Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
«Кәсіпорын экономикасы» пәні бойынша емтихан сұрақтары
Айналым капиталды қаржыландыру көздері айналым капиталы меншікті және несиелік болып екіге бөлінеді.
Меншікті айналым капиталы - бұл үнемі кәсіпорын иелігінде болатын және өз ресурстары (пайдадан және т.б.) есебінен құралатын қаражаттар болып саналады.Қозғалыс үдерісі негізінен меншікті капитал қатарына уақытша бос тұрған еңбекақы төлеу үшін жиналған қаражаттар кіруі мүмкін. Бұл қаражаттар меншікті капиталға теңестіріледі немесе тұрақты пассивтер деп аталады.
Несиелік айналым капиталы деп банк несиесі, несиелік қарыз (коммерциялық несие) және басқа да пассивтерді атайды.
Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының жалпы көлемін (норматив) жоғарғы басшылар бекітеді және ол бір жыл ішінде тек кәсіпорынның өндірістік жоспары өзгерген жағдайда ғана өзгеруі мүмкін. Өндіріс жоспарын орындауға, өнімді өткізуге, сондай-ақ төлемақыларды белгіленген мерзімінде төлеуге қажет кәсіпорынға бекітілген аз мөлшерлі меншікті айналым капиталын құру үшін норматив белгіленеді.
Жыл сайын кәсіпорындардың және бірлестіктердің қаржы жоспарында меншікті айналым капиталының нормативінің өсімі,ең алдымен, жеке ресурстар (пайда және т.б.) есебінен құралады.
Меншікті айналым капиталының өсімін қаржыландырудың негізгі көзі кәсіпорынның пайдасы болып табылады. Сонымен қатар, меншікті айналым капиталының өсімін қаржыландыруға меншікке теңестірілген тұрақты пассив деп аталатын өзге де көздерді пайлалану қажет болып табылады. Өкінішке орай, қазір БЕС-ке сәйкес тұрақты пассивтер меншікті айналым капиталына жатпайды. Өмірде бұл қаржыландыру көзін кәсіпкерлер үнемі пайдаланып отырады. Бұл, әсіресе, қаржы ресурстары жаппай тапшы болған өтпелі кезеңде кеңінен қолданыс тауып отыр.
Тұрақты пассив деп кәсіпорын айналыста үнемі пайдалатын,бірақ оның меншігіне жатпайтын пассивтерді атайды. Олар келесілерден тұрады:
а)жұмыскерлер мен қызметкерлер еңбекақысына берілетін ең аз мөлшердегі көлемі есебінен;
ә)әлеуметтік сақтандыру мен салық төлемдерінен;
б)келешекте болатын төлемақылар резервінен;
в)ағымдағы сыйақы тағайындауға арналған материалдық ынталандырудың тұрақты айнымалы қор қалдығынан, сондай-ақ әлеуметтік-мәдени іс-шаралар мен тұрғын үй құрылысына арналған қорлардан;
г)жабдықтаушыларға құжаттары ресімделмеген тауарлар бойынша берешектен;
ғ)заңнамаға сәйкес сатып алатын тауары үшін ең аз мөлшердегі алдын ала төленген қаржы көлемінен.
Тұрақты пассивтерді меншікті айналым капиталына теңестіру қажет, себебі олар үнемі кәсіпорын иелігінде болады және шаруашылық айналыста пайдаланылады.Олардың үлес салмағы, әсіресе еңбекақы өнімнің өзіндік құнының едәуір бөлігін құрайтын өнеркәсіп салаларында, сондай-ақ өнімнің жартылай дайындығы бойынша төлем жүргізетін салаларда жоғары болып келеді.Қаржыландыру көзі бойынша айналым қоры:
Меншікті;
Қарыздық қор болып жіктеледі
Меншікті қор дегеніміз – үнемі кәсіпорынның иелігінде болатын және меншікті ресурс есебінен қалыптасатын қорлар.Қарыздық қор дегеніміз – коммерциялық банктердің кәсіпорынға несие беруі есебінен қалыптасқан қорлар.
Айналым капиталы: оның маңызы, құрамы мен құрылымыАйналым капиталы — өндіргіш капиталдың бір бөлігі. Оның құрамына тұрақты капиталдың шикізат, материалдар, отын, өндірістің аяқталмаған элементтері және өзгермелі капитал (жұмысшыкүшінежұмсалатыншығын) кіреді.Тұрақты капиталдыңматериалдықэлементтерініңбірбөлігі (шикізат, материалдар) өндірілгенөнімгеөзқұнынкөшіреотырып, оның материалдық субстанциясын (алғашқынегізін) жасайды, ал басқабөлігі (отын) тек өзқұнынкөшіреді, бірақсолсубстанцияны (затнегізін) жасауғақатыспайды. Айналымкапиталыныңшикізат пен материалдартүріндегіқұныөндірістіңтолықуақытына авансыланады. Сондықтан тұрақты капиталдың ұзақкезеңдісалалардағыайналымшапшаңдығыөндірістіңқысқакезеңдісалаларынақарағанда аз болыпкеледі. (қ. Капитал айналымы). Тауар сатылған соң айналымкапиталыныңқұныайналымсаласынанақшалайкүйдетолыққайтыпораладыжәнеқайтаданөндіргіш капитал элементтерінеайнал уы мүмкін.
Айналым құралдарының айналымдығы
Айналым құралдарының айналымдылығын және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер Айналым қорын тиімді пайдалану оның айналымдылық көрсеткіштерімен өлшенеді. Айналым қорының айналымдылығы дегеніміз – қордың өндіріс пен айналымның жеке кезеңдерін тізбектеп өту ұзақтығы.
Айналым қорының айналымдылығының келесі көрсеткіштері қолданылады:
2) айналымдылық коэффициенті;
3) айналым құралын жүктеу коэффициенті;
4) бір айналымның ұзақтығы.
Айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның айналым қорының орташа қалдығын көтерме бағада сатылған өнімнің көлеміне қатынасына тең:
Кайн = Өс / Қорт (7.1)
Мұндағы, Кайн – айналым қорының айналымдылық коэффициенті, айналым;
Өс – сатылған өнім көлемі, тг;
Қорт – айналым қорының орташа қалдығы, тг.
Айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның айналым қорының белгілі кезең ішіндегі (жыл, тоқсан, ай) жасаған айналым саны немесе айналым қорының 1 теңгесіне шаққандағы сатылған өнімнің көлемін көрсетеді. Формуладан көрініп тұрғандай, айналым санының артуы, не айналым қорының 1 теңгесіне шаққандағы өнімнің шығарылуын арттырады, не өнімнің осы көлеміне аз айналым қорының сомасын жұмсау керектігін көрсетеді.
Айналым қорын жүктеу коэффициенті айналымдылық коэффициентіне кері көрсеткіш. Ол сатылған өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы айналым қорының сомасын көрсетеді:
Кжүк = Қорт / Өс (7.2)
Мұндағы, Кжүк – айналым қорының жүктеме коэффициенті.
Айналым қорының ең негізгі функцияларының бірі оларды пайданың өндіріс активі ретінде пайдалану. Осы қордың (капиталдың) аты айтып тұрғандай, айналымдағы олардың маңызы өте зор. Осы мақсатта айналым қорының көлемін белгілі кезең ішіндегі олардың айналымдылық санын бағалайды және кәсіпорынның қалыпты жұмыс жасауын қамтамасыз ететін қор көлемі неше күнге жететіндігін анықтайды. Жалпы бір айналымның ұзақтығын күн есебінде мына формула бойынша анықтаймыз:
Т күн = С / Кайн (7.3)
Мұндағы, Ткүн – күн есебіндегі қор көлемі;
С – кезеңдегі күн саны (360, 90, 30).
Ал шикізаттың, материалдың, дайын өнімнің және т.б. қорын талдау, жоспарлау және бақылауды ұйымдастыру мақсатында қор көлемін күн есебінде мына формуламен анықтаймыз:
Ткүн = Қі / Ші (7.4)
Мұндағы, Ткүн – күн есебіндегі қор көлемі;
Қі – натуралды өлшем бірліктегі қажетті ресурс түрінің (і) қоры;
Ші – сол өлшем бірліктегі қажетті материалдың (і) орташа күндік шығыны.
Әрбір кәсіпорында қордың орташа мөлшері мәліметтер екі датаға берілген жағдайда орташа арифметикалық әдіспен және мәліметтер үш және одан да көп датаға берілген жағдайда орташа хронологиялық әдіспен анықталады.
Қорды басқару жағдайын бағалау үшін олардың айналымдылығын күн және рет есебінде мына формулалармен анықтаймыз:
Тайн = Σ Ā / Шкүн (7.5)
Мұндағы, Тайн - күн есебіндегі айналымдылық;
Σ Ā – белгілі бір кезең ішіндегі орташа тауар қоры, сомада;
Шкүн – сол кезең ішіндегі бір күндік шығын, сомада.
Трет = Vсат / Σ Ā (7.6)
Мұндағы, Трет – рет есебіндегі айналымдылық;
Vсат – белгілі кезең ішіндегі сатылған көлем;
Σ Ā - сол кезең ішіндегі орташа қор.
Орташа айналымдылықты есептеу дегеніміз – бірдей бағадағы қордың орташа көлемінің сатылған өнімнің өзіндік құнына қатынасы.
Күн есебіндегі айналымдылық көлемі ликвидтік көрсеткіштің бірі болып табылады, яғни ол қордың ақшаға айналу жылдамдығын анықтайды.
Айналым қорының айналымдылығы азайған сайын немесе сол сатылған өнімнің көлеміндегі олармен жасалған айналымдылық саны артса, айналым қоры соғұрлым аз қажет болады, және керісінше, айналым қоры көп айналым жасаған сайын, оларды пайдалану соғұрлым тиімді болып келеді.
Амортизацияны есептеу әдістері Амортизация – негізгі қордың тозуын, олардың құнының бір бөлігін өндірілген өнімнің шығынына қосу арқылы ақшалай қайтаруы. Сонымен, амортизация негізгі қордың моральдық және физикалық тозуының ақшалай көрінісі.
Амортизациялықпроцесснегізгіқордыңқызмететумерзіміішіндеөндірілетінөнімгеқұнынбөлшектептасымалдауыжәнетұтынылғаннегізгіқордықайтаруүшіносықұндыкелешектепайдалануы.Өнімқұрамындағынегізгіқордыңтасымалданғанқұныөндірісаясынтастап, айналыс аясына көшеді. Өнімді сатқаннан кейін негізгі қордың тасымалданған құнын асәйкес ақша сомасының бір бөлігі амортизациялық қорға енеді, яғнибастапқықұныныңкөлеміжиналғанғадейін (тозғаннегізгіқорлардыалыптастағандағы) жинақталады.Амортизациялыққор – тозғаннегізгіқордыңорнынажаңасынсатыпалуүшінқолданылады.
Амортизацияны есептеуүшіншаруашылықтәжірибедеамортизациялықаударымжәнеамортизациялықнормаларқолданылады.
Амортизациялықаударым – тасымалданған құнның ақшалай көрініс іжәне олар амортизацияның бекітілген нормасы бойынша өнімніңөзіндікқұнынааударылады.
Амортизациялықнормалар – негізгі қордың нақты түрі бойынш ауақыттың белгілі бі кезеңі ішінде баланстық құнға пайызбен бекітілген амортизация мөлшері.
Амортизациялықнормаларесебінкелесіформуламенесептейміз:
Нам. = НҚбас.қ. - НҚлик. / Та * НҚбас.қ. * 100 (5.2)
мұндағы, Нам. – амортизацияныңжылдықнормасы, %;
НҚбас.қ. – негізгіқордыңбастапқықұны, тг;
НҚлик. – негізгіқордыңликвидтікқұны, тг;
Та – негізгіқордыңқызмететунормасы (амортизациялықкезең), жыл.
Амортизация нормасыныңдеңгейінегізгіқордыңтозғанбөлігінқалпынакелтіруүшінқажетті ресурс көлемінанықтайды. Амортизация нормасы негізгі қордың айнылымжылдамдығынбақылауғажәнеолардыңұдайыөндіріспроцесінқарқындастыруғакөмектеседі. Амортизация нормасы мен негізгіқордыңтоптарыбойыншаолардысаралаукәсіпорынныңтехникалықжәнеөндірістіксаясатыарқылыжүзегеасырылады.
Амортизаиялықаударымныңжылдықсомасы (Аа) келесіформуламенесептеледі:
Аа = На * НҚор.ж. (5.3)
мұндағы, НҚор.ж. – негізгіқордыңорташажылдыққұны, тг.
Амортизациялықаударымныңсомасынтөртәдіспенанықтаймыз: тепе-теңдік, жеделдетілген, өндірістікжәнекумулятивтік амортизация. Амортизацияныңтепе-теңдікәдісінегізгіқордыңбіртектіфизикалықжәнеморальдықтозуынабағытталған. Бұл әдістікөбінесефизикалықтозукезіндепайдаланғандұрыс. Бірақморальдықтозуғабұләдісдұрыскелмейді, өйткеніғылым, техника жәнеөндірістіңтехнологиясыбіртектідамыпжатқанжоқ. Амортизациялықнормадақарастырылғандайнегізгіқордыңморальдықформасыкөбінесежеделдетілгентүрдеіскеасады. Негізгіқордыңморальдықжәнежеделдетілгентозуыпайдаболғанда, кәсіпкердің оны ауыстыруға амортизациялық аударымы болуы керек. Бұл мәселенінегізгіқордыңамортизациялықжеделдетілгенәдісіменшешугеболады, бастапқы үш жылда жоғарылатылған нормалар қолданылады, олбастапқықұнының 2/3 бөлігінөнімніңөзіндікқұнынаөткізугемүмкіндікбереді. Осыданқалғанбағаамортизацияныңтұрақтынормасыныңәрқайсысыныңқалғанқызмететужылынабелгіленгенамортизациялықкезеңінеаударылады
Ауыл шаруашылық базасын дамыту
Әлеуметтік салықты есептеу әдістемесі әлеуметтік салықтар – нысаналы мақсаттағы тікелей салық түрі. Әлеуметтік салықтар әлеуметтік мақсаттағы бюджеттен тыс нысаналы қорлардың, зейнетақы қорларының, әлеуметтік сақтандыру, жұмыспен қамту қорларының негізгі көзі болып табылады. Салық салу нысаны – еңбек міндеттерін орындағаны үшін төлемнің алуан түрлері. Әлеуметтік салықтар азаматтарды мемлекеттік әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуымен байланысты дүниеге келді. Заңды және жеке тұлғалар төлейтін әлеуметтік салықтар мөлшерлемесінің ара қатынасы нақты бір елдегі қалыптасқан экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдайларға байланысты. Мыс., АҚШ-та жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмыскерлер Зейнетақы қорына бірдей мөлшерде – 9%-дан төлейді. Қазақстанда 10%-дан аударады. Әлеуметтік ты төлеушілер – елдің резидент-заңды тұлғалары, сондай-ақ елде қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар. Резидент-заңды тұлғалар мен бейрезиденттер үшін белгіленген төлемді қоспағанда, жұмыс берушінің қызметкерлерге белгіленетін кірістер түрінде төлейтін шығыны, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар үшін төлеушілердің өздерін қоса алғанда, қызметкерлер саны салық төлеу объектісі болып табылады.[1][2]
Банкроттық және дағдарыс кезіндегі кәсіпорынды қайта құру және басқару
Банкроттықтың түсінігі және белгілері Банкроттық — кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі салдарынан өз жұмысын мәжбүрлі тоқтатуы. Әдетте, фирманыңбанкроттығы, көбінесе, олардың шығыны кірісінен асып кетуі салдарынан туындайды. Мұндай жағдайда борышқор тек соттың шешімі бойынша ғана банкрот деп танылады. Борышқорды банкрот деп танудың негіздері, тәртібі мен рәсімі ҚР “Азаматтық Кодексінің” 52-, 53-, 54-, 55-, 56-, 57-баптарында, “Банкроттық туралы” заңда (21.1.1997) көзделген. Осы актілерге сәйкес Банкроттық ерікті не ықтиярсыз түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Әдейі (касақана) банкроттық[өңдеу]
Экономикалық, қызмет саласындағы қылмыс, коммерциялық ұйым басшысының немесе меншік иесінің, сол сияқты жеке кәсіпкердің жеке мүддесі немесе өзге адамдардың мүддесі үшін төлем қабілетсіздігін қасақана жасауы немесе ұлғайтуы, ірі зиянға немесе өзге де ауыр залалдарға апарып соғуы.
Коммерциялық ұйым басшысының немесе оның меншік иесінің, сол сияқты жеке кәсіпкердің жеке мүддесі немесе өзге адамдардың мүддесі үшін төлем қабілетсіздігін қасақана жасауы немесе ұлғайтуы ірі зиянға немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса, экономикалық қызмет саласындағы қылмыс болып табылады.
Басшылардың, мамандар мен қызметшілердің еңбек ақысын ұйымдастыру Қазіргі уақытта еңбек ақыны ұйымдастыру мемлекеттік реттеуді қажет етеді. Реттеудің келесі себептері бар:
- Қазақстанда жұмысшы күшіне төмен бағаның болуынан себепті;
- Еңбек ақының ең төменгі деңгейін тағайындауда;
- Жұмыссыздық жайлы нақты мәліметтерді көрсететін жұмысшы күшінің ұсынысы мен сұранысын жайлы нарықтың болмауы;
- Еңбек ақының келісім шарт реттеудің тиімді механизмінің жоқ болуы;
- Еңбек ақы төлеудің заңды базасын құрудың толық мәліметінің жоқ болуы;
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу Қазақстанда еңбек ақыны мемлекеттік реттеудің негізгі бөлігі ол халықаралық нормаларын сақтау. Біріншіден ол халықаралық еңбекті ұйымдастыру Конвенциясына қатысты.
Сонымен №95 Конвенция «Еңбек ақыны қорғау туралы» онда «ақшалай жалақы сол елде заңды күші бар және айналыста болатын ақша төленеді». Кейде жалақыны заттай алады, ол төменгі жағдайларға байланысты:
- бұл заттай төлем жұмысшының және оның жанұясының тұтынуына кетеді.
- бұл төлем заңды және еңбекақыға тең болу керек.
Жұмыс берушілер қызметкерлердің құқығын шектемеу керек. Кәсіпорынның банкрот кезінде қызметкерлер сол жағдайдың кредиторы болады. Мұнда еңбек ақыны жұмысшыларға толық өтеу керек.
Қазақстанда мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары:
- халықты құқықты және әлеуметтік қорғау;
- өмір сүру минимумы сай келетін жалақының минималды деңгейін құру;
- шет ел жұмысшы күшінің кіруін реттейтін шаралар қолдану;
- шаруашылық субъекті жұмысшылар еңбек ақысына тиімді салық салу жүйесін құру;
- зейнетақыны, стипендияны, қосымша төлемді есептеу үшін орнатылған есептеу көрсеткіштері;
- кедейлік сызығын анықтау және халыққа әлеуметтік көмек көрсету;
Мемлекеттік ретеудің қағидалары болып төмендегілер табылады:
- заңнамалық және нормативтік актілер негізінде мемлекеттің еңбек ақыны сатып алу қабілетінің төмендеуін ары қарай болдырмау;
- еңбек ақының ынталандырушы функциясын орындауға мемлекеттік әсерді күшейту;
- макроэкономикалық үрдіске әсер ету;
- еңбек ақының минималды ставкаларын бекіту;
Сонымен бірге осы кодекс Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ, егер Қазақстан Республикасының Конституциясында,заңдарында және ҚР бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, ҚР аумағында орналасқан, құрылтайшылары немесе меншік иелері (толық немесе ішінара) шетелдік жеке немесе заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдарға қолданылады.
Кодексте жұмыс уақыты түрлері мен ұзақтығы анықталған. Жұмыс уақыты қалыпты, қысқартылған және толық емес болады.
Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы керек. Жұмыс беруші әрбір қызметкердің нақты істеген жұмыс уақытының есебінен жүргізугі міндетті.
Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы мынадай уақытқа қысқартылады:
аптасына 16 сағатқа – он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін;
аптасына 5 сағатқа – I және II топтағы мүгедек қызметкерлер үшін;
аптасына 4 сағатқа – он алты жастан он сегіз жасқа дейінгі қызметкерлер үшін;
аптасына 4 сағатқа және одан артыққа – Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіппен зиянды (аса зиянды), қауіпті (аса қауіпті), жұмыстарды атқаратын қызметкерлер үшін.
Қызметкер мен жұмыс берушінің келісімі бойынша жұмысқа орналасқан кезде, сондай-ақ жүкті әйелдердің, он төрт жасқа дейінгі баласы бар (он алты жасқа дейінгі мүгедек баласы бар) ата-аналарының (қамқоршысының, қорғаншысының) біреуінің, сондай-ақ медициналық қорытындыға сәйкес отбасындағы науқас отбасы мүшесіне күтім жасайтын адамның өтініші бойынша толық емес жұмыс күні немесе толық емес жұмыс аптасы белгіленуі мүмкін.
Жұмыс уақытының барынша ұзақтығы 36 сағаттық жұмыс аптасы кезінде – 8 сағаттан, ал 30 сағаттық және одан да аз жұмыс аптасы кезінде – 6 сағаттан асыруға болмайды.
Түнгі уақыттағы жұмысқа 22 сағаттан таңғы 6 сағатқа дейінгі уақыт жатады. Жұмыстың ұзақтығы түнгі уақытта бір сағатқа азайтылады.
Ең төменгі жалақы ең төменгі күнкөріс негізіндегі тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен Қазақстан Республикасының барлық уақытына белгіленеді.
Қазіргі уақытта кәсіпорында жалақының қорын мемлекеттік реттеу ретінде әлеуметтік салық орын алады.
Еңбек ақыны ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі Еңбек ақы мен еңбекті ынталандырудың прогрессивті жүйелері мен әлемдік тәжірибедегі негізгі тенденцияларын қарастырып көрейік.
Классикалық нарық елдері аталған (Франция, Германия, Швеция, Жапония және т.б.) шетел тәжірибелерінен үйренетін нәрселер өте көп. Бұл елдерде жалақыны реттеудің мынадай негізгі формалары қолданылады:
-мемлекеттік реттеу – жалақының ең төменгі мөлшерін белгілеу, салық саясаты;
-жалпы ұлттық және сала деңгейіндегі ұжымдық келісімдік реттеу;
- үкімет, сала басшылары және кәсіподақ – табыстарды индекса-циялаудың жалпы тәртібі жайлы, жалақының формалары мен жүйелері жайлы, әлеуметтік төлемдер мен жеңілдіктер ( оның ішінде, жұмыссыздыққа төленетін төлемақы да бар) жайлы келісім-шарт жасасады;
-фирмалық ұжымдық келісім – шарттар – фирмалардың тариф ставкалары мен жалақы мөлшерін анықтайды, пайдаға қатысу жүйесін бекітеді және т.б.
-жұмыс күші нарығы - орташа жалақы деңгейін және т.б. анықтайды.
Жоғарыда келтірілген формалардың бәрі бір-бірімен тығыз байланысты, жалақыны реттеудің бірыңғай механизмін құрайды, сонымен қатар, бір-біріне әсер етеді. Жапония, Франция және Швециядағы еңбек ақыны ұйымдастырудың және реттеудің нақты құралдары мен ерекшеліктерін тереңірек зерттеп көрейік.
Біздің пікірімізше, Жапонияның еңбек ақы төлеудің қағидалары мен негізгі тенденциялары қызығушылық тудырады, ол елде - өмір бойына жалдану жүйесі қолданылады.
Біріншіден, бұл мемлекет аз уақыттың ішінде әлемдегі жоғары дамыған елдердің қатарына қосылды. Олар еңбекті тиімді ұйымдастыра білді, сөйтіп, бүкіл әлем «жапон кереметі» жайлы айта бастады. Жапонияның жалақыны ұйымдастыру тәжірибесін талдап, үйрену – «Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарын» жүзеге асыра бастаған Қазақстан үшін маңызы үлкен (2. 2 бет). Бұл жүйенің мәні мынада: жапон фирмаларында тек еңбек қана ынталандырылмайды, сонымен қатар, жұмысшының өзі де, оның шығармашылық потенциалы да ынталандырылады. Егер бұрынғы дәстүрлі жүйеде – жұмысшының жұмыс өтілі, мамандық шеберлігі, жасы секілді факторлар басты роль ойнаса, өмір бойына жалдану жүйесі бұларға үлкен өзгерістер енгізді. Бұл жүйе негізгі 3 бөлімнен тұрады: айлық жалақы, жылына 2 рет төленетін сыйақы және зейнеткерлікке шығарда төленетін төлемақы. Жалақының шартты тұрақты бөлігі – 88 %, ал ауыспалы бөлігі - 12 %.
Еңбек нәтижесі негізінде төленетін сыйақылар жүйесі, кәсіподақтың араласуымен өзінің бастапқы маңызын жойды. Қазіргі кезде сыйақының жылдық сомасы тек төрт жалақы мөлшеріне тең.
Зейнеткерлікке ерте шыққан жағдайда төленетін төлемақы 5 жылдық жалақының орнын толтыруы тиіс (55 пен 60 жастың аралығында зейнеткер жасына жеткенше).
Сонымен, жалақы деңгейін анықтайтын басты критерий болып, біріншіден – жұмыс сапасы, ал әр жұмысқа күрделілігіне және оны орындауға қажетті біліктілікке қарай белгілі ранг беріледі. Екіншіден – адамның іскерлік қабілетін дамытатын, қызмет лауазымының өсуін ынталандыратын жалақыны жүйелі түрде өсіру; Бұл жағдаймен таныс әрбір жұмысшы белгілі мақсатқа жету үшін барынша тырысады. Үшіншіден - әрбір жұмысшыны «нақты табыс» негізінде жеке бағалау жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйе әрбір жұмысшы еңбегін объективті бағалауға мүмкіндік береді. Төртіншіден - қолданылатын сыйақы жүйелерінде сыйақы алатын жұмысшының жұмыстағы нақты табысы есепке алынады. Жапонияның жалақы құрылымы – негізгі және қосымша жалақыдан, лауазымдық төлемақыдан (4 рангтен бастап), түнгі және артық істелген жұмыстар үшін төленетін ерекше төлемақылар, отбасына, тұрғын үйге, жұмысқа барып-келу жолақысынан құралады. (37. 40 бет). Оны құру механизмі қарапайым емес, ол үшін үш коэффициент пайдаланылады:
Кб х Кжт х Кз = Ре (8)мұнда: Ре - жұмысшы рейтингі;Кб - білімділік деңгейі, ол жұмысшы білімінің өсуімен пропор-ционалды байланыста, жұмысшының жаңалық енгізу мен өнертапқыштықтағы үлесі;Кжт - жұмыс өтілін сипаттайды, бірінші жылдары кадрлар тұрақ-сыздығын болдырмау, жыл сайын жалақының белгілі бір пайызға көтерілуін қамтамасыз ету;Кз - маңыздылық коэффициенті. Жұмысшының кәсіпорын құры-лымындағы орнын көрсетеді. Бірыңғай тариф сеткаларына өткен кәсіпорындар үшін, бұл коэффициент олардың разрядына тең.
Бұл жағдай жұмысшылар арасында рейтинг үшін бәсекелестікті күшейтеді. Әрбір жұмысшы өз еңбегінің нәтижесін көреді.
Өндіріс процессі динамикасын жақсы бақылау үшін тағы 3 өзгермелі коэффициент ендіру қажет:
З = Збаз х Ре х Кп х Кжс х Ксқт ; (9)мұнда Збаз - жалақының базалық ставкасыКп - жұмысшы еңбегінің сандық және сапалық бағасын сипаттайды. Ол жұмыс жасаған уақытпен пропорционалды;Кжс - қәсіпорындағы қолданыстағы стандарттар негізіндегі жұмыс сапасы;Ксқт - сақтандыру, жұмысқа жаңадан қабылданғандарға еңбек ақы төлеу үшін және білім коэффициенті көтеру үшін жасалған қор.
Еңбек ақы төлеудің бұл жүйесінің артықшылықтары - еңбектің соңғы нәтижесі мен жұмысшының жеке үлесінің арасындағы байланыс автоматты түрде шешімін табады, жалақының ешқандай кедергісіз өсу болашағы көрініп тұрады, ол жұмысшыларды өндіріске жаңалықтар мен прогрессивті әдістерді ендіруге ынталандырады. Қазіргі кезде жалақыны жекелеу (индивидуализация) формасы болп табылатын бонустар жүйесі кеңінен тарай бастады.
Оның ерекшелігі жұмысшының ерекше нәтижелеріне берілетін сый ақы негізгі жалақыға қосылмайды. Бонустың бірнеше артықшылықтары бар, олар:
- мотивацияның жоғары деңгейі, артта қалған жұмысшылардың өздерін жоғары еңбек өнімділігіне ұмтылдырады, себебі нақты нәтижелер ғана есепке алынады ;
- икемділік, инфляция индексіне тәуелді емес, бонустар көлемінің өзгеруі, олар таратылатын жұмысшылар санына байланысты ;
- қолданыстағы басқа сыйақы формаларымен бірге қолданыла береді.
- топтың, бригадалардың, ұжымдардың жұмыс нәтижелерін бағаулауда бонустарды қолдану мүмкіндігі бар, ол ұжымның ұйымдасуына ықпал етеді.
Шет елдердің еңбек ақы төлеу іс-тәжірибесін зерттеу нәтижелері көрсеткеніндей, көп елдер икемді жалақы (гибкая зарплата) жүйесіне көшуде. Бұл жүйені неоклассикалық бағытты жақтайтындар жарнамалауда (олардың концепциясы бойынша жалақы деңгейі мен еңбек нарығы бір-біріне тікелей тәуелді). Икемді жалақы жұмыспен қамтамасыз ету мен экономикалық тиімділікті арттырады. Макродеңгейде, мемлекеттің экономикалық көрсеткіштері дмнамикасы негізінде (ішкі жалпы өнім, еңбек өнімділігі, инфляция, сыртқы сауда балансы) жалақы деңгейінін көтерілуін көрсетеді; ал, микродеңгейде - жалақыны кәсіпорынның және жеке жұмысшының еңбек нәтижесімен байланыстырады.
Икемді тариф концепциясы негізінде тариф мөлшерін еңбек нәтижесіне тәуелді ететін модель жасалған. Мысалы, әрбір біліктілік разряд шеңберінде жұмысшының жұмысына байланысты 3 тариф ставкасы бекітілген:
«төмен» - норманы 95 % - дан төмен орындағанда;
«қалыпты» - еңбек интенсивтілігінің орташа деңгейін көрсетеді;
«жоғары» - норманы 105 % - дан жоғары орындағанда.
Норманы 95 – 105 % аралығында орындаған жұмысшы тариф ставкасы диапазонының ортасындағы көрсеткішпен жалақы алады (30. 148 бет). Тариф ставкасы 3 – 6 ай мерзімге бекітіледі. Осы мерзім өткеннен кейін қайта қаралады, ол жұмысшының өткен тоқсанда, жарты жылда жеткен еңбек өнімділігі негізінде өзгертіледі. Бұл жүйе - компромисстік жүйе деп аталады.
Шет елдердің іс-тәжірибесінде қаржылық қатысу (финансовое участие) жүйелері кең таралған:
-көлемі кіші кәсіпорындарда жиі қолданылатын - табыстарды бөлу
-жүйесі, ол кәсіпорында еңбек өнімділігінің өсу нәтижесінде жұмысшыларға қосымша табыс табуына мүмкіндік береді;
Нарық экономикасы жақсы дамыған елдерде жалақыны реттеудің екі жүйесі қолданылады: орталықтанған мемлекеттік және орталықтандырылмаған.
Жалақыны реттеудің мемлекеттік жұйесі – жалақы қорларының құрылуына, жоспарлануына және реттелуіне жанама тәсілдермен әсер етеді:
Мемлекет жалақының ең төменгі мөлшерін белгілейді, ол «тұтыну корзинасы» есептерінің негізінде жасалады, әр мемлекеттің жұмысшысының және оның отбасының өмір сүруінің физиологиялық минимумының, яғни өмір сүруге қажетті азық – түлік, өнеркәсіп тауарларының, көрсетілетін қызметтерінің тізімін анықтайды. Бірде – бір кәсіпкер мемлекет белгілеген жалақының ең төменгі мөлшерінен төмен жалақы төлеуге құқығы жоқ. Көптеген елдерде нашар қамтамасыз етілген тұрғындарға әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Мемлекет әлеуметтік төлем ақылардың мөлшерін, оны беру тәртібін
белгілейді; орташа жалақыны есептеудің бірыңғай тәртібін ендіреді; еңбекті қорғау және қаіпсіздендіру саласында нормативтік – құқықтық актілер қабылдайды.
Мемлекет шет елден жұмысшы күшін елге тарту тәртібін белгілейді; көтерілетін салалық коэффициенттерді бекітеді .
Еңбек ақының экономикалық маңызы және қағидалары Еңбек ақы – бұл ашқалай төлем сомасы, яғни жалдамалы жұмыскерге келісім-шарт бойынша атқарған жұмысына натуралды төлем құны. «Еңбекақы» категориясы екі түрлі сипатта қолданылады: жалданған қызметкерге ол табыс, ал кәсіпорын үшін - өндірс шығынының бір бөлігі.
Қазіргі кезде шаруашылықты жүргізуде жалақыны ұйымдастыру төмендегі қағидаларға сәйкес жүргізіледі:
-еңбекке қарай бөлу қағидасы (еңбек ақыны, сыйлықтарды және т.б. уақтылы төлеу);
-өндіріс тиімділігінің артуы негізінде еңбек ақының деңгейін,жағдайын көтеру;
-еңбек ақыны еңбек нәтижесіне және шығындарына қарай төлеу;
-жұмысшыларды еңбек тиімділігін арттыруға материалдық жағынан ынталандыру;
-еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсуіне қарағанда артық болуы.
Жұмысшы күші шығындары еңбекақы төлемімен шектеліп қалмайды. Сондай-ақ, кәсіпорынның жұмысшы күшіне кеткен шығындарына жұмысшыларды әлеуметтік қорғау, оларды тұрғын үймен және әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетумен қамтамасыз ету, жұмысшы күшін пайдаланғаны үшін салық төлеу жатады. Кәсіпорын жұмысшы күшін пайдаланғаны үшін еңбекақы төлеу қорынан әлеуметтік салық төлейді. Кәсіпорын персоналы үшін еңбекақы оларды ынталандыру мен мотивациялаудың негізгі құралы болып табылады.
Еңбекақыны төлеу қоры – бұл жұмыскер мен қызметкердің келісім-шартқа байланысты нақты атқарған жұмысы үшін төленетін натуралды құн, барлық еңбекақы төлемдерінің жиыны. Ол құрылымы бойынша әртүрлі элементтерден тұрады.
Еңбекақы төлеу шығынының жоспарлық көлемі немесе еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ) әртүрлі біріктірілген немесе сараланған тәсілдермен анықталады. Біріктірілген жоспарлық еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚжос) үш тәсілмен есептеледі.
1. Өнімнің (жұмыстың) бірлігіне шаққандағы еңбекақы нормативі (Неңб) негізінде:
ЕТҚжос = Неңб.ақы * Qi (9.8)
мұндағы, Qi – натуралды (құнды) көрсеткіштегі жоспарланған өнім көлемі
2. Өнім көлемінің өсімінің әрбір пайызына шаққандағы еңбекақы қорының өсімінің нормативі негізінде:
ЕТҚжос = ЕТҚбаз + ЕТҚбаз (Неңб * Ө) / 100% (9.9)
мұндағы, Ө - өнім көлемінің өсімі;
Неңб - өнім көлемінің өсімінің әрбір пайызына шаққандағы еңбекақы өсімінің нормативі.
3. Жұмыскердің саны (Жтізім) және қосымша мен төлемдерді қоса есептегендегі орташа жылдық еңбекақы (ЕТжыл) негізінде
ЕТҚтөл = ЕТжыл * Сое (9.10)
Еңбекақы қорын есептеу кезінде жоғарыда келтірілген ЕТҚ әдістері жалпы кәсіпорын немесе жұмыскердің жекелеген топтары мен категориясы бойынша қолданылады. Сараланған (деталданған) ЕТҚ-ның жоспарын есептеу цех бойынша өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың категориясы мен жалпы кәсіпорын бойынша жүргізіледі және ЕТҚ тарифтік, сағаттық, күндік және айлық есептері енгізіледі.
Тарифтік ЕТҚ кесімді-жұмыскер мен мерзімді-жұмыскердің еңбекақысынан тұрады. Кесімді бағалама бойынша жоспарланған жұмыс көлемі үшін кесімді-жұмыскердің ЕТҚ келесі формуламен есептеледі:
ЕТҚкес = Р * N * K (9.11)
мұндағы, Р - өнім бірлігіне шаққандағы кесімді бағалама;
N – бағдарлама бойынша өндірілген өнім саны (көлемі);
К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.
Тарифтік ставка бойынша атқарылған жұмыс мерзіміне шаққандағы мерзімді-жұмыскердің ЕТҚ келесі формуламен анықталады:
ЕТҚмер = Н * Тст * К (9.12)
мұндағы, Н – жұмыс көлемі, норма – сағат;
Тст – атқарған жұмысы үшін орташа сағаттық тарифтік ставка;
К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.
Жоспарлық ЕТҚ алу үшін тарифтік қорға сағаттық, күндік, айлық (жылдық) ЕТҚ-на кіретін қосымша төлемдер қосылады.
Сағаттық ЕТҚ тарифтік ЕТҚ мен нақты жұмыс істеген уақыты үшін қосымша төлемдерден тұрады, атап айтсақ, түнгі уақыт, зияндылық, еңбекақы төлеудің үдемелі жүйесі бойынша төленетін төлемдерден және сыйақылық мадақтаулардан құралады.
Күндік ЕТҚ сағаттық ЕТҚ мен ішкі ауысымдық үзілістермен байланысты қарастырылған төлемдерден тұрады. Мысалы, жасөспірімдерге (18 жасқа дейін) қысқартылған жұмыс күні үшін төлемдер.
Айлық (жылдық) ЕТҚ күндік ЕТҚ мен жұмыс емес күндері үшін төлемдерден (кезекті және қосымша демалыстық, мемлекеттік міндеттемелерді орындағыны үшін төлемдерден) тұрады. ЕТҚ-ның тарифтік сомасы мен оған қосымша төлемдер негізгі еңбекақы деп аталады.
Еңбекақы төлеу шығысының құрамына (немесе еңбекақы төлеу қорына) кәсіпорынның қаржыландыру көзіне тәуелсіз барлық шығыстары (заңға сәйкес жұмыс істемеген уақыты үшін еңбекақысы сақталған ақша сомасы; ынталандырулар мен орнын толтыру сомалары) жатады.
Еңбекақы төлеу қоры айға, тоқсанға және жылға анықталады. Жеке кәсіпорында еңбекақы төлеу қоры персоналдың жеке категориясы бойынша есептеледі. Өнеркәсіппен материалдық өндірістің басқа да салаларында еңбекақы төлеу қорын категорияларға байланысты талдау кезінде жұмыскердің сағаттық, күндік және айлық еңбекақысын ерекшелеп көрсетеді. Осыған байланысты еңбекақы төлеудің орташа деңгейі уақыт бірлігіне сәйкес есептелуі мүмкін – орташа сағаттық, орташа күндік және орташа айлық еңбекақы.
Орташа сағаттық еңбекақы (ОСЕТж) жұмыскермен атқарылған адам-сағаттың (Тас), еңбекақы төлеудің сағаттық қорына (ЕТҚс) қатынасымен анықталады.
ОСЕТж = ЕТҚс / Тас (9.13)
Орташа күндік еңбекақы (ОКЕТж) жұмыскердің адам-күн есебіндегі атқарылған уақыттың (Тжк), еңбекақы төлеудің күндік қорына қатынасы арқылы анықталады.
ОКЕТж = ЕТҚкүн / Т а. күн (9.14)
Орташа күндік және орташа айлық еңбекақы арасындағы өзара байланысы келесі формуламен есептеледі:
ОКЕТж = ОСЕТж * t c * K 1 (9.15)
мұндағы, t c - жұмыс күнінің орташа ұзақтылығы, сағат;
K 1 – еңбекақының күндізгі қорын қосымша төлемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек
K 1 = ЕТҚкүн / ЕТҚсағ (9.16)
Орташа айлық еңбекақы (ОАЕТж) жұмыскерлердің орташа тізімдік санының (Сот) еңбекақының айлық қорына (ЕТҚай) қатынасы арқылы анықталады:
ОАЕТж = ЕТҚай / Сот (9.17)
Орташа айлық және орташа күндік еңбекақы төлеу арасындағы өзара байланыс келесі формуламен анықталады:
ОАЕТж = ОКЕТж * t күн * K2 , (9.18)
Мұндағы, t күн - жұмыс кезеңінің орташа ұзақтығы, күн есебінде;
K2 - еңбекақының айлық қорын қосымша төлемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек
K 2 = ЕТҚай / ЕТҚкүн (9.19)
Еңбекақы деңгейі арасындағы қатынасты зерттеу арқылы осы өнеркәсіптің еңбекті ұйымдастыруы мен жұмыс уақытын пайдалану дәрежесімен танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, егерде орташа сағаттық еңбекақының өсу қарқыны, орташа күндік еңбекақының өсу қарқынымен салыстырғанда әлдеқайда жоғары болса, онда ол жұмыс күнін тиімді пайдаланғанын, яғни еңбекақының өсуі өнімді шығарумен тікелей байланысты төлемдер есебінен жүзеге асырылып жатқанын дәлелдейді.
Басқа категориядағы жұмыскерлердің орташа айлық (орташа жылдық) еңбекақысы олардың орташа тізімдік санының еңбекақының айлық (жылдық) қорына қатынасы арқылы анықталады. Кәсіпорында жұмыс істейтін бір жұмыскердің орташа еңбекақысы осы кезеңдегі кәсіпорын қызметкерінің орташа тізімдік санының жалпы еңбекақы қорына қатынасы арқылы анықталады.
Сондай-ақ, еңбекақының орташа деңгейі (ЕОД), жұмыскерлер саны (С) және еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ) арасында тәуелділік бар:
ЕТҚ = ЕОД * С (9. 20)
Сонымен қатар еңбекақылар номиналды және нақты болып бөлінеді. Номиналды – ақшалай түрдегі төленген еңбекақы. Нақты деп атқарған еңбегі үшін алған ақшаның сатып алу күші, яғни жұмысшы өзінің номиналды еңбекақысына сатып ала алатын әртүрлі тауарлар мен қызметтер саны.
Еңбек мотивациясының мәні және нысандары Еңбек мотивациясы – бұл жұмыскерлердің еңбектік іс - әрекет арқылы қажеттіліктерді қанағаттандыруға деген ұмтылысы. Еңбек мотивінің құрамына мыналар кіреді:
Қызметкерді қанағаттандыратын – қажеттілік:
Осы қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігі бар – игілік;
Игілікті алуға қажет – еңбектік іс - әрекет;
Еңбектік іс -әрекетті орындауға байланысты жұмсалған материалдық және моральдық тұрғыдан шығындар – баға.
Мотивация – бұл, өзін және басқаларды өзінің жеке бастық мақсатына немесе ұйым мақсатына жету үшін жандандыратын, ынталандырып құлшындыратын процесс.
Мотивацияны басқару міндеттеріне жататыны-амалдар мен құралдар жиынтығы. Басқарушы мұны негіздеген мақсатқа жету үшін ішкі қозғаушы күшті (мотивтерді) пайдаланады.
Әр адамның мінез-құлық ерекшеліктерінің өзіндік себептері бар. Біреулер жұмысқа жанын сала кіріседі, ал екінші біреулер қасақана бас тартады. Мұндайда мінез-құлықтағы мұндай ерекшеліктердің себеп-салдарын іздестіру қажет.
Біреудің тапсырмасымен адамдардың қандай жағдайда жұмыс істеп жатқандығын басшы әрқашанда біліп отыруы тиіс. Кезінде адамдарды қорқытып-үркітіп құл ретінде жұмсаған болса, келе-келе оларға бас бостандығы берілген, ерікті түрде бағынатын, жұмысты өз қалауынша істейтін жұмысшылар қатарына қосылды. Адамдар неғұрлым ерікті болған сайын, оларды басқару күрделене түсті.
Бұл бағыттағы алғашқы жүйелі зерттеулер, біз жоғарыда атап көрсеткендей, АҚШ-та Э.Мэйо және оның қызметкерлері “Вестерн Электрик” компаниясындағы Хоторне заводында жүргізген болатын. Бұл зерттеулер көп жылдар бойы жүргізілді. Мұнда сыртқы жағдайлар, климат, жұмыс бөлмесі мен машиналардың жарықтануы, сырлануы, жұмыс орнын ұйымдастыру, өндіріс процестерінің ара шамасын реттеу т.б. жайттар зерттеледі.
Эксперименттер нәтижесін бағалау үшін қолайлы жағдай жасалды. Нәтижесінде байқалғаны: адамдар өзін құрметтеуді ұнатады.
Алайда, Хоторндегі эксперименттер мотивация моделін бере алмайды, мұнда еңбекке қозғау салатын, жұмысты ілгері бастыруға ықпал ететін себептер толық ашылмайды.
Мотивацияның мәнін, сондай-ақ концепциялары мен ықпалдарын айқындайтын толып жатқан зерттеулер бар.
Мотивацияның мазмұндық теориясы, адамдарды көздеген мақсатқа орай әрекет етуге мәжбүр ететін іштей талаптануды (қажеттілікті) теңдестіруге негізделген. Бұл теорияның өкілдеріне А.Маслоу, Д.Маккеланд, Ф.Герберг және басқалар жатады.
Мотивацияның іс жүргізу (процессуалдық) теориясы біршама кейінірек пайда болған. Ол негізінен алғанда, бірінші кезекте адамдардың түсінігі мен танымын ескере отырып, олардың өздерін қалай ұстайтындығына негізделген. Мотивацияның бұл категориясына Портер Лоулердің үміттену теориясы (теория ожидания), әділдік теориясы және мотивация моделі жатады.
Еңбек өнімділігі және оны есептеу әдістері Еңбек өнімділігі – еңбек өнімін өндіру жағынан адам қызметінің жемісінің нәтижесін көрсететін (материалдық және рухани игілік) экономикалық категория.
Еңбек өнімділігі өнімділік пен еңбек сыйымдылығының көрсеткіштер жүйесімен анықталады: өнімділік - атқарылған жұмыс көлемін (шығарылған өнім) жұмысшылар санына (еңбек шығыны) бөлу арқылы, ал еңбек сыйымдылығы – еңбек шығынын (жұмысшылар санын) жұмыс көлеміне (өнім) бөлу арқылы анықталады. Жұмыс көлемінің (өнімнің) мәліметтері науралды бірлікте (килограмм, литр, тонна, дана және т.б.), натуралды-шарттық бірлікте (15-күштік тракторлар, мың шарттық банка және т.б.), еңбектік және құндық көріністе болады.
Жалпы түрде өнімділік (Өі) пен еңбек сыйымдылығы (Еі) мына формулалармен анықталады
Өі = Σ Кі / Ж; Еі = Ж / Σ Кі немесе Еі = 1 / Өі (8.8)
Мұндағы Кі – жұмыс түрінің көлемі.
Еңбек өнімділігіне кәсіпорынға қатысты ішкі және сыртқы болып бөлінетін факторлар әсер етеді.
Сыртқы факторлар:1) табиғи – табиғаттың қиын кездерінде (тұман, ыстық, суық, ылғал) еңбек өнімділі төмендейді;2) саяси – мемлекеттің ыңғайына байланысты капитал жинағы жұмысшылар қолында, ал ол өз кезегінде еңбекке деген немқұрайлықты тудырады;3) жалпыэкономикалық – несиелік, салық саясаты, рұқсаттар (лицензия) мен квота жүйесі, кәсіпкерлік еркіндік және т.б.
Ішкі факторлар:1) өнім, жұмыс және қызмет өндірісінің құрылымы мен көлемінің өзгеруі;2) өндірісте ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану;3)өндірісті ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру;4)жұмысшыларға әлеуметтік қызмет көрсету мен ынталандыру жүйесін жетілдіру.
Еңбек өнімділігін өсіру факторлары және резервтері Еңбек Өнімділігі - алынған өнім көлемінің оны дайындауға жұмсалған еңбекке қатынасы (еңбектің өндіріс үдерісіндегі тиімділігі). Уақыт өлшемінде өндірілген өнімнің мөлшерімен (өндіріммен) немесе өнім өлшеміне жұмсалған уақыт шығынымен (еңбек сыйымдылығымен) тұлғаланады. Жеке және қоғамдық еңбек өнімділігі түрлеріне бөлінеді. Біріншісі нақты еңбек шығынын, екіншісі нақты және өткендегі (затандырылған) еңбек шығынын көрсетеді.[1]
[2] Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жанды еңбек шығындары мен өндіріс құрал-жабдықтарының шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің қандайына болмасын жанды (нақты) және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп тұжырымдалады. Өткен (зат түріндегі) еңбек білім, информация т.с.с. түрде жинақталады.
Өнімділік — осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген өнімдерінің сол мерзімде жасалған, немесе еңдірілген өнімдер үшін тұтынылған ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталған бір түрінің (еңбек, капитал, қуат, информация, материалдар) өнімділігін есептеу қажет болса, онда бұл есеп өнімділіктің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі/Тірі еңбек шығындары
Басқа көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді. Өнімділіктің' шағын және кең мағынасы болады. Өнімділіктің шағын мағынасы деп, өндірістің негізгі мақсатына көзқарас бағыты нан өндірістік процестің тиімділігін сипаттайтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік процестен тыс өткізілуге тағайындалған енімдермен және бір немесе бірнеше негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс шарттары (тапсырманың уақытында орындалуы, жұмысшылардың жарақаттарының саны және басқалар) көрсетілмейді.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар.
Біріншіге өнімділіктің статикалық коэффициенттері жатады. Бұл жабайы тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардын өлшеміне бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициентіне бөлінген, белгілі мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициенті.
Егер әңгіме ресурстардың бір түрі туралы болса (еңбек, капитал, қуат, информация, материалдар) — бұл өнімділіктің жеке көрсеткіші (немесе ішінара өнімділіктің көрсеткіші). Еңбек өнімділігінің жеке көрсеткішінің формуласы:
ЕӨ = Өнім көлемі / Жанды еңбек шығындары
Бұның көп тараған формалары:
еңбектің бір сағатында немесе ақы төленген бір сағатта шығарылған өнім;
еңбек еткен бір адамның шығарғаны.
Өнімділіктің жеке көрсеткіштері өндіріс процесінің тиімділігіне жалпы сипаттама береді, бірақ көбінесе әр түрлі бағытталған болмаса да, сонда да динамикасы ұқсамайтын. Мысалы, капитал қайтарымы темендейді, ал материал қайтарымы өседі:
Капитал қайтарымы = - Өнім көлемі / Негізгі капитал шығындар
Материал қайтарымы = - Өнім көлемі / Агымаагы материалдық шығындар
Көпфакторлы еңбек өнімділігі көрсеткішінің бөлімінде мыналар болады:
-ағымдағы шығындар (жұмысшы күшіне, шикізат, материалдар сатып алуға т.б.);
-аралас бағалау (осы және басқалар).
Еңбек өнімділігінң көпфакторлық және жалпы көрсеткіштерін есептеудің бастапқы формуласының түрі:
МФ = Q / f(x) немесе: МФ = ΔМФ / МФ¤
Бұнда x — МФ көрсеткішін есептегенде есепке алынатын факторлар;
Өнімділікті жоғарылату басқару процесіне және өнімді, немесе, еңбекті өзгерту (қайта жасау) процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады. Төменде аталған жағдайлардың (шарттардың) жеке біреуі (қандайы болмасын) орын алса, онда өнімділік өседі:
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды.
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді.
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді.
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны жоғары болады.
Еңбек ресурстарын пайдалану көрсеткіштері Еңбек ресурстарына халықтың қажетті физикалық мәліметтері, білім және тиісті салда еңбек дағдысы бар бөлігі жатады. Кәсіпорынның қажетті еңбек ресурстарымен жеткілікті түрде қамтамасыз етілуі, оларды тиімді пайдалануы, еңбек өнімділігінің жоғары деңгейі өнім көлемін ұлғайту үшін және өндіріс тиімділігін арттыру үшін үлкен маңызға ие. Соның ішінде, кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі және олардың машиналарды, механизмдерді, жабдықтарды пайдалану тиімділігі және өнім өндірісінің көлемі, оның өзіндік құны, пайда және бірқатар басқа да экономикалық көрсеткіштер.
Талдаудың негізгі міндеттпрі мыналар болып табылады:
- кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің еңбек ресурстарымен тұтастай, сонымен бірге санаттар және кәсіптер бойынша қамтамасыз етілуін зерттеу және бағалау;
- кадрлар тұрақтамауының көрсеткіштерін анықтау және зерттеу;
- неғұрлым толық талдау жасау үшін және оларды пайдаланудың тиімділігі үшін еңбек ресурстарының резервтерін анықтау.
Талдауға арналған ақпараттар көзі болып еңбек жөніндегі жоспар,
«Еңбек жөніндегі есеп» деп аталатын статистикалық есеп, табельдегі есеп пен кадрлар бөлімінің мәліметтері саналады.
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі жұмыскерлердің санаттар және кәсіптер бойынша фактіге негізделген санын жоспардағы мұқтаждықпен салыстыру арқылы анықталады. Кәсіпорынның аса маңызды кәсіп иелерімен қамтамасыз етілуіне талдау жасауға ерекше көңіл бөлінеді. Еңбек ресурстарының біліктілік бойынша сапалық құрамына талдау жасау да қажет.
Атқарылатын жұмыстардың күрделілігіне қарай жұмыскерлердің біліктілік деңгейінің сәйкестігін бағалау үшін орташа өлшенген арифметикалық шама бойынша есептелген жұмыстар мен жұмысшылардың орташа тарифтік разрядтарын салыстырады:
(2.4)
мұнда, Tp – тарифтік разряд; (Тр);
Up – жұмысшылар саны; (Жс);
Егерде орташа разряд жоспарлы разрядтан және жұмыстардың орташа тарифтік разрядынан төмен болса, онда бұл сапасы төмендеу өнімді шығаруға әкеліп соқтырады. Егер жұмыскерлердің орташа разряды жұмыстардың орташа тарифтік разрядынан жоғары болса, онда жұмыскерлерді біліктілікті аз керек ететін жұмыстарға пайдаланғаны үшін оларға қосымша ақша төлеу керек.
Әкімшілік-басқару қызметкерлері (персонал) әрбір жұмыскердің шын білім деңгейінің олардың лауазымына сәйкестігін тексеруі қажет және кадрлар таңдау, оларды дайындауға және біліктілігін арттыруға байланысты мәселелерді зерттеулері керек.
Қызметкерлердің біліктілік деңгейі көп жағдайда олардың жасына, жұмыс өтіміне (стаж) және т.б. байланысты. Сондықтан талдау процессінде қызметкерлердің жасына, жұмыс өтіміне, біліміне байланысты құрамының өзгеруін зерттейді. Олар жұмысшы күшінің қозғалысының нәтижесінде орын алатындықтан, талдау кезінде бұл мәселеге көп көңіл бөлінеді.
Жұмысшы күшінің қозғалысын сипаттау үшін төмендегідей көрсеткіштердің динамикасын есептеп шығарады және талдайды:
- жұмысшыларды қабылдау айналымының коэффициенті (Кпр);
- жұмысқа қабылданаған қызметкерлер саны;
- орташа тізімдік қызметкерлер саны;
- жұмыстан шығу айналымының коэффициенті (Кв);
- жұмыстан шыққан қызметкерлер саны;
- орташа тізімдік қызметкерлер саны;
- кадрлар тұрақтамауының коэффициенті (Кт);
- өз өтініші бойынша жұмыстан шыққандардың және еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан кеткендердің саны;
- орташа тізімдік қызметкерлер саны;
- кәсіпорын қызметкерлерінің тұрақты құрамының коэффициенті (Кпс);
- бүкіл жыл бойы жұмыс істеген қызметкерлер саны;
- орташа тізімдік қызметкерлер саны.
Жұмысшылардың еңбек ақы нысандары және жүйелері Еңбекақы төлеудің мерзімді формасы. Еңбекақы төлеудің мерзімдік формасы еңбектің сандық параметрлерін бекіту мағынасыз немесе мүмкін емес болған жағдайда қолданылады. Еңбекақының бұл формасында жұмысшы жалақыны атқарған жұмыс уақытының саны мен оның біліктілік деңгейіне байланысты алады. Еңбекақы төлеудің мерзімдік формасының келесідей түрі қолданылады:
- жай мерзімді;
- мерзімді – сыйақылы;
- окладтық;
- келісім шарттық.
Жай мерзімді жүйеде еңбекақы белгілі санаттағы жұмыскердің тарифтік ставкасы бойынша, оның нақты атқарған жұмыс уақыты негізінде есептеледі. Бұл жүйеде сағаттық, күндік, айлық тарифтік ставкаларды бекітуге болады. Бір айлық еңбекақы (Еай) белгілі санаттағы жұмыскердің бекітілген сағаттық тарифтік ставкасы (Тсағ) негізінде мына формуламен анықталады:
Еай = Тсағ * Cнақ (9.6)
мұндағы, Cнақ - бір айдағы нақты жұмыс істеген сағат саны.
Жұмыскердің күндізгі тарифтік ставка бойынша бір айлық еңбекақысы осындай әдіспен анықталады. Айлық еңбекақыны есептеген кезде жалақы тұрақты айлық оклад (ставка) пен сол айда жұмыскермен атқарылған нақты жұмыс күнінің саны және сол айдың жұмыс графигіне сәйкес жұмыс күнінің жоспарлық санының негізінде есептеледі.
Мерзімді- сыйақылы жүйеде жалпы жай мерзімді еңбекақыға жұмыстың сандық және сапалық көрсеткіштерін жоғары деңгейде атқарғаны үшін қосымша жұмысшыларды сыйақыға тарту туралы ережеге сәйкес сыйақы төленеді. Сонымен қатар белгілі бір уақыт аралығында (1 айға және т.б.) жұмыскердің еңбекақысы келесі формуламен есептеледі:
Емер.сый = (Тсағ * Снақ) + Есый немесе
Емер.сый = (Тсағ * Снақ) + Есый * (1+Спайыз / 100%) (9.7)
мұндағы Есый - сыйақы беру көрсеткішін орындағаны үшін сыйақы, теңге;
Спайыз – сыйақы беру көрсеткішін орындағаны үшін сыйақы пайызы.
Окладтық жүйеде еңбекақы тарифтік ставка бойынша емес, бекітілген айлық лауазымдық окладына байланысты төленеді. Лауазымдық оклад жүйесі басшыларға, мамандар мен басқа да қызметкерлер үшін қолданылады.
Лауазымдық айлық оклад – айналысатын лауазымына сәйкес бекітілген еңбекақы төлеудің абсолюттік мөлшері. Еңбекақы төлеудің окладтық жүйесі атқарған сандық және сапалық көрсеткіштері үшін сыйақы элементтерін қарастырады.
Кәсіпорында кәсіпорын басшысымен жұмыскердің қызметіне байланысты штаттық кесте бекітіліп, осы кестеге байланысты айлық еңбекақысы көрсетілуі тиіс. Айлық оклад әр жұмыскердің категориясына байланысты саралануы мүмкін, яғни біліктілігіне, біліктілік атағына, деңгейіне байланысты. Мемлекеттік кәсіпорындағы басшылардың еңбекақысы еңбектік келісім-шартында (мәміледе) көрсетілуі тиіс, сондықтан да ол кесім-шарттық еңбекақы деген атауға ие болған.
Инвестициялардың экономикалық маңызы, олардың жіктелуі және көздері Инвестициялар-кәсіпкерлік қызметінің және нәтиежесінде пайда құрылатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интелектілік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикалық ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып бөлінеді. Нақты инвестициялар капиталдың өнеркәсіпке,ауылшаруашылығына,құрылысқа және т.б. жұмсалымы. Қаржы инвестициялары—мемлекеттен басқа да кәсіпорындардан,инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған.
Бірінші жағдайда инвестор,өзінің өндірістік капиталының көлемін—өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады.Екінші жағдайда инвестор бағалы қағаздардан дивидент алу арқылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Сонымен қатар,инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.Қазақстан Республикасындағы «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау» заңы бойынша инвестициялар—республиканың тәуелсіздік кепілдігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған инвестициядан басқа барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвестициялар—қоржындағы инвестициялар,басқаша айтқанда құнды қағаздар мен мүліктік бағалы заттар.Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің инвестициялық қоржынында жетекші рольге ие болып отырған меншік инвестицияларға және қайталама өтімді резервтер дейтінге,яғни өтімді активтерге ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Инвестицияның негізгі түрлері.Әр бір фирманың іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады,яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
Коммерциялық тәжрибеде мұндай инвестициялардың түрлері:
—табиғи активтерге инвестициялар;
—ақша активтеріне инвестициялар;
—материалдық емес активтерге инвестициялар;
Табиғи активтерге —өндірістік ғимараттармен құрылымдар,қызмет уақыты бір жылдан асатын әр түрлі машиналармен жабдықтар және өндіріс процессінде қолданылатын басұа да мүліктер жатады.
Ақша активтеріне—басқа да жеке тұлғалардан ақша қаражатын алуға болатын құқық жатады.Мысалы,банкіде—депозиттер,облигациялар акциялар,несиелер қарыздар кепілдіктер.т.б.
Материалдық емес активтерге—фирмалардың жұмысшыларының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы,сауда белгілерін жасау тапқыштық патенттер мен лицензия алу,өнеркәсіп үлгілерінің куәлігін алу,өнімге сертификат алу,жерді қолдануға құқық алу арқылы алынған құндылықтар жатады.Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
Тиімділікті арыттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты-жабдықтарды ауыстыру,персоналды оқыту және өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру арқылы фирманың шығындарын азайтуға жағдай жасау.
Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар.Негізгі мақсаты—өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту.
Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар.Жаңа өнімдер,тауарлар шығара латын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.
Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған инвестицилар.
Бұл инвестициялар кәсіпорындардың,мемлекеттік ұйымдардың экологиялық стандарттар,өнімнің қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.
Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілдік деңгейімен байланысты.Инвестициялардың түрлерімен тәукелшілдік деңгейі төменгі кестеде көрсетілген:
Кәсіпорындардың өндірістік—шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі өзінің өндірістік—эконмикалық потенциялын сақтау және әр қарай дамыту.Кәсіп орындардың бұл саладағы іс-әрекеті—инвестициялық іс-әрекет деп аталады.Қазақстан Республикасының «Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы заңы» бойынша инвестициялық іс-әрекетке инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін қолданушылар,сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар(банкілер,қамсыздандыру ұйымдары,инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялық процесстің қатысушылары жатады.Тапсырыс берушілерге—инвесторлар және басқа да инвестициялық жобаның іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-әрекеттері «Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы», Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар « Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы», «Шетел инвестициялары туралы» заңдармен және де «Банкорттық жайлы», «Бағалы қағаздар нарығы жайлы» , « Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы» заңдармен, тағы басқа да нормативтік актілермен реттеледі.
Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар форамасын қабылдайды.Инвестициялық жоба-капиталдарды ұлғайту мақсатпен экономиканың әр-түрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған, жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.
Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден тұрады:
- Инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
- Инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;
- Жобаны техникалық- экономикалық негіздеу;
- Жер учаскесін алу немесе жолға алу;
- Келісім құжаттарын дайындау;
- Құрылыс- монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
- Объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.
Инвестициялардың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі
Инвестициялардың экономикалық тиімділігін анықтаудағы уақыт факторын есептеу әдістері
Инвестициялық және инновациялық жобалардың портфелін қалыптастыру, олардың маңызы, қағидалары және бағалау факторлары
Инвестициялық жоба: мазмұны, дайындау және жүзеге асыру кезеңдері
Инновациялардың маңызы және жіктелуі
Калькуляциялау, оның түсінігі және қағидалары
Калькуляциялаудың үрдістік, шекті және тапсырыстық әдістері
Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекел, оны бағалау әдістері Нарықтық жағдайда тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементті болып табылады. Кәсіпкерлік іс туралы заңда жазылғандай кәсіпкерлік өз тәуекелділігіне кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық нысаны шегінде мүліктік жауапкершілігіне негізделген. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдылығын қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Кәсіпкерлік: нысандары және түрлері Кәсіпкерлік бұл - табысты алу мақсатымен өндірстің барлық факторларын қозғалысқа келтірілген және толық экономикалық жауапкершілкке негізделген, кауіптің және белгіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізүші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер-бұл табысты алу мақсатымен кауіп және белгісіздік жағдайларында жұмыс icтeйтін, ендірістік-шаруашылық қызметтің барлық аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың белгілі деңгейінеиеадам.Өз көзегінде кәсіпкерлік табыс-бұл кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы». Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады.
Меншік нысандары, ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша кәсіпорын түрлері
Кәсіпорындар экономикада бірнеше белгілері бойынша жіктеледі:
- Жеке меншiк;
- Мемлекеттік меншік
Жеке меншiк азаматтардың және мемлекеттiк емес заңды тұлғалар мен олардың бiрлестiктерiнiң меншiгi ретiнде көрiнедi.Заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесiлi бола алмайтын жекелеген мүлiк түрлерiнен басқа кез- келген мүлiк жеке меншiкте болуы мүмкiн. Жеке меншiкте болатын мүлiктiң саны мен құны шектелмейдi.
Мемлекеттiк меншiктегi мүлiк мемлекеттiк заңды тұлғаларға шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығымен бекiтiлiп берiлуi мүмкiн. Жекелеген мемлекеттік мекемелердің иелігіндегі мемлекеттік мүліктің құқықтық режимінің ерекшеліктері заң актілерімен белгіленеді.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттiк кәсiпорын, шаруашылық серiктестiк, акционерлiк қоғам, өндiрiстiк кооператив нысандарында ғана құрылуы мүмкiн.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық бiрлестiк, акционерлiк қоғамдар тұтыну кооперативi, қоғамдық қор, дiни бiрлестiк нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкiн.
Коммерциялық емес ұйым кәсiпкерлiк қызметпен өзiнiң жарғылық мақсаттарына сай келуiне қарай ғана айналыса алады. Коммерциялық емес ұйым болып табылатын және мемлекеттiк бюджеттiң есебiнен ғана ұсталатын заңды тұлға тек қана мемлекеттiк мекеме нысанында құрылуы мүмкiн.
3. Салалық қызметіне байланысты кәсіпорындар:
Материалдық өндіріс - өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы, транспорт;
Материальдық емес өндіріс (қызмет көрсету) – денсаулық сақтау, білім беру, сауда, ғылым, мәдениет аясы болып жіктеледі.
4. Кәсіпорыннан жалақы алатын жұмысшылардың саны мен жарғылық капиталының мөлшеріне байланысты кәсіпорындар: шағын, орта және ірі кәсіпорындар болып жіктеледі.
5.Ұйымдық-құқықтық формасына байланысты кәсіпорындар: шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, кооперативтер, шаруа қожалықтары болып бөлінеді. Бұларды ұйымдастыру ерекшеліктерімен және жіктелуімен келесі параграфта танысасыздар.
Кәсіпкерлікті дамыту келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек: «Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді»? Кез келген экономиканың бүгіні мен болашағында «стратегиялық көзқарассыз» ешқандай даму болмайды.Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді толқытып отыр. Сондықтан да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен стратегиялық басқарудың халықаралық конференциясының лейтмотиві – «кәсіпкерлер жаңа шаруашылық ойлауды іздестіруде» деп аталды.
Кәсіпорын – шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізуші Кәсіпорын - мемлекеттің экономикалық жүйесінің шаруашылық бірлігі. Кәсіпорын – пайда алу мақсатында коммерциялық, ғылыми-зерттеу, өндірістік қызметтерді жүзеге асыратын, заңды тұлғалардың құқығына ие өзбетінше әрекет ететін шаруашылық жарғылық субъект, ұлттық экономиканың басты буыны болып табылады.
Меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиiс. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрi болады.
Мүлiктiк кешен ретiнде кәсiпорынның құрамына оның қызмет етуiне арналған мүлiктiң барлық түрлерi, соның iшiнде үйлер, ғимараттар, жабдықтар, құрал-саймандар, шикiзат, өнiмдер, жер учаскесiне құқық, талап ету құқықтары, борыштар, сондай-ақ оның қызметiн дараландыратын белгiлерге құқықтар (фирмалық атау, тауар белгiлерi) және, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, басқа да айрықша құқықтар енедi.
Кәсіпорын жоспарларының құрамы Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкер тауар өңдіру үшін нақты іс-әрекет жоспарын (бизнес-жоспар) жасайды.Қаржылық жоспарлау мен болжау - бұл қаржы механизімінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлінуді алдын-ала үлгіленуге байланысты болады.
Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің қажеттілігі сияқты, қаржылық жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңдестіріледі. Іс жүзінде қаржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және микродеңгейлерде қаржы ресурстарының қозғалысын басқарудың мүмкіндіктері болжамдалады, нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштері, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ таңдалынған мақсаттқа жетуге көмектесетін әдістер анықталады).
Қаржылық жоспарлау - бұл белгілі бір кезеңге арналған қаржы ресурстарының және тиісті қаржы қатынастарының қозғалысын негіздеудің ғылыми процесі.Бұл процесте жоспарлаудың шешімдерін бағалаудың прогресивті әдістерін ғылыми пайдалануды, техникалық дамуымен, тиісті ақпараттың жоғары біліктілігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың негізінде жасалынатын есеп-қисаптардың көп нұсқалығының үлкен маңызы бар. Қаржылық жоспарлаудың тікелей объектісі - табыстар мен қорланымдарды жасау және бөлу, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану.
Қаржылық жоспарлаудыц мазмұны ақшалай табыстар мен қорларды жасау, бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану.
Қаржыны жоспарлаудың міндеті жұмылдырылатын және пайдаланылатын қаржы ресурстарын ұдайы өндірістің материялдық заттық элементеріне оңайтыла сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілерді, жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгерілімдігіне жету.
Жоспар - іс-қымылдарды немесе шараларды жүзеге асырудың тәртібін, мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртұтас мақсатына жетуге бағытталған өзара байланысты жүйе. Жоспарлау - жоспарлаудың өзін әзірлеуді, оның орындалуын ұйымдастыруды және атқарылуын бақылауды қамтитын процесс.Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалы) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық -үйлестіруші рольді атқарады және қаржы қызметінің субъектіліріне экономикалық зерттеушіліер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеуде және экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мұның процесінде экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Кәсіпорын жұмысының экономикалық көрсеткіштерін жақсартудағы айналым қаржылардың айналымдылығын жеделдетудің мәні
Кәсіпорын қаржысы түсінігі мен функциялары Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы–біртұтас қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі. Елдегі ақша қатынастарының маңызды саласын, атап айтқанда, материалдық өндірістің ақша қатынастарын қамтитындықтан, олар қаржының негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады. Өйткені нақ сонда жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық табыс және ұлттық байлық жасалады. Бұлар–халықтың қажеттері, өндірістік емес салалардың материалдық шығындары, ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесі қамтамасыз етілетін бірден біркөздер.
Кәсіпорындардың қаржысы ақша түрінде ұлғаймалы ұдайы өндірістің негізгі процестерін көрсетіп, экономикалық заңдардың талаптарына сәйкесіске асырылуына септігін тигізеді. Оларды мемлекет халық шаруашылығын дамыту үшін қажетті ақшалай табыстар мен қорларды бөліп, пайдалануға қолданады. Кәсіпорындар, ұйымдардың дұрыс жолға қойылған қаржысынсыз экономикалық дамуы мүмкін емес. Кәсіпорындардың қаржысы халықшаруашылығын басқару жүйесінің, экономиканы өзгертудің аса маңыздықұралы. Өндірістік қатынастардың бірбөлігіретінде олар басқаөндірістік қатынастармен бірге халық шаруашылығын басқаруға төменгі буындардың шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсеретеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы мыналар: кәсіпорындар, ұйымдар, бірлестіктер, концерндер, ассоциациялардың салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау тұргын үй–коммуналдық қызметін жүзеге асырушы шаруашылық аралық, салааралық, кооперативтік ұйымдардың ( оның ішінде ұжымдық шаруашылықтардың халыққа қызмет көрсетудің, байланыстың, қоғамдық тамақтандырудың) қаржыларын қамтиды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысының өзіндік мәні және көрінісінің сыртқы формалары бар және олар саналуан. Олардың беріктілігі біркелкі емес. Қаржының сыртқы формалары жиі өзгертілуде. Мысалы, кәсіпорындардың мемлкеттік бюджетпен қарым–қатынас формасы жиі өзгертіліп, жетілдірілуде: көп арналы төлемдерден пайда салығына көшіріледі: қаржының бюджеттен шаруашылық мұқтаждықтарын қаржыландырудың кері қозғалысы өзін–өзі қаржыландырумен ауыстырылды; кәсіпорындардың ішкі қаржы қозғалысының формалары өзгереді; бұл қатынастар нормативтік сипат алып шаруашылық коммерциялық негіз алуда. Қаржы ресурстарының құрылымы, әдістері, жұмсалу бағыттары да өзгеруде. Қаржының мәні де өзгеруде, ол өндірістік қатынастары, олардың даму барысы, мемлекеттің шаруашылық мәдени, әлеуметтік өмірлегі роліне байланысты. Қаржы қатынастары, ең алдымен бөлістік қатынастар. Олардың бөліс жүйесінің өзгерістерге ұшырап, өндірістің тиімділігін ынталандыруға роліартуда. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлу әдістері мен формаларының өзгеруі кәсіпорындардың мемлекеттік бюджетпен және несие жүйесімен нарыққа алу процесінде қаржы қатынастарын өзгертіп, олардың ғылыми–техникалық прогресті жеделдету өндірістің өнімділігін артыруда ынталандырушы ролін баса көрсетуде.
Кәсіпорындар қаржысының мәні жөнінде әзірге ортақ пікір жоқ. Бір қатар ғалымдар тауарлардысатып алу, сату кезінде және еңбекақы кезінде пайда болатын ақша қатынастарын қаржы қатынастары деп қарауға болмайды, өйткені олар бұл қатынастардың элементтері емес деседі. Алайда өндірістік қағиданың жақтаушылар керісінше пікірде. өйткені өндірістегі қаржы қатынастары ұдайы өндіріс кезеңдерін көрсететін экономикалық категория. Мысалы айырбас кезіндеөнімді өткізуден түскен түсімнен өнім беруші кәсіпорын тұтыну және қорлануқорларын құрайды. Оның барысында өнім беру шартының талаптары орындалмаса, екі жақ бір-біріне қарыздар болса, тиісті қаржы айыптары қолданылады. Еңбекақы, сыйлықтар төлеу барысында туындаған ақша қатынастары арнайы қорлар (тұтыну, еңбекақы, айналым қаражаттарын) құрып, жұмсау арқылы жүргізіледі. өндіріс қағидасын жақтаушылар қаржы қатынастары өндіріс процесінің барлық кезеңін қамтиды деп санайды.
Осыған байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы бөлу, бақылау және ұдайы өндіріс қызметін орындайды деп тұжыруға болады. Ұдайы өндіріс қызметінің мазмұны жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс кезінде материалдық және қаржы қозғалыстары айналымын қамтамасыз ету. Бұл үшін кәсіпорын өндіріс жоспарлары, болжамдары негізінде өнімдерді өткізу, нақты мерзімдерге сай белгіленген экономикалық нормативтері, кірістер мен шығыстар көлемін белгілейді, шығындардың меншікті қаржы есебінен, уақытша алынған басқа кәсіпорындар мен өз қызметкерлерінің қаржысы банк несиелері, айрықша жағдайда бюджет есебінен ақталуын анықтайды.
Кәсіпорындар қаржысының бөлу қызметінің ерекшелігі–жиынтық қоғамдық өнімнің құны айналым қаржысыпроцесінде белгіленген экономикалық нормативтер негізінде бөлінуі. Мұныңөзі ұдайы өндіріс процесінде құнның бөліске және қайта бөліске түсуіне қаржының қатысуынанықтайды. Ақшалай бюджеттер мен қорлардың экономикалық негізінде бөлінуі қаржының ұдайы өндірістегі қызметінің басты шарты.
Кәсіпорын экономикасында қаржының бақылау қызметі маңызды рол атқарады. Есеп пен бақылаусыз шаруашылықты жүргізуге болмайды. Кәсіпорындардың қаржысы басқа да экономикалық тұтқалармен бірге экономиканы жоспарлы басқару, өндірісті ұлғайту, еңбек, материалдық табиғи, қаржы ресурстарының ұтымды пайдалануына бақылау жасауды қамтамасыз етуде маңызды рол атқарады. Үнем менұқыптылық режимін өмірде дәйектілікпен жүргізу маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпорынның ішінде ғана емес, оның басқа кәсіпорындар, ұйымдар, қаржы–несие мекемелерімен өзара қарым-қатынасында теңге бақылауы пайдаланады. Кәсіпорын ішінде еңбектің саны менсапасы, негізгі, айналым және ынталандыру қорларының құралуы, пайдалануы бақылауға айналады. Кәсіпорындардың өзара қарым–қатынастарында берілетін тауарлар, көрсетілген қызметтер орындалған жұмыстар, шарттардың орындалуы бақыланады. Қаржы және несие органдарымен іс- қимыл барысында бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы, банк несиелерінің алынуы, қайтарылуы кезінде бақылау жүзеге асырылады.
Кейбір экономистер кәсіпорындар қаржысына үш қызмет жіктейді:
1) ақшалай ресурстармен айналым қаражаттарына қызмет көрсету;
2) ақшалай табыстарды бөлу;
3) кәсіпорындардың өндірістік–шаруашылық қызметіне бақылау жасау.
Кәсіпорындар мен ұйымдар қаржысының негізгі белгілері:
1) қаржы қатынастарының көп қырлылығы, олардың формалары мен мақсатты арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік қорлардың міндеттіболуы, олардың құралуы, тұрақты толықтырылуы, көбеюі, бөлінуіне байланысты қатынастар туындауы. Өндірістік қорлар - өндірістің серпінді элементі. Олар, өндірістің өзісияқты, ұдайы қозғалыста болады; оның үстіне құн формалары үнемі өзгереді. Кәсіпорынның өндірістік қорлары оның қызметі кезінде материалдық–заттық және ақша формасы қалады;
3) жоғары белсенділік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық қырларындаықпал жасау мүмкіндігі.
Сөйтіп, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы–халық шаруашылығындағы ақшалай табыстарды, жинақтарды және қорларды жасауға, бөлуге және пайдалануға байланысты туындайтын экономикалық қатынастар.
Кәсіпорын пайдасының қалыптасу және бөліну тәртібі
Кәсіпорын төлейтін салықтардың сипаттамасы Кәсіпорындардың табысына салынатын салық Қазақстан Республикасының бюджетіне келіп түсетін соманың ең көп бөлігін құрайтын және экономикамызға тікелей әсер ететін маңызды салықтың бір түрі. Нарықтық экономика тұсындағы кәсіпкерлік қызмет аясындағы ең белсенді салық болып отыр. Осыған орай экономикамыздың жағдайы тұрақты болу үшін экономика жүйесіндегі салық механизмінің тиімділігін жетілдіруіміз қажет. Осындай тиімділікті арттыру барысында салық саясаты өте тұрақты болуы тиіс.
Қазіргі таңда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда салық төлеуден (табысына салынатын салықтан) жалтару етек алуда. Салық қылмыстарының өсуіне жол бермеу барысында мемлекет өндірушілердің іскерлік белсенділігін түсірмейтіндей етіп, тиімді салық деңгейін белгілеуі қажет.
Салық деңгейінің экономикаға әсерін атақты американдық экономист А.Лаффер зерттеп, былай деген: «Салықтардың түсуі тікелей салық қойылымына тәуелді».
Егер салық қойылымы 100% мөлшерінде белгіленсе, онда ешқандай кәсіпкер, өндіруші бір нәрсе өндіруге келіспес еді. Кәсіпкердің тұрақты жұмыс істеуі және мемлекет табысының жеткілікті болуы салық ставкасына тікелей әсер етеді. Сондықтан осыларға лайықты салық ставкасын белгілеу қажет.
Өкініштісі мұндай деңгей тек субъективті түрде анықталады. А. Лаффер пікірі бойынша салық ставкасы 30-50% аралығында болады. А. Лаффер салық қойылымының деңгейін белгілеуге екі фактор әсер ететіндігін анықтаған:
1) салық қойылымының басқа мемлекеттердегі деңгейі. Швецияда салық ставкасы осы күнге дейін табыс салығы үшін 60%-ды құрайды.
2) салық қойылымының деңгейі экономикалық және саяси жағдайларға байланысты. Мысалы, 1936 жылы АҚШ-та салық ставкасы 50% болса, ал қазір ол 36% болып отыр.
Кәсіпорын шығындарының жіктелуі
Кәсіпорындағы кадрлық жұмыс.«Кадр» және «персонал» деген ұқсас және мағынасын өзара алмастыратын түсініктердің кейбір еркшеліктері бар. Кадрлар дегеніміз кәсіптік-біліктілік, әлеуметтік-психологиялық, жыныстық, жастық және басқа құрылымдық бөлшектермен сипатталатын кәсіпорын жұмыскерлерінің жиынтығы. Кадрларға тек еңбекке кәсіптік қабілеті және арнайы кәсіптік дайындығы бар жұмыскерлер ғана жатады. Кадрлардың сапалық көрсеткіші жұмысты кәсіби және білікті атқаруына байланысты.
Кадрлардың айналымы, тұрақтылығы және ағымдылығы сәйкес коэффициенттермен сипатталады:
1)Карлардың жалпы айналым коэффициенті (Кж) – белгілі кезең ішіндегі жұмысшылардың орташа тізімдік санының сол кезеңдегі жұмысқа қабылданған және шыққан жұмысшылар санының қатынасына тең.
Кж = (Жқ + Жш) / Ж (8.1)
Мұндағы, Жқ – белгілі кезеңдегі жұмысқа қабылданған жұмысшылар;
Жш – сол кезеңдегі жұмыстан шыққан жұмысшылар саны;
Ж – сол кезеңдегі жұмысшылардың орташа тізімдік саны.
- кадрлардың жұмыстан шығу коэффициенті (Кш) – белгілі кезең ішіндегі жұмысшылардың орташа тізімдік санының сол кезең аралығында әртүрлі себептер бойынша жалпы жұмыстан шыққан жұмысшылар санына қатынасына тең.
Кш = Жш / Ж (8.2)
- жұмысқа қабылдау коэффициенті (Кқ) - белгілі кезең ішіндегі жұмысшылардың орташа тізімдік санының сол кезең аралығында жұмысқа қабылданған жұмысшылар санына қатынасымен анықталады.
Кқ = Жқ / Ж (8.3)
- кадрлардың тұрақтылық коэффициенті (Кт) – есептегі кезеңдегі жұмысшылардың орташа тізімдік санының сол кезең ішінде толық жұмыс істеген жұмысшылар санына қатынасымен анықталады.
Кт = 1- (Жш / Ж) (8.4)
2) Кадрлардың ағымдылық коэффициенті (Ка) - есептегі кезеңдегі жұмысшылардың орташа тізімдік санының сол кезең ішінде жоспардан тыс белгілері бойынша жұмыстан шыққан немесе қуылған (өз еркімен немесе еңбек тәртібін бұзғаны үшін) жұмысшылар санына қатынасымен анықталады.
Ка = Жқуыл / Ж (8.5)
3) Негізгі жұмысшылар санының коэффициенті (Кнег) мына формуламен анықталады:
Кнег = 1- (Жкөм / Ж) (8.6)
Мұндағы, Жкөм – кәсіпорынның, цехтың, учаскенің көмекші жұмысшыларының орташа тізімдік саны.
Өнеркәсіптік-өндірістік персонал саны (Жөө) – кәсіпорында өндіспен айналысатын барлық жұмыскерлер санынан тұрады.
Жөө = Жнег + Жкөм + Жқыз (ккп) + Жкүз (8.7)
Мұндағы, Жнег – кәсіпорынның өндіріспен айналысатын негізгі жұмыскерлері;
Жкөм – кәсіпорынның өндіріспен айналысатын көмекші жұмыскерлері;
Жқыз (ккп) – кәсіпорынның өндіріспен байланысты қызметкері (кіші қызмет көрсетуші персонал);
Жкүз - кәсіпорынның өндірістегі күзетшілері.
Кәсіпорындағы қаржы ресурстарының қалыптасу көздері Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметін қажетті қаражаттармен (қаржы ресурстарымен) қамтамасыз ету мәселесі маңызды басқару объектісі болып табылады
Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның қарамағындағы және оның қаржылық міндеттемелерін орындауға, өндірісті қаржыландыруға бағытталатын ақша қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Қаржы ресурстары өндіріс барысын дамытуға, өндірістік емес сала объектілерін қолдауға және дамытуға, сондай-ақ резервтік қорларды қалыптастыруға бағытталады.
Кәсіпорын қызметін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету – бұл өндіріс барысын қаржыландыру нысандарының, әдістерінің және принциптерінің жиынтығы болып табылады. Бір сөзбен айтқанда кәсіпорынның қаржы ресурстарының көздерін қалыптастыру деп кәсіпорын капиталының қалыптасу процесін айтады. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын тартуының ішкі және сыртқы көздері болады.
Ішкі қаржыландыру көздері дегеніміз – бұл кәсіпорын қызметі барысында қалыптасатын меншікті қаражаттардан қалыптасады. Бұлардың қатарына кәсіпкерліктен алынған табыс, амортизациялық аударымдар, кәсіпорынның активтерін сатудан немесе қажетсіз мүлікті, қосалқы бөлшектерді сатудан түскен қаражаттарды жатқызуға болады.
Ішкі қаржыландыру көздерімен қатар кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерін тартуға да мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаржыландыру көздері дегеніміз өндіріске қажетті қаржы ресурстарының сыртқы инвесторлар мен кредиторлар салымдары есебінен қалыптасуын білдіреді. Сыртқы қаражат көздерін тартудың негізгі нысандары – құнды қағаздар эмиссиясы, банктік несиелер тарту, коммерциялық несиелер тарту, лизингтік және факторингтік операциялар, қайтарымсыз және демеушілік қаржылық көмектер алу және басқалар болып табылады.
Ішкі қаржыландыру көздерінің құрамында табыстың маңызы ерекше. Табыс – меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық қатынастар жағдайларында акционерлер мен қаржы менеджерлері, кәсіпорын қарамағында қалатын табыс мөлшеріне икемделе отырып, кәсіпорынның даму перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша шешімдер қабылдайды. Нарықтық экономикада табыс — өндірістік активтердің және өндірілетін өнімнің қозғаушы күші болып табылады.
Қаржы ресурстарының сыртқы көздеріне тоқталатын болсақ, кәсіпорындар үшін қаражаттар тартудың алуан түрін таңдауға мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаражат көздерінің құрылымында құнды қағаздар эмиссиясы кеңінен қолданылады. Құнды қағаздар эмиссиясының мақсаты – қажетті қаражаттарды барынша аз уақыт ішінде тарту болып табылады. Құнды қағаздардың бастапқы және қосымша эмиссиялары болады. Бастапқы эмиссия кәсіпорын құрылар кезде орын алады. Қосымша эмиссия қаржылық қиындықтарға душар болып, қосымша қаражаттарға мұқтаж болған жағдайда жүзеге асырылады.
Кәсіпорындар өз қызметін қаржыландыру үшін құнды қағаздардың көптеген түрлерін шығара алады (облигациялар, акциялар, опциондар, фьючерстер, варранттар), алайда солардың ішіндегі ең кеңінен қолданылатыны – бұл акциялар мен облигациялар.
Акция – бұл оның иегеріне (акционерге) дивиденд түрінде кәсіпорын табысына және жойылар кезінде кәсіпорын мүлкіне құқық беретін құнды қағаз. Акциялар кәсіпорын құрылар кезде шығарылады, сондай-ақ меншікті капиталды ұлғайту туралы шешім қабылданған жағдайда қосымша акциялар шығарылуы мүмкін.
Облигация – бұл қарыздық құнды қағаз болып табылады. Қосымша қаражаттар қажет болған жағдайда кәсіпорындар облигациялар шығару арқылы белгілі бір мерзімге және пайыздық төлемдер төлеу негізінде несие беруші тұлғалардың қаражаттарын тарта алады.
Кәсіпорындардың ақша қаражаттарына мұқтаждығы банктік несиелер арқылы да қанағаттандырыла алады. Несиелеу кәсіпкерлікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің негізгі нысандарының бірі болып табылады. Банктік несие дегеніміз – бұл кәсіпорындарға белгілі бір мерзімге арнайы пайыздық мөлшерлемелер бойынша мақсатты қолдануға банктердің берген қаражаттары болып табылады. Әдетте несиені кепілдендіру нысаны оның құнын анықтайды – несиені кепілдендіруге берілген мүлік неғұрлым сенімді (өтімді) болса, соғұрлым несиенің құны да төмен болады, демек кәсіпорын несие бойынша төмендетілген пайыздық мөлшерлемелерге үміт арта алады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарының қалыптастырудың тағы да бір нысаны – коммерциялық несиелер тарту. Коммерциялық несиелеу деп, жалпы алғанда, кәсіпорындардың бір-бірін өзара несиелеуін айтуға болады. Тауарды сатып алу барысында сатып алушы кәсіпорын өндіруші кәсіпорынмен есеп айырысу мерзімін белгілі бір уақытқа кейін қалдырады, өз кезегінде сатушы кәсіпорын көрсеткен қызметі үшін мәмілеге пайыздық үстеме ақы қосуға құқығы бар. Демек, коммерциялық несие – тауар нысанындағы несие болып табылады.
Коммерциялық несиені қолданудың бірқатар артықшылықтары бар: тауардың сатылуын жылдамдатады; айналым қаражаттарының айналымдылығын арттыруға септігін тигізеді; банктік несиелермен салыстырғанда қарыз алушы кәсіпорын үшін арзан қаражат көзі болып табылады; кәсіпорындарға бір-біріне қаржылық жәрдем көрсетуге септігін тигізеді. Көптеген шағын кәсіпорындар үшін коммерциялық несиелер қаржыландырудың бірден-бір көзі болып табылады.
Қазіргі таңда кең етек жайып келе жатқан қаржыландырудың тиімді көзі – лизингтік несиелер. Лизинг дегеніміз – бұл мүлікті сатып алумен және оны белгілі бір мерзімге ақылы негізде жалға берумен және лизинг алушы тұлғаның мүлікті толық өтеу мүмкіндігімен байланысты инвестициялық қызмет түрі болып табылады. Лизинг өндірістік құралдарға инвестициялар салуды ұзақ мерзімді қаржыландырудың тиімді нысаны болып табылады. Лизинг кәсіпорынға өзінің ақша айналымында өзге бір кәсіпорынның қаражаттарын ұзақ мерзім ішінде қолдануға мүмкіндік береді. Лизинг кәсіпорынды техникалық қайта құру әрекеттерінде ерекше роль атқарады.
Кәсіпкерлік қызметті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің тағы бір жолы – факторингтік операциялар болып табылады. Факторинг – тауарды сату және сатып алу барысында кәсіпорындар арасында пайда болған, алайда әлі өтелмеген дебиторлық қарызды талап ету құқығын факторингтік компанияға немесе банктің факторингтік бөлімшесіне ұсынумен байланысты қатынастар болып табылады. Факторингтік компания кәсіпорынды қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіп, оның балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп алу құқығын өз қолына алады. Сәйкесінше, факторингтік компания өз қызметі үшін кәсіпорыннан пайыздық төлемдер талап етеді.
Факторингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның айналым қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын арттыруға септігін тигізеді. Факторингтік қызметтер, бірінші кезекте, дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Осылайша, факторингтің кәсіпорындар үшін бірқатар артықшылықтары бар.
Қаржы ресурстары кәсіпорынның өндірістік, инвестициялық және қаржылық қызметтері барысында қолданылады. Олар үнемі қозғалыста болады, сол себепті өзгеріп отырады.
Кәсіпорындағы қаржы ресурстарының қалыптасу көздері Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның қарамағындағы және оның қаржылық міндеттемелерін орындауға, өндірісті қаржыландыруға бағытталатын ақша қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Қаржы ресурстары өндіріс барысын дамытуға, өндірістік емес сала объектілерін қолдауға және дамытуға, сондай-ақ резервтік қорларды қалыптастыруға бағытталады.
Кәсіпорын қызметін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету – бұл өндіріс барысын қаржыландыру нысандарының, әдістерінің және принциптерінің жиынтығы болып табылады. Бір сөзбен айтқанда кәсіпорынның қаржы ресурстарының көздерін қалыптастыру деп кәсіпорын капиталының қалыптасу процесін айтады. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын тартуының ішкі және сыртқы көздері болады.
Ішкі қаржыландыру көздері дегеніміз – бұл кәсіпорын қызметі барысында қалыптасатын меншікті қаражаттардан қалыптасады. Бұлардың қатарына кәсіпкерліктен алынған табыс, амортизациялық аударымдар, кәсіпорынның активтерін сатудан немесе қажетсіз мүлікті, қосалқы бөлшектерді сатудан түскен қаражаттарды жатқызуға болады.
Ішкі қаржыландыру көздерімен қатар кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерін тартуға да мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаржыландыру көздері дегеніміз өндіріске қажетті қаржы ресурстарының сыртқы инвесторлар мен кредиторлар салымдары есебінен қалыптасуын білдіреді. Сыртқы қаражат көздерін тартудың негізгі нысандары – құнды қағаздар эмиссиясы, банктік несиелер тарту, коммерциялық несиелер тарту, лизингтік және факторингтік операциялар, қайтарымсыз және демеушілік қаржылық көмектер алу және басқалар болып табылады.
Кәсіпорындағы өнім сапасын басқару жүйесіӨнімнің сапасын басқару — бұл белгілеу, камтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кетіндегі жүргізілетін іс-әрекет.Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда сапа проблемасын шешу кезінде нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалың деңгейге бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін (белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары, өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және обоптерін белгілеу кіреді.
Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруде отандың өндірушілердің алдына қойылатын негізгі проблемалар, олар:
• өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу;
• тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару жүйесін қалай бағыттау;
• өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерді күшейту.
Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
• жоғары сапалы өнімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты) табу;
• жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
• өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу.
Сонымен, өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда жүйелі түрде іске асқан жөн.
• Кәсіпорындарда шығарылатын өнімдердің сапасы — нарықтық жағдайда қызметтің негізгі факторы болып табылады, себебі, нарықтық саралымды кеңейтуді, кәсіпорынды жаңдандыруды, пайданың артуын қамтамасыз етеді.
• Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, сапалылықты арттыру қызметі жүйелік басқару шеңберінде жүргізілуі мақсатқа сай болғаны дұрыс, өйткені, өнімнің барлық өміршеңдік кезеңін қамтиды — жобалаудан бастап жұмысшыларға және кәдеге жараттуға дейін.
• Өнімнің сапасын басқару стандарттауға негізделеді Ол ұлттық шаруашылықтың, халықтық, қорғаныстың, экспорттың қажеттілігі үшін дайындалатын өнімдерге үдемелі талаптарды анықтайтын нормативті-техникалық негізі болып табылады.
• Дайындалған өнімнің сапасының түпкілікті бағалылығы сертификат көмегімен жүзеге асырылады, өнімді сапауды, тиісті сертификат беруді, бағалау сынағының көмегіен кейінгі өндірістің жағдайы үшін өнімді таңбалауды және бақылауды білдіреді.
• Өнімнің сапасын басқаруда нормативтік актілерді іске асыру сапаны және өнім қауіпсіздігі заңдылығын қамтамасыз етуде тиімділік жүйені ұйымдастыруды талап етеді. Шетелдік және отандық практиканы еске ала отырып, құрылған өнімнің сапасын бақылаудың нормативтік-құқықтық базасы Қазақстан Республикасының аумағында адамдардың және жеке тұлғалардың құқықтарының бұзылуында құқықтарын және мүдделерін қорғаудан тұрады
Кәсіпорындағы пайданы арттыру резервтері Пайда көлеміне әсер ететін факторлар. Кәсіпорын жұмысының тиімділігін арттыру үшін өндіріс пен сату көлемін арттыру, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын төмендету, пайданың өсу резервтерін анықтау жатады. Пайданы арттыру резервтерін іздестірудің негізгі бағытын анықтау үшін оны алуға әсер ететін факторларды зерттеу қажет.Сыртқы факторларға табиғат жағдайы, бағаны, тарифті, пайыздық ставкаларды, салық ставкаларын және жеңілдіктерді, айыппұл санкцияларын мемлекеттік реттеу және т.б. жатады. Бұл факторлар кәсіпорын қызметіне тәуелді емес, бірақ пайда көлеміне айтарлықтай әсерін тигізе алады.Ішкі факторлар өндірістік және өндірістік емес болып жіктеледі.Өндірстік факторлар еңбек құралдары мен аспаптарының, еңбек және қаржы ресурстарының әрекет етуі мен пайдалануын сипаттайды. Олардың өзі екіге жіктеліп көрсетіледі: экстенсивті және интенсивті. Экстенсивтік фактор пайда алу процесіне сандық өзгерістер арқылы әрекет етеді: еңбек құралдары мен аспаптарының көлемі, қаржы ресурсы, жабдықтың жұмыс істеу уақыты, персонал саны, жұмыс уақытының қоры және т.б. Интенсивті фактор пайда алу процесіне «сапалық» өзгерістер арқылы әсер етеді: жабдықтың өнімділігін және оның сапасын арттыру, материалдық үдемелі түрлерін пайдалану мен оларды өңдейтін техноголияларды жетілдіру, айналым қорының айналымдылығын жылдамдату, персоналдың еңбек өнімділігі мен біліктіілгін арттыру, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру мен қаржы ресурстарын анағұрлым тиімді пайдалану және басқалары. Өндірістік емес факторға мәселен, өткізу-жабдықтау және табиғатты қорғау қызметі, еңбек пен тұрмыстың әлеуметтік жағдайы және т.б. жатады.
Кәсіпорындар құрылымы Кәсіпорынның шаруашылық механизмі дегеніміз ұйым дамуының стратегиялық және ағымдық мақсатына қол жеткізу үшін шаруашылық қызметіне әсерін тигізетін экономикалық қызығушылықтарды басқару формаларының, әдістерінің және құралдарының жиынтығы.
Заңмен және басқа да шаруашылық құқықтың нормасымен қарастырылған кәсіпорын қалыптасуының құрылымдық тәсілі мен түрі (фирма, компания және т.б.), оның меншік формасы, шығаратын өнім көлемі мен ассортименті, оның капиталының қалыптасуы, қызметінің сипаты мен мазмұнына тәуелді болғандықтан және әртүрлі фирмааралық одақтарға кіру тәсілі мен бәсеке күресін жүргізу әдісіне байланысты жіктелуі кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формасын құрайды.
Коммерциялық емес ұйымдардың құрамына мыналар жатады:
Мекеме. Басқару, әлеуметтiк-мәдени немесе өзге де коммерциялық емес сипаттағы қызметтердi жүзеге асыру үшiн құрылтайшы құрған және қаржыландыратын ұйым мекеме деп танылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес немесе Қазақстан Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің және облыстар (республикалық маңызы бар қалалар, астана), аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімдіктерінің нормативтік құқықтық актілерімен мемлекет құрған және егер заң актiлерiнде қосымша қаржыландыру көздерi белгiленбесе, тек мемлекеттiк бюджеттiң немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi бюджетiнiң (шығыстар сметасының) есебiнен ғана ұсталатын мекеме мемлекеттiк мекеме деп танылады.
Қоғамдық бiрлестiктер. Қазақстан Республикасында қоғамдық бiрлестiктер болып, саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және азаматтардың заңдарға қайшы келмейтiн, өздерiнiң ортақ мақсаттарына жету үшiн ерiктiнегiзде құрған басқа да бiрлестiктерi танылады.
Қоғамдық бiрлестiктерге қатысушылардың (мүшелерiнiң) осы бiрлестiктерге өздерi берген мүлiкке, соның iшiнде мүшелiк жарналарға құқықтары жоқ. Олар өздерi мүшелерi ретiнде қатысатын қоғамдық бiрлестiктердiң мiндеттерi бойынша жауап бермейдi, ал аталған бiрлестiктер өз мүшелерiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.
Қоғамдық қор. Азаматтар және (немесе) заңды тұлғалар ерiктi мүлiктiк жарналар негiзiнде құрған, әлеуметтiк, қайырымдылық, мәдени, бiлiм беру және өзге де қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтiн мүшелiгi жоқ коммерциялық емес ұйым қоғамдық қор деп танылады.
Тұтыну кооперативi. Қатысушылардың материалдық және өзге қажеттерiн қанағаттандыру үшiн өз мүшелерiнiң мүлiктiк (үлестiк) жарналарын бiрiктiру арқылы жүзеге асырылатын азаматтардың ерiктi бiрлестiгi тұтыну кооперативi деп танылады.
Заң актiлерiнде көзделген жағдайларда тұтыну кооперативiне заңды тұлғалар кiре алады.
Селолық тұтыну кооперативтерi тек өз мүшелерiнiң ғана емес, селолық жерлерде тұратын басқа адамдардың да материалдық және өзге қажеттерiн қанағаттандыру үшiн құрылуы мүмкiн.
Өзара сақтандыру қоғамдары - тұтыну кооперативтерi қызметiнiң ерекшелiктерi Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде айқындалады.
Дiни бiрлестiк. Рухани қажеттерiн қанағаттандыру үшiн өз мүдделерiнiң ортақтығы негiзiнде, заң құжаттарында белгiленген тәртiп бойынша бiрiккен азаматтардың ерiктi түрдегi бiрлестiгi дiни бiрлестiк деп танылады.
Дiни бiрлестiктер өз қаражаты есебiнен сатып алған немесе өздерi құрған азаматтар, ұйымдар жылу ретiнде берген немесе мемлекет берген және заң құжаттарына қайшы келмейтiн басқа да негiздер бойынша сатып алынған мүлiкке меншiк құқығы болады.
Қауымдастық (одақ) коммерциялық емес ұйым болып табылады. Қауымдастықтың (одақтың) мүшелерi өз дербестiгiн сақтап қалады. Қауымдастық (одақ) өз мүшелерiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi. Қауымдастық (одақ) мүшелерi оның мiндеттемелерi бойынша қауымдастықтың (одақтың) құрылтай құжаттарында көзделген мөлшер мен тәртiп бойынша жәрдем жөнiнен жауапты болады.
Коммерциялық ұйымдардың құрамына мыналар жатады:
Шаруашылық серiктестiк. Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым шаруашылық серiктестiк деп танылады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебiнен құрылған, сондай-ақ шаруашылық серiктестiк өз қызметi үрдiсiнде өндiрген және алған мүлiк меншiк құқығы бойынша серiктестiкке тиесiлi болады.
Шаруашылық серiктестiктер мынадай формада болады: толық серiктестiк, сенiм серiктестiгi, жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк, қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк нысандарында құрылуы мүмкiн.
1. Толық серiктестiк. Толық серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған жағдайда қатысушылары серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп танылады.
2. Сенiм (коммандиттiк) серiктестiгi.Серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiнiң бүкiл мүлкiмен (толық серiктерiмен) қосымша жауап беретiн бiр немесе одан да көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың) мүлкiне өздерi салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан көп қатысушыларды да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға қатыспайтын серiктестiк сенiм серiктестiгi деп танылады.
Сенiм серiктестiгiне қатысатын толық серiктердiң құқықтық ережесi және олардың серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық серiктестiктiң қатысушылары туралы ережемен белгiленедi.
3. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк.Бiр немесе бiрнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады; жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне байланысты залалдарға өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел етедi.
4. Қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк. Қатысушылары серiктестiк мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға салымдарымен жауап беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi мүлiкпен, оған өздерi еселенген мөлшерде енгiзген салымдар арқылы жауап беретiн серiктестiк қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп танылады.
Акционерлiк қоғам. Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акция шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады. Акционерлiк қоғамның акционерлерi осы заң актiлерiнде көзделгеннен басқа жағдайларда, оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және өзiне тиесiлi акция құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн көтередi.
Акционерлiк қоғамның жарғылық капиталы. Акционерлiк қоғамның жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерi және оны қалыптастыру тәртiбi, сондай-ақ оны ұлғайту тәртiбi Қазақстан Республикасының заң актiлерiмен айқындалады.
Акционерлік қоғам екі түрге бөлінеді: еншiлес және тәуелдi акционерлiк қоғам
Еншiлес ұйым.Жарғылық капиталының басым бөлiгiн басқа заңды тұлға қалыптастырған, не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес (не өзгедей түрде) негiзгi ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешiмдерiн айқындай алатын заңды тұлға еншiлес ұйым болып табылады.
Тәуелдi акционерлiк қоғам.Егер акционерлiк қоғамның дауыс берушi акцияларының жиырма проценттен астамы, басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғанiкi болса, ол тәуелдi қоғам деп танылады.
Өндiрiстiк кооператив. Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп танылады.
Кооператив мүшелерi екеуден кем болмауға тиiс. Өндiрiстiк кооперативтiң мүшелерi кооператив мiндеттемелерi бойынша Өндiрiстiк кооператив туралы заңда көзделген мөлшер мен тәртiп бойынша қосымша (жәрдем беру) жауапты болады.
Өндiрiстiк кооперативтiң және оның мүшелерiнiң құқықтық жағдайы заң құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Шаруа қожалығының мүлкi, егер оның мүшелерiнiң арасындағы шартта өзгеше белгiленбесе, оларға бiрлескен меншiк құқығында тиесiлi болады. Бiрлескен қызмет туралы шарт негiзiнде жай серiктестiк нысанында ұйымдастырылған фермер қожалығының мүлкi оның мүшелерiне ортақ үлестiк меншiк құқығында тиесiлi болады. Өзiндiк кәсiпкерлiкке негiзделген фермер қожалығының мүлкi оған жеке меншiк құқығында тиесiлi болады.
Шаруа немесе фермер қожалығының қызметi нәтижесiнде алынған жемiстер, өнiм мен кiрiстер шаруа немесе фермер қожалығы мүшелерiнiң ортақ мүлкi болып табылады және олардың арасында келiсiм бойынша пайдаланылады.
Консорциум - бiрлескен шаруашылық қызмет туралы шарт негiзiнде заңды тұлғалар нақты шаруашылық мiндеттерiн шешу үшiн белгiлi бiр ресурстарды бiрiктiрiп, күш-жiгердi үйлестiретiн ерiктi түрде тең құқықты уақытша одақ (бiрлестiк).
Консорциумға қатысушылар өздерiнiң шаруашылық дербестiгiн сақтап қалады және басқа консорциумдардың, қауымдастықтардың қызметiне қатыса алады. Консорциумға қатысушылардың арасындағы қатынастар шарт негiзiнде құрылады. Консорциумды басқару консорциумға қатысушылардың консорциалдық келiсiмiне сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады.
- Жеке меншiк;
- Мемлекеттік меншік
Жеке меншiк азаматтардың және мемлекеттiк емес заңды тұлғалар мен олардың бiрлестiктерiнiң меншiгi ретiнде көрiнедi.
Заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесiлi бола алмайтын жекелеген мүлiк түрлерiнен басқа кез- келген мүлiк жеке меншiкте болуы мүмкiн. Жеке меншiкте болатын мүлiктiң саны мен құны шектелмейдi.
Мемлекеттiк меншiктегi мүлiк мемлекеттiк заңды тұлғаларға шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығымен бекiтiлiп берiлуi мүмкiн. Жекелеген мемлекеттік мекемелердің иелігіндегі мемлекеттік мүліктің құқықтық режимінің ерекшеліктері заң актілерімен белгіленеді.
Кәсіпорындардың инновациялық менеджменті: маңызы және міндеттері
Кәсіпорынды санациялау, қайта құрылымдау және жою
Кәсіпорынның басты міндеттері және функциялары
Кәсіпорынның еңбек ресурстарына қажеттігін анықтау
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі, оның маңызы, міндеттері ерекшелігі және мемлекеттік қолдау
Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің стратегиясы
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау әдістемесі.Қаржылық жоспарлауда келесі әдістер қолданылады:
1.Экстрополяция әдісі. Келешектегі даму көрсеткіштерін нақты көрсеткіштердің динамикасы негізінде анықтау.
2.Сараптық бағалаулар әдісі – жоспарлауда аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалану – сарапшылардың тәжірибесін пайдалану.
3. Нормативтік әдіс – жоспарлы көрсеткіштері бекітілген нормалар мен нормативтер негізінде есептеліп шығарылады.
4.Баланстық әдіс – шығындардың олардың жабу көздерімен үйлесуін қарастырады.
5.Қаржылық бағдарламалау– нақты мақсат пен оған жетудің жолдары анықталған бағдарламалы тәсілдерін қолдану арқылы жүзеге асырылатын әдіс.
6.Экономико-математикалық әдістер – ең тиімді процесс үлгісін құру және оны қаржы саласына көшіру әдісі. Бұл әдіс келесі кезеңдер арқылы жүзеге асырылады:
Жоспарлаудың бірінші кезеңінде есептік жылдағы қаржылық көрсеткіштердің орындалуына экономикалық талдау жасалынады.
Екінші кезеңде жоспарланған кезеңдегі кірістер мен шығыстардың нақты түрлеріне есептеулер жүргізіледі.
Үшінші кезеңде жеке тапсырмалар мен баптар бір арнаға келтіріліп, үйлестіріледі. Егер қаржылық тапсырмалар мен шаралар ақша ресурстарына сәйкес құрылмаса, кірістерді ұлғайтудың көздері анықталып, оларды тиімді пайдаланудың жолдары анықталады
Кәсіпорынның қаржы қызметінің негізгі қағидалары мен ұйымдастыру бағыттары
Кәсіпорынның қызмет етуіндегі негізгі капиталдың орны Негізгі қор (құндық бағада негізгі капитал) – бұл еңбек құралы ретінде қолданылатын, өзінің табиғи қалпын сақтай отырып ұзақ мерзім бойы әрекет ететін, өзінің құнын өндірген өнімге біртіндеп аударатын материалдық-заттық құндылық.
Есептеу және статистика тәжірибесінде негізгі қорға еңбек құралын пайдалану мерзімі бір жылдан кем емес мүліктер жатады.
Негізгі қордың кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты оларды өндірістік және өндірістік емес деп бөледі.
Негізгі өндірістік қор - материалдық өндіріс саласында тікелей қызмет етеді, өндіріс процесіне бірнеше рет қатысады, біртіндеп тозады, ал оның құны өндірілетін өнімге қолдану мөлшеріне байланысты біртіндеп ауысады. Олар қаржы салымы есебінен толықтырылады.
Негізгі өндірістік емес қор - кәсіпорын балансындағы тұрғын үйлер, бала-бақшалар және спорт мекемелері, мәдени-тұрмыстық бағыттағы басқа да объектілер жатады. Негізгі өндірістік қорға қарағанда, олар өндіріс процесіне тікелей қатыспайды, олардың құны пайдаланғанда жоғалады. Олар ұлттық табыс есебінен қайта өндіріледі.
Өндірістік емес қор өндіріс көлеміне және еңбек өнімділігіне тікелей әсер етпейді, бірақ олардың қызмет етуі кәсіпорын жұмысшыларының әл-ауқатын жақсартумен, материалдық және мәдени өмір деңгейін көтерумен байланысты, түбінде ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсер етеді.
Негізгі өндірістік қор жүйелі түрде жаңартылуы тиіс. Негізгі қордың, әсіресе еңбек құралының дамуы, олардың сапасын жаңа техникалық және ғылыми жетістіктер негізінде жақсарту, еңбектің техникалық қарулануын жоғарылатады, аз еңбек шығынын жұмсай отырып, жоғары сапалы өнім өндірудің маңызды шарты болып табылады, сонымен қатар еңбек өнімділігін арттырып, өнімнің өзіндік құнын төмендетеді.
Негізгі қордың құрамы, құрылымы және бағасы
Негізгі қордың жеке бөлшектері өндірістік процесте пайдалану мақсатына және есептеу тәртібіне байланысты натуралдық көрсеткіште келесі топтарға жіктеледі:
1) кәсіпорын меншігіндегі жер телімдері және табиғатты пайдалану объектілері;
2) ғимараттар;
3) құрылғылар;
4) таратушы құрылғылар;
5) машиналар мен жабдықтар;
6) өлшеуіш және реттеуіш құралдар, қосалқы және лабораториялық жабдықтар;
7) есептеуіш техникалар;
8) транспорттық құралдар;
9) пайдалану мерзімі 12 айдан асатын құрал-саймандар;
10) өндірістік - шаруашылық инвентарь;
11) ішкі шаруашылық жолдар;
12) негізгі қорға қатысты жабдықтарды, кеңселерді, жалға берілетін ғимараттарды, жер телімдерін және басқа да объектілерді жақсартуға салынған қаржы.
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қордың әрбір тобының өнеркәсіптегі жалпы құнымен сипатталады.
Негізгі қорды өндіріс процесіне қатысуына байланысты екі топқа жіктейміз: активті және пассивті.
Меншік иесі үшін негізгі қордың топтарына қаржы салу маңызды болып келеді. Ол негізгі қордың активті бөлігі болып саналатын машиналар мен жабдықтардың үлес салмағының оңтайлы ұлғаюына көп көңіл бөледі. Транспторттық құралдар, есептеуіш машиналар мен құрал-саймандарды активтік бөлігіне жатқызуға болады. Негізгі қордың бұл элементтері технологиялық процеске қатысады, тікелей өндіріс қуаты мен жұмыстың өнімділігіне ықпал етеді. Негізгі қордың басқа топтары өндірістік процестер үшін қажетті жағдай жасайды, бірақ олар пассивті бөлігіне жатады. Бұлар ғимараттар, құрылғылар, таратушы құрылғылар, инвентарь.
Негізгі өндірістік қордың активті бөлігінің үлес салмағы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өнім көлемі мен қорқайтарымдылық көрсеткіші артады. Сондықтан негізгі қордың құрылымының жақсаруы өндірістің маңызды мәселесі, яғни өнімнің өзіндік құнының төмендеуі, фирманың қаржы салымдарының өсуі болып табылады.
Негізгі өндірістік қордың құрылымын жақсарту мыналарға мүмкіндік береді:
- жабдықты жаңарту және жаңғырту;
- жабдықтың құрылымын машина мен станоктың, әсіресе соңғы операцияларды атқаратын станоктардың, автоматты және жартылай автоматты станоктардың, әмбебап агрегатты станоктардың, автоматты желілердің, сандық бағдарламалық басқару станоктарының прогрессивті түрлерінің үлесін арттыру арқылы жетілдіру;
- ғимараттар мен құрылғыларды тиімді пайдалану, бос алаңдарға қосымша жабдықтар орнату;
- құрылыс жобасын дұрыс өңдеу және кәсіпорын құрылысының жоспарын жоғары сапада орындау;
- артық және аз қолданылатын құралдарды жою және оның басқа бөлек топтармен дұрыс пропорциялық қарым-қатынасын қамтамасыз ететін жабдықты құру.
Негізгі қорды тиімді басқаруда оның негізделген бағасы көп мағынаны білідіреді. Негізгі қордың есептеу және талдау тәжірибесінде натуралдық және ақшалай формасы қолданылады. Негізгі қордың натуралды түрін бағалауда машина саны, олардың өнімділігі, қуаты, өндірістік алаңдардың мөлшері және басқа да сандық өлшемдері анықталады. Бұл мәліметтер кәсіпорынның және оның салаларының өндірістік қуатын есептеу, өндірістік бағдарламаны жоспарлау, жабдық өнімділігінің резервін көбейту, жабдық балансын құру үшін қажет. Осы мақсатпен жабдықты құжаттау және түгендеу, оның кіруі мен шығуын есепке алу жүргізіледі.
Негізгі қордың ақшалай немесе құндық бағасы негізгі қордың кеңейтілген ұдайы өндірісін жоспарлау мен амортизациялық аударымдардың өлшемін және тозу дәрежесін анықтау үшін қажетті.
Негізгі қордың өндірістік процесте ұзақ қатысуы мен тозуы және осы кезең ішінде ұдайы өндіріс шарттарының өзгеруіне байланысты негізгі қорды бағалаудың бірнеше түрі бар, олар:
1) Негізгі өндірістік қордың бастапқы құны,
2) Негізгі өндірістік қордың қалпына келтіру құны
3) Негізгі өндірістік қордың қалдық құны.
Негізгі өндірістік қордың бастапқы құны – қорды дайындауға немесе сатып алуға және оларды жеткізу мен монтаждауға кеткен шығын сомасынан тұрады. Ол амортизация нормасы мен амортизациялық аударымдардың өлшемін, кәсіпорын пайдасын, рентабелділігін және олардың көрсеткіштерінің қолданылуын анықтау үшін қолданылады.
Ғылыми-техникалық прогресс негізгі өндірістік қордың жағдайы мен өндіріс факторының өзгеруіне әсерін тигізеді, демек ол өндіріс шығынын, ағымдағы нарық бағасы мен тарифін өзгертеді. Қазіргі уақытта негізгі қорды сатып алудың ағымдық бағасы мен тарифіне бірінші дәрежелі әсерді инфляция тигізіп отыр.
Уақыт өтуіне байланысты кәсіпорын балансындағы негізгі қор аралас бағада көрсетіледі, яғни олардың құрылған немесе сатып алынған бағасы ағымдағы нарықтық баға бойынша көрсетіледі. Негізгі қордың бастапқы құнындағы бағасы қазіргі уақытта шын мәніндегі өзінің құнын көрсетпейді, сондықтан да негізгі қорды қайта бағалау қажеттілігі туындайды және оларды ортақ құндық өлшеуішке айналдыруға тура келеді. Осы мақсат үшін негізгі қордың қалпына келтіру құны қолданылады.
Қалпына келтіру құны – жаңа өндірістік жағдайға сай негізгі қордың ұдайы өндірісіне кеткен шығындар, яғни ережеге сай ол қорды қайта бағалау кезінде бекітіледі.
Кәсіпорын, фирма негізгі қор объектілерін жылына бір рет (ағымдағы жылдың басында) индексациялау немесе құжаттай бекітілген нарық бағасы бойынша қалпына келтіру құнын есептеуге (қайта бағалауға) құқығы бар.
Эксплуатациялау процесінде негізгі қор тоза бастайды және біртіндеп бастапқы құнын жоғалтады. Олардың нақты құнын бағалау үшін қордың тозған бөлігінің құнын алып тастау қажет. Негізгі қордың бастапқы құны мен қалпына келтіру құнының арасындағы айырмашылық пен олардың тозу сомасы қалдық құнды (ликвидтік) құрайды.
Негізгі қордың ликвидтік құны – бұл негізгі қордың өндірістен алынып тасталған және тозған құнын шегеруі (көп жағдайда бұл сыну құны).
Экономикалық көрсеткіштерді есептеуде негізгі қордың орташа жылдық құны анықталады. Бұл есептеу бастапқы құн негізінде оларды енгізу және шығару арқылы есептеледі және мына формуламен анықталады:
НҚор.жыл. = НҚб.қ. + (НҚен. * n1 ) / 12 – (НҚшек. * n2 ) / 12 (5.1)
мұндағы, НҚор.жыл. – негізгіқордыңорташажылдыққұны;
НҚб.қ. - негізгіқордыңжылбасындағы (баланстық) құны;
НҚен. – негізгіқордыңенгізілгенқұны;
НҚшек. – қордыңликвидтікқұны;
n1 – негізгіқордыенгізгенбастапайсаны;
n2 – негізгіқордыңшығуынанбастапайсаны.
Кәсіпорынның материалдық емес активтері: түсінгі, түрлері Материалдық емес активтерБейматериалдық активтер – айналымнан тыс активтер тобы. Олардың материалдық-заттық мазмұны жоқ‚ -бірақ құны болады‚ құжаттарменқуатталады‚ табыс әкеледіжәнетабысалуғаалғышарттаржасайды‚ ұзақмерзімдікезеңде (1 жылданастам) пайдаланылады‚ иеліктен шығаруғажарамдыболады.
М. е. а-гемыналаржатқызылады:
патенттерден‚ лицензиялардан‚ авторлықшарттардан туындайтынқұқықтар;
жерді‚ жылжымайтынмүлікті пайдалануқұқықтары;
ноу-хау;
тауарбелгілері‚ т.б.
Шетелде М. е. а-ге фирманың беделі, оның жұмыс стилі‚ яғни кеңсенің дизайны‚ визиткалар‚ фирмалық бланкілер‚ конвертконверттер‚ қызметкерлердің фирмалықкиім-кешегі‚ т.б. жатқызылады. Меншікті өндіріс қызметінің өнімі болып табылатын М. е. а. тауар ретінде есептеледі.
Кәсіпорынның материалдық емес активтері: түсінігі, түрлері
Кәсіпорынның материалдық ресурстарын пайдалануды талдау көрсеткіштері және әдістері Кәсіпорынның өнім бірлігіне кететін материалдық ресурстар қажеттілігінің өсуі экстенсивті жолмен (материалдар мен энергияның көп мөлшерін сатып алумен немесе өз бетінше өндірумен) немесе қарқынды (интенсивті) жолмен (өнімнің өндірісі барысында қолда бар ресурстарды үнемдірек пайдаланумен) қанағаттандырылуы мүмкін.
Бірінші жолы өнім бірлігіне кететін үлестік материалдық шығындардың өсуіне әкеледі, дегенмен, оның өзіндік құны бұл кезде өнім өндірісінің көлемі ұлғаюы және тұрақты шығындар үлесінің азаюы есебінен төмендеуі де ықтимал. Екінші жол үлестік материалдық шығындардың қысқаруын және өнім бірлігінің өзіндік құнының төмендеуін қамтамасыз етеді. Шикізаттың, материалдардың және энергияның үнемді пайдаланылуы олардың өндірісінің көбеюіне тепе-тең. Материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуін және пайдаланылуын талдау мәселелері:
а) материалдық-техникалық жабдықтау жоспарларының нақтылығын, олардың пайдаланылу және өнім өндірісінің көлеміне ықпалының деңгейін, оның өзіндік құнын және басқа да көрсеткіштерді бағалау;
ә) материалдық ресурстардың пайдаланылу тиімділігінің деңгейін бағалау;
б) материалдық ресурстарды үнемдеудің өндіріс ішіндегі резервтерін айқындау және оларды пайдалану бойынша нақты шараларды жасап шығару.
Материалдық ресурстарды талдау үшін ақпарат көздері: материалдық-техникалық жабдықтау жоспары, шикізат пен материалдарды жеткізуге өтінімдер мен келісім-шарттар, материалдық ресурстардың қолда бары және пайдаланылуы жөніндегі №1-СН, 3-СН, 4-СН, 11-СН; 12-СН статистикалық есеп беру нысандары және өндіріске кеткен шығындар жөніндегі нысан №5-з, материалдық-техникалық жабдықтау бөлімінің жедел деректері, аналитикалық бухгалтерлік есептің материалдық ресурстардың келіп түсуі, шығындалуы және қалдықтары жөніндегі мәліметтері және т.б.
Кәсіпорынның негізгі қорының экономикалық мәні, олардың құрамы мен құрылымы
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын әзірлеу Кәсіпорындағы өндірістік бағдарламаны жоспарлау туралы қазақша реферат
Өндімді өндіру жоспары (өндірістік бағдарлама ) кәсіпорының перспективалық және ағымдық жоспардың негізгі бөлімі болып табылады және ол сату көлемі , номенклатурасы, өнім ассортименті , оның сапасы , пайда массасы , рентабелдіктің деңгейі, кәсіпорынның нарықтағы орын бөлігінің көлемі арқылы анықталады. Өндірістік бағдарламаның құрылымы кәсіпорынның нарықты зерттеу бөлімшесі « маркетингтік қызымет » арқылы жүзеге асырылады.Өндірістік бағдарламаның құрылуының фирманың маркетингтік шаралар комплексіне осылар кіреді:
Фирма тауарының тұтынушыларды зерттеу мен олардың нарықтағы тәртібі;
Фирманың нарықтық мүмкіншіліктерінің анализі;
Өндірілетін тауар мен көрсетілетін қызыметінің бағалануы және перспективалар мен жетілдірілуі;
Өткізу кналдары мен қолданылатын формалардың анализі;
Фирма қолдалынатын бағақалыптастыру шараларының бағалануы;
Тауардың нарыққа жылжу шараларының зерттелуі;
Бәсекелестерді зерттеу;
Нарықтағы орының қадағалау (ең тиімді жағынан).
Маркетингтік зерттеулер жүргізілгеннен кейін өндірістік бағдарлама фирма ішінде осылайша орналасады:
Кәсіпорының өндірістік бағдарламасы.
Өнімнің ассортименті менноменклатурасы анықталып және жеткізу көлемі натуралды көрінсте қарастырылып келісімшарттарға сүйене отырып қабылданады.
Өнімнің жеткізу жоспары құрылады, тұтынушылардың әрқайсына натуралды көрсеткіш ретінде.
Жоспарланған уақыт аралықтың басы мен соңына өткізілмеген өнім қалдықтарының өзгеруі анықталады.
Жоспарланған уақыт аралығының ішіндегі күнтізбедегі натуралды көрініарқылы әр өнімнің өндірістік көлемі анықталады.
Өнім көлемі өндірістік қуатының баланстық есептеуге негізделеді жүргізугізуші бөлімшелер аймақтарға, цехтарға және кәсіпорынға толығымен негізделеді.
Баға өлшемдері есептеледі.( тауарлы және өөткізілген өнім)
Өнімнің жеткізу графигі тапсырыс берушілермен бекітілген елісімшартқа сай құрылады.
Бағдарлама кәсіпорынның негізгі цехтары арқылы жоспарланады.Өндірістік бағдарлама 3-5 жылға жоспарланады , бір жыл квартал мен айға бөлінеді, натуралды, шартты натуралды еңбекті және бағалық көрсеткіштермен есептелінеді . Өндірістің көлемі натуралды көрсеткішке тән бірліктерінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен ассортименті мінезделеді. Олардың тұтыну ерекшелігі болады .Өнім наменклатурасы – шығарылуға даын өнімнің аталуы. Өнімнің ассортименті - осы бұйымдардың құрылымы түрлер, типтер , сорттары, көлемі т.б номенклатуралы бөліктерге бөлінеді. Өнімнің көлемін анықтау негізінде өнімнің өндірістік жоспарлары натуралды көрсеткіші бағаны жеткізуді орындайды. Өнімді өндіру жоспарының айырмас бөлігі натуралды көрініс ретінде өнімн спапасының жетілдірілуі б.т. Бірынғай бұйымдардың көлемін өлшгенде әр түрлі материалдардан және басқа да көрсеткіштерімен ажыратылуы мүмкін болғанда шартты натуралды өлшеуіш қолданылады.Өндіріс көлемінің еңбек өлшемі норма- сағат , адам – күндер, станко -сағаттар көрсетілетін натуралды көрсеткіштерге сәйкес жұмыстың саның, өндіру нормалары , еңбектің төлену көлемін анықтаудың мақсаты өндірістік бағдарламаның жоспарлануы басқа цехтар мен басқа мақсаттарға бағытталуы. Бағалы (ақшалай) өлшемдер жалпылаушы болып табылады. Олар арқылы фирма өнімдерінің жалпы көлемін анықтауға болады.Тауарлы өнім - өнім, кәсіпорындарда өндірілген және өткізуге арналған өндірістік жоспардың негізгі көрінісі б.т. да жалпы және өткізілмелі өнімді есептеуге негіз.Тауардың өнімділік бағасы болып кәсіпорынның өндірілетін өнімнің көлемінің бөлігін өткізуге арналған өнім бағасы.Тауарлы өнімнің құрамын 10-суреттен көруге болады. Тауарлы өнімге тапсырыс беруші төлеген болса шикізаттың бағасыенгізілмейді, егер де бұл шикізаттан кәсіпорынд тапсырыс берушіге өнім жасалған болса онда тауарлық бағаға шикізатты өндіру шығындары кіреді.Тауарлы өнім өндірістің көптеген салаларында «заводтық әдіс» арқылыанықталады . яғни тауарлық өнімні көлеміне дайын бұйымның бағасы енгізілмейді , сонымен бірге жартылай фабрикаттар кәсіпорынның өз қажеттілігіне өндірілген бұйымдар.
Бұл заңдылыққа тек азық- түлік кәсәпорындары бағынбайды, мұндай салада бағалық көрсеткіштерге өнімнің өндірілген көлеміне завод ішілік аударма , яғни өзіндік қажеттіліктерге жұмсалған өнімнің бағасы.Дайын өнім бойынша тауарлық өнімнің кәсіпорынның істегі бағалармен жоспарланады . Отчет бойынша нақты белгіленген бағалар арқылы есептелінеді , сонымен бңрге отчетте тауарлы өнім кәсіпорынның сәйкестірілген бағаларымен анықталады. Өнімге төлеу құжаттарында өнім бағасынан тыс , қосылған құн салығы , акциздер және тағыда басқа төлемдер бөлінеді.Кәсіпорының негізгі цехтардың цехтік бағдарламасы техникалық процестің қайта жүру тәртібін есептейді, яғни өндірушіден - өңдеушілерге содан соң дайындаушы цехтарға. Осындай тәртіп цехтардың өнім шығару уақытын бірлесіп қабылдауға мүмкіндік берді, олар заводтық өндірістік бағдарламасында белгіленген болады.
Кәсіпорынның тіркелген активтері
Кәсіпорынның шикізаттық, материалдық және отын-энергетикалық ресурстарды басқару мәселелері
Кәсіпорынның энергетикалық ресурстарын пайдалану
Қазақстан Республикасындағы амортизациялық саясат
Қазақстан Республикасының 2010-2014 жылдарға арналған Үдемелі индустриалды-инновациялық бағдарламасы, оның мақсаты, мазмұны және жүзеге асыру жолдары
Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық саясаты
Қазақстан Республикасының салық жүйесі.«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі
1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған ҚР Президентінің «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар жарлығы салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Олардың қатарына қолданылып келген салықтар мен салықтар мен алымдар санының 46-дан 11-ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі салық жүйесіндегі басқа да түбегейлі өзгерістер жатады. Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді.
Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында қабылданды.
Уақыт ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.
Біріншіден , барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең жағдайын жасау.
Екіншіден , кейбір жекелеген категориядағы салық төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.
Үшіншіден , салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру.
Төртіншіден, салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп әсерін тигізеді.
Салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.
Қазақстан Республикасының Үдемелі индустриалды-инновациялық даму жағдайындағы отын-энергетикалық кешенді дамыту
Қаржы механизмі: құрамдық элементтері, құқықтық, нормативтік және ақпараттық қамтамасыз ету Әрбір экономикалық категорияның өзінің өзгешелігі болады, тиісті қатынастарды білдірудің белгілі бір түрлері, нысандары мен әдістері арқылы көрінеді. Тап осы ұғымдар — қатынастарды іске асырудың түрлері, нысандары мен әдістері – экономикалық өмірде тиісті процестерді басқарудың тетіктері, механизмі ретінде болып келеді. Қаржы өзгеше бөлгіштік категория ретінде түрлі мақсатты ақша қорларын жасау және пайдалану арқылы жасалынған өнімді бөлу және қайта бөлуге қатысады. Сондықтан осы процесте қол данылатын механизм — бұл ақшалай табыстар мен қорларды қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қаржы қатынастары көрінісінің түрлері, нысандары мен әдістері.
«Механизм» термині экономикалық ұғымда бір нәрсені іс-қимылға келтіретін, белгілі бір қызметке түрткі болатын құралды білдіреді. Бұл мағынада термин басқаруда қолданылады және оның мәні экономикалық, соның ішінде қаржы саясатының да міндет терімен анықталатын басқарушы субъектінің басқарылатын объектіге ықпалының мазмүнымен байланысты.Қаржы шаруашылық жүргізудің бүкіл жүйесімен және оның жоспарлау, болжау, экономикалық ынталандыру, ұйымдастыру және басқару сияқты құрамды бөліктерімен өте байланысты. Оның үстіне, қаржы қоғамдық қатынастар жүйесінің серпінін (динами касын) анықтаушы неғүрлым жалпы ұғым ретіндегі әлеуметтік механизмнің ұқсас құрамды бөліктерімен де өзара іс-әрекет етеді.Қаржы механизмі — экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы жағдайлар жасау максатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру нысандарының, қаржы ресурстарын қалыптастыру, пайдалану әдістерінің жиынтығы. Ол қаржы қаты настарын ұйымдастырудың түрлерін, нысандарын және әдістерін, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын қамтиды.Қоғамдық шаруашылықтың жеке белімдерінің ерекшеліктеріне қарай және қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы механизмі шаруашылық жургізуші субъектілердің қаржы механизмі, сондай-ақ мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді. Өз кезегінде, бұл сфералардың әрқайсысы жеке құрылымдық буындарды қамтиды. Мысалы, мемлекет каржысының механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып бөлінеді. Аумақтық бөлініске сөйкес республиканың, биліктің жергілікті оргаңдарының қаржы механизмі деп бөлуге болады.Жалпы шаруашылық механизмі секілді қаржы механизмінің де өзіне тән ішкі құрылымы бар және ол айтарлықтай күрделі. Оған қаржы қатынастарының әр алуандылығына сәйкес келетін түрлі элементтер кіреді. Қаржы механизмі экономикалық жүйе шеңберінде қаржы қатынастарының ұйымдық нысандарының жиынтығын, орталықтандырылған және орталыктандырылмаған ақша қорларын, қаржыны жоспарлаудың (болжаудың) әдістерін, қаржыны және қаржы жүйесін баскарудың нысандарын, қаржы заңын қамтиды. Қаржылық өзара байланыстардың тап осындай көптігі оларды (элементтерді) ұйымдастырудың көптеген түрлерін, нысандарын және әдістерін қолдануды алдын ала анықтайды.
Қаржылық жоспарлау Қаржылық жоспарлау - бұл қаржылық механизмнің қосалқы жүйесі, саналы басқарудыңаса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Ол экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттықшаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқының қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық-заттай элементтеріне ақшамен қауыштырылған бөлудің қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасауына ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігіне байланысты ақшалай нысанда жүзеге асырылады.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны экономикалық субъектілердің ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау, бөлу және қайта бөлуді экономикалық үдерістермен оңтайландырудың күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақшалай қорларды қалыптастыру және пайдалану.
Қаржылық жоспарлаудың объекті шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекеттің қаржылық қызметі, ал қорытынды нәтижесі қаржы жоспарлары мен қаржыландырудың дара жоспарларынан бастап мемлекеттің жиынтық қаржы жоспарына дейінгі қаржы жоспарларын жасау болып табылады. Әрбір жоспарда белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шығыстар, қаржы және кредит жүйелерінің буындары мен байланыстары анықталады.
Қаржылық жоспарлаудың нақтылы міндеттері қаржылық саясатпен айқындалады. Бұл:
қаржылық ресурстарды қалыптастыру көздерін және олардың мөлшерін анықтау;
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар, ұлттық шаруашылықтың салалары және әкімшілік-аумақтық бөлімшелер арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімдерін белгілеу;
ресурстарды пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті резервтер жасау.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса маңызды функциясы болып табылады. Қаржылық жоспарлауды мемлекеттік билік пен басқарудың органдары, мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылық жүргізудің рыноктық жағдайларында шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкі нәтижелеріне ықпал етуші көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты қаржылық жоспарлау көбінесе болжау ретінде жүргізіледі. Қаржылық жоспарлауда келесі әдістер қолданылады:
1.Экстрополяция әдісі. Келешектегі даму көрсеткіштерін нақты көрсеткіштердің динамикасы негізінде анықтау.
2.Сараптық бағалаулар әдісі – жоспарлауда аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалану – сарапшылардың тәжірибесін пайдалану.
3. Нормативтік әдіс – жоспарлы көрсеткіштері бекітілген нормалар мен нормативтер негізінде есептеліп шығарылады.
4.Баланстық әдіс – шығындардың олардың жабу көздерімен үйлесуін қарастырады.
5.Қаржылық бағдарламалау– нақты мақсат пен оған жетудің жолдары анықталған бағдарламалы тәсілдерін қолдану арқылы жүзеге асырылатын әдіс.
6.Экономико-математикалық әдістер – ең тиімді процесс үлгісін құру және оны қаржы саласына көшіру әдісі. Бұл әдіс келесі кезеңдер арқылы жүзеге асырылады:
Жоспарлаудың бірінші кезеңінде есептік жылдағы қаржылық көрсеткіштердің орындалуына экономикалық талдау жасалынады.
Екінші кезеңде жоспарланған кезеңдегі кірістер мен шығыстардың нақты түрлеріне есептеулер жүргізіледі.
Үшінші кезеңде жеке тапсырмалар мен баптар бір арнаға келтіріліп, үйлестіріледі. Егер қаржылық тапсырмалар мен шаралар ақша ресурстарына сәйкес құрылмаса, кірістерді ұлғайтудың көздері анықталып, оларды тиімді пайдаланудың жолдары анықталады.
Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері Қаржылық тұрақтылықтың ішкі келесі белгілермен танылады: ақшалай ресурстардың жеткіліксіздігі, өндірістің қысқаруы, несиелік берешектің артуы, қызметкерлердің көңіл толмауы және басқа да факторлар. Қаржылық тұрақтылықтың дамуының сыртқы факторлары: Ұлттық экономика жағдайы- Үкімет экономикалық саясаттың нашарлауын салықты, ақша массасының қозғалысын, банктік пайыз мөлшерлемесін реттеу арқылы білдірмеуге тырысады. Саяси факторлар- Мемлекеттің шектеу немесе болдырмау сипатындағы қәсіпкерлік қызметке көзқарасы; Үкімет қызметінің тұрақсыздығы, т.б. Құқықтық факторлар- Жеткіліксіз антимонополиялық реттеу, сыртқы экономикалық қызметті шектеулі реттеу, құқықтық базаның дамымағандығы. Әлеуметтік факторлар - Әдет-ғұрыптар, өмірлік құндылықтар, әкімшілік-жоспарлы экономиканың менталитеті, қаржыны басқару дағдыларының болмауы, мәдениеттіліктің төмен деңгейі. Технологиялық факторлар- Мемлекеттің ғылым мен техникаға төмен шығындалуы; төмен техникалық деңгей. Сатып алушылармен және жабдықтау- шылармен өзара қарым-қатынас- Түсімнің өсу темпінің баяулығы; шикізат пен материалдарды кешіктіріп жеткізу; олардың сапасының төмендігі.
Маркетинг стратегиясын таңдау және жүзеге асыру Маркетинг стратегиясы. Бұл бөлімде болжамданған өткізу жүйесі, сату бағасы, жарнаманы үйымдастыру және өткізуді арттыру бойынша шаралар (түрақгы сатып алушыларға жеңілдіктер, сатудан кейінгі қызмет көрсету, кепідціктер) карастырылады. Vбөлім. Өндірістік бағдарлама. Мүнда шикізатқа, материалдарға және техникаға қажеттілік анықгалады. Өндірістік қуаттылықгы пайдалану кезендері және нарықгық сүраныс шеңберінде бәсекеге қабілетті өнім өндірісін арттыру мүмкіндіктері анықгалады. бөлім. Өндірісті ұйымдастыру. Үйымдықөндірістік құрылым және технологиялық схема, кадрға деген қажеттілік және еңбекақы төлеу жүйесін тандау негіздемесі беріледі. бшім. Кәсіпорынның үйымдыққұқьіқтық нормасы (құқьіқгық статусы, меншік нысаны, кәсіпорын түрі, инвесторлар мен демеушілер құқығы). бшім. Кдржы жоспары, егер жасалған бағдарлама бизнесжоспардың оң жүрегі болса, онда қаржы жоспары сол жүреғі, мүнда инвестипиялар көлемі, кэржьшандыру көздері, қаржы құралдарын тарту шарты анықгалады. IXбөлім. Жоба рентабельділігі (инвестиңиялық шығындар, негізгі және айналым капиталдарыңдағы инвестиңиялардың, капитал салымдарының үлесі, пайдалану және өткізу шығындары, табыстар, салықгар, кдрыз күрадцарын кдйтару көлемі мен мерзімдері, өнім рентабельділігі, пайда және оның нормалары).
Маркетингтің өндірісті ұйымдастыруға және кәсіпорынның негізгі функцияларына ықпалы Маркетинг – жоғары пайда табу мақсатында тұтынушының сұранысын зерттеу негізінде кәсіпорын, фирма, корпорция тауарын өңдеу, өндіру және сату қызметін ұйымдастыру жүйесі болып табылады.
Маркетинг нарық, сату аясындағы қызмет.
Маркетингтің негізі болып бірін-бірі толықтыратын келістер – нарықты терең және жан-жақты зерттеу, оған белсенді әсер ету, сондай-ақ қажеттілік пен сатып алушының талғамын қалыптастыру. Өндіруші мен тұтынушыны байланыстыру, олардың бірін-бірі табуына көмектесу – бұл кез-келген маркетингтік қызметтің негізгі мақсаты. Маркетингтік қызмет жағдайында нарықтың 2 түрін қарастырады:
Сатушы нарығы – бұл, ережеге сәйкес тапшылық нарығы, мұнда сатушы үлкен билікке ие, сондықтан сатып алушы анағұрлым белсенділік танытуы қажет. Сатып алушы нарығы – бұл ережеге сәйкес, қаныққан нарық, бұл жерде сатып алушы үлкен билікке ие, ал сатушы белсенділік танытуы қажет.
Әрбір сатушы өткізу проблемасымен соқтығысады, яғни тауарды сатып алушыға дейін жеткізу. Әрбір өндіруші-сатушы мен тұтынушының негізгі міндеті – коммерциялық қанағаттанатындай нәтиже алу. Коммерциялық жетістік нарық формасын, түрі мен типін терең және жан-жақты зерттеуіне байланысты. Нарықты зерттеу екі тұрғыда жүргізіледі:
Осы екі тұрғының біреуін таңдау не өнімге бағытталған маркетингке, не тұтынушыға бағытталған маркетингке алып келеді.
Өнімге бағытталған маркетинг кәсіпорын қызметін жаңа тауарды дүниеге әкелуге немесе бұрыннан шығарылатын тауарды жетілдіруге бағыттайды. Мұның негізгі міндеті – тұтынушыны тауардың жаңа немесе жетілдірілген түрін сатып алуға итермелеу.
Тұтынушыға бағытталған маркетинг кәсіпорын қызметін тікелей нарықтан туындаған қажеттілікті қанағаттандыруға бағыттайды. Мұндағы маркетингтің негізгі міндеті – қабілетті тұтынушыны зерттеу және нарықтан орын іздеу. Бұл типтегі маркетинг – жалпы коммерциялық қызметтің негізгі бөлігі, өйткені тұтынушының сұрасынын зерттемей кәсіпкер ұзаққа бара алмайды.
Маркетинг көмегімен өндіріс мақсатының жетістікке жетуі - тұтынушы талабын қанағаттандыру мен бағалау арқылы жүзеге асырылады. Маркетинг нарыққа шығу үшін жағдай жасайды. Маркетингтің негізгі принципі – жалпыға бірдей мақсаттылығы, яғни өндірістің соңғы нәтижесін тұтынушының нақты талабы мен жағдайына бағдарлау. Осындай негізгі принциптен бірқатар басқа принциптер туындайды:
Маркетингтегі ең бастысы – мақсатты бағыт пен кешендік, яғни кәсіпкерлік, шаруашылық, өндірістік және өткізу қызметінің бірігуі. Маркетинг мақсаты – өндірістік тауардың өндірісі мен өткізудің жоғарғы рентабельділігін қамтамасыз ету.
Материалдық емес активтердің амортизациясы
Меншік нысандары, ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша кәсіпорын түрлер іКәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны дегеніміз – заңмен және басқа да құқықтық нысанмен қарастырылған, кәсіпорынның қалыптасуыныңқұрылымдықтәсілі мен түрі, оныңменшік формасы, шығаратынөнімкөлемі мен ассортименті, оныңкапиталыныңқалыптасуы, қызметініңсипаты мен мазмұнынатәуелдіболғандықтанжәнеәртүрлі фирмааралық одақтарғакірутәсілі мен бәсекекүресінжүргізуәдісінебайланыстыжіктелуі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формаларымынадайтүрлері бар:Шаруашылықсерiктестiк;
Акционерлiкқоғам;
Өндiрiстiк кооператив;
Шаруақожалықтары;
Жеке (дара) кәсіпкерлік.
Нарық жағдайында кәсіпорындағы өнім шығаруды жоспарлауды ұйымдастыру
Нарықтық экономика жағдайындағы бағаны мемлекеттік реттеу Нарық жағдайында бағаны мемлекеттік реттеу белгілі бір жүйемен жүргізіледі:
Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық қатынастарын дамытуда орталықтандырылған валюта қорларын қалыптастыру және пайдалану арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды қаржылық реттеу маңызды рөл атқарады. Сыртқы экономикалық қызметтің ырықтануы жағдайында валюта түсімдерінің негізгі көлемі кәсіпорындардың меншігінде болады. Алайда халықаралық қатынастарға мемлекеттің қатысуы және ұлттық валюта - теңгені нығайту үшін бүкіл ел ауқымында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы құрамындағы әкімшілік-аумақтық құрылымдар деңгейінде де орталықтандырылған валюта қорлары құрылады. Ұлттық валюталық жүйенің шегінде ХВҚ арқылы мемлекет аралық реттеу объектісі болып саналатын валютамен жасалатын операцияларға шек қою, яғни валюталық шектеу енгізілуде.
Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын әзірлну әдістері
Негізгі және қосымша белгілері бойынша кәсіпорындардың жіктелуі. Меншікнысандарынақарайкәсіпорынжеке, мемлекеттік, ұжымдықнемесеаралас меншіктегі, сондай-ақ, қоғамдықұйымменшігіндегікәсіпорыннысанындақұрылуымүмкін. Оларжекешекәсіпорын, серіктес (жарнапұлғанегізделгенсеріктестік), акционерлікқоғам, мемлекеттіккәсіпорын, коммуналдықкәсіпорынтүрлерінежіктеледі. Кәсіпорынның тагыда мынадай түрлері бар:Араласкәсіпорын Бірлескенкәсіпорын Венчурліккәсіпорын Унитарлықкәсіпорын Ұжымдықкәсіпорын
Негізгі капиталды амортизациялаудың маңызы
Негізгі капиталдың бәсеке қабілеттігін арттыру Қазақстан Республикасын индустриалды-инновациялық дамыту басымдылықтарының бірі ретінде Бәсекегеқабілеттілікжәне сапа ұғымдарынатереңталдаужасалып, оның ел экономикасыныңдамуынатигізетінәсеріқарастырылған. Бәсекегеқабылеттілікұғымынақатыстыбірқатаротандықжәнешетелдікавторлардыңеңбектерінзерттейжәнеолардыжүйелейотыраавтордыңкөзқарасы, олардың мәні, айырмашылықтарынегізделген. Зерттеу аппараты болыптабылатынтерминдергеқатысты, олардыңқолданылуыбойыншаәістемелікұсыныстаржасалған. Нарықэкономикасыжағдайындаөнімдердіңбәсекегеқабылеттілігінарттырумақсатындаинновацияныпайдалану, яғни жаңашылдықтарды енгізу қажеттілігі негізделген. Зерттеудіңнегізгіерекшелігі, оданалынғанғылыминәтиженегізінде, яғни бәсекегеқабілеттіліктіңмәніжәнеоныңнарықэкономикасыкезеңіндегі ел экономисындамытудағыроліболыптабылады.
Негізгі капиталдың ұдайы өндірісі және пайдалану көрсеткіштері Негізгі қордың қозғалыс процесін бағалау және олардың қозғалысын сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Олардың бірі негізгі қорды жаңарту интенсивтілігін көрсетеді. Ол үшін белгілі кезең ішіне негізгі қорды жаңарту коэффициенті есептеледі:
Кжаң = Қенг / Қ ж.аяғ (5.10)
мұндағы Кжаң – жаңарту коэффициенті;
Қенг – белгілі кезең ішінде қайтадан енгізілген (жаңадан түскен) негізгі қордың құны;
Қж.аяғ – негізгі қор талданып жатқан кезеңнің жыл аяғына негізгі қор құны.
Негізгі қорды жаңарту процесі олардың шығуын да зерттеуді талап етеді. Бұл процесті белгілі бір кезеңге негізгі қордың шығу коэффициенті бағалайды.
Кшығ = Қшығ / Қ ж. бас (5.11)
мұндағы Кшығ – шығу коэффициенті;
Қшығ – белгілі кезең ішінде өндірістен шығарылған негізгі қор құны;
Қж. басы – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.
Негізгі қордың жаңартылуы мен шығуы өзара бағалануы қажет. Ол үшін негізгі қордың өсім коэффициенті есептеледі:
Көсім = (Қенг - Қшығ) : Қ ж. бас (5.12)
мұндағы Көсім – негізгі қордың өсім коэффициенті;
Қж. басы – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.
Негізгі қордың жаңартылу, шығу және өсім коэффициенттеріне талдау жасағанда оларды өзара байланыста қарастырылуы қажет. Қосымша ақпаратты қолдана отырып, негізгі қор жаңа құрылыс немесе жаңғырту есебінен жаңартылып жатыр ма, ескі сайманды анағұрлым жоғары өнімділікті жаңасына ауыстыру жүргізіліп жатыр ма және негізгі қорды пайдалану процесі қаншалықты тиімді жүргізіліп жатқанын анықтау қажет.
Негізгі қордың техникалық жағдайының жалпылама көрсеткіші болып жарамдылық және тозу коэффициенті саналады.
Тозу коэффициентінің көлемі негізгі қордың әр түрлері немесе топтары бойынша белгілі бір кезеңге мынадай түрде есептеледі:
Ктозу = Тқ / Қ бас.қ (5.13)
мұндағы Ктозу – негізгі қордың тозу коэффициенті;
Тқ – белгілі кезең ішіндегі негізгі қордың тозу құны;
Қ бас.қ - сол негізгі қордың бастапқы құны.
Жарамдылық коэффициенті негізгі қордың бастапқы құнының қалдық құнына қатынасы арқылы анықталады:
Кжар = Ққалд.қ / Қ бас.қ = 1 - Ктозу (5.14)
мұндағы Кжар – негізгі қордың жарамдылық коэффициенті;
Ққалд.қ - негізгі қордың қалдық құны;
Қ бас.қ - негізгі қордың бастапқы құны.
Негізгі қордың жарамдылық және тозу коэффициентін кезеңнің басына және аяғына есептеу қажет. Тозу коэффициенті неғұрлым төмен болған сайын, негізгі қордың техникалық жағдайы соғұрлым жақсы.
Негізгі қорды пайдалануды жақсарту үшін жабдықтың әр түрі бойынша пайдалану жылын зерттеу қажет және осының арқасында қандай жабдық жарамды, қайсысын толық жөндеуден өткізу қажет, қайсысы жарамсыз және қайсысын өндірістен шығару қажеттігін анықтау керек.
Негізгі көрсеткіштердің бірі болып, негізгі қордың активті және пассивті бөлігінің үлесін анықтау саналады. Бұл көрсеткішті жыл басы мен жыл аяғына орташа арифметикалық әдіспен есептеу қажет. Ол үшін жалпы негізгі қордың ішіндегі активті бөлігінің үлесінің құнын салыстырады.
Негізгі қордың тозуы, негізгі түрлері Негізгі қордың ерекшелігі өндірістік процесте көпреттік қолданылуы болып табылады.Бірақ олардың қызмет ету уақытының шегі болады, яғни олардың тозуымен қалыптасады.
Тозудың екі түрі бар – физикалық және моральдық.
Физикалық тозуы негізгі қордың өзінің бастапқы тұтыну құнын біртіндеп жоғалтуымен түсіндіріледі, олар қызмет ету процесінде ғана емес, әрекетсіз жағдайларыда (сыртқыортаныңәсері, атмосфералыққұбылыстар, коррозия) әсер етеді.Негізгі қордың физикалық тозуына негізгі қордың сапасы, технологиялық жетілдіруі (конструкциялар, материалсапасыментүрі, ғимараттысалусапасыменстаноктыорнату, құру), технологиялық процестің ерекшеліктері (беріптұруменкесужылдамдығыменкүші), әрекет ету уақыты (біржылдағыжұмыскүнініңсаны, біртәуліктегіауысымсаныменауысымныңжұмыссағаты),негізгі қорды сыртқы ортаның әсерінен қорғау дәрежесі, күту, жөндеуден өткізу сапасы, жұмысшылардың біліктілігі және олардың негізгі өндірістік қорға деген көз қарасы әсер етеді.
Негізгі қордың бірдей элементтерінде физикалық тозу әртүрлі болады. Негізгі қорды толық және біртіндеп тозу депте айырады.Толық тозуда әрекет етуші қор шектеледі және жаңақорға,яғни күрделі құрылысқа ауыстырылады. Біртіндеп тозу жөндеу жұмыстары арқылы қалпына келтіріледі.
Негізгі қордың физикалық тозуы нақты қызмететкен уақытын нормативті кқызметмерзімінеқатынасын 100-ге көбейтіпшектеуімүмкін. Анағұрлымдұрысәдіс – бұлобъектіңжағдайынтабиғитүрдезерттеуболыптабылады.
Моральдықтозу –олардыңұдайыөндірісінеқажеттіқоғамдыққажеттішығындардықысқартусалдарынанмашиналарменжабдыққұныныңтөмендеуі (моральдықтозудыңбіріншітүрі) немесежаңажетілдірілген, анағұрлымпрогрессивтіжәнеэкономикалықтиімдімашиналарменжабдықтардыңенгізілусалдарынанолардыңқұныныңтөмендеуі (моральдықтозудыңекіншітүрі).Негізгіқорморальдықтозудыңмұндайформаларыныңәсеріненэкономикалықтиімділігіментехникалықсипатыжағынанескіріпқалады.
Моральдықтозудыңекіншітүрінбіртіндеп, толықжәнежасырынформасындақарастыруғаболады.
Біртіндепболатынморальдықтозуформасындамашиналарөзқұныментұтынуқұнынбіртіндепжоғалтады.Жекеоперациялардағыолардыңмөлшерініңбіртіндепартунәтижесініңсалдарынанолардыәлідеболсаанағұрлымтиімдіболатынбасқаоперацияларда, өндірістіңбасқажағдайларындапайдаланғанжөнболады.
Несиелер, оларды берудегі негізгі қағидалар Несие несие белгілі-бір мерзім бойы пайдаланып, қайтарылу үшін әдетте, пайыз төлеу шартымен ақшалай немесе тауар түрінде берілетін қарыз. Оның қозғалысы кезінде несиелер мен қарызгер арасында белгілі бір экономикалық қатынастар қалыптасады.Сондай қағидалар-төртеу болатын:
- несиенің жоспарлы-мақсатты түрі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің материалдық құндылықтар мен өндіріс
Өндіріс рентабельділігі – кәсіпорын жұмысының тиімділік көрсеткіші ретінде Рентабельділік, пайдалылық (нем. rentabel — табысты, пайдалы) — тиімділік‚ фирманың‚ оның қызметінің табыстылық көрсеткіші. Сан жағынан табысты шығынға бөлуден алынған жеке сан ретінде айқындалады. Түрлері: инвестициялар Рентабельділікnі — ұлғаймалы өндіріс пен жаңа техникаға жұмсалған күрделі қаржының тиімділігі. Ол күрделі жұмсалымның пайдалылығымен және оның өтелу мерзімімен сипатталады; капитал Рентабельділікгі — жұмсалған капиталдың бір теңгесіне шаққандағы алынған пайданың шамасын сипаттайтын көрсеткіш. Абсолюттік есеппен (теңге/тиын есебімен), бірақ көбінесе салыстырмалы көрсеткішпен (пайызбен) тұлғаланады. Пайданың қандай капиталға жатқызылатынына қарай өндіріс Рентабельділікгі, атаулы меншікті капитал Рентабельділікгі, баланс бойынша капиталдың қосынды шамасының Рентабельділікгі түрлеріне бөлінеді. Капитал Рентабельділікгі мен айналым Рентабельділікгі арасында өзара байланыс болады, ол кәсіпорынның өнімді өткізуден алған табысындағы пайданың үлес салмағымен сипатталады; өндіріс Рентабельділікгі —өндіріс тиімділігінің жалпылама көрсеткіші, ол өндірістік қордың бір теңгесіне шаққанда келетін пайданың мөлшерін көрсетеді. Өндірістік ресурстардың (негізгі өндірістік қорлар мен нормаланатын айналым қаражатының) құнына баланстағы пайданың қатынасымен (пайыз есебімен) айқындалатын өндірістің жалпы Рентабельділікгі, пайданы алуға қатысатын өндірістік ресурстардың құнына таза пайданың қатынасымен айқындалатын өндірістің есептік Рентабельділікгі түрлеріне бөлінеді; өнімнің Рентабельділікгі — өнімнің тиісті түрін өткізуден алынған пайданың оны өндіру мен өткізуге жұмсалған шығынға қатынасымен айқындалатын көрсеткіш
Өндіріс тиімділігін көтеруді және қоршаған ортаны қорғауды ескере отырып материалдық ресурстарды ұтымды пайдалану жолдары
Өндіріс тиімділігіне ықпал ететін факторлар
Өндіріс тиімділігінің дифференцияцияланған көрсеткіштері
Өндіріс шығындарын анықтаудың шет елдік тәжірибесі
Өндірістік кәсіпорындардың негізгі белгілері Өнеркәсіп кәсіпорныныңфункцияларымыналар:
• өндірістежәнежекешетұтынылатынөнімшығару;
• тұтынушыгаөнімдіжеткізужәнесату;
• өнімдісатыпболғаннанкейінқызметатқару;
• кәсіпорындардағыөндірістіматериалдық-техникалықжабдықтау;
• кәсіпорынжұмысшыларыныңеңбегінұйымдастыружәнебасқару;
• кәсіпорындағыөндіріскөлемінжан-жақтыдамытып,ұлғайту;
• кәсіпкерлік;
• салықтардытөлеу, мемлекеттікбюджеттіңжәнебасқада қаржыұйымдарыныңміндеттіжәнеміндеттіеместөлемдерінорындау;
-мемлекеттік заңдарды, стандарттар мен нормативтерді орындау.
Өндірістік қызметтің тиімділік көрсеткіштері Өндіріс тиімділігі — экономикалық категория. Ол — өндіргіш күштер мен өндірістік қарым — қатынастың кең көлемді кешенді шарттарының қалыптасуы. Соның нәтижесінде кеңейтілген ұдайы өндірістік үдеріс қамтамасыз етіледі.
Тиімділіктің басты мәселесі — нарықтық экономика жағдайында тауар өндірушілердің мүддесі үшін тұтыну кұнын өндіру кезінде ресурстарды мейлінше үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне мүліктік жауапкершілігі шегінде ұйымдастырушылық, құқыктық нормативті актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік — ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты. Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау, өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде қолданылады. Тауар — ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып тұрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік кез келген ұйымдық — құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс істеуінің, кеңейтілген өндірісті жүргізудің ең бір қажетті шарты болып есептеледі.
Өндірістің жалпы тиімділігі және оның көрсеткіштер жүйесі Өнім рентабельділігі (Рөн) – өнімнің толық өзіндік құнының сол өнімді сатудан түскен пайдаға қатынасы ретінде анықталады. Рентабельділіктің осы көрсеткішін қолдану ішкі шаруашылық анатикалық есептеулерде, бұйымның жеке түрінің пайдалығын (шығынын) бақылауда, өндіріске өнімнің жаңа түрін енгізуде және өндірістен тиімсіз өнімдерді шығаруда анағұрлым оңтайлы. Өнім рентабельділігі мына формула бойынша анықталады:
Рөн = (Псат / Қт) * 100% (14.1)
Мұндағы, Псат – өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен пайда, тенге;
Қт – сатылған өнімнің толық өзіндік құны, тенге
Пайда өнімнің өзіндік құнымен қалай байланысты болса, сол өнімнің сатылу бағасымен де солай байланысты болады. Сондықтан, өнім рентабельділігі еркін немесе реттелген баға бойынша сатылған өнім құнының, яғни сатудан түскен түсімнің пайдаға қатынасы арқылы анықталады. Сондықтан рентабельділіктің келесі көрсеткіші сату рентабельділігі деп аталады.
2.Сату (айналым) рентабельділігі – Рс:
Рсат = Псат / Т * 100% (14.2)
Мұндағы, Т – өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен түсім.
Аталмыш коэффициент әрбір сатылған өнімнің бірлігіне қанша пайдадан келетінін көрсетеді. Осы көрсеткіштің өсуі сатылған өнім өндірісіндегі тұрақты шығын жағдайындағы бағаның өсуін, немесе тұрақты баға жағдайындағы өндіріс шығынының төмендеуін анықтайды. Сәйкесінше сату рентабельділігінің төмендеуі, тұрақты баға жағдайындағы өнім өндірісінің шығынының өсуі туралы немесе қарастырылып жатқан кәсіпорынның сатылған өнімінің бағасының төмендегені туралы, яғни сол өнімге деген сұраныстың төмендегенін дәлелдейді.
3.Капитал рентабельділігінің көрсеткіштері:
кәсіпорынның жалпы капиталының рентабельдігі (Ржк):
Ржк = Псат / Борт * 100% (14.5)
Мұндағы Борт – баланс-неттоның белгілі кезеңге орташа қорытындысы.
Аталмыш коэффициент кәсіпорынның барлық капиталын пайдалану тиімділігін көрсетеді, яғни коэффицент мәнінің өсуі кәсіпорын мүлкін пайдалану тиімділігінің артқанын көрсетеді және керісінше. Кәсіпорынның барлық капиталының рентабельділік мәнінің төмендеуі кәсіпорын өніміне деген сұраныстың төмендегенін немесе активтер жиынтығының асып кеткендігін дәлелдейді.
4.Айналым активтерінің рентабельдігі (Райн):
Райн = (Псат / ААорт) * 100% (14,6)
Мұндағы ААорт — айналым активінің орташа көлемі, тенге.
Капитал мен активтердің орташа көлемі бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша кезеңңің басы мен аяғына қорытындының орташа арифметикалық көлемі ретінде аныкталады.
5.Негізгі қор мен басқа да айналыстан тыс активтердің рентабельдігі (Рт):
Рт = Псат / АТорт (14.7)
Мұндағы АТорт - негізгі қор мен басқа да айналыстан тыс активтердің кезең ішіндегі орташа көлемі.
Өндірістің салыстырмалы көрсеткіштері: мәні және оны анықтау әдістері
Өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызы және оның түрлері
Өнім сапасы: түсінігі, көрсеткіштері және деңгейін көтеру жолдары Сапа тұтыну қасиетінің белгілі сипаты ретінде «бәсекеге қабілеттілік» ұғымының басты құрушысы болып саналады. Сапа көлемі өндірушінің нақты мүмкіндігі мен көзқарасынан, ал бәсекеге қабілеттіліктің көлемі – тұтынушының мүмкіндігі мен көзқарасынан тұрады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің негізгі болып оның бәсекелестік артықшылығын қалыптастыру мен қамтамаксыз ету саналады. Экономикалық әдебиеттерде бәсекелестік артықшылықты көбінесе бәсекеге қабілеттікпен сәйкестендіреді. Бірақ бұл ұғым арасында айырмашылық та бар.
Өнімнің бәсекелестік артықшылығы – бұл әртүрлі облыста бәсекелестерден артықшылығының ашық түрде асып түсуі. Бәсекелестік артықшылыққа төмендетілген өзіндік құн, өндірілген өнімнің технологиялық деңгейі мен сапасы, дамыған өткізу желісінің болуы жатады. Бәсекелестік артықшылықты әлеуетті мүмкіндіктен айыруға болады. Мүмкіндікке қарағанда, бәсекелестік артықшылық – бұл тұтынушының қалауының негізінде анықталатын факт. Біз ССРО кезінде әскери кешеннің үлкен технологиялық және кадрлық әлеуеті туралы айттық. Қазіргі уақытта осы әлеуетті мүмкіндіктер бәсекелестік артықшылыққа айналмай, маңызды дәрежеде сақталған. Сонда да қолда бар бәсекелестік артықшылық автоматты түрде қалауды білдермейді. Өнімнің бәсекеге қабілеттігіне кәсіпорын қызметімен байланысты емес, нарықтағы өзгерістер әсер етуі мүмкін.
Бәсекелес ортаның мониторингі бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату бағытын анықтайды. Тәжірибеде бәсекелестерді бағалау өте маңызды: олар қаншалықты агрессивті, бәсекелестің тауарды өткізу желілерінің артықшылықтары неде, олар өнімді сатуды қалай ынталандырған. Өнімнің бәсеке қабілеттілігінің жоғары деңгейде болуы, оның өндірісінің мақсаттылығы мен оны тиімді сату мүмкіндігін куәләндырады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігін салыстыру үшін параметрін қалыптастыру, өнімнің бәсекеге қабілеттік факторын анықтауды болжамдайды.
Өнімге, жұмысқа және қызметке белгіленетін баға түрлері БАҒА — тауар мен көрсетілетін қызмет бірлігі үшін төленетін немесе алынатын ақша (не өзге тауар мен қызмет) мөлшері. Өнімнің бағасы.Баға ─ өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып табылатын экономикалық категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар:
Бағаның түрлері:
Өнімді өндіру және өткізу шығындарын азайтудың мәні, көздері және факторлары
Өнімді өндіру және өткізу шығындарын есепке алу және калькуляциялау әдістері
Өнімді сертификациялау Қазіргі кезде өнеркәсіп өнімдерін сертификаттауға көп көңіл бөлінеді. Өнімдерді сертификаттау арқылы олардың сапасын арттырады, ішкі және сыртқы саудадағы бәсекелестігін өсіреді.Европалық экономикалық комиссияның (ЕЭК) анықтамасы бойынша, сертификаттау деп "өнім немесе қызмет түрлерінің белгілі стандарттарға және техникалық шарттарға сай екендігін сәйкестік сертификат немесе сәйкестік белгі арқылы растауды" айтады, басқаша айтқанда, сертификаттау - өнімнің стандартқа немесе басқа да нормативтік-техникалық құжаттарға сай екендігінің кепілдігі.
Халықаралық тәжірибеде сертификаттаудың екі түрі қабылданған:
1) сертификаттау (немесе "өндірушінің мәлімдемесі"),
2) "үшінші жақ тарапынан" сертификаттау.
Сертификаттаудың бірінші түрі көбінесе АҚШ пен Канадада көп тараған; мұнда өндіруші өнімін өзі сынап, өңімнің стандартқа сай екендігі туралы сертификаттар толтырып немесе сертификат белгісін қойып мәлімдейді. Бұл жағдайда өнім қандай сынақтардан өткізілгені туралы аппараттар тұтынушыларға беріледі.
"Үшінші жақ тарапынан" сертификаттау сертификаттаудың көбірек тараған түрі. Мұнда өнімді сынақтан өткізуді және сертификаттауды өндірушілер мен тұтынушыларға тәуелсіз әділетті органдар жүргізеді; әдетте мұндай органдар сынақтың ресми орталықтары (лаборатория, институт) немесе стандарттау ұйымдары болады.
Өнімді стандарттау Стандарт — бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі моселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісуішлік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бөкітетін норматитік құжаты. Бұл жалпыға бірдей және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір объектілердің жалпы принциптері, мінездемесі, талаптары және әдістері белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге жетуге бағытталады.Республикада қолдапылып жүрген стандарттың жүйе құқықтық және әлеуметтік экономикалық мақсаттарды көздейді:
Біріншіден, заңдылық тәртіпке сәйкес тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін және өнімнің сапасы, қоршаған табиғи ортаны, өмір қауіпсіздігін, халықтық денсаулығын қорғауды қамтамасыз етеді.
Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда техникалық бірлікке кепілдік береді.
Үшіншіден, стандарттың жүйе әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік-техникалық базасы ретінде қызмет етеді.Мемлекеттік стандарттар, сонымен қатар барлық жұмыс түрлерін оңтайландыруды, жүргізілетін сапа жүйесінің бірін-бірін алмастыратын өнімдер мен процестер есебінен ресурстарды ұқыпты пайдалануды қамтамысыз етеді.Стандарттау — бұл ең ұтымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соқ стандарттың үлгілерді, нұсқауларды өнімді әзірлеудегі талап әдістемелерді нормативтік құжаттарға тағайындап қояды. Стандарттаудың басты міндеті халық шаруашылығының, халықтық еліміздің базасының, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге үдемелі талаптарды анықтайтын, сол сияқты осы құжаттарды дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік-техникалық жүйе жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасында стандарттау жөнінде мынадай нормативтік құжаттар бар:
• Қазақстан Республикасы мемлекетінің стандарттары (Гост);
• салалық стандарттар (ССТ);
• техникалық жағдайлар (ТЖ);
• кәсіпорындар, бірлестіктер, қауымдастықтар, концерндер стандарттары;
• ғылыми-техникалық қоғамдар, инженерлік одақтар және басқа да қоғамдық ұйымдардың стандарттары.
Өнім мен қызметтерді сертификаттаудың негізгі мақсаты – адамның өмірі мен денсаулығын, қоршаған ортаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, өнім мен оған жасалатын қызметтің сапасын бағалап, тұтынушының мүддесін қорғау.Республикамызда өндірілетін және шет елдерден әкелінетін азық-түлік пен тағамдық өнімдердің, шикізаттардың адам өмірі үшін қауіпсіз, сапасы да сұраныс деңгейінде болуы тиіс. Өндірілетін өнімнің және көрсетілетін қызметтің сапасы тұтынушылардың сұраныс талабына сай болуы үшін, өндірілетін сапа көрсеткіштерін және өнім мен қызмет сапасын сертификаттап, жоғары сапалы тауар шығаруға және ол өнімдердің сапасы ішкі және халықаралық бәсекелестікке лайық қамтамасыз етілуі қажет.ҚР – ның мемлекеттік сертификаттау жүйесінде сертификаттау мына принципте жүргізіледі:
Өнімнің бәсекеге қабілеттігі: түсінігі, оның деңгейін көтеру қажеттігі Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі – бұл нақты нарықта және белгілі бір уақыт аралығында оған бәсекені ұстауға мүмкіндік беретін өндірілетін өнімнің тұтынушылық және құндық сипаттамасының жиынтығы.
Бұл өнімнің әлеуетті қасиетінің серпінді сипаттамасы, ол біржолғы және мәңгіге алынған қасиет емес: ол бір нарыққа және нақты уақытқа есептелген. Бір географиялық нарықта өнім бәсекеге қабілетті болса, онда басқасында ол мұндай қасиетке ие болуы мүмкін емес. Және керісінше, белгілі уақыттан кейін бір нарықтан ығыстырылып шыққан өнім, екіншісінде жетістікке жетуі мүмкін. Бұны әртүрлі себептермен түсіндіруге болады, мәселен негізгі бәсекелестің кетуі, жарнамалық компанияның тиімді әрекетінен, ауыстырмалы өнім бағасының өсуі және т.б.. Бәсекеге қабілетті өнім туралы айтқанда, біз нақты нарықтық жағдайды назарға алуымыз қажет. «Бәсекеге қабілеттілік» ұғымы әмбебап болуы мүмкін емес.
Бәсекеге қабілеттіліктің маңызды құраушы элементі - өнімнің сапасы, бірақ бұл жеке ұғым емес. Егер сапа өнімнің тұтынушылық қасиетінің жиынтығы болып түсіндірілсе, онда бәсеке қабілеттілік оның нақты қоғамдық қажеттілікке сәйкестігімен сипатталады. Бәсекеге қабілеттік деңгейін бағалау барысында, қандай да бір қажеттілікті қанағаттандыратын әртүрлі өнімдер салыстыруы мүмкін.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігін өсірудегі бағаның рөлі Бәсекеге қабілеттілік факторы бәсекені жүзеге асыру әдістерінен туындайды. Осы әдістер бойынша бәсекені бағалық және бағалық емес деп бөледі. Бағалық бәсеке бәсекелестерге қарағанда өнімді арзан бағамен сатуды ұйғарады. Бағалық емесбәсеке бәсекелестерге қарағанда өнімнің ерекшелігімен негізделеді. 13,1 - суретте кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттігін анықтайтын факторлар көрсетілген.
Бәсекенің әдістеріне сәйкес олар да бағалық және бағалық емес болып жіктеледі.
Өнім шығынын төмендетуге ықпал ететін, демек оның бағасын төмендететін келесі фактор – кәсіпорында логистиканы ұйымдастыру саналады. Соңғы уақытта, логистикаға назар көп бөлінуде және оның себебі – бәсекеде.
Компания жетістігіне, оны басқару мен жабдықтаудың жақсы өңделген логистикалық тізбегісіз қол жеткізу мүмкін емес: өйткені бәсеке талаптары күнен-күнге күшейіп барады.
Тиімді құрылған логистикалық тізбек қажет емес материалдар мен қор қозғалысының кезеңдерін төмендетеді. Мәселен, қоймадағы өндірушілердегі немесе көтерме сатушылардағы дайын өнімнің артық қорын болдырмайды, яғни өнім сатылғанға дейінгі ақша санын азайтады.
Бағалық бәсеке туралы айтқанда, сатып алушыны өнімді сатып алу мен эксплуатациялаумен байланысты кететін толық шығын қызықтырады, яғни берілген өнімді сатып алу бағасы мен оның қызмет етуінің барлық мерзіміндегі эксплуатациялық шығынының тұтыну құны қызықтырады.
Бәсекеге қабілеттіктің бағалық емес факторына мыналар жатады: өнім сапасын қамтамасыз ету, сату маркасы (бренд), өнімді сату каналын ұйымдастыру, жарнама, сатудан кейінгі қызмет көрсету, өнімнің жаңалығы. Қазіргі нарықтық экономикада өнімнің бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етуде ерекше мәнге сату, логистика, тауар қозғалысы мен сатудан кейін қызмет көрсету шығынын төмендету процесімен байланысты параметрлер ие болады. Өнімнің бәсекеге қабілеттігі фирманың имиджі арқылы көрінеді, яғни оның іскерлік абыройына негізделген сатып алушының осы фирма туралы көзқарасы.
Өнімнің сапасы туралы айтқанда, біз техникалық, эстетикалық және нормативтік параметрлерін ерекшелейміз.
Бәсеке қабілеттілікті талдау кезінде қолданылатын техникалық параметрлер тобына арналу және эргономикалық критерилер параметрі жатады.
Арналу параметрі өнімнің атқаруға арналған функциясы мен оны қолдану облысының техникалық қасиетін анықтайды. Олар арқылы тұтынудың нақты жағдайында белгілі бір бұйымды қолдану арқылы қол жеткізген пайдалы әсердің мазмұнын анықтауға болады. Тауардың техникалық деңгейінің бағасы әсіресе өндірістік-техникалық мақсаттағы тауар мен ұзақ уақыт қолданатын тауар үшін өте маңызды. Жалпы арналу параметрі нақты мемлекетте өнімді пайдалану мүмкіндіктерін толығымен сипаттайды.
Эргономикалық критерилер өнімнің еңбек операциялары мен машинамен өзара байланысын атқару процесінде адам ағзасының қасиетіне сәйкес келуін сипаттайды. Олар гигиеналық, физиологиялық, психологиялық болып бөлінеді.
Эстетикалық параметрлер тұтынушы үшін анағұрлым маңызды, бұйымның сыртқы қасиетін сипаттайтын, оның сыртқы пішінін моделдеу жатады.
Әрбір жеке тұтынушымен ұсынылатын талаптан басқа, барлық өнім үшін ортақ, міндетті түрде орындалуға тиіс талаптар да бар.Бұл нормативтік параметрлер қолданыстағы халықаралық (ИСО, ХЭК және т.б) және аймақтық стандарттармен, ұлттық, шетелдік және отандық стандарттармен, заңнамалық және нормативтік актілермен, экспорттаушы және импорттаушы мемлекеттің техникалық регламентімен іске асатын, мемлекетке кіргізілетін өнімге қойылатын талаптармен, өнім өндіруші фирманың стандартымен, патенттік құжаттармен жүзеге асырылады.Мысалы, электрлік құралдар желіге жіберілетін қуат мөлшерінде жұмыс істеуі қажет және олар өрт пен жарылыс қауіпсіздігінің талаптарына сәйкес болуы керек, ал олардың құрылымы жүргізіліп жатқан процестің шарттарымен анықталады.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер өнімнің патенттік тазалығын анықтайды. Егер, талаптың біреуі орындалмайтын болса, онда тауар нарыққа шығарылмайды. Нормативті көрсеткіштер құрамына мыналар жатады: дайын өнім үлесі, заңмен бекітілген қатынастағы жергілікті өндіріс бөлігі мен бөлшектері; өнімді унификациялау дәрежесі мен онда стандартты бөлшектерді қолдануы және т.б.. Нормативтік параметрлерді талдау оң нәтиже берген жағдайда, нақты нарықтағы бәсеке қабілеттікті талдауға ауысуға болады.
Пайдалы қазбалар қорының жіктелуі және оларды экономикалық бағалау Пайдалы қазбалар деп, қазіргі техниканың даму деңгейінде, табиғи түрінде немесе өңделгеннен кейін шаруашылықта пайдалануға болатын минералдар мен тау жыныстарын айтады. Әдетте, таулы аймақтарда (қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы аудандарда) және шөгінді қабығынан айырылған платформаларда рудалы қазбалар кені көптеп кездеседі.
Пайдалы казбалар жанатын, кенди , кенди емес болып бөлінеді.
Жанатын пайдалы қазбаларға мұнай мен газ, көмір, уран және т.б. кен орындары жатады.
Мұнай мен газдың мол қоры Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Ақтөбе және Батыс Қазақстан аймақтарында шоғырланған. Мұнай елімізде бірінші рет 1899 жылы Қарашүңгілдегі Ембі кен орнындағы мұнай ұңғысынан (скважина) атқылады. Ал 1911 ж. Доссор, 1915 ж. Мақат кен орны пайдалануға берілді.
Қазақстанда көмір қоры мол. Мұнда тас көмір мен қоңыр көмірдің 10 алабы, 300 кен орны бар. Қазақстанның жалпы көмір қоры 164 млрд тоннаға жетті. Республика 90-жылдардың аяғына қарай жылына 90 млн т. көмір өндіреді. Ғалымдардың жобалауы бойынша жылына 140 млн т. өндірілсе еліміздегі көмір қоры 250 жылға жетеді. Көмір кен орындарының басым бөлігі Қарағанды, Павлодар және Қостанай облыстарында орналасқан.
Қазақстанның минералды шикізат базасы дүние жүзінде уранның 25%-ын құрайды. Экзогендік кен орындары басым таралған. Елімізде уранның 100-ге жуык кен орындары барланған. Оның тең жартысы Солтүстік Қазақстанда орын алады. Ірі органогендік кен орындары Маңқыстау түбегінде кездеседі. Барланған қоры (470 мың тонна) жағынан Қазақстан дүние жүзінде екінші орында. Қазақстанда бүкіл ТМД жерінде өте қуатты уран минералдық базасы бар.
Кенді 1 Темір 2 Марганец 3 Хром 4 Никелъ 5 Алюминий 6 Мыс 7 Полиметалдар 8 Алтын
Кенди емес –туз фосфор асбест
Персоналдың жылжуын сипаттайтын көрсеткіштер. «Еңбек ресурсы» ұғымы экономика саласындағы, өңіріндегі, мемлекет деңгейінде немесе кәсіпорында еңбекке қабілетті халыққа сипаттама беру ішін қолданылады. Ал жеке кәсіпорын шеңберінде анағұрлым жақын қолданылатын термин – персонал, яғни жұмыс жасайтын меншік иелері мен барлық жалдамалы жұмысшыларды қосқандағы кәсіпорынның жеке құрамы.
Кәсіпорын персоналының негізгі сипаттамасы болып жұмысшылардың саны мен құрылымы саналады.
Кәсіпорынның персонал саны оның өндірістік және басқару процесінің сипатына, күрделілігіне, еңбек сыйымдылығына, сондай-ақ, механизациялау, автоматизациялау, компьютеризациялау дәрежесіне байланысты болады. Бұл факторлар оның нормативтік (жоспарлық) мағынасын анықтайды. Персоналдың объективті сипаты болып тізімдік (іс жүзіндегі) саны, яғни сол кезеңде кәсіпорында жұмыс жасайтын жұмысшылар саны жатады.
Кәсіпорынның персонал құрылымы – жұмысшылардың бірқатар белгілері мен категориялары бойынша біріккен жеке топтарының жиынтығы. Олар, өндіріс процесіне қатысуына байланысты: өнеркәсіптік-өндірістік персонал – өндіріспен тікелей байланысты жұмысшылар және өнеркәсіптік емес персонал - өндіріспен және оған қызмет көрсетумен тікелей байланысы жоқ, әлеуметтік инфрақұрылымдағы (кәсіпорын балансындағы балалар бақшасындағы және медицина мекемелеріндегі жұмыскерлер) жатады.
Еңбек функциясының сипатына байланысты өнеркәсіптік-өндірістік персонал мынадай категорияларға жіктеледі:
- жұмысшылар – бұл өндірістік және транспорттық қызмет көрсетумен немесе материалдық құндылықтың пайда болуымен тікелей байланысты жұмысшылар. Жұмысшылар негізгі (өнім өндірісімен тікелей байланысты) және көмекші (өндіріске қызмет көрсетумен байланысты) деп екіге жіктеледі;
- мамандар - экономикалық, инженерлі-техникалық, заңдылық, әкімшілік және басқа да функцияларды жүзеге асыратын жұмысшылар. Оларға: экономистер, инженерлер, технологтар, заңгерлер, кадр жөніндегі инспекторлар, бухгалтерлер және т.б. жатады.
- қызметкерлер (техникалық атқарушылар) – қаржылық-есептік функцияларды, құжаттарды дайындау мен толтыратын, шаруашылық қызмет көрсететін және басқа да функцияларды жүзеге асыратын жұмысшылар. Оларға хатшылар, табельщиктер, кассирлер, экспедиторлар және т.б. жатады.
- басшылар – кәсіпорынды басқару функцияларын жүзеге асыру. Басшыларды мынадай деңгейге бөлеміз: жоғарғы деңгей (жалпы кәсіпорын – басшы, жоғарғы басшы, басқарушы және оның орынбасарлары); орташа (негізгі құрылымдық бөлімшелердің басшылар – цехтардың, бөлімдердің басшылары, сондай-ақ, бас мамандар) және төменгі (арқарушы жұмысын орындаушылар – бюро, сектор, мастерлер басшысы).
Кәсіпорын персоналын осылайша категорияларға жіктеу нормативтік құжаттарға сәйкес жүргізіледі.
Қазір біздің қоғамымыздың дамуына байланысты басшылар лауазымына менеджер лауазымы жатқызылады. Менеджер кәсіпорын қызметін (жоғарғы деңгей), оның құрылымдық бөлімшелерін (орта деңгей) немесе бизнес аясында белгілі-бір қызметті (төменгі деңгей) басқаруды жүзеге асырады. Төменгі деңгейдегі менеджерлер шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайында осы қызметті ұйымдастырушылар болып табылады.
Рентабельділік деңгейін көтеру жолдары Негізгі қор мен басқа айналымнан тыс активтердің рентабельдігі қор құнының бір данасына шаққандағы пайда көлемімен өлшенетін айналымнан тыс активтерді пайдалану тиімділігін анықтайды. Бұл коэффициент кәсіпорынның барлық капиталының рентабельділік коэффициентімен өзара байланысты. Барлық капиталдың рентабельділік коэффициенті төмендегенде негізгі қор мен басқа да айналымнан тыс активтердің рентабельділігінің өсуі, шектен тыс қордың жиналуы салдарынан жұмылдырылған қордың шектен тыс артуын, сол тауарға деген сұраныстың төмендеуі салдарынан қоймада дайын өнімнің шектен тыс көп болуы, дебиторлық қарыздың немесе ақша қорының шектен тыс өсуін сипаттайды.
Стратегиялық жоспарлау және маркетингтік тәсіл Көп жылдан бері әскери басшылар стратегия терминін қолданып келеді. «Стратегия» гректің – «генерал өнері» деген сөзінен шыққан. «Стратегия» термині осы уақытқа дейін жарыс, бәсеке мағынасында қолданылып келгенмен, қазіргі кезде бұл атау кәсіпорын қызметінің жалпы концепциясын білдіреді.
Стратегия дегеніміз ұйымның міндетті ісін орындауды және мақсатына жетуді қамтамасыз ететін жан-жақты жоспар жиынтығы болып саналады.
Стратегиялық жоспарлау дегеніміз басшы қабылдаған әрекеттер мен шешімдер жиынтығы, сол арқылы ұйымның өз мақсатына жетуі үшін басшы арнайы стратегияны іздестіреді.
Стратегиялық жоспарлау басқару шешімін қабылдауға қажетті құрал болып саналады. Оның басты міндеті – ұйымдағы жаңадан енгізілгендерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету. Стратегиялық жоспарлау басқару қызметінің төрт түрін қамтиды: ресурстарды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу, ішкі үйлестіру және ұйымдық стратегиялық болжамдау.
Стратегиялық жоспарлаудың өзіндік белгілері.
1. Стратегияны көпшілік жағдайда жоғарғы басшылар тұжырымдайды, және жасайды, алайда оны жүзеге асыруға басқарудың барлық деңгейіндегілердің қатысуы көзделеді.
2. Стратегиялық жоспар жеке бір ұйымға ғана емес, бүкіл корпорацияның болашағы үшін жасалады.
3. Стратегиялық жоспар көлемді зерттеулермен және нақты деректкрмен негізделуі тиіс. Қазіргі әлемдегі бизнесмен тиімді бәсекелесу үшін, фирма сапа, рынок, бәсеке және басқадай факторлар туралы толып жатқан ақпаратты ұдайы жинауы, әрі талдауы тиіс.
4. Стратегиялық жоспар фирманың айқындылығын, дербестілігін білдіреді, мұның өзі олардың белгілі бір жұмыскерлерді тартуына ықпал етеді.
Күшті және әлсіз жақтарды басқарушының тексертуі
Сыртқы ортаны бағалау және талдау
5. Стртегиялық жоспарды жасағада, ұзақ уақыт бойы тұтастығын сақтаумен қоса, қажет болған жағдайда жетілдіруді және қайта бағыттауды жүзеге асыратындай икемді болуы тиіс.
Ұйым мақсаты
Ұйым міндеті
Стратегияны жүзеге асыру
Стратегияны бағалау
Стратегиялық баламаны таңдау
Стратегияны таңдау
1-схема. Стратегиялық жоспарлау моделіСхемада ең елеулі басқару функциялары келтірілген сол арқылы жоспарлар жүзеге асырылады
Табыс және пайда – кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелерінің жиынтық көрсеткіштері ретінде Кәсіпорын табысы дегеніміз – ақша қорының, басқа да мүліктің түсу және (немесе) капиталдың артуына алып келетін міндеттемелерді жабу нәтижесінен экономикалық пайданың артуы. Табыс шығын сияқты келесі түрлерге бөлінеді: қарапайым қызмет түрінен түскен табыс; операциялық; сатудан тыс; кездейсоқ;Қарапайым қызмет түрінен түскен табысқа тауар мен өнімді сатудан түскен түсім, жұмыстың орындалуы мен көрсетілген қызметке байланысты түсімдер жатады.Операциялық табысқа мыналар қатысады:-кәсіпорын активтерін уақытша қолданғаны үшін (уақытша иелік ету мен қолдану) төлемақы;-интеллектуалды меншіктің ойлап табу, өнеркәсіптік үлгілеріне және басқа да түрлеріне патент құқығын беру төлемақысы;-жарғылық капиталдың басқа кәсіпорынға қатысуымен байланысты түсімдер (пайыздар мен басқа да құнды қағаздар бойынша табысты қосқанда)-бірлескен қызмет нәтижесінде кәсіпорынмен алынған пайда (жай серіктестік келісім-шарт бойынша);-негізгі құралдар мен өзге активтерді сатудан түскен түсім;-кәсіпорын ақша қорын ұсынғаны мен пайдаланғаны үшін алынатын пайызы, сондай-ақ банкте сол кәсіпорынның шотында жатқан ақша қорын банк пайдаланғаны үшін пайызы жатады.Сатудан тыс табыс – бұл:-келісім-шартты бұзылғаны мен тұрақсыздығы үшін айыппұлдар, өсімдер;-қайтарымсыз алынған және сыйға тарту келім-шарты бойынша активтер; -кәсіпорынға тигізілген залалдың орнын толтыру түсімдері;-есепті жылда анықталған алдыңғы жылдың пайдасы;-мерзімінің өтуі бойынша кредиторлық және депозиттік берешек сомасы;-курстық айырмашылықтар;-басқа да өткізуден тыс табыстар.Кездейсоқ табысдеп шаруашылық қызметтің кездейсоқ жағдайының салдарынан пайда болған түсімдер: сақтандыру төлемдері, келешекте пайдалану мен қайтып қалпына келтіруге жарамайтын активтерді өндірістен шығарудан қалған материалдық құндылық құны және т.б.
Кәсіпорын қызметінің негізгі бағытына байланысты табыстар: негізгі, инвестициялық және қаржылық болып жіктеледі. Осының әрқайсысына тоқталайық:1.Негізгі қызметтен түскен табыс – бұл өнімді сатудан (көрсетілген қызметтен, орындалған жұмыстан) түскен түсім. 2.Инвестициялық қызметтен түскен табыс – айналыстан тыс активтерді сатудың, құнды қағазды өткізудің қаржылық қорытындысы.3.Қаржылық қызметтен түскен табыс инвесторлар арасында кәсіпорынның акциялары мен облигацияларын орналастыру нәтижесінен тұрады.Пайда дегеніміз – кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі және жалпы алғанда ол өнім бағасы мен оның өзіндік құны арасындағы айырмашылық, ал жалпы кәсіпорын үшін өнімді сатудан түскен түсім мен сатылған өнімнің өзіндік құны арасындағы айырмашылық.Кәсіпорын пайдасы дегеніміз – оның әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі факторы. Сондықтан, кәсіпорында пайданың қалыптасу механизмін, натуралдық көріністегі оның көлемін, пайданың түрлері мен оларды пайдалану аясын анықтау қажет. Осыған байланысты пайданы екіге бөлеміз: жалпы және таза пайда.Жалпы пайдатауарды (жұмысты, қызметті) сатудан түскен түсім мен сатылған өнімнің толық өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады.Таза пайда (бөлінбейтін пайда) кәсіпорын иелігінде қалатын пайда, ол төтенше шығыс пен табыстың сальдосын ескере отырып анықталады.
97.Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастар түрі ретінде анықталады. Салықты мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін орындау жинайды. Яғни салықтар – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін ақшалай төлемдер.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптері:
- салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;
- салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын-ала әрі нақты белгіленуге тиіс;
- әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен салынуға тиіс;
- өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Іс-тәжірибе өтіп отырған кәсіпорында бұл принциптердің барлығының да дұрыс ұстанылуына тиісті көңіл бөлініп отырылады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
ЖШС мынадай салықтар түрлері төлейді:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Қосылған құн салығы;
- Әлеуметтік салық;
- Жер салығы;
- Көлік құралдары салығы;
- Мүлік салығы.
Тарифтік жүйе, еңбек ақыны ұйымдастырудағы оның маңызы және мазмұны Еңбек ақы – бұл ашқалай төлем сомасы, яғни жалдамалы жұмыскерге келісім-шарт бойынша атқарған жұмысына натуралды төлем құны. «Еңбекақы» категориясы екі түрлі сипатта қолданылады: жалданған қызметкерге ол табыс, ал кәсіпорын үшін - өндірс шығынының бір бөлігі.
Қазіргі кезде шаруашылықты жүргізуде жалақыны ұйымдастыру төмендегі қағидаларға сәйкес жүргізіледі:
-еңбекке қарай бөлу қағидасы (еңбек ақыны, сыйлықтарды және т.б. уақтылы төлеу);
-өндіріс тиімділігінің артуы негізінде еңбек ақының деңгейін,жағдайын көтеру;
-еңбек ақыны еңбек нәтижесіне және шығындарына қарай төлеу;
-жұмысшыларды еңбек тиімділігін арттыруға материалдық жағынан ынталандыру;
-еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсуіне қарағанда артық болуы.
Жұмысшы күші шығындары еңбекақы төлемімен шектеліп қалмайды. Сондай-ақ, кәсіпорынның жұмысшы күшіне кеткен шығындарына жұмысшыларды әлеуметтік қорғау, оларды тұрғын үймен және әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетумен қамтамасыз ету, жұмысшы күшін пайдаланғаны үшін салық төлеу жатады. Кәсіпорын жұмысшы күшін пайдаланғаны үшін еңбекақы төлеу қорынан әлеуметтік салық төлейді. Кәсіпорын персоналы үшін еңбекақы оларды ынталандыру мен мотивациялаудың негізгі құралы болып табылады.
Еңбекақыны төлеу қоры – бұл жұмыскер мен қызметкердің келісім-шартқа байланысты нақты атқарған жұмысы үшін төленетін натуралды құн, барлық еңбекақы төлемдерінің жиыны. Ол құрылымы бойынша әртүрлі элементтерден тұрады.
Еңбекақы төлеу шығынының жоспарлық көлемі немесе еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ) әртүрлі біріктірілген немесе сараланған тәсілдермен анықталады. Біріктірілген жоспарлық еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚжос) үш тәсілмен есептеледі.
1. Өнімнің (жұмыстың) бірлігіне шаққандағы еңбекақы нормативі (Неңб) негізінде:
ЕТҚжос = Неңб.ақы * Qi (9.8)
мұндағы, Qi – натуралды (құнды) көрсеткіштегі жоспарланған өнім көлемі
2. Өнім көлемінің өсімінің әрбір пайызына шаққандағы еңбекақы қорының өсімінің нормативі негізінде:
ЕТҚжос = ЕТҚбаз + ЕТҚбаз (Неңб * Ө) / 100% (9.9)
мұндағы, Ө - өнім көлемінің өсімі;
Неңб - өнім көлемінің өсімінің әрбір пайызына шаққандағы еңбекақы өсімінің нормативі.
3. Жұмыскердің саны (Жтізім) және қосымша мен төлемдерді қоса есептегендегі орташа жылдық еңбекақы (ЕТжыл) негізінде
ЕТҚтөл = ЕТжыл * Сое (9.10)
Еңбекақы қорын есептеу кезінде жоғарыда келтірілген ЕТҚ әдістері жалпы кәсіпорын немесе жұмыскердің жекелеген топтары мен категориясы бойынша қолданылады. Сараланған (деталданған) ЕТҚ-ның жоспарын есептеу цех бойынша өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың категориясы мен жалпы кәсіпорын бойынша жүргізіледі және ЕТҚ тарифтік, сағаттық, күндік және айлық есептері енгізіледі.
Тарифтік ЕТҚ кесімді-жұмыскер мен мерзімді-жұмыскердің еңбекақысынан тұрады. Кесімді бағалама бойынша жоспарланған жұмыс көлемі үшін кесімді-жұмыскердің ЕТҚ келесі формуламен есептеледі:
ЕТҚкес = Р * N * K (9.11)
мұндағы, Р - өнім бірлігіне шаққандағы кесімді бағалама;
N – бағдарлама бойынша өндірілген өнім саны (көлемі);
К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.
Тарифтік ставка бойынша атқарылған жұмыс мерзіміне шаққандағы мерзімді-жұмыскердің ЕТҚ келесі формуламен анықталады:
ЕТҚмер = Н * Тст * К (9.12)
мұндағы, Н – жұмыс көлемі, норма – сағат;
Тст – атқарған жұмысы үшін орташа сағаттық тарифтік ставка;
К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.
Жоспарлық ЕТҚ алу үшін тарифтік қорға сағаттық, күндік, айлық (жылдық) ЕТҚ-на кіретін қосымша төлемдер қосылады.
Сағаттық ЕТҚ тарифтік ЕТҚ мен нақты жұмыс істеген уақыты үшін қосымша төлемдерден тұрады, атап айтсақ, түнгі уақыт, зияндылық, еңбекақы төлеудің үдемелі жүйесі бойынша төленетін төлемдерден және сыйақылық мадақтаулардан құралады.
Күндік ЕТҚ сағаттық ЕТҚ мен ішкі ауысымдық үзілістермен байланысты қарастырылған төлемдерден тұрады. Мысалы, жасөспірімдерге (18 жасқа дейін) қысқартылған жұмыс күні үшін төлемдер.
Айлық (жылдық) ЕТҚ күндік ЕТҚ мен жұмыс емес күндері үшін төлемдерден (кезекті және қосымша демалыстық, мемлекеттік міндеттемелерді орындағыны үшін төлемдерден) тұрады. ЕТҚ-ның тарифтік сомасы мен оған қосымша төлемдер негізгі еңбекақы деп аталады.
Еңбекақы төлеу шығысының құрамына (немесе еңбекақы төлеу қорына) кәсіпорынның қаржыландыру көзіне тәуелсіз барлық шығыстары (заңға сәйкес жұмыс істемеген уақыты үшін еңбекақысы сақталған ақша сомасы; ынталандырулар мен орнын толтыру сомалары) жатады.
Еңбекақы төлеу қоры айға, тоқсанға және жылға анықталады. Жеке кәсіпорында еңбекақы төлеу қоры персоналдың жеке категориясы бойынша есептеледі. Өнеркәсіппен материалдық өндірістің басқа да салаларында еңбекақы төлеу қорын категорияларға байланысты талдау кезінде жұмыскердің сағаттық, күндік және айлық еңбекақысын ерекшелеп көрсетеді. Осыған байланысты еңбекақы төлеудің орташа деңгейі уақыт бірлігіне сәйкес есептелуі мүмкін – орташа сағаттық, орташа күндік және орташа айлық еңбекақы. Орташа сағаттық еңбекақы (ОСЕТж) жұмыскермен атқарылған адам-сағаттың (Тас), еңбекақы төлеудің сағаттық қорына (ЕТҚс) қатынасымен анықталады. ОСЕТж = ЕТҚс / Тас (9.13)Орташа күндік еңбекақы (ОКЕТж) жұмыскердің адам-күн есебіндегі атқарылған уақыттың (Тжк), еңбекақы төлеудің күндік қорына қатынасы арқылы анықталады.ОКЕТж = ЕТҚкүн / Т а. күн (9.14)Орташа күндік және орташа айлық еңбекақы арасындағы өзара байланысы келесі формуламен есептеледі:ОКЕТж = ОСЕТж * t c * K 1 (9.15)мұндағы, t c - жұмыс күнінің орташа ұзақтылығы, сағат;K 1 – еңбекақының күндізгі қорын қосымша төлемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек K 1 = ЕТҚкүн / ЕТҚсағ (9.16)
Орташа айлық еңбекақы (ОАЕТж) жұмыскерлердің орташа тізімдік санының (Сот) еңбекақының айлық қорына (ЕТҚай) қатынасы арқылы анықталады:
ОАЕТж = ЕТҚай / Сот (9.17)
Орташа айлық және орташа күндік еңбекақы төлеу арасындағы өзара байланыс келесі формуламен анықталады:
ОАЕТж = ОКЕТж * t күн * K2 , (9.18)
Мұндағы, t күн - жұмыс кезеңінің орташа ұзақтығы, күн есебінде;
K2 - еңбекақының айлық қорын қосымша төлемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек
K 2 = ЕТҚай / ЕТҚкүн (9.19)
Еңбекақы деңгейі арасындағы қатынасты зерттеу арқылы осы өнеркәсіптің еңбекті ұйымдастыруы мен жұмыс уақытын пайдалану дәрежесімен танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, егерде орташа сағаттық еңбекақының өсу қарқыны, орташа күндік еңбекақының өсу қарқынымен салыстырғанда әлдеқайда жоғары болса, онда ол жұмыс күнін тиімді пайдаланғанын, яғни еңбекақының өсуі өнімді шығарумен тікелей байланысты төлемдер есебінен жүзеге асырылып жатқанын дәлелдейді.
Басқа категориядағы жұмыскерлердің орташа айлық (орташа жылдық) еңбекақысы олардың орташа тізімдік санының еңбекақының айлық (жылдық) қорына қатынасы арқылы анықталады. Кәсіпорында жұмыс істейтін бір жұмыскердің орташа еңбекақысы осы кезеңдегі кәсіпорын қызметкерінің орташа тізімдік санының жалпы еңбекақы қорына қатынасы арқылы анықталады.
Сондай-ақ, еңбекақының орташа деңгейі (ЕОД), жұмыскерлер саны (С) және еңбекақы төлеу қоры (ЕТҚ) арасында тәуелділік бар:
ЕТҚ = ЕОД * С (9. 20)
Сонымен қатар еңбекақылар номиналды және нақты болып бөлінеді. Номиналды – ақшалай түрдегі төленген еңбекақы. Нақты деп атқарған еңбегі үшін алған ақшаның сатып алу күші, яғни жұмысшы өзінің номиналды еңбекақысына сатып ала алатын әртүрлі тауарлар мен қызметтер саны.
Тауарлы-материалдық запастардың құнын бағалау әдістері
Шикізат және отын-энергетикалық ресурстар түсінігі және жіктелуі Халық шаруашылық кешенінде қолданылатын барлық материалдық ресурстар шикізаттық және отын-энергетикалық болып жіктеледі.
Шикізаттық ресурстар дегеніміз мемлекеттегі бар әртүрлі өндіріске тікелей қажетті еңбек затының жиынтығы.
Шикізат (шикі материал) дегеніміз оны қазып алу мен өндірісіне еңбек жұмсалатын, өңдеу кезінде өзінің натуралдық формасын өзгертетін, яғни жаңа сапалық қасиеттерге ие болатын әртүрлі еңбек заты.
Шикізатқа көбінесе қазбалы өнеркәсіптік (руда, мұнай, көмір және т.б.) және ауылшаруашылық (бидай, картоп, қызылша және т.б.) өнімдер жатады.
Шикізаттық ресурстар әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі:
- өнімді дайындауға қатысу сипаты бойынша, яғни өнімді жасаудағы атқаратын қызметіне байланысты: негізгі және қосалқы. Шикізаттың негізгі түріне дайын өнімді жасауға және оның негізгі мазмұнын құрайтын еңбек материалдары жатса, ал қосалқы түріне өндіріске қызмет көрсету процесінде тұтынылатын немесе негізгі материалдарға олардың сыртқы пішіні мен кейбір қасиеттерін өзгерту үшін қосылатын материалдар жатады.
- Еңбек шығынының мөлшері мен сипатына байланысты шикізаттар біріншілік және екіншілік болып жіктеледі. Біріншілікке - өндіріс процесіне бірінші рет қатысып тұрған шикізаттар жатса, ал екіншілік шикізатқа бастапқы шикізат ретінде өндірісте қайта қолданылатын өндіріс пен тұтыну қалдықтары жатады.
- Пайда болу белгісіне байланысты шикізаттар өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық болып бөлінеді. Өнеркәсіптік: қазбалы және өндеу өнеркәсіптік шикізаттар болып жіктеледі. Ауыл шаруашылық шикізаттар – бұл ауыл шаруашылық салаларының өнімдері мен ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеу нәтижесінде алынған өңдеу өнеркәсібі салаларының өнімдері.
- Шикізаттың пайда болу сипатына байланысты минералды, органикалық және химиялық болып жіктеледі. Минералды шикізаттың оның басқа түрлерінен ерекшелігі, орны толтырылмайды және жер бетінде және оның қойнауында бірқалыпсыз орналасуында.
- Шикізаттың ұдайы өндірілу дәрежесіне байланысты ұдайы өндірілмейтін және ұдайы өндірілетін (бұл көп жағдайда табиғи ресурстармен байланысты) болып бөлінеді.
Барлық шикізаттық ресурстар сапалық белгісіне байланысты келесі түрлерге жіктеледі:
- құрамындағы негізгі пайдалы компоненттеріне;
- тереңдікте жатуына;
- сортына;
- талшықтардың ұзындығы мен мықтылығына;
- тұқымына және т.б.
Шикізаттың сапалық сипаттамасы қолданылатын техниканың, жабдықтың, технологияның, өндіріс көлемінің, өнімнің бәсеке қабілеттілігінің, яғни өндірістің барлық технико-экономикалық көрсеткіштерін анықтайды, сәйкесінше өндірістің тиімділік деңгейіне әсерін тигізеді.
Шығындар түсінігі, түрлері және құрамы
Шығындарды есепке алу мен калькуляциялаудың нақты және нормативтік әдістері