралы автоматты түрде хабарлама береді.
Бастапқы кезде электронды алмастыруға қатысушы-банк компьютермен жабдықталған жоғары жылдамдықтағы байланыс желісін жалға алуы керек. Сонымен қатар ол Ресей банкін бағдарламамен қамтамасыз ететін қызметі үшін төлем төлеуі керек. Бағдарламамен қамтамасыз ету айтарлықтай қиындық тудырмайды. Тек қана АЖО орналасқан жерге жауапты адамдардың тобын құрып, компьютерге қосылудың ерекше режимін орнату керек. Байланыстың дстүрлі каналдарын, модельдері мен компьютерлерін қолдану коммерциялық банкілерден үлкен капитал салымдарын қажет етпейді. Барлық шығынның жалпы мөлшері 10 мың доллардан аспайды. Электронды-цифрлы қолды жасанды қолдан қорғау мақсатында ашық кілтті жүйелер қолданылады, оларды «ассиметриялық криптожүйелер» деп те атайды. Криптожүйе ашық (яғни бәріне белгілі) және жабық (құпия) бөлімдерден тұрады. Құпия кілт электронды құжатқа қол қойып, оны иесне сақтауға арналған. Ашық кілт электронды-цифрлы қолдың дұрыстығын тексеруге арналған. Бұларды қолдануға әлемдік тәжірибе мен олардың кеінен таралуы ЭЦП қолданудың сенімді екенін білдіреді. SWIFT- жүйесі әлемдік деңгейде өте жақсы танымал банк аралық пошта. 1990 жылдың бас кезінде әлемнің 67 мемлекетінен 2700 клиент күніне 1,2 млн-нан астам хабарламалар жіберген. Әлемнің барлық ірі және орташа банкілері – SWIFT-тің мүшесі. Көптеген орталық банкілері бұл жүйені өз жүйелерін жасауда негіз етіп алды. SWIFT коммерциялық емес ұйым ретінде Брюссельде орналасқан. Оның негңзңнде құрылған әлемдік-аймақтық процессингілік орталықтар Нидерланды (Еуропа үшін), Вашингтон (Солтүстік Америка үшін) Бразилия (Латын Америкасы үшін) және Токиода (Оңтүстік Шығыс Азия үшін) орналасқан. Сонымен қатар банкілері SWIFT-тің мүшесі болып табылатын әр мемлекетте процессингілік орталықтар бар. SWIFT телекоммуникациясы жүйенің банкілік мүшесінде бекітілген терминалды компьютерде орналасқан. Жіберуші-банкінің хабарламасы сол банкінің мемлекеттік процессингілік орталығына жіберіледі. Бұдан барып хабарлауды әлемдік- аймақтық орталығы арқылы алушы-банкінің орталығын әлемдік-аймақтық орталығы арқылы алушы-банкінің орталығын жетеді. SWIFT тек коммуникациялық жүйе, сондықтан SWIFT хабарламаларына сәйкес төлемдер аймақтық көтерме жүйе бойынша жүргізіледі.
Әрі банкінің халықаралық корреспонденттік жүйесінің құрамына оншақты елдің жүздеген банкісі кіреді. Олардың әрқайсысымен төлем нұсқауларын тез арада алмастырып отыру қажет. SWIFT жүйесі көптеген банкілер арасындағы горизонтальды байланысты бір ғана байланыс каналы арқылы өткізу мүмкіндік береді. SWIFT жүйесі бойынша хабарламалар кез келген қатысу банкіге бірнеше минуттың ішінде жетеді. Қарапайым хабарлама 40-30 минутта тарайды. Сонымен қатар Ресей банкінің электрондық поштасындағы сияқты SWIFT-те хабарламаларды өткізу компьютер немесе қарапайым байланыс каналы арқылы асады. SWIFT-тің кең таралуы мен оның қызмет көрсету мерзімінің ұзақтығы көптеген зерттеуші компаниялардың бағдарламалық мәселелерін шешуге, олардың арасында бәсекелестікті орнатуға мүмкіндік береді. Көп жағдайда бәсекелестік клиент интерфейсін зерттеуде пайда болады. Осылайша, SWIFT жүйесі бүкіл әлем бойынша әр түрлі компаниялардың 50-шақты бағдарламалық өнімдерін сертификаттайды, соның ішінде екі ресейлік өнімдерде бар. Бәсекелестік өңдеу технологиясы мен төлем нұсқауларының дамуына үлкен әсерін тигізеді. SWIFT-ке тән бағдарламалық бәсекелестікпен қамтамасыздандыру әзірше Ресей банкінде жоқ.
Клиенттерге қашықтықтан қызмет көрсетуде ең алдымен банкімен телефон арқылы жұмыс істеуді қалыптастыру керек. Телефон мен факс электрондық пошта немесе интернет қашықтықтан қызмет көрсетуде негізгі рөлді атқарады. Банкілер, әсіресе латвиялық банкілер, ең алғаш клиенттердің төлем құжаттарын факс арқылы жіберуді қалыптастырады. Факста төлем тапсырмасындағы қол сандар түрінде беріледі. Кілт генерациясы арнайы, калькулятор сияқты құрылғыдағы алгоритм бойынша жүзеге асады. Ресейліктер үшін телефонның ең кең тараған мүмкіндігі байланыстың ұялы операторлар офисімен байланысу болып табылады. Автоматты және қашықтықтан өз есебінде толтыруға, ондағы қалдықтарды және басқа да қосымша қызметтер туралы ақпарат алуға болады. Түбегейлі қалыптасқан телебанкілік жүйеде клиент шоттағы қалдықтарды есептеу, валюта бағамы, банкінің басқа бөлімшелерінің мекен-жайы сияқты банкіге қатысты тағы басқа жеке және жалпы сипаттағы мәліметтерді ала алады. Ақпарат шағын сөйлем немесе қысқа текстік хабарлама ретінде беріледі.Телебанкіде телефонистер штаты болмайды. Онда клиенттер әр түрлі сұрақтарға алдын ала модельденген компьютер бағдарламасы арқылы жауап алады. Жүйенің жауаптары банк операциясы бағдарламасының электронды ресурсында немесе анықтамалық жүйеде сақталады. Телебанкінің бағдарламасы банкілік есептік бағдарламада автоматты түрде сұрау салады.
Жүйедегі бағытталу мен сұрауларды қалыптастыруды клиент телефон басқыштарының немесе жүйенің беретін дыбыс көмегімен жүзеге асырады. Телебанк клиенттен компьютердегі модемді немесе басқа да арнайы құрылғыны қолдануын талап етпейді. Кез келген уақытта әлемнің кез келген бұрышынан қарапайым немесе ұялы телефондар, факс немесе пейджер арқылы керекті ақпаратты алуға болады. Хабардың бірізділігі мен ЭЦП-ның түпнұсқалығы пин-кодты, әр-түрлі бір-ақ рет қолданылатын кельтерді немесе миникалькулятор сияқты генерациялау құрылғыларын қолдану арқылы жүзеге асады.Телебанк телефонды қолданудың жеңілдігі әрі жалпылығымен тиімді. Ұялы телефондар қазіргі таңда әлемнің кез келген жерінен хабарласуға тиімді. Телебанкідегі бір кемшілік – бұл телефон клавиатурасының шектеулі болуы. Осы кемшілік негізінде күрделі төлем нұсқаулары телефон арқылы жіберілмейді. Телебанк жай тұлғалар мен шағын бизнеспен айналысатын адамдарға арналған. Мысалы: телефон, коммуналдық қызмет немесе салықтар. Қашықтықтан банкілік қызмет көрсету арзан болғанымен, көрсететін қызмет аясы өте тар.
Телебанкінің перспективасы көп жағдайда интернетке ұялы телефон арқылы қосылуға тәуелді болады, бірақ бұл телебанкінің интернет-банк қызметімен қарапайым байланысу болып табылады. Телебанкіні қолдану бөлшек төлем жүйелері үшін пайдалы, ал көтерме жүйеде ол қажетті қауіпсіздік пен төлем нұсқауларын өткізуді қамтамасыз ете алмайды. Көтерме төлем жүйесі банкілік есепшотпен жұмыс істеу үшін клиент-банк жүйесін дамыту мәжбүр. Клиент-банк жүйесі төлем құжаттарының электронды бейнесін телефон желісі бойынша өткізуге негіздейді, бірақ қауіпсіздік шаралары ретінде онда құжаттардың бірізді форматтарын қою жүйесі қолданылады.
Клиент-банк жүйесінің алғашқы нұсқалары тек төлем құжаттарын өткізуге ғана негізделіп, банкілердің іс-әрекеттік бағдарламаларымен мүлдем байланыспады. Сонымен, банк қызметкерлері клиенттермен өздері телефон арқылы хабарласып, осы жүйе арқылы берілген құжаттарды өз қолдарымен өңдейді. Сондықтан да тек төлем құжатын банкіге жеткізуге ғана уақыт үнемделеді. Алғашқы нұсқалар факс арқылы жіберілген төлем тапсырыстарына ұқсас келеді. Ал қазір қолданылып жүрген нұсқалар тек төлем құжаттарын келесі банкіге өткізіп қана қоймай, сонымен қатар автоматты түрде төлем құжаттарын өңдейді. Клиенттің жұмыс орнындағы интерфейсі мен қызметі банкіде тіркеледі. Клиент дайын жұмыс орнына ие болады да, ол банкіде бухгалтерлік бағдарламалардағы деректерді және банкіден түскен хабарламаларды қарастырумен шектеледі.
Соңғы модификациялар интерфейсінде клиент-банк МS Outlook және The Bat электрондық пошталары арқылы танымал болып отыр. Клиент-банк мыналарды – клиент төлем құжаттарының сан алуан түрін құрастырып, өндіріс форматында хабарламаларды алмастыруды қамтамасыз етеді. Сондай-ақ көшірмелерді әр түрлі форматта шығарып, банкіден басқа ақпарат алу мүмкіндігі де қарастырылған. Банкінің ерекше бөлімдері үшін нақты уақыт режимінде сыртқы есеп клирингілік жүйені құру қажет. Банк-клиент құрылымы бағдарламалық қамтамасыз етуді қалыптастырып, тестілеу үшін банк қызметкерлерінің клиент офисіне баруын қажет етеді. Бағдарламалық қамтамасыздандыру алғашқыда 10-нан 15-ке дейінгі Мгб-қ орынды белгілі бір компьютерге телефон желісі арқылы қосады. Ал бұл тжағдай жұмыс орнын банкіден шектеп тұрады.
Жүйені пайдаланушылар белгілі құжаттар мен сұраныстардың электронды архивін құруға мүмкіндік береді. Бұл жүйеде қатысушы-банк пен оның клиенті арасында ірі төлемдерді жүзеге асырған кезде келіспеушіліктер тудыруы мүмкін. Егер архив болмаса клиенттің құқығы сақталмас еді, ал бұл жүйеге кері әсерін тигізеді. Қашықтықтан қызмет көрсету – бұл тек клиенттермен ғана емес, сонымен қатар банкінің ерекшеленген бөлімдерімен: филиалдар, бөлімдер, кассалар және ақша айырбастау пунктерімен де жұмыс істеу болып табылады.
Әрине, төлем жүргізу жылдамдығы мен тарифтері клиентке қызмет көрсету орнымен байланысты емес. Банк нақты уақыт режимінде өзінің бөлімдері арасында ішкі құжат айналымы жүйесін құруы керек. Клиент-банк жергілікті бағдарламалық өңдеулер мен банкінің сыртқы есептік жүйесін қалыптастырады. Толық автоматтандыру, төлем құжаттарын өңдеп көшіру, бұл процестерге адамдардың қатыспауы сияқты әрекеттерге интернет-банк қол жеткізіп отыр. Осылайша, интернет-банк арқылы төлем құны бар жағы 3-4 центті құрайды, ал бұл клиент-банк жүйесіндегіден 15-20 есе аз.
Клиент-банк интернет-банкіге интерфейске қаражат бөлуге, төлем құжаттарын компьютер арқылы өңдеп, шолу жасалған мәлімет алуға өте көп мүмкіндік береді. Телебанк интернетке береді. Телебанк интернетке қосылған кез келген нүктеден клиент пен банкінің қарым-қатынасын автоматтандыра алады. Көптеген шешімдер интернетті қолданудың басқа салаларынан келіп түскен. Электронды қолдар бірыңғай сәйкестендіру жүйесі бойынша клиент-банкіден алынады.
Интернет-банк клиенттің төлем құжаттарын жеткізіп, дайындаудың бірден-бір тәсілі. Осылайша жүйе банкінің фронт-офисі қызметін атқарады. Жүйе төлем құжатының дұрыс қалыптасуы мен онда қойылған қолдардың дұрыстығын бақылайды. Интернет-банкінің айырмашылығы: құжат айналымының қауіпсіздігі; НТТР-график және proxy-сервер арқылы жұмыс істеу мүмкіндігін ендірудің шартты түрі мен жалпылығ; үйреншікті әрі ыңғайлы, сонымен қатар ықшам интерфейс. Әзірше интерне-банк жаңалықты тез қабылдауға икем клиенттермен жұмыс істеуде. Интернет-банкіге қол жеткізу ұялы телефондардың интернетке қосылуы арқылы қамтамасыз етіледі. Карточкалық төлем жүйесінде, көтерме жүйедегі сияқты клиент шоты арнайы банкінің банкілік офисінде болады. Егер көтерме жүйеде банк офисінде бару әлі күнге дейін қолданылатын болса, онда бөлшек жүйеде бұл клиент үшін ыңғайсыздық тудырады. Карточкалық жүйеге қашықтықтан қосылу инфрақұрылымды жабдықтың жиынтығын қаматамасыз етеді: банкоматтар, РОS-терминалдар, байланыс жүйелері мен төлем хабарламаларының процессингіне ие. Пластикалық карточкалар бұл құрылғыларды тиімді қолдануда кілт бола алады. Банкомат өзінің қызметтік мәні жағынан көтерме жүйені пайдаланушының офисінде орналасқан орналасқан компьютерге ұқсас болады, ол клиент-банк пен интернет –банкіні қолданудағы қаражат болып табылады. Банкомат та компьютер сияқты банкімен жұмыс істейді. Банкоматтың негізгі айырмашылығ – қолма-қол төлемді өңдеу механизмі мен сыйымдылығының қосымша қызметімен жұмыс істеуге ыңғайлы, сенімді әрі қорғанысы мықты болады. Банкоматтар далада құрылады. Және оларды құру талаптары жоғары болады.
Қазіргі уақытта банкоматтар өте кең тараған. Олар бір уақытта авторландыру өткізіп, қолма-қол ақша беріп, клиент есебін бірден көрсетіп отырады. Жағадан шыққан банкоматтар карточка иесінің көрсетуі бойынша әр түрлі төлемдерді жүзеге асырады, бұл процесс төлеушінің дисплейдегі тізімді таңдауымен жүргізіледі. Банкоматтар банк жұмысы мен қор нарығы туралы кез келген ресми ақпараттарды бере алады. Мұндай көп қызметті банкоматтардыңқұны шамамен 40-50 мың АҚШ долларын құрайды. Банкомат клавиатурасы ұялы телефон клавиатурасына ұқсас. Компьютер клавиатурасы тек банкомат қызмет көрсететін банкіге ғана беріледі. Шектеулі клавиатуралар банкоматтың мүмкіншіліктерін және күрделі рекеттерді жаппай пайдалануды шектейді. Банкомат жалпы клиенттердің бәріне, соның ішінде компьютерде жұмыс істей алмайтын клиенттерге де арналған. Өте қымбат жабдық ретінде банкомат бір әрекетті ұзақ уақыт жүзеге асыруға арналмаған. Банкіде қысқа әрі қарапайым бірнеше әрекеттерді жүзеге асырған пайдалы, себебі олар комиссиялық жарна әкеледі.
РОS-терминал карточка реквизиттерін тез және автоматты түрде санайтын құрал. Ол қазіргі шағын кассалық аппараттарға ұқсайды. Карта реквизиттерін қосады да, қарапайым клавиатурада төлем сомасын тереді. Осылайша ол төлем талабын қалыптастырып, оны жүйеге қатысушы-банкіге жібереді. РОS-терминалдар банкомат сияқты банкімен телефон желісі немесе процессингілік компаниялар арқылы байланысады. Хабарды жіберу, төлемді жүргізу туралы бекітілімдер бірнеше минуттың ішінде жүзеге асады. РОS-терминалға қарапайым клавиатураны қосып қоюға болады. Ол клиентке карточканың пинкодын теру үшін қажет. Банкоматқа қарағанда РОS-терминал қарапайым әрі арзан. Оның негізгі міндеті – төлем құжатын электронды түрде құру, оның басылуы кассадан шығатын чек сияқты, төлеуші мен алушыға екі данада жасалады. РОS-терминал арқылы карточка иесі дүкен кассасынан қолма-қол ақша ала алады. Қолма-қол ақша оның карточкалық шотынан дүкеннің пайдасына алынып отырады. Дүкендегі комиссиялық пайыздың жоғарылығынан клиенттер қызметтің бұл түрін жақсы білмейді. Осы екі қызметтің болуңы РОS-терминалды қызметі жағынан қарапайым банкоматқа ұқсаттырады.
Экономикасы дамыған елдердің барлық дүкеніндерінде РОS-терминал бар. Сондықтан клиент карточканы төлем құралы ретінде пайдаланғанда ешқандай қиыншылыққа тап болмайды. Есеп айырысу ешқандай қиындықсыз жылдам әрі клиенттің қатысуынсыз жүзеге асады. Алайда, клиент көрсетілген қызмет үшін төлем жүйесі мен қатысушы-банкіге қосымша комиссиялық пайыз төлейді. Жапония мен Оңтүстік Кореяда ұялы телефондар арқылы қосылған РОS-терминалдар кеңінен таралған.Бұл құрылғыны қашықтықтан еркін орын ауыстыру мүмкіндігі қамтамасыз етеді. Төлем мөлшері аз болған жағдайда шығын мөлшері кемиді, сондықтан ұялы телефон желісін жалға алғаннан гөрі арзанға сғады. Радиотелефонды тұтқалардағы РОS-терминалдар да кеңінен тараған. Бұл құрылғыларды бірнеше жүздеген арақашықтықта, дүкен немесе офисте алып жүруге болады. Қолма-қол ақша алу мен есеп айырысу жөніндегі көшірмені алу тек дүкендердегі РОS-терминалдар мен банкоматтарда жүзеге аспайды. Карточкалық жүйе кез келген офистен, кез келген қатысушы-банкіден қарапайым іс-әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Карточкалық іс-әрекеттерді тек банкілердің бөлімшелерінде ғана емес, сонымен бірге РОS-терминалмен жабдықталған қалаларда, айырбас пунктерінде және дүкендерге жүзеге асыруға болады. Әсіресе, ірі қалаларда банк офистерінің кеңінен таралуы клиенттердің карточкаларды тиімді қолдануына мүмкіндік береді. Карталық іс-әрекеттерді жедел аяқтау үшін қашықтықтан қызмет көрсету құрылғыларының электронды төлем нұсқауын жедел әрі автоматты түрде құру қажет. Нұсқаулар бірнеше түрде өңделіп, қатысушы-банкілерге берілуі тиіс және бұған іс-әрекетті іске асырушы компания жауапты. Ол қашықтықтан қызмет көрсету құрылғысының клиенттері өңдеген алғашқы бағдарлама мен банкілердің іс-әрекеттік бағдарламасы арасында делдалдық қызметті атқарушы болып табылады. Сонымен бірге, ол көптеген сауда орындары мен банкілердің іс-әрекеттерін өңдейді. Әрі қызмет көрсетудің жылдамдығы және байланыс желісінің жоғары өткізгіштік қабілетімен қамтамасыз етіледі.
Іс-әрекетті жүзеге асырушы компаниялардың серверлер жинағы, арнайы бағдарламалар мен кепілдік байланыстарды қамтамасыз ететін компоненттері, шағын офистері мен сервис көрсетуші қызметкерлері бар. Мұндай компанияларды құру негізінен, бағдарламаны қамтамасыз етудің құны үшін өте қымбат болғанымен, алайда материалдық швғвндарының көлемі аз. Банкомат немесе РОS-терминалмен өзара пайдалы қарым-қатынасты пластикалық карталар қамтамасыз етеді. Ол стандарт бойынша сол құрылғымен қарым-қатынас жасауға ыңғайлы етіп жасалған. Онда тез арада қарм-қатынас орнатып, төлем нұсқауларын жасау үшін жазылып алынған барлық мәліметтер электронды түрде сақталады. Картаның өзі бұл құрылғыларсыз еш әрекет ете алмайды және мұндай жағдайда ол банк офистеріне қажет қарапайым рұқсат қағазына айналады. Әр түрлі карточкалардың жұмыс істеу қағидалары бірдей, олардың айырмашылығы – олардың реквизиттерін автоматты түрде өңдеуде.
2.2. Дамудың жаңа бағытындағы төлем жүйесінің қосымша қызметтері
Төлем жүйесінің электронды технологиясы заманында төлем жүйесі қарапайым адамдар арасындағы қолма-қол есеп айырысу секілді қарапайым әрі тез жүргізіледі. Қолма-қол есеп айырысуда клиент үлкен шығындардың орнын толтыру тәсілін іздестіру қажет, сонымен бірге төлем жүйелерінің қосымша мүмкіндіктері де керек. Егер қор және ақша рыногында клиенттерге белгілі бір уақыт аралығында қызмет көрсету мүмкіндігі туса, онда олар қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға көшер еді. Бұл жағдайда жеңіл іс-әрекеттері үшін клиенттерге рұқсат етіліп, автоматты түрде оларға кредит беріледі. Карточкалық төлем жүйелерінің ең бірінші қосымша қызметі клиентке кредит беру болып табылады. Пластикалық карталардың пайда болуының өзі сатып алу қызметтерімен байланысты, сол себепті карталар қолма-қол есеп айырысудың құрамына айналады. Көтерме төлем жүйесінің терминалдарынада қор және ақша рыногында іс-әрекеттерді жүргізу мысалға алынған. Отандық төлем жүйесінде қолма-қол ақшасыз корреспонденцияны берудегі SWIFT жүйесінің мүмкіндігі, Украина Ұлттық банк есепшотының жүйесі мен т.б. американ жүйелерінің концепциясы көрсетілген. Ресей банкінің банкаралық айырбас жүйесінің электронды құралы мен SWIFT жүйесі өз қатысушыларына стандартты төлем хабарларымен бірге, сан алуан электронды құжаттарды да ұсынады.
Коммерциялық банкілердің интернет-трейдингті таратуының бірнеше себептері бар. Олардың қосымша офистері мен бөлімшелерінің саны өте көп. Сол арқылы қашықтықтан қызмет көрсету құралдарының қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді. Банкілер андеррайтер ретінде бізге өте қызық, себебі олар имитация қағаздарының бөлігін өз қаржыларының есебінен сатып алады. Бұл арқылы клиенттердің алдында инвестициялық портфельдің құрылымы бойынша кепілдеме бекітіледі. Жинақ рыногына баса назар аударған төлеушілер енді оны өз банкілері арқылы орындайтын болады. Соның нәтижесінде банкілер клиенттердің ірі тасымалдаушылы болып, бағалы қағаз кепілдемесінің негізінде, жинақ қорындағы іс-әрекеттері арқылы өз клиенттерін несиелеудің қосымша мүмкіндігін алады. Сауда жүйесінде қашықтықтан қызмет көрсетуге қол жеткізудің құралы ретінде банк есебінен қызмет көрсетуге қол жеткізудің құралы ретінде банк есебінен қызмет көрсету құралын атауға болады. Мұндай құралға мысалы ретінде, ұялы телефонды жөндеген кезде интернет-трейдингтің бағдарламалық модулін орнатуды келтіруге болады. Ресей банкінің БАКО-сы сауда жүйесінде клиенттің жұмыс күшінің бірінші кезегін тіркеген кезде, автоматты түрде оның электронды-цифрлы қолын бекітіп береді. Қолма-қол есеп айырысуды келісім бойынша статистикалық деректердің электронды-кассалық аппараттарының көмегімен алуға болады.Бүгінгі таңда, көптеген дүкендердің кассалық аппараттары сату қоры мен қордағы бухгалтерлік бағдарламалармен байланысты. Әрбір тауар код-штрихпен белгіленеді, сол тауарды сатқанда автоматты түрде кассирдің қолы сканермен есептеледі де, барлық ақпарат бухгалтерлік есептің тіркеуімен таралады. Компьютерге қосылмаған бұрынғы кассалық аппараттар тек кассалық жолақты ғана басатын болған, бірақ олар қазір қолданыстан шығып қалған.
Төлемдердің қазыналық ашылуы мен жабылуын есептеп отыратын кассалық аппарат бір күннің ішіндегі барлық қолма-қол төлемдердің фактура-шотын құрайды. Кейін оны банк есебіне қолма-қол ақшаны енгізу туралы өтінішпен қосып банкіге береді. Әрбір төлемнен кейін фактура шотты ашу міндетті емес. Статистикалық бақылау үшін, сатып алушыны түскен тауарлық топтардың мәліметімен таныстыру жеткілікті. Касса тәртібін қадағалау, кассалық аппараттың жұмыс істеуі мен сапалы бағдарламамен қамтамасыз етілуі статистикалық бақылаудың негізігі құралы болып табылады. Мұндай бақылау орнатылған жағдайда, келісімнің көп бөлігін тексерудің қажеті жоқ. Дәстүрлі іс-әрекеттерді кассалық аппарат бағдарламасымен қамтамасыз ету де жеткілікті. Мұндай іс-әрекеттерді кассалық аппараттардың қазыналық жадын тексерген кезде салық полициясының органдары сәтті жүргізеді.
Қазіргі кезде статистикалық есеп беруді өңдеу көп шығын шығаруды талап етеді. Алайда ол бухгалтерлік есепті құруға қарағанда тез жүзеге асады. Кәсіпорынның статистикалық есеп беруі нақты емес, солай бола тұра кәсіпорындарға санкциялар қолданылмайды.Әдетте, есеп қағазбен беріледі және Ресейдің Мемкомстат органының қызметкерлері оны қолмен өңдейді. Салық әкімшілігін жүзеге асыруды және автоматтандыруды мемлекет қолма-қол ақшасыз есеп айырысу аясын кеңейту үшін қолданады.
Статистикалық бақылау, салық әкімшілігі шығындарын, тұрғындардың әлеуметтік көмегін есепке алдуы үнемдеу ішкі жиынтық өнімінің 1-2 %-ын құруы мүмкін. Бұл үнемдеуге мекеме мен тұрғындардың төлемін өңдеу мен автоматты қор ұсыныстары негізінде қол жеткізуге болады. Үндемеу қолма-қол ақша айналымы бөлігін өолма-қол ақшасыз айналымға айналдырған кезде комиссиялық төлемдердің артуында көрінеді. Сонымен бірге, төлем жүйесі мен банк инфрақрылымына капитал енгізудің қосымша аргументі болып табылады. Клиенттерге арналған жүйенің алғашқы қосымша қызметі – интернет-трейдингті таратудағы банкінің делдалдығы. Клиенттің ұялы телефоны мен қарж рыногында интернетке қосылған компьютерлері клиент есепшот ашу үшін банк офисіне келіп, төлем жүйесіне қосылған кезде жөнге келтіріледі. Коммерциялық банкілердің ешқандай қосымша шығынсыз-ақ қаржы рыногында келісімдерді жүзеге асыруға мүмкіндіктері бар.
ІІІ. Қазақстан Республикасы төлем жүйесінің қалыптасуы және қазіргі кездегі жағдайы
Қазақстанның қолма-қол ақшасыз төлем жүйесі орталықтандырылған жоспарлы экономика жүйесі мен Кеңес Одағының мемлекеттік банкі қолдаған жүйеге негіз болғанымен, нарықтық экономиканың жаңа шарттарына сәйкес келмейді. Осыған байланысты 1991 ж. Ұлттық банк төлем жүйесі реформасын жүзеге асыра бастады. Қазақстан Республикасы төлем жүйесі реформасының негізгі мақсаты – банк пен оның клиенттері арасында төлем жүргізуді жылдамдату (1990 жылдың басында бірінші төлем мерзімі 3-12 күндік уақытты алған), сонымен қатар р түрлі төлем құралдарын айналымға енгізу болып табылады. Төлем жүйесін реформалаудың алғашқы бастамасы 1991 ж. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі филиалдарында ашылған коммерциялық банкілердің МФО шоттарын корреспонденттік шотқа аударудан басталады. Бұл МФО шоттарын жауып, банкаралық есеп айырысуды ұйымдастыруды және коммерциялық банкілердің (Кредсоцбанк, Өнеркәсіп-Құрылыс банкі, Ауыл шаруашылық банкі, Жинақ банкі) кассалық қызметінің орындалуын қамтамасыз етті. 1992 ж. КСРО құлағаннан кейін, ТМД мемлекеттерінің Ұлттық банкілерінде сауда-экономикалық есеп айырысуды жүзеге асыру мақсатында корреспонденттік шот ашылды. 1993 жылдары Ұлттық банк мемлекет ішіндегі және мемлекеттен тыс шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара қарызды есепке алуды жүзеге асырды. Осы жыл ішінде Қазхақстанның облыстары арасында жалған авизоны қолдануды алдын алу мен төлемдерді жылдамдату мақсатында барлық дайын техникалық құралдардың күшімен электрондық есеп айырысуды енгізу басталды.
1994 ж. Мемлекеттік бағалы қағаздардың орталық депозитарийі құрылды. Қазіргі уақытта Орталық депозитарийде мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың электрондық жүйесі енгізілген. Бұл делдалға нақты уақыт ішінде өз офистерінде, биржадан тыс нарықта бекітілген мәмілелер б есеп айырысуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Төлемдер мен банк арасында құжаттар айналымын жүзеге асыру тәртібін жетілдіру мақсатында, 1995 ж. қазақстанда алғашқы клирингілікпалата (Алматы клирингілік палатасы) ашылды және ол көп жақты өзара есепке алу әдісі бойынша қызмет атқарады. Банкілер соңғы есеп айырылысуларды рбір қатысушының позициясы бойынша операциялық күннің соңында бір рет қана жүзеге асырады. 1995 ж. Ұлттық банкідегі шоттарды мұқият тексеру мен рубль зонасындағы мемлекеттердің тарапынан Ұлттық банкілердің корреспонденттік шоттарын қайта реттеу жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы төлем жүйесін дамыту мен жетілдіру мақсатында, 1996 ж. Ұлттық банкінің облыстық филиалдары тарапынан аймақтық-клирингілік палаталар құрылды, олар ішкі аймақтық төлемдердің банкаралық клирингін жүзеге асырады.
Осы жылы нормативті түрде «электронды төлем тапсырмасы» ұғымы бекітіледі. SWIFT жүйесіне бағытталған төлем жүйесіне қатысушылар арасындағы төлем бойынша ақпаратпен айырбас үшін электронды қатынас форматы дайындалып енгізіледі. Бұл жүйе өз кезегінде филиалдар арасындағы есеп айырысуды талап етпейді.
1996 ж. Алматы клирингілік палатасы Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы (БЕАҚО) болып қайта құрылды. Бұл төлем жүйесінің тиімді, тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы өзіне жүктелген мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін әлемдік тәжірибедегі соңғы жетістіктерді ескере отырып, ақпараттық технологиялар мен техникалық құрал-жабдықтарды қолданады. Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы мынадай негізгі функцияларды атқарады: МСПД, банкаралық клиринг, SWIFT, VISA, KAZNNSS, СОБС, ФАСТИ. Республикадағы төлем жүйесін дамыту бағытында 1996 ж. Тамыз айында Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы негізінде есеп айырысуды жүзеге асыратын және электронды төлем тапсырмасын дайындайтын. Ірі төлемдер жүйесі (ІТЖ) құрылды. (нақты уақыт режимінде жалпы есеп айырысу жүйесі). Ірі төлемдер жүйесі есеп айырысу жүйесін мемлекеттік бағалы қағаз бойынша пайдаланып жүзеге асырады. Қазіргі уақытта мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында бірыңғай қатынастарстандарты (барлық ақпараттық қатынастар мен төлем құжаттары SWIFT стандарттарына сәйкес құралады) мен ISIN стандарттарының талаптарына сйкес келетін мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссияларын кодтау жүйесі қабылданған. Төлем жүйесін дамытуға әсер еткен маңызды шаралардың бірі – 1998 ж. Қазан мен қараша айлары аралығында Ұлттық банкінің орталық аппаратында екінші деңгейлі банкілердің корреспонденттік шотын орталықтандыру болып табылады. Корреспонденттік шоттарды орталықтандыру негізінде Ұлттық банк есеп айырысу мен банкілік қызметті тез жүзеге асыруға, төлем жүйесінің бақылау функциясын және жалпы банкілік жүйенің тиімділігін көтеруге мүмкіншілік берді.
Соңғы жылдары тиімді әрі қауіпсіз банкілік және қаржылық секторлардың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында, Ұлттық банк тарапынан дамыған шетелдік мемлекеттерде қызмет ететін жалпы есеп айырысу жүйесіндегі ірі төлемдер жүйесін жетілдіру мен жақындастыру бойынша көп жұмыстар атқарылды. Сонымен 2000 ж. Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығының жүйесі халықаралық қаржы ұйымдар тарапынан берілген барлық негізгі талаптарға жауап беріп RTGS нақты уақыт режимінде есеп айырысуды жүзеге асырып МСПД-ға қайта ұйымдастырды. МСПД-ның маңызды принциптері – төлемнің нақты уақыт режимінде аяқталуы, есеп айырысудың түпкіліктілігі мен қайтарып алынбайтындығында. МСПД арқылы жүзеге асырылатын төлемдер Ұлттық банкінің ақшаларымен кепілдендіріледі. Өтімділік, кредиттік және жүйелі тәуекелді басқару мақсатында, Ұлттық банк электрондық әдіспен банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы ақпараты негізінде МСПД-ны қолданушылардың ұстанымдарын жүзеге асырады. Банкаралық валюталық нарыққа қатысушылар шетел валютасының бағамы бойынша төлемді теңгемен жүзеге асырады. Қазіргі уақытта төлем жүйесі арқылы төлем жүргізу мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру кезіндегі уақытша кідірістер жойылған. Төлем жүргізу қауіпсіздігі мен тиімділігінің жоғарылуына байланысты Қазақстанның төлем жүйесі екінші деңгейлі банкілерден, банкілік емес ұйымдардан және шаруашылық жүргізуші субъектілерден қолдау табуда.
Қазақстан Республикасындағы ақшалар ағымында банкілік жүйе жағдайын, төлем балансын, сыртқы қарызын, ақша-кредит саясаты мен валюталық саясаттың параметрлерін бақылайтынжоспарлайтын және тез арада талдау жасайтын көрсеткіштер жүйесі қалыптасады. Осыған байланысты 2001 ж. Кодтау жүйесі енгізіп, Қазақстан Республикасының территориясында төлем құжаты қолданатын төлемдерді бекітудің бірыңғай топтастырушысы – Қазақстан Республикасы мемлекеттік топтастырушысының жұмыс тәртібі анықталдды. Зейнетақы реформасын жүзеге асыру үшін МТ 102 форматындағы электрондық жиынтық төлем тпасырмасы енгізілді. Сонымен қатар, зейнетақы салымы бойынша төлемдерді жүзеге асыру тәртібі банкімен бірлесіп дайындалды. Өтпелі кезеңде экономиканы реформалаудың негізгі құрамдас бөлігі ретінде бір жағынан төлем кризисі мен оның салдары, ал екінші жағынан жаңа банкілік жүйенің негізіндегі есеп айырысудағы өзгерістер саналады. Қазіргі уақытта республикадағы Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығында ірі көтерме төлем жүйесі мен бөлшек төлем жүйесі қызмет етуде.
Республиканың төлем жүйесін дамытудың негізгі кезеңі RTGS (нақты уақыт режимінде есеп айырысу жүйесі) нақты уақытта есеп айырысуды жүзеге асыратын Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы базасындағы ірі төлемдер жүйесін құру болып табылады. RTGSжүйесін құру үшін кез келген мемлекеттің қаржы саласындағы артықшылығы басым болуы керек. Бұл жүйенің болуы мемлекеттегі банкілік жүйенің тұрақты қызмет етуін сипаттайды. Бүкіл әлемде осындай жүйелерді құру үшін жалпы қабылданған стандарттар әрекет етуі қажет. 1996 жылдың соңына қарай өз қызметін бастаған Ірі төлемдер жүйесінің қызметі соңғы жылдар ішінде тиімді жүргізілуде. Осы уақыт аралығында Ірі төлемдер жүйесі бағдарламалық қамтамасыз ету мен техникалық модернизациялауда көптеген өзгерістерді басынан өткізеді. Бірақ Ірі төлемдер жүйесін бүгінгі күні – тиімді әрі қауіпсіз төлем жүйелеріне жатқызуға болады.
Қазіргі кезде Ірі төлемдер жүйесін қолданушылардың қатарына екінші деңгейлі банкілер, жекелеген банкілік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі де жатады. Терминалды қолдану арқылы қатысушылардың өздері осы жүйеде өзара тікелей қызмет етеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Ірі төлемдер жүйесіне қатысу үшін, Қазақстан Ұлттық банкінің корреспонденттік шотында сақталған сома шегінде қолданушылардың ақшалай аударымына кепілдік береді. Мұнда Қазақстан Ұлттық банкі, Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы мен басқа да жүйеге қатысушылар арасында жауапкершілік бөлінеді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде Ірі төлемдер жүйесіне қатысушылар нетто есеп айырысуы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің бухгалтерлік кітабындағы операция жүргізілген күніне көрсетілуі тиіс. Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы жүйені қолданушылардан қабылданған төлемдерді дайындауға, бір қолданушыдан екіншісіне аударылған ақшаның дұрыстығына жауап береді. Қолданушылар электронды төлем құжатының нақтылығы мен дұрыс толтырылуына мұқият болуы керек.
Қазақстанда Ұлттық клирингті енгізу KAZNNSS 1999 жылдың бірінші жарты жылдығына жоспарланған. Ол үшін KAZNNSS мәліметі бойынша, соңғы есеп айырысуды жүргізген Есеп Агентінің қызметін өз жауапкершілігіне алатын ұйымды таңдау керек болады. Қазіргі уақытта жеті Қазақстан Ситибанкі, ABN AMRO Bank,Казкоммерцбанк, Альфа-банк, Алматы Сауда-Қаржы банкі KAZNNSS-тің қатысушылары болып табылады. Бұл факт Қазақстан нарығындағы жекелеген банкілік қызметтерде карточкалық бизнестің белсенді дамып келе жатқанын көрсетеді. Мұның өзі өз кезегінде Қазақстандағы Ұлттық клирингілік Visa International жүйесін енгізудегі тиімділік пен дер кезділікте сипаттайды. Барлық Visa карточкаларын қолдануға трансакциялар екі Visa орталықтың біреуіне-біріншісі Бейсингсток, Ұлыбританияға және екіншісі Мак-Дине, Вирджиния, АҚШ-қа есеп айырысу, авторландыру қызметі бойынша бағытталады. Барлық осы ақпараттық ағымдар VisaNet арқылы арнайы шлюзбен (желіге қол жеткізу нүктесі) VAP компьютерлік интерфейске бағытталады. 1997 ж. қарашасына дейін Қазақстанда тек бір ретті қолданылатын VAP – Тұран Әлем банкіне орналастырады. VAP арқылы ақпарат желісін көбейтуде Visa жүйесіне қатысушы-банкілердің карточкалық бағдарламасының дамуы айтарлықтай дау тудырды.1997 ж. Visa International Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы өз құрамына VAP жаңа нұсқасын енгізуге (алғаш бұл кешен Украинада орнатылған) ұсыныс жасады. Келісім шарт пен дайындық жұмыстары біткеннен кейін, 1997 ж. Қарашада Банкаралық есеп айрысудың Қазақстандық орталығында Express Connect, Service Visa Net, Point VisaNet желілерімен бірден 6 банк жұмыс істей алатын шлюзді бағдарламалық-техникалық кешен орнатылды. Бұл VAP X25 желісі сенімсіз телекоммуникацияларды пайдалану үшін арнайы дайындалған. Х25-те көпшілік желісі ретінде Banknet дамыған желісі бар банкаралық қаржылық телекоммуникациялар орталығы таңдалып алынды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі төлем карточкалары, кепілдендірілген чектер, вексельдер сияқты төлем құралдарының Қазақстан территориясында қолдану тәртібін реттейтін нормативті-құқықтық актілерді дайындап бекітті. Қазақстан Республикасының төлем жүйесі қызметін реттейтін нормативті-құқықтық базаны жетілдіру мақсатында, 1998 ж. 29 маусымда қол қойылған «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР Заңы дайындалды. Қолма-қол ақшасыз аударым бойынша Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығына қызмет көрсетумен байланысты қатынастарды реттеу үшін, жүйенің ұйымдастырылуы мен қызмет ету тәртібін анықтайтын ҚР Ұлттық банкі басқармасы дайындаған «Банкаралық ақша аудару жүйесіндегі ақша аудару жүйесіндегі ақша аудару ережесі» қабылданды.
Әр түрлі кадрлық мәселелерді шешудегі сапа мен жылдамдық мамандардың біліктілігіне байланысты болады. Интернет-банкинг жүйесін дайындау үшін программистер (тек қана интернет технологиясында жұмыс істейтіндер ғана емес), жүйелік администраторлар, веб-дизайнерлер, веб-программистер, компьютер мен коммуникацияны қорғау бойынша сарапшылар экономистер, маркетологтар, заңгерлердің барлығы интернет әлемін өте жоғары деңгейде білу керек. Мысал үшін, қазіргі кезде электрондық коммуникациядан хабары бар заңгерді табу қиын және табылған күнде де ондай заңгерлердің қызметі өте қымбат болады. Дәл осы жағдай желінің қауіпсіздігін сақтайтын мамандарға да қатысты, себебі көп жағдайда жалған пластикалық карточканы жасаушылардан сақтану қажеттігі жиі туындайды. Бұл шараларды құқық қорғаушы органдардың қатысуынсыз нығайту мүмкін емес, ал олардың қызметі пластикалық карточка туралы заңдардың жоқтығына байланысты шектелуде. Күнделікті өмірде интернет-банкинг саласында қызмет ету үшін аралас маманның қажеттілігі туындай бастады. Құқықтық мәселелер: интернет-банкингтің дамуына кедергі келтіретін проблемаларға нақты жүйеленген, қалыптасқан жалпы электронды коммерция саласындағы қауіпсіздікке байланысты заңнаманың жоқ болуы жатады. Интернет-бизнеспен айналысатын тұлғалардың алдында кедергі туындамайды. Олар өз қызметінде акт, қаулылардан жинақталған ақпараттарға сүйеніпзаңды негіздеме жасап шығарады. Бірақ, жаңа іс ашқысы келетін тұлғалар заң мен жаңа технологияны жеткілікті деңгейде білмесе, онда бұл жағдай оның интернет-бизнеспен айналысуына үлкен кедергі болады.
Қаржылық мәселелер: нақты мәліметтерде келтірілген шығындардың орнын қайта толтыру үшін, орташа есептегенде шамамен 5 жыл уақыт кетеді. Интернет-банкингтің тағы бір маңызды аспектісі – ол электрондық есеп айырысу жүйесіне қатысушыдан ережеге сәйкес белгілі көлемдегі ақшалай соманы сақтауды талап ете алады. Банкаралық есеп айырысуда сақталған қаражаттар корресподенттік шоттарда – қалдықтар (қалдық мөлшері реттелуі мүмкін), ал банк клиенттері үшін шоттағы қалдықтар – лимит болып табылады. Қысқаша айтқанда, онлайындық есеп айырысудың ыңғайлылығы үшін қаражаттың бір бөлігін белсенде айналымын шегеру керек. Сондай – ақ қаржылық мәселеге рентабельдік және микротөлемдер құны мәселесін де жатқызуға болады. Интернет арқылы кішігірім сатып алулар жасауға болатыны барлығына белгілі. Қалыптасқан дәстүрге сәйкес микротөлемдердің соммасы 1s аспайды. Осындай трансакцияны жоғарғы емес ставкада (жоғары тұрақты ставкаға қарағанда) жүзеге асыру клиенттерге маңызды әрі қолайлы жүйе ретінде көрінсе, ал оның иесіне пайда табу тұрғысына тиімсіз.
Электрондық есеп айырсу жүйесіне енгізу мен қолданудың экономикалық тиімділігі өте маңызды. Жаңа өнімді енгізудегі тиімділікті есептеу үшін, енгізу мен пайдалануға кеткен шығындар мен түскен пайданы, орнына қайта толтыру мерзімін есептеу керек. Мұны жүзеге асыру мүмкін емес себебі электрондық есеп айырысуды енгізуге арналған нақты схема жоқ. Сонымен қатар, енгізудің әр турлі схемасы электрондық есеп айырсу жүйесін енгізу мен қолдануға байланысты түрлі деңгейдегі пайдалар мен шығындарды көрсетеді. Телефондық қызмет көрсету жуйесін енгізу бағдарламасының құны 10 000 $ оған жұмсалған қаржы 1500 $ жетеді. Сонымен қатар банк телефондық желіге қосылу үшін де қаржы бөледі (шамамен 1000 $).Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге сүйене отырып электрондық банкілік қызмет жүйесін енгізуге орта есеппен 300$- дан 20 000 $- ға дейін қаржы жұмсалғаныны анықтауға болады. Бұл жерде инфрақұрылымды дамыту мен қолдануға кеткеншығындар есептелінбейді. Сондықтан, банк жұмсалған қаржыны өтей алмайтынын білсе, онда мұндай аз сомаға шығындалмайды. Аталған мәселелерді шешу Мемлекеттік интеграциялық комитет жалпы есеп айырысу, төлем жүйесін құру мүмкіншілігі туралы ұсыныстар жасады. Осыған байланысты наурыз айының екінші жартысында осы мемлекеттердің Орталық банкілерінің өкілдері ҚР Ұлттық ьанкі мен Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығына келді. Мұндағы мақсат – Кеденлік Одаққа мүше мемлекеттер арасында есп айырысуды жүргізу үшін қазақстандық төлем жүйесін қолданудың мүмкіншіліктерін анықтау болды.Кедендік Одаққа мүше мемлекеттердің Орталық банкілері сарапшыларының хаттамасында Кедендік Одаққа мүше мемлекеттердің жалпы төлем жүйесін құруы туралы мэселе қарастырылды. 2000 ж. 29 наурызында Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығында төлем жүргізудің технологиялық және бағдарламалық қауіпсіздігінің деңгейі жоғары екені аңықталды. Қазіргі уақытта ТМД мемлекеттері төлемдерінің трансшегаралық жүйесін құру концепциясы дайындалуда. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аумағында төмендегідей төлем жүйелері жұмыс істейді:
Қазақстан Республикасы аумағында нақтылы уақыт режимінде жұмыс істейтін бүтіндей (жалпы негіздегі) төлемдер жүйесі 1996 ж. тамызынан бастап Қазақстанның Банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) негізінде жұмыс істеп келеді. Бұл жүйе бұрын Ірі төлемдер жүйесі деп аталған болатын (ІТЖ). ІТЖ жетілдірумен оны дамыған елдерде әрекет ететін есеп айырысу жүйелеріне жақындату мақсатында Ұлтық банк көп жұмыстар атқарылды. 2000 жылдың соңына ІТЖ жүйеге қатысушылардың есепшотындағы ақша негізінде нақтылы уақыт режиміндегі есеп айырысуды жүргізетін (RTGS) – нақтылы уақыт режиміндегі есеп айырысу), халықаралық қаржы ұйымдарының төлем жұйесіне қоятын барлық талаптарына жауап қурылды. Кез келген мемлекетте RTGS жүйесін құру- қаржы саласында ең жоғары басымдықты қажет етеді. Мұндай жүйенің болуы – мемлекеттік банк жүйесінің тұрақты жұмыс істеуімен сиптталады. БААЖ-дың мақсаты – осы жүйені пайдаланушылардың Ұлттық банк шотындағы ақшасын пайдалана отырып, ұлттық валютада қайтарымсыз және түпкілікті есеп айырысуды қамтамасыз ету. БААЖ-а үлкен басымдыққа ие төлемдер жасалады. БААЖ-а мәліметтер алудың тек электронды тәсілмен жүзеге асуы Ақша аударудағы банкаралық жүйенің қызмет көрсету ерекшелігіне жатады. БААЖ-а электронды мәліметтер беруді куәландыру мен оларды беру кезінде қателерді табуға бағытталған ақпараттық қауіпсіздік процедуралары сақталады. ҚБЕО-ғы мен пайдаланушылар жіберілген және қабылданған электрондық мәліметтерді есептеп, оған бақылау жүргізеді. БААЖ-а зерттелген барлық электрондық мәліметтер аудиторлық із қалдырады. Жоғарыда аталып өткендей, БААЖ-а төлем жүйесін пайдаланушылардың шотындағы ақша мөлшерінде нақтылы уақытта жүзеге асырылады. Пайдаланушы төлем құжатында көрсетілген сомаға сәйкес төлем жасайтын ақшаның болмауы немесе жеткіліксіздігіне байланысты ҚБЕО-дағы төлем тапсырымдарына кезекке тұрады. Кезекте тұрган құжаттар басымдылық кодтарына сәйкес қарастырылады. Басымдылық кодтары негізінде кезекте тұрған төлем тапсырыстарының орындалуы олардың кезекте тұру тәртібімен жүзеге асады. Пайдаланушылар төлем тапсырыстпррының орындау кезеңін белгілеуге және өзгертуге құқылы. Пайдаланушыларға кезекте тұрған төлем құжаттарын қайтарып алуына болады. БААЖ-а мәліметтерді алу жылдамдығы орташа есеппен алғанда секундына 5-7 рет трансакцияланады. Бөлшек төлемдер жүйесі (БТЖ) – клирингілік палаталар (клирингілік жүйе) арқылы кішігірім сомдағы төлемдердің электрондық аударымдарын жүзеге асырады. Бөлшек төлемдер жүйесінің негізгі ерекшелігі – операция жүргізетін күннің ішінде жүйеге қатысушылардан келіп түскен төлемдер бойынша олардың өзара талап-тілектерінің айырмашылықтары анықталып, тек сол бойыгша ақша аудару жүзеге асырылады. 1995 ж. қаңтар айынан 1998 ж. қарашасына дейін ҚБЕО-дағы клирингілік палата ретінде клирингтің қатысушыларына күнделікті дебеттік және кредиттік шектеулер қоятын (қазіргі уақытта бұл шектеулер алынып тасталған) облыстық клирингті жүзеге асырды. Мұндағы тәуекелдіктерді басқару жүйесі мен қызмет көрсету қағидалары клирингке қатысушылардың аясын екінші деңгейлі ірі банкілердің аз ғана санымен шектейді. Дегенмен, банк жүйесінің дамуы Қазақстанның барлық қаржылық ұйымдары мен аймақтары үшін ашық клирингті құру қажеттігін туындатады.
1998 ж. 1 қаңтарынан бастап ҚБЕО-да Қазақстанның барлық банкілері мен Қазыналық зейнетақы қорларын қоса есептегенде, басқа да банкілік емес мекемелерді біріктіретін жаңа клирингілік жүйе пайдалануға берілген болатын. 1999 ж. тасыз айына дейін БТЖ кішігірім сомадағы бакаралық төлемдерді жүзеге асыратын ҚБЕО жанындағы Алматы клирингілік палатасы мен Ұлттық банкінің облыстық филиалдары жанындағы клирингілік палаталардан тұрған болатын. Қазіргі кезде ҚБЕО-дағы, «Тимей» ЖШС, аймақтық-клирингілік плпта мен қаржы-өндірістік компаниясы банкаралық клирингті жүзеге асыра бастады (2003 ж. маусым айынан бастап «Тимей» ЖСШ банкаралық клирингті жүзеге асыруды тоқтатты). 1998 жылдың соңына қарай Алматы клирингілік палатасы АҚШ-тың автоматтандырылған клирингілік палатасының үлгісіне сәйкес жұмыс істей бастады. Қазіргі уақытта ҚБЕО-дағы төлем жүйесін пайдаланушылар байланыс арналарының барлық түрлерін қамтамасыз ететін озық коммуникацияқ құралдармен жабдықталғаг. Кеңес Одағы құлағаннан кейін, Қазақстандық қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде көптеген оң өзгерістер болды. Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы бұл ұйымның негізгі және осы жүйе арқылы біздің көптеген банкілер қызмет көрсетеді. Коммерциялық банкілер осы жүйе арқылы ірі қаржы мекемелерімен жоғары деңгейлі байланыс орнатты. Сонымен қатар бұл банкілер тез қарқынмен халықаралық стандарттарға өтіп, нәтижесінде өз клиенттеріне жоғары деңгейдегі әр түрлі қызметтер көрсетіп келеді. Қазіргі кезде Қазақстанның төлем жүйелері тұрақты,тиімді әрі қауіпсіз қызмет көрсетумен ерекшеленеді. Қазір Ұлттық банк төлем жүйелерін ары қарай дамытып жатыр. Тәжірибе алмасу мақсатында 2005 ж. қыркүйек айында Ұлттық банк Жапония, Австрия, Италия, Туркия, Латваия, Ресей, Украина, Булорусь, Молдава, Армения, Әзірбайжан, Тәжікстан және Қырғызстанның Орталық Ұлттық банкілері өкілдерінің қатысуымен «Төлем жүйелері қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде» атты кездесу өткізді. Аталмыш кездесудің аясынла тәжірибе алмасу, төлем жүйелерін құру, Орталық банк жұмысының негізгі басымдықтарын айқындау, төлем жүйелерінің тиімді жұмыс істеуі мен дамуын қамтамасыз ету саласындағы өзекті проблемалар мен қазіргі заманғы процестер талқыланды.
Қазақстанның төлем жүйелерін Еуропалық Одақтың стандарттарына сәйкестендіру мақсатында, Ұлттық банк 2005 ж. банкілердің өз клиенттеріне тағайындайтын банкілік есепшоттарының құрылымын реформалауды жалғастырады. Осы жұмыстарды жүргізу шеңберінде шоттың жаңа құрылымы, шоттың жаңа бірыңғай құрылымға өту мерзімі мен тәртібі әзірленді. Халықаралық төлем жүйесі саласында Мемлекетаралық банк пен жалпы төлем бойынша Есеп айырысу жүйесін құруға қатысты өзара іс-әрекеттер жалғасын тапты. Осы жүйенің құрылуы мен жұмыс істеуіне негіз болатын құжаттарға қол қойылып, Мемлекетаралық банкіге қатысушы мемлекеттердің қолма-қол есеп айырысу жүйесіндегі жобасын іске қосуға байланысты негізгі мәселелер пысықталды. Негізгі орталық орналасқан ауданда техногендік немесе табиғи сипаттағы апаттар туындаған жағдайда, сондай-ақ соғыс жағдайында төлем жүйесінің жұмысын жедел жаңартуға мүмкіндік беретін сақтық қор орталығын құру қарастырылған. Осыған байланысты Ұлттық банк Астана қаласында Жаңа сақтық қор орталығын құру концепциясын дайындады. Жаңа сақтық қор орталығын салған кезде оған орын таңдауда, жобалау мен құрылысына қойылатын жалпы талаптарға баса назар аударылды. Жаңа сақтық қор орталығы төлем жүйелерінің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін ғана емес, сондай-ақ Ұлттық банкінің елдегі Ұлттық қордың алтын валюта активтерін басқару жөніндегі стратегиялық маңызды функцияларын орындау, бүгінгі банкілік ақпарат жүйелері мен деректер базасын тиісті техникалық деңгейде қолдану үшін пайдаланылады деп болжануда.
Ұлттық банк 2005 ж. төлем карточкаларының нарығын дамытуға баса назар аударды.Төлем карточкалары нарығының инфрақұрылымын жағдай жасау мақсатында, 2002 ж. 23 қаңтарда Қазақстан Республикасының үкіметі «Қазақстан Республикасына импортталатын тауарларды қосылған құн салығынан босату ережесін бекіту туралы» қаулы қабылдады. Екінші деңгейдегі банкілердің төлем карточкаларын ұлттық банкаралық жүйенің жұмысына қатыстыру үшін, «Ұлттық процессингілік орталық» акционерлік қоғамында, Ұлттық банкіге тиесілі акциялар пакетін мүдделі екінші деңгейдегі банкілерге сатуға қатысты іс-шаралар жүргізіледі. Жалпы алғанда 2005 ж. ел экономикасының дамуына үлес қосқан қолма-қол ақшасыз жасалатын төлемдер саны мен көлемінің айтарлықтай өсуі байқалды. Мәселен, 2005 ж. ұлттық төлем жүйелері арқылы жүргізілген қолма-қол ақшасыз жасалған төлемдердің жалпы мөлшері 51 705,7 млрд. теңге болды, қолма-қол ақшасыз жасалатын төлемдердің саны 23,2 млн. Трансакция деңгейінде қалыптасты. 2004 жылмен салыстырғанда қолма-қол ақшасыз жасалатын төлемдердің көлемі – 72,1 %-ға, ал төлемдердің саны – 33,4 %-ға көбейді.
Банкаралық ақша аудару (БААЖ). 2006 ж.1-тоқсанында Банкаралық ақша аулару жүйесі (БААЖ) мен Банкаралық клиринг арқылы жасалған төлемдер саны 6 033,7 мың трансакция құрап, сомасы 17 098,7 млрд. теңгеге жетті. 2005 ж. 1-тоқсанымен салыстырғанда төлемдер саны 28,8 % -ға, ал төлемдер сомасы 77,2%-ға артқан. Бұл ретте, БААЖ арқылы жасалған төлемдерге 2006 ж. 1-тоқсанында еліміздің төлем жүйелерінде жасалған барлық төлемдер санының 32,2%-ы, ал төлемдер көлемінің 97,8%-ы келеді. Банкаралық клиринг арқылы жасалған төлемдерге, сәйкесінше төлемлер санының 67,8%-ы ал жалпы жасалған төлемдер көлемінің 2,2 %-ы келеді. 2006 ж. 1 сәуірінде жағдайға байланысты БААЖ қатысушыларының саны 52-ге жетті. Оның 34 екінші деңгейлі банкілер және «Қазақстан Даму Банкі» АҚ, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазыналық комитеті, банк қызметінің жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 10 ұйым, Зейнетақы төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталық банк, Мемлекетаралық банк, ҚРҰБ және Мемлекеттік зейнетақы жинақтау қорының банк-кастодианы (ҚРҰБ МОЕБ). 2006 ж. 1-тоқсанында Ақша аударудың банкаралық жүйесі арқылы жалпы сомасы 16 728,8 млрд. теңгені құрайтын 1 944,4 мың трансакция жасалған. 2005 ж. 1-тоқсанымен салыстырғанда 2006 ж. 1-тоқсанында байқалған БААЖ-дағы төлемдер көлемінің артуы келесідей операция түрлерінің артуымен байланысты болды: ҚР президенттерінің бағалы қағаздары мен операциялары – 43,7 %-ға, банкілер мен олардың клиенттерінің дипозиттері және жеке қаражаттарының аударымдары – 2,8 есе, шетел валютасы мен бағалы металдар операциясы – 2,2 есеге артқан. Бұл төлемдер көлемінің арту сомасы БААЖ-дағы төлемдердің жалпы көлемі өсімінің 85,9%-ын құрады. 2006 ж. 1- тоқсанында жүйеде жасалған төлемдерді пайдаланушыларға қатысты мәліметтер 1-2 қосымшыларда келтірілген.
Банкаралық клиринг№ 2006 ж. 1 сәуіріндегі жағдайға байланысты Банкаралық клирингке қатысушылардың саны 34 болған болса, оның 26-сы – екінші деңгейлі банкілер, Қазақстан Республикасы Қарды министрлігінің Қазыналық комитеті, «Қазпошта» АҚ және «ТАТ Кредит», Мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталық (3 есепшот ашылған), ҚР ҰБ, Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорының, банк-кастодианы. 2006 ж. 1-тоқсанында бөлшек төлемдер сомасы 370 млрд. теңге болатын 4 089,3 мың құжатты құрады. 2005 ж. 1-тоқсанымен салыстырғанда Банкаралық клирингте жасалған саны 34,6 %-ға, ал сомасы 36,8 %-ға артты. 2005 ж. 1- тоқсанмен салыстырғанда 2006 ж. 1-тоқсанында Банкаралық клирингтегі төлемдер көлемінің өсуі тауарлар мен материалдық емес активтер бойынша төлемдердің 30,4%-ға, көрсетілген қызметтер бойынша төлемдердің 35,4%-ға, бюджетке төленетін төлемдер мен бюджеттен төленетін төлемдердің 31,2 % -ға және зейнетақы жарнасы бойыгша төлемдердің 44,1%-ға артуымен байланысты болды. Осы төлем түрлері өзгерісінің жалпы үлесі Банкаралық клирингтегі төлем көлемінің жалпы өсімінің 87%-ын құрады. Қарастырып отырған кезде клирингілік жүйеде зерттелген трансакциялардың орташа күндік көлемі 6,2 млрд. теңге сомасындағы 68,2 мың құжатты құрады. 2005 ж. 1-тоқсанмен салыстырғанда төлемдердің орташа күндік саны 17,5 мың құжатқа (34,6%-ға) сомасы 1,7 млрд. теңгеге (36,8%-ға) дейін артқандығы байқалады.
2006 ж. 1-тоқсанында Банкаралық клирингте жасалған төлемдерді пайдаланушы топтарға қатысты мәліметтер 3-4 қосымшаларда келтірілген. Төлем карточкалары. 2006 ж. 1 мамырындағы жағдайға байланысты 20 банк және «Қазпошта» АҚ нақтылы түрде төлем каррточкаларын шығаруды жүзеге асыра бастады. Екінші деңгейлі банкілер Ahyn Carci – «Қазақстанның Халық банкі» АҚ, «Алматы Сауда-Қаржы банкі» АҚ, SmartAlemCard – «Туран-Әлем банкі» АҚ, Дуэт – «Валют –Транзит банк» АҚ, «Каспий банкі» АҚ, «Сити банкі» АҚ, «Цесна банкі» АҚ, KazCard – «Казпошта» АҚ жергілікті жүйедегі төлем карточкаларын шығаруды қолға алды. Бұдан басқа, қазақстандық банкілер халықаралық жүйе карточкаларының келесі түрлерін шығарып таратумен айналысуда. Олар: Visa International, Europay International American Express International және Diners Club International. 2006 ж. 1- мамырдағы жағдайға байланысты шығарылған төлем карточкаларының саны 3,54 млн. дананы құраса, бұл карточкаларды ұстаушылардың саны – 3,37 млн. адамға жеткен. (2005 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіштер 34,9 % және 34,2%-ға артқан). Төлем карточкаларының ішінде неғұрлым көп тарағаны – халықаралық жүйе карточкалары. Олардың өзіедік үлесі 88,4 %, ал жергілікті жүйе карточкаларының өзіндік үлесі – 11,6 %№ 2005 ж. 1 мамырында бұл арақатынас 87,5 % және 12,5 %-ды құраған болатын. (5-6-7 қосымшалар)
2006 ж. сәуір айында қазақстандық эмитенттердің төлем карточкаларын қолдану арқылы жасаған трансакциялардың көлемі 89,4 млрд. теңгені құрады.(2005 ж. сәуір айымен салыстырғанда 37,4 %-ға өсті). Бұл ретте қолма-қол ақшасыз төлемдердің көлемі (9,2 млрд. теңгеге дейін немесе 70,8%-ға) қолма-қол ақша алуға байланысты операциялар көлеміне (80,2 млрд. теңгеге дейін немесе 34,4 %-ға) қарағанда жоғары қарқынмен өсіп келе жатқандығын айта кеткен дұрыс. 2006 ж. сәуір айында трансакциялардың саны 5 млн. трансакцияны құрап, 2005 жылдың сәу»р айымен салыстырғанда 27,7 %-ға өскен. Сондай-ақ, қолма-қол ақшасы төлемдер санының (575,7 мың трансакцияға дейін немесе 34,1%-ға) қолма-қол ақша алуға байланысты операциялар санының өөсуін (4,5 млн.трансакцияға дейін немесе 27 %-ға) қарағанда жоғары қарқынмен өсуі байқалды. Мәліметтер 8-9 қосымшаларда берілген. Төлем құралдары. 2006 ж. 1-желтоқсанында екінші деңгейлі банкілер мен «Қазпошта» АҚ 1-кестеде берілген төлем құралдары пайдалана отырып, 10 445,2 млрд. теңге сомаға, 22 544,2 мың трансакция көлемінде трансакция өткізді. Жалпы алғанда түрлі төлем құралдарын пайдалану тенденциясы артып келеді. Мысалы 2005 ж. 1-тоқсанымен салыстырғанда төлемдер саны 36,2%-ға, ал төлемдер сомасы 18,7%-ға өскен. (10-қосымшаны қараңыз)
Ұсынылған төлем құралдарының жалпы санының ұлғаюы негізінен төлем тапсырмалары санының 460,4 мың трансакцияға төлем карточкаларының 3 697,2 мың трансакцияға өсуімен байланысты. Ал төлемдер көлемінің ұлғаюы негізінен төлем тапсырмаларын пайдаланып, оны 1 923,7 млрд.теңгеге өсіруімен байланысты болды. (10-қосымшаны қараңыз).
Бұрынғыдай Қазақстан аумағында төлем тапсырмалары мен төлем карточкалары неғұрлым кең таралған болып табылады. Мұндай жағдайда, бір төлем тапсырмасының орташа сомасы 2006 ж. 1-тоқсанында 1,4 млн. теңгені құрады, яғни 2005 ж. 1-тоқсанымен салыстырғанда 16 %-ға артқан. Сонымен бірге төлемдер саны бойынша төлем карточкаларының жоғарғы үлес салмағы мен төлемдер көлемі бойынша төменгі үлес салмағы осы төлем құралдарының қолма-қол ақша сомасын алу үшін пайдаланылатындығымен сипатталады (2006 ж. 1-тоқсаныныда бір трансакцияның орташа сомасы 17,8 мың теңге болды). (Мәліметтер 11,12,13-қосымшаларда берілген).
№1 Аралық бақылау сұрақтары
2. Қолма – қолсыз есеп айырысудың қанша принциптері бар?
3. Каналдың қандай түрлері арқылы ақшаны аударуға болады?
4. Бұйрық тасмалдаушының мынадайы бар:
5. Төлем жүйесінің негізгі критерилері:
6. Ақшаны аудару барысында дебитті болып кім табылады?
7. Несиелік операцияны жүргізеді:
8. Төлем жүйесінің структурасы былай бөлінеді:
9. ҚР Банк жүйесі былай бөлінеді:
10. Ірі төлем жүйесіне мыналар кірмейді:
11. Жеке төлем жүйесіне кірмейді:
12. Ассоциацияланған дегеніміз бұл –
13. Вексель бұл:
14. Акцепт бұл:
15. Төлем тапсырмасы бұл –
16. Мына белгі « – » төлем жүйесінде ақшаны жөнелту кезінде нені білдіреді?
17. ҚР заңына сәйкес чектер былай бөлінеді:
18. Чек бұл:
19. Чек келесі міндетті реквизиттерден тұру керек:
20. Ақша аударымын алушы болып табылады:
21. Банк алушы бұл:
22. Төлеушінің банкі:
23. Инкассалық бұйрық бұл –
24. Соло – вексельдің ерекшеліктері:
25. Вексельді былай бөлуге болады:
26. Жай вексельді біз басқаша қалай атаймыз?
27. Тратта бұл –
28. Трассан бұл –
29. Дисконт вексель бұл –
30. Коммерциялық вексель бұл –
31. Банктік вексель бұл –
32. Қазынашылық вексель бұл –
33. Достық вексель бұл –
34. Бронцтық вексель бұл –
35. Доминирленген вексель бұл –
36. Жанама қаржыландыру – бұл:
А) қаржыландыру құралдарын үй шаруашылығынан фирмаларға орналастыру
Б) бағалы қағаздарға салынған кірістер үлесі
В) а және б жауабы
37. Брокер дегеніміз:
А) қаржыландыруды жүзеге асыруға көмек беретін делдалдар
Б) кіріс алу мақсатында өз қаражатынан мәмілелерді жүзеге асыруға көмек беретін делдалдар
В) дұрыс жауабы жоқ
38. Қаржылық делдалдықтың маңызы:
А) міндеттемелерді айырбастау және айырбас
Б) кіріс алу мақсатында жанама қаржыландыру
В) кіріс алу мақсатында тікелей қаржыландыру
39. Банк қандай ұйым?
А) ссуда бойынша пайыз жүргізіп, бекітетін ұйым
Б) несие береді және қаржылық операцияларды жүргізеді
В) дұрыс жауабы жоқ
40. Қаржылық революция – бұл:
А) дамыған елдердің нарықтық экономикасында болған өзгерістер көрінісі
Б) қаржылық және банктік инструменттердің өзгерісі
В) дұрыс жауабы жоқ
№2 Аралық бақылау сұрақтары
41. Қаржылық нарықты дереттеу – бұл:
А) банкті аймақтық экспансиялаудың шектеулері мен тоқтауларын жеңілдету немесе толық жою бағыты
Б) толық аймақтық экспансиялаудың еркін бағыты
В) жауаптардың бәрі дұрыс
42. Ақша қатынастарын бақылау және депозиттік ұйымдарды деқадағалау туралы Заң қай жылы бекітілді?
А) 1992 жылы
Б) 1982 жылы
В) 2002 жылы
43. Ссудалық капитал нарығы – бұл:
А) тауарлы қатынастардың спецификалық аясы (сфера)
Б) өткізудің бірегей міндеттерімен нарығы
В) жауаптардың барлығы дұрыс
44. Банктік емес банктер:
А) құжатты (формальный) банктер
Б) құжатты емес (не формальный) банктер
В) арнайы банктер
45. Ипотекалық несиелеу бойынша АҚШ қай жылы өсті?
А) 1990 жылы
Б) 1980 жылы
В) 1999 жылы
46. ТҰБ (ТНБ) – бұл:
А) капитал концентрациясы мен орталықтылығының халықаралық деңгейіне жеткен ірі банктік ұйымдар
Б) арнайы банктік ұйымдар
В) барлық жауптар дұрыс
47. ТҰБ қандай жолмен табысты ұлғайтады?
А) коммиссиодық сыйақылар
Б) шығарылатын бағалы қағаздардың пайдасы
В) жауаптардың барлығы дұрыс
48. Дериват – бұл:
А) қаржылық келісім (контракт)
Б) сатылған тауар келісімі (соглашение)
В) істі бағалы қағаз
49. Ақш-ң банк жүйесінің құрылымы қанша деңгейлі?
А) 2 деңгейлі
Б) 3 деңгейлі
В) 4 деңгейлі
50. АҚШ банк жүйесі кімге бағынады?
А) федералдық үкіметке
Б) жеке дара штаттардың жергілікті өкілдеріне
В) барлық жауаптар дұрыс
51. АҚШ – ғы банктік өндірісті жүзеге асыруға рұқсат немесе лицензия.
А) чартер
Б) қарыздық міндеттемелер
В) дериват
52. Ұлттық банктік акт мыналарды бөледі:
А) банктік операцияларды жүргізуді санкциялау құқығы бойынша федералдық үкімет
Б) банктік операцияларды жүргізуді санкциялау құқығы бойынша
жергілікті үкімет
В) жауабы жоқ
53. АҚШ – та чартерді қай жылдан бастап берді?
А) 1864 жылы
Б) 1964 жылы
В) жауабы жоқ
54. Барлық ұлттық банктер келесінің құрамдас бөлігі болуы қажет:
А) федералды резервтік жүйесін
Б) жергілікті басқару органдарының
В) штат органдарының
55. 1993 ж. АҚШ – та қандай заң қабылданды?
А) банктік өндіріс туралы заң
Б) депозиттік салымдар туралы заң
В) жауабы жоқ
56. Гласса – Стигл актісін қай заң ретінде қайта шығарылды?
А) банктік өндіріс туралы заң
Б) депозиттік салымдар туралы заң
В) жауабы жоқ
57. Банктік демалысты алғаш рет кім шығарды?
А) Рузвельт
Б) Гласса – Стигл
В) Гарна – Сен – Жермен
58. Қай жылы АҚШ – та биржалық паника нәтижесінде бағалы қағаздарға бағалар түсті?
А) 1929 жылы
Б) 1939 жылы
В) 1649 жылы
59. Шығындарды басқару – бұл:
А) бақылауға бағытталған басқару
Б) капиталды іске қосуға бағытталған басқару
В) жауабы жоқ
60. Лицензия – бұл:
А) өндірісті жүзеге асыруға рұқсат беретін құжат
Б) нормативтік актіні бекіту құжаты
В) жауабы жоқ
61. Бағалы қағаз – бұл:
А) дивиденд алу үшін куәландыратын құжат
Б) басқаруға құқық беретін алтын қағаз
В) жауабы жоқ
62. 1933 жылы заң қабылдау нәтижесі:
А) банктік тәуекелдерді төмендету
Б) бағалы қағаздардың бағасыздануы (обесцение)
В) дұрыс жауабы жоқ
63. Филиалсыз банктер – бұл:
А) бір конторада дайындалатын банктік операциялардың барлық түрі
Б) арнайы банктік ұйымдар
В) барлық жауап дұрыс
64. Бөлімшілерден тұратын банктер нені білдіреді:
А) бірегей банктік ұйымды
Б) бас контораны
В) барлық жауаптар дұрыс
65. Агенттік конторалар неге құқылы?
А) депозиттік ақша қаражатарын қабылдауға
Б) өз операцияларын жүзеге асыруға
В) барлық жауаптар дұрыс
66. “Халықаралық банктік операциялар туралы Заң” қай жылы қабылданды?
А) 1978 жылы
Б) 1988 жылы
В) 1989 жылы
67. Эджа Заңы бойынша неге құқылы?
А) өзінің арнайы бөлімшелеріне халықаралық операцияларды жүзеге асыруға рұқсат етеді
Б) депозиттік келісімдерді жүзеге асыруға
В) барлық жауаптар дұрыс
68. Банктік холдинг – компания – бұл:
А) бір немесе одан көп банктерді бақылауды жүзеге асыратын корпорация
Б) үлестік қатысуы бар корпорация
В) барлық жауаптар дұрыс
69. Банк – корреспонденттер келесі операцияларды жүзеге асырады:
А) чектер, консультациялардың және тағы басқа сынақтары
Б) активтерді басқару
В) кірістер және резервтер
70. Халықаралық есеп – айырысу – бұл :
А) мемлекеттер арасындағы есеп айырысу және арасындағы төлемдер
Б) валюталық бірліктермен есеп – айырысу
В) дұрыс жауабы жоқ
71. Чартер дегеніміз –
А) лицензия
Б) келісім – шарт
В) барлық жауаптар дұрыс
72. Бөлінбеген табыс, бұл –
А) таза табыс
Б) кірістер
В) кіріс және резерв
73. Міндетті резервтер, бұл –
А) мүмкін болатын шығындарды (непредвиденные расходы) жабуға бағытталған қаражаттар
Б) жинақтау мен сақтау үшін қаражаттар
В) бөлінбеген табыс
74. Құқ коэффициенті – бұл
А) 1–ші деңгейлі капитал қатынасы
Б) тәуекел бойынша өлшенген барлық капитал
В) дұрыс жауабы жоқ
75. Негізгі депозиттер – бұл
А) салымдар
Б) жинақтар
В дұрыс жауабы жоқ
76. Жинақ сертификаты – бұл
А) банктегі жинақтарды куәландыратын құжат
Б) ақшалай салымдарды куәландыратын құжат
В) барлық жауаптар дұрыс
77. Депозиттік сертификат – бұл
А) белгіленген мерзіммен жедел салымдарды банкке енгізу туралы құжат
Б) банкттік агентті куәландыратын құжат
В) барлық жауап дұрыс емес
78. Депозит – бұл
А) жинақ шоттары
Б) несиелік шоттар
В) барлық жауаптар дұрыс
79. Маржа табыс – бұл
А) өткізілген өнімге процент түрінде бөлінген табыс
Б) проценттік қатынастағы таза табыс
В) жауабы жоқ
80. Бронза вексель бұл –
А)Белгілі бір жерде, үшінші тұлғада төлеу туралы ескертпені иемденбейтін вексель.
Б)Ойдан шығарылған тұлғаға жазылған, шынайы қамсыздандыруды иемденбейтін вексель.
В)Дұрыс жауабы жоқ.
«Бекітемін»
«Қаржы» кафедрасының меңгерушісі
__________ э.ғ.к., доцент Мұқан Б.Ғ.
Хаттама № __ « »__________2008ж
|
№ |
Сұрақтары мен жауаптары |
|
1 |
Қайсысы интернет төлем жүйесінің «кіру өнімдеріне»жатпайды |
|
а |
кредиттік трансферттер |
|
ә |
электронды чектер |
|
б |
дебеттік (соның ішінде, чиптік) карталар |
|
в |
чиптік карталар |
|
г |
қағаздағы құжаттар |
|
2 |
Кіру өнімдері деп |
|
а |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
банктік шоттарды ашуға жол беретін және А агентінің банктік шотынан В агентінің банктік шотына қаражат аударуға мүмкіндік беретін төлем құралдарын айтамыз |
|
3 |
Мүмкіндікті әмиян/шоттар деп атайды |
|
а |
банктік шоттарды ашуға жол беретін және А агентінің банктік шотынан В агентінің банктік шотына қаражат аударуға мүмкіндік беретін төлем құралдарын айтамыз |
|
ә |
құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен шоттар арқылы сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
Банктер мен банктік емес қаржылық институттар арқылы интернетке негізделген шоттар,бағалы қағаз немесе клиринг пен байланысты өзара есеп айыруды білдіреді |
|
4 |
Ақшалай суррогаттар дегеніміз - |
|
а |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
банктік шоттарды ашуға жол беретін және А агентінің банктік шотынан В агентінің банктік шотына қаражат аударуға мүмкіндік беретін төлем құралдарын айтамыз |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
электронды: ваучерлер, ұтыстық бірліктер, купондар, сыйақылар |
|
5 |
Микробиллинг бұл - |
|
а |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесінің функцияларын орындайтын «төлемнің байланысқан тәсілі» |
|
6 |
Микробиллинг жүйесі бұл - |
|
а |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі, құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
в |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
г |
шоттарды ұсыну барлық қатынастарға негізделеді немесе жаңа қатынастарды орнатуды талап ететін жүйе |
|
7 |
Ұялы телефон мен байланыстың жаңа каналы – ұялы телефон жүйесін қамтитын әдіс |
|
а |
интернет |
|
ә |
роs - терминал |
|
б |
микробиллинг |
|
в |
биллинг |
|
г |
мобильді әдіс |
|
8 |
«Кейін төленетін» категорияға жататын төлем әдісі |
|
а |
мобильді әдіс |
|
ә |
интернет |
|
б |
биллинг |
|
в |
роs - терминал |
|
г |
микробиллинг |
|
9 |
Карталық төлемді авторландыруды қай сызба көрсетеді |
|
а |
алушы – эквайер банк – іс әрекет орталығы – эмитент банктің іс әрекеті- алушы |
|
ә |
алушы – эквайер банк іс әрекеті – іс әрекет орталығы – төлем банкі – орталық іс әрекеті( банк эквайер мен банк эмитенттің іс әрекеті |
|
б |
төлеуші – банк эмитент – төлем банкі – банк эквайер - алушы |
|
в |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк - алушы |
|
г |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эквайер банк - алушы |
|
10 |
Карталық төлем операциясын қай сызба көрсетеді |
|
а |
алушы – эквайер банк – іс әрекет орталығы – эмитент банктің іс әрекеті- алушы |
|
ә |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эквайер банк - алушы |
|
б |
төлеуші – банк эмитент – төлем банкі – банк эквайер - алушы |
|
в |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк - алушы |
|
г |
алушы – эквайер банк іс әрекеті – іс әрекет орталығы – төлем банкі – орталық іс әрекеті( банк эквайер мен банк эмитенттің іс әрекеті) |
|
11 |
Компьютерлік желіні пайдаланудың жұмыс тәртібін, кейіннен орындауға болатын мәмілелерді, операцияларды білдіретін жаргон қалай аталады |
|
а |
процессинг |
|
ә |
офшор |
|
б |
он - лайн |
|
в |
провайдер |
|
г |
офлайн |
|
12 |
Төлем жүйесіндегі жеткізуші |
|
а |
процессинг |
|
ә |
сеньораж |
|
б |
терминал |
|
в |
трансакция |
|
г |
провайдер |
|
13 |
Процессинг бұл - |
|
а |
мәміле жасау шарты |
|
ә |
қандай да болсын даулы мәселені шешетін алқалы орган |
|
б |
деректемелерді өңдеудегі тәртіп, реттеме |
|
в |
ауқымды ақпараттық қызметтерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін, электронық поштаны қамтамасыз ететін ғаламдық компьютерлік желі |
|
г |
төлем жүйесінде жүргізілетін операциялар туралы ақпаратты алмасу және өңдеу |
|
14 |
Несие жүйесі |
|
а |
қатысушыларының бос ақшалай қаражаттарын жұмылдыру жолымен қаржылық көмек көрсету барысындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында құрылған ұйымдар жиынтығы |
|
ә |
банк болып табылмайтын және ҚР ҚҚА-ның лицензиясы негізінде жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын заңды тұлға |
|
б |
бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы |
|
в |
тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болған мекемлер |
|
г |
жалпы банктердің (ұлттық және коммерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы |
|
15 |
Жабдықтаушының (банк клиентінің) жабдықтаған тауары мен көрсеткен қызметтері үшін төленбеген төлем құжаттарын (шот фактурасын) банкке сатумен байланысты комиссиондық –делдалдық операция түрі |
|
а |
есеп - қарыз |
|
ә |
лизинг |
|
б |
траст |
|
в |
форфейтинг |
|
г |
факторинг |
|
16 |
Экономикалық келісім шарттарға қатысушылардың әртүрлі төтенше жағдайларға (өрт, жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.) байланысты міндеттемелерді орындай алмауы бұл - |
|
а |
сақтандыру жағдайы |
|
ә |
дефольт |
|
б |
агрессив |
|
в |
регресс |
|
г |
форс-мажор |
|
17 |
Компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы |
|
а |
несиелік ақшалар |
|
ә |
толық құнды ақшалар |
|
б |
қарыздар |
|
в |
өзара есептер |
|
г |
электрондық ақшалар |
|
18 |
Валюта – деп келесiнi айтамыз |
|
а |
тек шетелдiң ақша құралдарын |
|
ә |
тек ұлттық ақша құралдарын |
|
б |
тек еркiн айналысқа түсетiн ақша құралдарын |
|
в |
айналысқа бөлшектеп түсетiн ақша құралдарын |
|
г |
кез келген мемлекеттiң ақша бiрлiктерiн |
|
19 |
Берiлген тiзiмнен ақша жүйесi элементтерiне жатпайтынын алып тастаңыз |
|
а |
ақша бiрлiгi |
|
ә |
ақша айналымы |
|
б |
ақша эмиссиясының тәртiбi |
|
в |
ақша реформасын жүргiзу тәртiбi |
|
г |
ақша номиналының құрылымы |
|
20 |
Тiзiмде, көрсетiлгендердiң қайсысы мемлекеттiк бағалы қағаздарға жатпайды? |
|
а |
мемлекеттiк заем облигациялары |
|
ә |
қазыналақ вексельдер |
|
б |
мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер |
|
в |
ҚР Ұлттық банктің ұлттық және шетел валютасындағы қысқа мерзiмдi ноталары |
|
г |
екінші деңгейлі банктердің жинақ кiтапшалары және депозиттiк сертификаттарын |
|
21 |
Қандай мемлекеттiк орган қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттiк реттеудi жүзеге асыруға уәкiлеттi? |
|
а |
экономика мен бюджеттi жобалау Министрлiгi |
|
ә |
ҚР есеп комитетi |
|
б |
ҚР Президентi |
|
в |
ҚР Ұлттық банкi |
|
г |
Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттiгi |
|
22 |
Банк ашуға рұқсатты қайтарып алу туралы шешiмдi қабылдауға қай орган өкiлеттi? |
|
а |
ҚР Президентi |
|
ә |
ҚР үкiметi |
|
б |
сот органы |
|
в |
ҚР Ұлттық банкi Басқармасы |
|
г |
ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттiгiнің Басқармасы |
|
23 |
Аталған тiзiм iшiнде қайсысы ҚР Ұлттық банкінiң мiндетiне жатпайды? |
|
а |
мемлекеттiң ақша несие саясатын дайындау және жүргiзу |
|
ә |
төлем жүйесiнiң қалыптасуын қамтамасыз ету |
|
б |
валюталық реттеу мен қадағалауды жүзеге асыру |
|
в |
қаржы жүйесiнiң тұрақтылығы мен қамтылуына араласу |
|
г |
қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының мониторингi |
|
24 |
Берiлген тiзiмнен ҚР Ұлттық банкі лицензиар болып табылатын банктiк операцияларды белгiлеңiз |
|
а |
депозиттердi қабылдау, заңды және жеке тұлғаларға банктiк шоттар ашу және жүргiзу, есеп операциялары, қарыз операциялары және сенiмдiлiк операциялары |
|
ә |
чек кiтапшасын ұсыну, ломбард операцияларын жүргiзу |
|
б |
аудару операциялары, кассалық операциялар, банктер мен банктiк ұйымдарға корреспонденттiк шоттар ашу және жүргiзу |
|
в |
вексельдермен операциялар, банктiк тапсырыстар және кепiлдiктер ұсыну |
|
г |
шетел валюталармен айырбастау операциялары |
|
25 |
ҚР аумағында қандай мекемелер банкнот және монета эмитентi болып табылады? |
|
а |
ҚР Қаржы министрлiгi |
|
ә |
Қазақстан даму банкi |
|
б |
экономика және бюджеттi жоспарлау министрлiгi |
|
в |
ҚР үкiметi |
|
г |
тек қана ҚР Ұлттық банкі |
|
26 |
Аталған қандай мемлекеттiк орган банк және сақтандыру қызметi, саласына бағалы қағаз нарығындағы қызметке және зейнетақы жинақ қорына лицензиар бола алады? |
|
а |
ҚР үкiметi |
|
ә |
ҚР Ұлттық банкі |
|
б |
ҚР еңбек және әлеуметтiк қорғау министрлiгi |
|
в |
ҚР қаржы министрлiгi экономика және бюджеттi жоспарлау министрлiгi |
|
г |
ҚР қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттiгi |
|
27 |
Карталық жүйенің негізгі төлеушілері кімдер |
|
а |
банк |
|
ә |
глоссарий банктер |
|
б |
шетел компаниялары мен банктері |
|
в |
несиелік компаниялар |
|
г |
халық |
|
28 |
Берiлген тiзiмнен ақша жүйесi элементтерiне жатпайтынын алып тастаңыз |
|
а |
ақша бiрлiгi |
|
ә |
ақша айналымы |
|
б |
ақша эмиссиясының тәртiбi |
|
в |
ақша реформасын жүргiзу тәртiбi |
|
г |
ақша номиналының құрылымы
|
|
29 |
Көтерме төлем жүйесіне қандай жүйелер жатады |
|
а |
электронды ақша жүйесі |
|
ә |
елдің қаржы органдары мен салық мекемесінің төлем жүйесі |
|
б |
қазынашылық арқылы өтетін ақшалар жүйесі |
|
в |
тек орталық банктердің төлем жүйесі |
|
г |
орталық және коммерциялық банктердің төлем жүйелері жатады |
|
30 |
Аталған тiзiм iшiнде қайсысы ҚР Ұлттық банкінiң мiндетiне жатпайды? |
|
а |
мемлекеттiң ақша несие саясатын дайындау және жүргiзу |
|
ә |
төлем жүйесiнiң қалыптасуын қамтамасыз ету |
|
б |
валюталық реттеу мен қадағалауды жүзеге асыру |
|
в |
қаржы жүйесiнiң тұрақтылығы мен қамтылуына араласу |
|
г |
қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының мониторингi |
|
31 |
Берiлген тiзiмнен ҚР Ұлттық банкі лицензиар болып табылатын банктiк операцияларды белгiлеңiз |
|
а |
депозиттердi қабылдау, заңды және жеке тұлғаларға банктiк шоттар ашу және жүргiзу, есеп операциялары, қарыз операциялары және сенiмдiлiк операциялары |
|
ә |
чек кiтапшасын ұсыну, ломбард операцияларын жүргiзу |
|
б |
аудару операциялары, кассалық операциялар, банктер мен банктiк ұйымдарға корреспонденттiк шоттар ашу және жүргiзу |
|
в |
вексельдермен операциялар, банктiк тапсырыстар және кепiлдiктер ұсыну |
|
г |
шетел валюталармен айырбастау операциялары |
|
32 |
ҚР аумағында қандай мекемелер банкнот және монета эмитентi болып табылады? |
|
а |
ҚР Қаржы министрлiгi |
|
ә |
Қазақстан даму банкi |
|
б |
экономика және бюджеттi жоспарлау министрлiгi |
|
в |
ҚР үкiметi |
|
г |
тек қана ҚР Ұлттық банкі |
|
33 |
Клиринг негізіндегі төлем жүйесі... |
|
а |
төлемді жеке жүзеге асырады |
|
ә |
қабылдаушының үлкен көлеміне қарамастан жеңіліс табатын, саудалаушы ұйымның пайдасына есептелген |
|
б |
қарапайымдау, әрі өте жылдам жүйе |
|
в |
төлем шығындарының аз болуын қамтамасыз ететін жүйе |
|
г |
төлемдерді есептік сальдо түріндегі корреспонденттік шот бойынша жүргізеді |
|
34 |
Қазақстан Республикасының ақша – несие саясатын кiм жүргiзедi және анықтайды? |
|
а |
ҚР қаржы министрлiгi |
|
ә |
қаржы ұйымдары мен қаржы нарығын қадағалау мен реттеу жөнiндегi ҚР Агенттiгi |
|
б |
экономика және бюджеттi жоспарлау министрлiгi |
|
в |
ҚР Президентi |
|
г |
ҚР Ұлттық банкі |
|
35 |
Жалпы төлем жүйесінде... |
|
а |
қабылдаушының үлкен көлеміне қарамастан жеңіліс табатын, саудалаушы ұйымның пайдасына есептелген жүйе |
|
ә |
төлемдерді есептік сальдо түріндегі корреспонденттік шот бойынша жүргізеді |
|
б |
қарапайымдау, әрі өте жылдам жүйе |
|
в |
төлем шығындарының аз болуын қамтамасыз ететін жүйе |
|
г |
төлемді жеке жүзеге асырады |
|
36 |
Кредиттік аударым - |
|
а |
төлемді жеке жүзеге асырады |
|
ә |
төлемдерді есептік сальдо түріндегі корреспонденттік шот бойынша жүргізеді |
|
б |
қабылдаушының үлкен көлеміне қарамастан жеңіліс табатын, саудалаушы ұйымның пайдасына есептелген аударым |
|
в |
дебеттік аударымға қарағанда күрделі, әрі өте баяу, сондай – ақ төлем шығындарының көп болуын қамтамасыз етеді |
|
г |
дебеттік аударымға қарағанда қарапайымдау, әрі өте жылдам, сондай – ақ төлем шығындарының аз болуын қамтамасыз етеді |
|
37 |
Қазақстан Республикасында валюталық қатынастарды реттеу үшiн қандай негiзгi заңды акт қолданылады? |
|
а |
«ҚР банктер және банктiк қызметтер туралы» ҚР заңы |
|
ә |
«ҚР Ұлттық банкi туралы» ҚР заңы |
|
б |
«Лицензиялау туралы» ҚР заңы |
|
в |
«Төлемдер және ақша аударымдары туралы» ҚР заңы |
|
г |
«Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» ҚР заңы |
|
38 |
«Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» ҚР заңына сәйкес «валюталық құндылықтарға» жатады |
|
а |
зергерлiк әшекейлер |
|
ә |
қоры аз металдар (осьмий, иридий) |
|
б |
бағалы металдар және бағалы тастар |
|
в |
бағалы металдардың сынығы |
|
г |
шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар, аффинирленген құйма түрiндегi алтын, ұлттық валюта, резиденттер мен резидент еместер арасында мәмiледе қолданылатын ұлттық валютада белгiленген бағалы қағаздар |
|
39 |
Дебеттік аударым - |
|
а |
төлемді жеке жүзеге асырады |
|
ә |
төлемдерді есептік сальдо түріндегі корреспонденттік шот бойынша жүргізеді |
|
б |
кредиттік аударымға қарағанда қарапайымдау, әрі өте жылдам, сондай – ақ төлем шығындарының аз болуын қамтамасыз етеді |
|
в |
кредиттік аударымға қарағанда күрделі, әрі өте баяу, сондай – ақ төлем шығындарының көп болуын қамтамасыз етеді |
|
г |
қабылдаушының үлкен көлеміне қарамастан жеңіліс табатын, саудалаушы ұйымның пайдасына есептелген аударым |
|
40 |
Төлем жүйесінің теориясы өзіндік қағидаларымен ерекшеленеді, төменде аталған қағидалардың қайсысы төлем жүйелері қағидасына сәйкес емес: |
|
а |
құқықтық, барлық субьектілер жағынан басқару,
|
|
ә |
акцепт, мүліктік жауапкершілік пен қатысу критерийі. |
|
б |
режимдік, мағыналық, тәуекелді азайту, |
|
в |
бақылау, басқару, қадағалау, |
|
г |
акцептеу, шығындарды көбейту, форс – мажорлы жағдайлар туғызу, |
|
41 |
Коммерциялық банктер делдалдығының болмауы және консенсустың жоқтығы неге әкеледі? |
|
а |
инфляция деңгейінің көтерілуіне |
|
ә |
төлем жүйесінің төлемсіздігіне |
|
б |
қолма қол ақшалардың құнсыздануына |
|
в |
қолма қолсыз төлемдердің кедергісіне |
|
г |
электронды ақшалар жүйесінің сәтсіздігіне |
|
42 |
Төлем жүйелері қолданысы жағынан болатын жіктемеге қайсысы сәйкес емес |
|
а |
банкаралық |
|
ә |
карталық |
|
б |
есепшот ашпай ақша аудару |
|
в |
электронды ақша |
|
г |
қолма қол есеп айырулар |
|
43 |
Банктік акцепт бұл: |
|
а |
вексель |
|
ә |
мерзімді тратта |
|
б |
контракт |
|
в |
өтімділігі жоғары актив |
|
г |
банк кепілдендірілген төлем құралдары |
|
44 |
Қайсысы төлем жүйелерінің сипаттамасына сәйкес келмейді |
|
а |
көтерме, бөлшек, жалпы |
|
ә |
клирингілік, күнбе-күн |
|
б |
рейстік, оn-line режиміндегі |
|
в |
кредиттік және дебеттік аударма |
|
г |
үзіліспен және үзіліссіз төлемдер |
|
45 |
SWIFT коммерциялық емес ұйым ретінде қайда орналасқан |
|
а |
Токио |
|
ә |
Нидерланды |
|
б |
Вашингтон |
|
в |
Бразилия |
|
г |
Брюссель |
|
46 |
SWIFT негізінде құрылған әлемдік-аймақтық процессингілік орталықтар Еуропа үшін қайда орналасқан. |
|
а |
Брюссель |
|
ә |
Токио |
|
б |
Вашингтон |
|
в |
Бразилия |
|
г |
Нидерланды |
|
47 |
SWIFT негізінде құрылған әлемдік-аймақтық процессингілік орталықтар Латын Америкасы үшін қайда орналасқан. |
|
а |
Брюссель |
|
ә |
Нидерланды |
|
б |
Вашингтон |
|
в |
Токио |
|
г |
Бразилия |
|
48 |
Депозиттерге нелер жатады? |
|
а |
акционерлік капитал, ұзақ мерзімді қаржылар, коммерциялық вексельдер |
|
ә |
аккредитивтер, «Лоро» есеп шотындағы кредиттік қалдықтар, депозиттік сертификаттар, мерзімді және қажет уақытында талап етілетін салымдар |
|
б |
акционерлік капитал, үлестірілмеген пайда, күрделі қаржыландыру есеп шотындағы қаражаттар |
|
в |
«Лоро» есеп шотындағы дебеттік қалдықтар, банк сертификаттары, ұзақ мерзімді қаржылар, соло-вексельдер |
|
г |
«Ностро» есеп шотындағы қаражат және заңды тұлғалардың депозиттік шотындағы қаражаттары |
|
49 |
SWIFT негізінде құрылған әлемдік-аймақтық процессингілік орталықтар Оңтүстік Шығыс Азия үшін қайда орналасқан. |
|
а |
Брюссель |
|
ә |
Нидерланды |
|
б |
Вашингтон |
|
в |
Бразилия |
|
г |
Токио |
|
50 |
SWIFT негізінде құрылған әлемдік-аймақтық процессингілік орталықтар Солтүстік Америка үшін қайда орналасқан. |
|
а |
Нидерланды |
|
ә |
Бразилия |
|
б |
Токио |
|
в |
Брюссельде |
|
г |
Вашингтон |
|
51 |
Мемлекеттік бағалы қағаздардың орталық депозитарийі қашан құрылды |
|
а |
1992 |
|
ә |
2000 |
|
б |
2007 |
|
в |
1994 |
|
г |
1997 |
|
52 |
Қазақстанда алғашқы клирингілік палата (Алматы клирингілік палатасы) қашан ашылды |
|
а |
1992 |
|
ә |
2000 |
|
б |
2007 |
|
в |
1995 |
|
г |
1997 |
|
53 |
Алматы клирингілік палатасы Банкаралық есеп айырысудың Қазақстандық орталығы (БЕАҚО) болып қашан қайта құрылды. |
|
а |
1992 |
|
ә |
2000 |
|
б |
2007 |
|
в |
1995 |
|
г |
1996 |
|
54 |
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы аумағында төмендегідей төлем жүйелері жұмыс істейді |
|
а |
нақтылы уақыт режиміндегі жалпы есеп айырысу жүйесі (банкаралык ақша аударымдарының жүйесі) және клирингілік жүйе (бөлшек төлемдер жүйесі) |
|
ә |
ірі төлемдер жүйесі және клирингілік жүйе (бөлшек төлемдер жүйесі) |
|
б |
клирингілік жүйе (бөлшек төлемдер жүйесі) |
|
в |
банкаралық ақша аударымдар жүйесі |
|
г |
нақтылы уақыт режиміндегі жалпы есеп айырысу жүйесі және ірі төлемдер жүйесі |
|
55 |
Жаңа шығарылған акциялардың белгілі бір санын орналастыру жөнінде міндеттеме алған кепілші тұлға |
|
а |
брокер |
|
ә |
тррассант |
|
б |
дилер |
|
в |
андеррайтер |
|
г |
аудитор |
|
56 |
Есеп айрысқанда өзара талартарды ескеру принципін қолданатын және орындалуын бақылайтын ұйым |
|
а |
ақша аударымдарының банкаралық жүйесі |
|
ә |
клиринг палатасы |
|
б |
ірі төлемдер жүйесі |
|
в |
биржа |
|
г |
Ұлттық банк |
|
57 |
Қайсысы вексель түріне жатпайды? |
|
а |
қола |
|
ә |
достық |
|
б |
жай |
|
в |
қарсылама |
|
г |
жолдаушы |
|
58 |
Қайсысы вексель түріне жатпайды? |
|
а |
қола |
|
ә |
достық |
|
б |
жай |
|
в |
қарсылама |
|
г |
жолдаушы |
|
59 |
Қайсысы вексель түріне жатпайды? |
|
а |
қола |
|
ә |
достық |
|
б |
жай |
|
в |
қарсылама |
|
г |
жолдаушы |
|
60 |
Қайсысы қолма қолсыз есеп айырудың нысанына жатпайды: |
|
а |
төлем талабы |
|
ә |
ақшалай чек |
|
б |
инкассо |
|
в |
аккредитив |
|
г |
барлығы |
|
61 |
Аккредитив түрлеріне қайсысы жатпайды: |
|
а |
өтелген; |
|
ә |
өтелмеген; |
|
б |
аудармалы; |
|
в |
қайтарылатын; |
|
г |
қайтарылмайтын. |
|
62 |
Барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға балама айрықша тауар – |
|
а |
монеталар |
|
ә |
қазыналық билеттер |
|
б |
натуралды заттар |
|
в |
ақша |
|
г |
бұйымдар |
|
63 |
Қазақстанда айналымға түсетін вексель түрлері ... |
|
а |
жай және қаржылық |
|
ә |
аудармалы және қазыналық |
|
б |
достық, аудармалы және қола |
|
в |
қаржылық, жай және қазыналық |
|
г |
жай, аудармалы және қаржылық |
|
64 |
Қолма – қол және қолма – қолсыз ақша нысандарындағы ақшалардың қозғалысы ... |
|
а |
ақша жүйесі |
|
ә |
эмиссия |
|
б |
ақшаның құнсыздануы |
|
в |
ақша айналысы |
|
г |
ақша массасы |
|
65 |
Тарихи түрде қалыптасқан, ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы қалай аталады? |
|
а |
ақша жүйесі |
|
ә |
ақша жиынтығы |
|
б |
ақша көрсеткіші |
|
в |
ақша агрегаты |
|
г |
ақша базасы |
|
66 |
Бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға ауыстырылмайтын мемлекет белгілеген номиналы бар құн белгісі ... |
|
а |
несиелік ақша |
|
ә |
монета |
|
б |
вексель |
|
в |
чек |
|
г |
қағаз ақша |
|
67 |
Қолма – қол ақша айналысына нелер қызмет етеді? |
|
а |
банкнота, чектер |
|
ә |
монета, пластикалық карточка, вексель |
|
б |
чек, қазыналық билеттер |
|
в |
қағаз ақшалар, несиелік карточкалар |
|
г |
банкнота, монета, қағаз ақшалар |
|
68 |
Коммерциялық банктердің өзара есеп айыруларды жүргізу үшін елдің орталық банкінде (сондай – ақ банктердің бір - бірінде) ашатын шоты... |
|
а |
ағымды |
|
ә |
есеп айыру |
|
б |
валюталық |
|
в |
корреспонденттік |
|
г |
транзиттік |
|
69 |
Қай мөлшерлеме Ұлттық Банктің ресми сый – ақы мөлшерлемесіне жатпайды? |
|
а |
қайта қаржыландыру |
|
ә |
есептік (дисконттық) |
|
б |
РЕПО, кері РЕПО операциялары бойынша |
|
в |
«Овернайт», күндізгі зайымдар бойынша |
|
г |
екінші деңгейлі банктер бойынша. |
|
70 |
Тауар өндірісінің дамуымен, тауарларды сату және сатып алу уақытын кешіктіріп төлеумен байланысты пайда болған ақша ... |
|
а |
несиелік ақша |
|
ә |
монета |
|
б |
вексель |
|
в |
чек |
|
г |
қағаз ақша |
|
71 |
Қазақстанның монета сарайы қайда орналасқан? |
|
а |
Павлодарда |
|
ә |
Англияда |
|
б |
Өскеменде |
|
в |
Астанада |
|
г |
Алматыда |
|
72 |
Тауар айналысы үшін қажетті ақша санын анықтайтын заң – |
|
а |
құн заңы |
|
ә |
тауар бағасының заңы |
|
б |
қолма – қол ақшалар заңы |
|
в |
ақша айналымы заңы |
|
г |
ақша жүйесі заңы |
|
73 |
Инфляция қарқынын анықтайтын көрсеткіш ... |
|
а |
ақша реформасы |
|
ә |
тұтыну бағасының индексі |
|
б |
дефляциялық саясат |
|
в |
табыс саясаты |
|
г |
индексация |
|
74 |
Белгілі бір уақыт аралығындағы қаржы тапшылығын жою үшін, белгілі бір мерзімге төлемділік, қайтымдылық шартымен берілетін ақша ... |
|
а |
депозит |
|
ә |
банктік шот |
|
б |
салым |
|
в |
кепіл |
|
г |
несие |
|
75 |
Банктер мен банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелер жиынтығы қалай аталады? |
|
а |
банктік жүйе |
|
ә |
ссудалық жүйе |
|
б |
парабанктік жүйе |
|
в |
несиелік жүйе |
|
г |
ақша жүйесі |
|
76 |
Ұлттық банктің айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу мақсатында, екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату, сатып алу операциясы ... |
|
а |
ашық нарық операциясы |
|
ә |
несиелік операция |
|
б |
валюталық интервенция |
|
в |
резервтеу |
|
г |
кепілдеу |
|
77 |
Ақшаны сатып алу қабілетінің төмендеуі яғни құнсыздануы ... |
|
а |
ақша реформасы |
|
ә |
антиинфляциялық саясат |
|
б |
дефляциялық саясат |
|
в |
инфляция |
|
г |
индексация |
|
78 |
Қазақстанның банкноттар фабрикасы қайда орналасқан? |
|
а |
Павлодарда |
|
ә |
Англияда |
|
б |
Өскеменде |
|
в |
Астанада |
|
г |
Алматыда |
|
79 |
Белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыз міндеттемесі ... |
|
а |
чек |
|
ә |
банкнота |
|
б |
дебеттік карточка |
|
в |
вексель |
|
г |
кредиттік карточка |
|
80 |
Ағымды шот клиентке қандай жағдайда ашылады: |
|
а |
несие бергенде |
|
ә |
банкпен салым қабылдағанда |
|
б |
ақша сақтап, төлемдерді аударғанда |
|
в |
Төлем карточкасын алғанда |
|
г |
аталғандардың барлығы |
|
81 |
Аталған қызметтердің қайсысын екінші деңгейлі банк орындамайды? |
|
а |
депозиттік операциялар |
|
ә |
бағалы қағаздар эмиссиясы |
|
б |
несиелік операциялар |
|
в |
ақша эмиссиясы |
|
г |
есеп-кассалық қызмет көрсету |
|
82 |
Факторингтің маңызы бұл – |
|
а |
банктің клиенттің дебиторлық берешектерін сатып алуы |
|
ә |
жолдағы тауарлар есебінен берілетін неси |
|
б |
клиенттің төленбеген құжаттарын банктің сатып алуы |
|
в |
қоймадағы тауарлы материалдық артықтар есебінен несие беру |
|
г |
дұрыс жауабы жоқ. |
|
83 |
Қайсысы қолма – қолсыз есеп айыру құжаты және несие алу құралы болып табылады: |
|
а |
депозиттік сертификат |
|
ә |
төлем карточкасы |
|
б |
есеп айыру чегі |
|
в |
төлем тапсырысы |
|
г |
төлем тапсырмасы |
|
84 |
Төлем құжатындағы жолдау құқы: |
|
а |
инкассация |
|
ә |
аваль |
|
б |
домицилиация |
|
в |
акцепт |
|
г |
индоссамент |
|
85 |
Аталғандардың ішінде қай операция вексель операцияларына жатпайды? |
|
а |
домицилиация |
|
ә |
вексель есебі |
|
б |
банктік аударым |
|
в |
вексельдерді инкассалау |
|
г |
вексель кепілдігі есебінен несие |
|
86 |
Қандай операция клиенттің дебиторлық берешегін сатып алуды білдіреді ? |
|
а |
факторинг |
|
ә |
траст |
|
б |
лизинг |
|
в |
банктік аударым |
|
г |
дұрыс жауабы жоқ. |
|
87 |
Аталған тәуекелдердің қайсысы ішкі тәуекелге жатпайды? |
|
а |
банк типтерімен байланысты, тәуекелдер |
|
ә |
банк операциясының мінездемесімен байланысты тәуекелдер |
|
б |
банк клиентінің ерекшелігімен байланысты |
|
в |
табиғат зардаптарының тәуекелдері |
|
г |
өтімділікті жоғалту тәуекелдігі. |
|
88 |
Тәуекелді төмендетумен байланысты әрекет жасайтын тұлға: |
|
а |
несиелік менеджер |
|
ә |
басқарма төрағасы |
|
б |
банк акционері; |
|
в |
қауіпсіздік қызметінің офицері |
|
г |
тәуекелші – менеджер |
|
89 |
Қандай құжаттар қолма – қолсыз есеп айырысу қатарына кіреді? |
|
а |
ақшалай чек, аккредитивтер, есеп айырысу чек кітапшалары, инкассалық өкімдер |
|
ә |
кіріс кассалық ордерлер, пластикалық карточкалар |
|
б |
төлем тапсырысы, аккредитивтер, есеп айырысу чек кітапшалары, инкассалық өкімдер |
|
в |
хабарламаға қолма – қол жарна, шығыс кассалық ордерлер, төлем тапсырысы, аккредитивтер |
|
г |
шығыс кассалық ордерлер |
|
90 |
Бастапқы меншік иелерінен кредиторларға компанияның меншікті құқығының өтуі былай аталады |
|
а |
банкроттық |
|
ә |
бастапқы орналастыру |
|
б |
акция эмиссиясы |
|
в |
облигация эмиссиясы |
|
г |
реинвестиция |
|
91 |
Ақша қаражаты - бұл: |
|
а |
кассадағы және банк шоттарындағы қолма-қол ақша |
|
ә |
субъектілердің табыс алу жөніндегі негізгі қызметі |
|
б |
ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу |
|
в |
нәтижесінде меншік капиталымен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшері өзгеріске ұщыраған субъектілердің қызметі |
|
г |
несие беру |
|
92 |
Қаржы делдалдарына жатпайтындар: |
|
а |
депозиттік типтегі мекемелер |
|
ә |
инвестициялық қорлар |
|
б |
сақтандыру компаниялары |
|
в |
шаруашылық субъектілер |
|
г |
зейнет ақы қорлары |
|
93 |
Ақша құралдарын және бағалы қағаздарды сақтау , сонымен қатар олармен жүргізілген мәмілелерін бақылау бойынша жүзеге асырылатын коммерциялық банктердің іс-әрекеті қалай аталады: |
|
а |
кастодиан |
|
ә |
тркеу (регистратор) |
|
б |
депозиттік |
|
в |
клирингтік |
|
г |
брокерлік |
|
94 |
Қор нарығындағы депозитарлық іс-әрекеттің негізгі субъектісіне төмендегілердің қайсысы жатады: |
|
а |
брокерлер |
|
ә |
орталық депозитариилар |
|
б |
депонет |
|
в |
депозит |
|
г |
эмитент |
|
95 |
Қолма-қол және қолма қолсыз төлем құралдарының айналыс нарығы – бұл : |
|
а |
ақша нарығы |
|
ә |
капитал нарығы |
|
б |
акциялар |
|
в |
облигациялар |
|
г |
инвестициялар нарығы |
|
96 |
Қайсысы қолма – қолсыз есеп айыру құжаты және несие алу құралы болып табылады: |
|
а |
депозиттік сертификат |
|
ә |
төлем карточкасы |
|
б |
есеп айыру чегі |
|
в |
төлем тапсырысы |
|
г |
төлем тапсырмасы |
|
97 |
Төлем құжатындағы жолдау құқы: |
|
а |
инкассация |
|
ә |
аваль |
|
б |
домицилиация |
|
в |
акцепт |
|
г |
индоссамент |
|
98 |
Аталғандардың ішінде қай операция вексель операцияларына жатпайды? |
|
а |
домицилиация |
|
ә |
вексель есебі |
|
б |
банктік аударым |
|
в |
вексельдерді инкассалау |
|
г |
вексель кепілдігі есебінен несие |
|
99 |
Қандай құжаттар қолма – қолсыз есеп айырысу қатарына кіреді? |
|
а |
ақшалай чек |
|
ә |
кіріс – шығыс кассалық ордерлер |
|
б |
аккредитивтер, есеп айырысу чек кітапшалары, инкассалық өкімдер |
|
в |
хабарламаға қолма – қол жарна |
|
г |
кіріс ордері |
|
100 |
Ақша құралдарын және бағалы қағаздарды сақтау , сонымен қатар олармен жүргізілген мәмілелерін бақылау бойынша жүзеге асырылатын коммерциялық банктердің іс-әрекеті қалай аталады: |
|
а |
кастодиан |
|
ә |
тркеу (регистратор) |
|
б |
депозиттік |
|
в |
клирингтік |
|
г |
брокерлік |
|
101 |
Қолма-қол және қолма қолсыз төлем құралдарының айналыс нарығы – бұл : |
|
а |
ақша нарығы |
|
ә |
капитал нарығы |
|
б |
акциялар |
|
в |
облигациялар |
|
г |
инвестициялар нарығы |
|
102 |
Факторингтің маңызы бұл – |
|
а |
банктің клиенттің дебиторлық берешектерін сатып алуы; |
|
ә |
жолдағы тауарлар есебінен берілетін несие; |
|
б |
клиенттің төленбеген құжаттарын банктің сатып алуы; |
|
в |
қоймадағы тауарлы материалдық артықтар есебінен несие беру; |
|
г |
банктің клиенттің несиелік ресурстарын сатып алуы |
|
103 |
Қандай мемлекеттiк орган қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттiк реттеудi жүзеге асыруға уәкiлеттi? |
|
а |
экономика мен бюджеттi жобалау Министрлiгi |
|
ә |
ҚР есеп комитетi |
|
б |
ҚР Президентi |
|
в |
ҚР Ұлттық банкi |
|
г |
Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттiгi |
|
104 |
Қайсысы интернет төлем жүйесінің «кіру өнімдеріне»жатпайды |
|
а |
кредиттік трансферттер |
|
ә |
электронды чектер |
|
б |
дебеттік (соның ішінде, чиптік) карталар |
|
в |
чиптік карталар |
|
г |
қағаздағы құжаттар |
|
105 |
Кіру өнімдері деп |
|
а |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
банктік шоттарды ашуға жол беретін және А агентінің банктік шотынан В агентінің банктік шотына қаражат аударуға мүмкіндік беретін төлем құралдарын айтамыз |
|
106 |
Мүмкіндікті әмиян/шоттар деп атайды |
|
а |
банктік шоттарды ашуға жол беретін және А агентінің банктік шотынан В агентінің банктік шотына қаражат аударуға мүмкіндік беретін төлем құралдарын айтамыз |
|
ә |
құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен шоттар арқылы сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
Банктер мен банктік емес қаржылық институттар арқылы интернетке негізделген шоттар,бағалы қағаз немесе клиринг пен байланысты өзара есеп айыруды білдіреді |
|
107 |
Ақшалай суррогаттар дегеніміз - |
|
а |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
банктік шоттарды ашуға жол беретін және А агентінің банктік шотынан В агентінің банктік шотына қаражат аударуға мүмкіндік беретін төлем құралдарын айтамыз |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
электронды: ваучерлер, ұтыстық бірліктер, купондар, сыйақылар |
|
108 |
Микробиллинг бұл - |
|
а |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
в |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
г |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесінің функцияларын орындайтын «төлемнің байланысқан тәсілі» |
|
109 |
Микробиллинг жүйесі бұл - |
|
а |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі |
|
ә |
электронды ұсыну жүйелері мен төлем сервистерін қолдану жүйесі, құнды ұпайларды пайдалану арқылы әр түрлі схемаларды қолдануды айтады |
|
б |
банктік шотпен байланысты дебеттік және кредиттік карточкалар арқылы жүзеге асырылатын төлемдерді айтамыз |
|
в |
құны алдын ала төленген өнімдерді ақша қаражаттарын айырбастау жолымен сатып алуды айтады |
|
г |
шоттарды ұсыну барлық қатынастарға негізделеді немесе жаңа қатынастарды орнатуды талап ететін жүйе |
|
110 |
Ұялы телефон мен байланыстың жаңа каналы – ұялы телефон жүйесін қамтитын әдіс |
|
а |
интернет |
|
ә |
роs - терминал |
|
б |
микробиллинг |
|
в |
биллинг |
|
г |
мобильді әдіс |
|
111 |
«Кейін төленетін» категорияға жататын төлем әдісі |
|
а |
мобильді әдіс |
|
ә |
интернет |
|
б |
биллинг |
|
в |
роs - терминал |
|
г |
микробиллинг |
|
112 |
Карталық төлемді авторландыруды қай сызба көрсетеді |
|
а |
алушы – эквайер банк – іс әрекет орталығы – эмитент банктің іс әрекеті- алушы |
|
ә |
алушы – эквайер банк іс әрекеті – іс әрекет орталығы – төлем банкі – орталық іс әрекеті( банк эквайер мен банк эмитенттің іс әрекеті |
|
б |
төлеуші – банк эмитент – төлем банкі – банк эквайер - алушы |
|
в |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк - алушы |
|
г |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эквайер банк - алушы |
|
113 |
Карталық төлем операциясын қай сызба көрсетеді |
|
а |
алушы – эквайер банк – іс әрекет орталығы – эмитент банктің іс әрекеті- алушы |
|
ә |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эквайер банк - алушы |
|
б |
төлеуші – банк эмитент – төлем банкі – банк эквайер - алушы |
|
в |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк - алушы |
|
г |
алушы – эквайер банк іс әрекеті – іс әрекет орталығы – төлем банкі – орталық іс әрекеті( банк эквайер мен банк эмитенттің іс әрекеті) |
|
114 |
Карталық төлем жүргізу операциясын қай сызба көрсетеді |
|
а |
төлеуші – эквайер банк – іс әрекет орталығы – эмитент банктің іс әрекеті- алушы |
|
ә |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эквайер банк - алушы |
|
б |
алушы – эквайер банк іс әрекеті – іс әрекет орталығы – төлем банкі – орталық іс әрекеті( банк эквайер мен банк эмитенттің іс әрекеті) |
|
в |
алушы – эквайер банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк – іс әрекет етуші орталық – эмитент банк - алушы |
|
г |
төлеуші – банк эмитент – төлем банкі – банк эквайер - алушы |
|
115 |
Төлем уақыты келгенде аудармалы вексельге (траттаға) қол қойып және сонымен қатар вексель бойынша төлем міндетін өзіне алатын тұлға - |
|
а |
индоссант |
|
ә |
эмитент |
|
б |
респондент |
|
в |
авалист |
|
г |
акцептант (трассат) |
|
116 |
Банктік акцепт бұл: |
|
а |
вексель |
|
ә |
мерзімді тратта |
|
б |
В.С. және Д. |
|
в |
өтімділігі жоғары актив |
|
г |
банк кепілдендірген төлем құралы |
|
117 |
Жабдықтаушы мен оның контрагенттеріне хабарламастан жүргізілетін факторинг... |
|
а |
ішкі |
|
ә |
ашық |
|
б |
сыртқы |
|
в |
халықаралық |
|
г |
жабық |
|
118 |
Ұйымдық тұрғыда рәсімделіп, тұрақты жұмыс істейтін, бағалы қағаздарды, тауарларды, валютаны, жұмыс күшін сатып алу – сату мәмілесі жасалатын нарық |
|
а |
фрахта |
|
ә |
банк |
|
б |
қазынашылық |
|
в |
А, С жауаптары |
|
г |
биржа |
|
119 |
Физикалық орнын ауыстырмай ақ компьютерлік жүйелер және сертификаттар арқылы саудаға салуға мүмкіндік беретін, бағалы қағаздардың орталықтанған сақтау орны қалай аталады |
|
а |
инвестициялық компания |
|
ә |
андеррайтер |
|
б |
банк |
|
в |
кастодиан |
|
г |
бағалы қағаздар депозитариі |
|
120 |
Ақшасыз есеп айырысу жүйесі |
|
а |
трансакция |
|
ә |
банкомат |
|
б |
процессинг |
|
в |
терминал |
|
г |
клиринг |
|
121 |
Белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі – |
|
а |
аккредитив |
|
ә |
төлем карточкасы |
|
б |
инкассо |
|
в |
ақшалай чек |
|
г |
вексель |
|
122 |
Кредиттік карточканың эмитент – компанияның компьтерімен тікелей байланысы |
|
а |
офлайн |
|
ә |
офшор |
|
б |
процессинг |
|
в |
провайдер |
|
г |
он - лайн |
|
123 |
Депозит - |
|
а |
Ұлттық банктің рұқсатымен ғана заңды тұлғалардан қабылданатын қаражат |
|
ә |
кез келген заңды тұлғаның пайдалауына рұқсат етілетін салым |
|
б |
қатаң тәртіппен белгіленген мерзімге ғана салынатын салым |
|
в |
кез келген жеке тұлғаның мерзімсіз, кіріс төленбейтін салымы |
|
г |
бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары |
|
124 |
Заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін пайдаланылатын төлем құжаты |
|
а |
төлем карточкасы |
|
ә |
төлем тапсырысы |
|
б |
вексель |
|
в |
чек |
|
г |
инкассалық өкім |
|
125 |
Төлем уақыты келгенде аудармалы вексельге (траттаға) қол қойып және сонымен қатар вексель бойынша төлем міндетін өзіне алатын тұлға - |
|
а |
индоссант |
|
ә |
эмитент |
|
б |
респондент |
|
в |
авалист |
|
г |
акцептант (трассат) |
«Бекітемін»
«Қаржы» кафедрасының меңгерушісі
__________ э.ғ.к., доцент Мұқан Б.Ғ.
Хаттама № __ « »__________2008ж
«Банктегі талдау және қаржылық есеп» пәні бойынша семестраралық тапсырмалар.
Глоссарий
Аваль – вексель бойынша кепілдік. Аваль беруші банк(авалшы) вексель беруші (егер жай вексель болса) немесе акцептант (егер аудармалы вексель болса) тарапынан төлем төленбеген жағдайда оны төлеу жауапкершілігін өзіне алады. Төлем мерзімі келгенде банк акцептеген вексель төленуі үшін тікелей банкке жіберіледі, ал авальданған вексель төленуі үшін алдымен вексель берушіге немесе акцептантқа ұсынылуға тиіс, олар төлем төлемеген жағдайда ғана вексель иесі аваль беруші банкке талап қояды. Аваль акцептке қарағанда едәуір сиректеу қолданылады.
Авизо - өнімнің жөнелтілгені және ақша аударылғаны туралы немесе шарт бойынша белгілі бір міндеттемелер алған кәсіпорындар арасындағы өзара есеп айырысуда болған өзгерістер туралы алушыны хабардар ететін банк жүйесінде қолданылатын хат.
Авуарлар – кең ұғымда түсінгенде – түрлі активтер (ақша қаражаттары, чектер, вексельдер, аударылған ақша) есебінен осы актив иелерінің түрлі төлемдерін төлеуі мен міндеттемелерін орындауы; ал тар ұғымда – банктің шетело банктеріндегі есеп шотындағы шетел валютасымен есептелетін қаражаты (оның кассасы, басқа банктердегі есеп шоты, оңай таратылатын баңалы қағаздар, вексельдер және т.с.с.)
Акцептант (трассат) – төлем уақыты келгенде аудармалы вексельге (траттаға) қол қойып және сонымен қатар вексель бойынша төлем міндетін өзіне алатын тұлға.
Аудит- компаниялардың қызметіне, бухгалтерлік есебіне клиенттің тілегі бойынша жүргізілетін тәуелсіз тексеру түріндегі қаржы бақылауының ерекше түрі.
Аудиторлар- акционерлік қоғамдардың қаржы-шаруашылық қызметін тексеретін лауазымды адамдар. Аудиторлар дербес жұмыс істеп және өз қызметі үшін өздері жауап береді. Оларды акционерлердің жалпы жиналысы белгілі бір мерзімге тағайындайды. Оларға ақыны акционерлік қоғам төлейді. Аудиторлар менеджмент және салық салу мәселелері бойынша клиенттерге ақыл-кеңес береді. Ол қызметтер коммерциялық негізде көрсетіледі.
Акцияның баланстық құны- қаржы есебінің көрсеткіштері бойынша бір жай ақшаға шаққандағы компания активтерінің құны. Дұрысында, бұл құнның бағалы қағазадар курсымен байланысы нашар.
Аккредитив – бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып алушының (аккредитив ашушының ) банкісіне аккредитивте көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай міндеттемесі.
Акция – бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне табыс әкелетін бағалы қағаз.
Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтық көлемі.
Ақша базасы – бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшалар.
Ақша реформасы – ұлттық ақша бірлігін тұрақтандыруға, елдің ақша жүйесін қалыпқа келтіруге және нығайтуға бағытталған ақша айналысында мемлекет тарапынан жүзеге асыратын түрлендірулер.
Ақша мультипликаторы – ақша-несие жүйесіндегі салымдарды ұлғайту немесе қысқарту нәтижесінде қанша мөлшерде ақша ұсынысының көбеюін немесе азаюын көрсететін сандық коэффициент және оның шамасы ақша-несие жүйесінде пайдаланылатын резервтеу нормасына кері пропарционал болып келеді.
Ақша механизмі – ақша жиынындағы өзгерістер арқылы экономикадағы ықпал ету тәсілі.
Аударым вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлем туралы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассаттың) еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель.
Варрант- бағалы қағазбен қосып берілетін куәлік, ол белгілі бір мезгіл өткесін өз иесіне қосымша жеңілдіктер алуға құқық береді.
Бағалы қағаздар депозитариі – бағалы қағаздарды орталықтанған сақтау орны. Олардың физикалық орны ауыстырмай ақ компьютерлік жүйелер және сертификаттар арқылы саудаға салуға мүмкіндік береді.
Валюталық интервенция – ұлттық валюталық бағамына әсер ету мақсатында орталық банктің шетел валютасын сату және сатып алу жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуы.
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.
Вексель дисконты – 1) қызмет ету мерзімі аяқталғанға дейін вексельді номиналдан төменгі бағамен сатып алу; 2) вексельдерді есепке алу барысында банктердің алатын есепке алу пайызы.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Дефляциялық саясат – бұл ақша және несие механизмі арқылы ақшаға деген сұранысты шектеуді, салық механизмін қолдану арқылы мемлекеттік шығыстарды азайту, несие үшін пайыз мөлшерін жоғарлату, ақша массасын шектеу әдістерінің жиынтығы.
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға, банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін төлеуге арналған төлем құралы.
Домицилиант – вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын, вексельге делдал ретінде қатысатын банк.
Инфляция – бұл бағаның өсуінен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар мен қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі.
Индексациялау – ақшаның құнсыздануы, инфляцияның нәтижесінде болған зиянның орнын толтыру әдісі.
Инкассалық өкім – заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін пайдаланылатын төлем құжаты.
Инкассо – банк клиенттің тапсырмасы бойынша төлеушіден төлемді немесе төлемге беретін келісімді алуға міндеттеме алатын банктік операцияның түрі.
Коммерциалық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауары.
Кросс бағам - бұл үшінші валютаға байланысты анықталатын екі валютаның шеткі қатынасы.
Қаржылық (банктік) вексель - белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель - бұл мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылған, оның қарыздық міндеттемесі.
Кредиттік карточка - оның эмитенті мен карточка иесі арасындағы келісім шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Лизинг - бұл лизинг берушінің (жалға берушінің) өзіне тиесілі құрал-жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларын, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға(жалгерге) лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.
Төлем тапсырысы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырма.
Төлем талап – тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.
Факторинг операциясы - жабдықтаушының (банк клиентінің ) жабдықтаған тауары мен көрсеткен қызметтері үшін төленбеген төлем құжаттарын (шот фактурасын) банкке сатумен байланысты комиссиондық –делдалдық операция.
Форфейтинг операциясы - форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы компанияның экспортерға төлеуге тиісті имортердың төлем құжатын сатып алуы.
Форс-мажор жағдайы - экономикалық келісім шарттарға қатысушылардың әртүрлі төтенше жағдайларға (өрт, жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.) байланысты міндеттемелерді орындай алмауы.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне берген жазбаша бұйрығы.
Электрондық ақшалар - компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы
Әдебиет тізімі (негізгі, қосымша)
Негізгі әдебиеттер:
Қосымша әдебиеттер:
PAGE \* MERGEFORMAT 1