Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
2. ҚР-ның «Экологиялық кодексіндегі» (9-қаңтар, 2007ж.) экологиялық нормаланулар.
4 тарау. 22-29 баптар. Экологиялық нормалаудың мақсаты
1. Экологиялық нормалаудың мақсаты экологиялық қауіпсіздікті, экологиялық жүйелер мен биологиялық әртүрлілікті сақтаудың қамтамасыз ететін қоршаған орта сапасын реттеу және оған жол беруге болатын әсерді белгілеу болып табылады.
2. Экологиялық нормалау процесінде қоршаған орта сапасының нормативтері, эмиссиялар нормативтері және табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы нормативтер белгіленеді.
Қоршаған орта сапасының нормативтеріне: қоршаған ортаның химиялық көрсеткіштерінің, химиялық заттардың шамалап алынған қауіпсіз деңгейлерінің, шудың, тербелістің, магнит өрістерінің, радиоактивтіліктің, жылудың және өзге де физикалық әсерлердің жол беруге болатын шекті деңгейлерінің нормативтері жатады. Сонымен қатар қоршаған орта жай-күйінің билогиялық көрсеткіштеріне сәйкес белгіленген, оның ішінде қоршаған орта сапасының индикаторлары ретінде пайдаланылатын өсімдіктердің, жануарлардың және басқа да организмдердің түрлері мен топтарының нормативтері, сондай-ақ санитарлық-эпидемиологиялық ережелермен және нормалармен, гигиеналық нормативтермен регламенттелетін, микроорганизмдердің жол беруге болатын шекті шоғарлануы нормативтері және қоршаған орта сапасының Қазақстан Республикасының заңнамасында көрсетілген өзге де нормативтер жатады. Жекелеген аумақтар үшін қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткіштері белгіленеді. Олар қоршаған орта сапасын жақсарту, қоршаған ортаның нормаланатын параметрлерінің белгілі бір уақыт кезеңіне арналған шекті деңгейлерін реттейді. Эмиссиялар нормативтеріне келетін болсақ оларға: ластаушы заттардың жол беруге болатын шекті шығындылары мен төгінділерінің, өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастыру, жол берілетін физикалық әсер нормативтері жатады. Барлық нормативтер шегі қоршаған орта сапасының нормативтеріне сәйкестендіріліп алынады. Табиғи ресурстар мен молықтыру мақсатында табиғи ресурстар жай-күйінің нормативтері белгіленеді. Оларды белгілеу тәртібі ҚР жер қойнауын пайдалану туралы жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру және пайдалану саласындағы заңнамасында, ҚР жер, су, орман заңнамасында айқындалады.
3. Экологияның ғылым ретіндегі анықтамасы. Экологияның мақсаты және міндеті.
«Экология» терминін ғылымға 1866 ж неміс ғалымы Э.Геккель енгізді. Грек тілінен аударғанда ол үй туралы ғылым деген мағынаны білдіреді.(ойкос-үй, туратын жер,логос-ілім). Э.Гекель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдады: «Экология деп, біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді – жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әсіресе, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық н/е қастастық, жаулық әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеуді түсінеміз».
Мақсаты-Қазақстандағы ж/е шет елдердегі экологиялық жағдайдың дамуы ж/е қазіргі кездегі жағдайы туралы білім бері,табиғатты пайдаланудағы жаңа әдістер мен технологияларды ойлап шығарудағы негізгі халықаралық бет алыстармен таныстыру.
Экология-қоршаған орта мен тірі организмге керек жағдайларды өзгертудің ж/е оңтайластырудың жолдарын анықтауға мүмкіндік беретін, тірі организмдер мен олардың жүйелерінің қоршаған ортамен өзара қатынасы, олардың бір-біріне әсері мен өзара сіңісуі туралы ғылым.
Экология барлық деңгейлердегі ағза үстілік биологиялық жүйелердің ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды. 60-70ж-на дейін экология биологияның шеңберінде дамыды. Адам бұл жүйелерде қарастырылмады, себебі,оның қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасы биологиялық емес, әлеуметтік заңдылықтарға бағынады деп есептелінген. Шындығындада адамның биосф-ғы орнын екі жақты қарастыруға болады. Бір жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иеерінен ерекше адамға биологиялық емес, әлеуметтік-мәдени қажеттіліктер мен даму механизмдері тән. Ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен жолдар салады.осыған байланысты,ол бұрын пайдаланбаған кен,мұнай, ағаш ж/е т.б. қоршаған орта ресурстарын қолданады. Сонымен қатар,табиғатқа,оған тән емес қалдықтар-пластик, металл, құрылыс материалдары шығарылады.Ауаның,судың,топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен ауантүрлігінің кемуі, адамдардың денсаулығының ж/е өмір сүру жағдайларының нашарлауы күшейіп отыр.
4 табигатты пайдалануды дамыту жане адамзат болашагы ушин экологиянын негизги биологилык пан ретиндеги маныздылыгы. Экол-лык билим беруге кажеттилик адамныны омирине кажет колайлы ортаны камтамасыз етумен байл-ты. Коршаган ортанын сапасы адамнын негизги кукыгынын бири- денсаулыкты жане дамудын негизги максатын аныктайды.экологиялык билим беру табигатка адамгершилик катынасты калыптастыру табигатты озгертудин шекти молшерин аныктау ушин, адамнын одан ари омир суруи мен дамуына мумкиндик беретин минез- кулкинин арнайы алеуметтик табиги зандылыктарын менгеру ушин кажет. Жалпы халыкта табигатка деген тутынушылык катынас басым. Экол-к маселелердин ар адамнын жеке басы ушин манызды екенин кабылдау денгейи томен.экол-к билим берудин негизге максаты табигатка деген жауапкершилик катынасты камтамасыз ету.экол-к билим беру дегенде арбир адамнын жалпы экол-к мадениеттилигин калыптастыруга багытталган уздиксиз билим, тарбие беру жане даму процестерин тусинемиз. Экол-к жауапкершилик адамнын мына касиеттеримен байл-ты: оз ис-арекетин бакылау, табиги ортадагы озинин ис- арекетинин жакын кезендеги жане болашактагы натижелерин болжай билу, озине жане баскаларга сын козбен карай билу жане т.б. Кызмети табиги ортага жане адамнын денс-на зиянды асер етуимен байланысты адамдардын барлыгынын кажетти денгейде экол-к дайындыгы миндетти турде болуы керек. Экол-к билим беру деген ар турли денгейдеги экол-к билимдерди менгеру. Онын негизге еки багыты бар: коршаган ортаны коргаудын жалпы илими негизинде тарбиелеу жане табигатпен антропогенди эко – жуйелердин озара катынасынын жалпы зандылыктары туралы арнайы билим беру. Билим беру жуйесин экологизациялау экол-к ойлардын, угымдар, принциптер мен козкарастардын баска пандерге енгизу жане экол-к билимди ар турли салалардын мамандарын дайындау.
5. Тіршілік ету ортасы туралы түсінік. Экологиялық факторлар
Организмдердин өздери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын әсеринен, организм мен коршаған орта жуйелерiнiн сәйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна. Бирак,озинин коршаган ортага тигизетин белсенди асери жагынан тири заттар ерекше орын алады ж/е сапасы жагынан жердин баска кабаттарынан, дал тири материанын оли материядан ерекшеленетини сиякты, арыкша болады. Олар, озинин омир суруи кезинде Жердин сырткы кабаттарын толыктай озгериске ушырап, биосферада галамат зор жумыс жургизеди.
Жердеги тиршилик пайда болган алгашкы орта – су б.т. тарихи даму барысында коптеген агзалар ауа-жер ортасына тарала бастады. Натижесинде эволюция барысында жана тиршилик ету жагдайларына бейимделегн курлык осимдиктери мен жануарлары п.б.
Су тиршилик ортасы . Гидросфера жер бетинин жалпы ауданынын 71 %-ге дейинги болигин алып жатыр. Сулы ортада мекендейтин агзаларды гидробионттар д.а. галымдардын есептеуи б-ша букил гидросферадагы судын биологиялык айналымы 2 млн. Жылда аякталады.тиршилик ортасы ретинде суга тан касиет – онын козгалткыштыгы. Эволюция процесинде суда тиршилик ететин агзалар судын козгалткышына бейимделген. Коныржай ендиктердин суларында мекендейтин су агзаларынын омирине агынсыз су коймасындагы судын вертикалды козгалысы манызды рол аткарады. Су 3 кабатка болинеди: жогары кабатында температуранын маусымдык ауыткуы улкен, ортангы кабаты – термоклин д.а., ол темпер-нын курт озгерисимен сипатталады, ал томенги кабатта темп-нын жылдык ауыткуы болмайды деуге болады. Тыгыздыгы ауадан 800 есе жогары.
Жер-ауа тиршилик ортасы. Жер бетинде тиршилик ететин агзалар газтариздес ортамен коршалып жатыр.Бул ортанын озине тан ерекшеликтери: ылгалдыгынын томен болуы, тыгыздыгы мен кысымынын томен болуы, оттегинин молшеринин жогары болуы. Жер-ауанын тиршилик ортасында асер ететин экологиялык факторлардын биркатар ерекше белгилерине мыналар жатады: жарыктын асер ету интенсивтилиги жогары, темпер-нын ауыткуы кушти, географ-к жагдайына, маусым мен тауликке байланысты ылгалдылык озгерип отырады.
Ауа . Кургак ауанын курамы (колем б-ша): 78% азот, 21% оттеги, 0,03 комиркышкыл газы, 1% инертти газдар.
Оттеги коптеген агзалардын тыныс алуына кажет. Комиркышкыл газын осимдиктер фотосинтез процесинде пайдаланады.
Жел. Ауанын темп-сы мен ылгалдылыгын озгертеди, агзаларга мех-лык асер етеди. Жел осимдиктердин транспирациясын озгертеди. Сонымен катар желмен тозанданатын осимдиктердин тозандануына асер етеди. Ауа массасынын козгалуы клптеген бунакденелилердин миграциясынын багытына да асер етеди.
6. Биосфера және ноосфера туралы В.И. Вернадскийдің түсінігі
Биосфера – жердин тири организмдердин барша кауымдастыктарынын ж/е планетанын олармен уздиксиз алмасуда болатын болигинен туратын ерекше кабыгы. Бул терминди 1875ж жердин тири организминкурайтин кабыгы ретинде австралиялык геолог Э.Зюсс усынган еди,ж/е ол биосф-нын биол-к концепциясынын аукымына сияды деген.
Вернадский (1926ж) биосфера биздин галамшардын галамат жуйеси деген илимди ойлап шыгарды. Онда ол тири заттардын геохимиялык ж/е куаттык урдистеринин негизги жолдарын жазды. Ол биосфера туралы тусиник тек кана организмге гана емес, олардын ортасына да катысты деп таратты. Мунын ози биохимия концепциясына биогеохимиялык ман берди. Буган дейин геологиялык уакыт масштабында Жердин келбетин озгертип жататын кубылыстардын бари таза физ-к,хим-к н/е физико-химиялык урдистер (турлердин шайылуы,еруи,тунуы,т.б)деп карастырылатын.Вернадский тири организмдердингеологиялык роли туралы илимди курды ж/е олардын тиршилик арекеттери Жердин минералды кабаттарынын озгеристерге ушырауынын манызды факторы екенин корсетти. Вернадский б-ша,биосфера – ишинде казир тиршилик бар н/е бурын тиршилик болган ж/е тири организмнин асерине ушыраган не али де ушырап жаткан кабат. Бул кабатка мына заттар косылады:
Биосферанын шектери омирдин тиршилик ету аланына тауелди.Тири организмдердин галамшардагы жалпы кауымдастыгы Вернадский тири зат деп атаган ж/е онын негизги сипаттамасы ретинде жалпы массасын, хим-к курамын ж/е куатын карастырган.
Вернадскийдин биосфера туралы илиминин негизин калаушы ретиндеги кызметинын гылыми ж/е тажирибелик манызы онын оз заманынын билими денгейине адам мен биосферанын биртутастыгын терен далелдеди.Жер бетинде адамнын пайда болуы биосферанын жана куйге, адамнын озинин максаты багытталган арекетимен камтылган, акыл-ойдын кабаты - ноосферага ауысуынын алгышарты болды.адамнын акыл-ойынын ж/е гылыми ойынын ролин багалай келе вернадский келесидей корытынды жасады:
6. В.И. Вернадскийдің негізгі биогеохимиялық заңдары.
Биосфера – жердин тири организмдердин барша кауымдастыктарынын ж/е планетанын олармен уздиксиз алмасуда болатын болигинен туратын ерекше кабыгы. Бул терминди 1875ж жердин тири организминкурайтин кабыгы ретинде австралиялык геолог Э.Зюсс усынган еди,ж/е ол биосф-нын биол-к концепциясынын аукымына сияды деген.Биосфера эволюциясынын негизинде галамшарда омирдин пайда болуы мен оркендеуи жатыр. Органикалык заттардын эволюциясы бирнеше кезеннен отти. Олардын 1)биологиялык,зат айналымы бар алгашкы биосферанын пайда болуы,2)коп жасушалы организмдердин пайда болуына байл-ты биосферанын биотикалык компоненти курылыминын курделене тусуи.3) адамзат когамынын пайда болуына байланысты.Адамдардын оз олшеми б-ша биосфера денгейдеги саналы тиршилиги ноосферагаайналуын септигин тигизеди.
Вернадский (1926ж) биосфера биздин галамшардын галамат жуйеси деген илимди ойлап шыгарды. Онда ол тири заттардын геохимиялык ж/е куаттык урдистеринин негизги жолдарын жазды. Ол биосфера туралы тусиник тек кана организмге гана емес, олардын ортасына да катысты деп таратты. Мунын ози биохимия концепциясына биогеохимиялык ман берди. Буган дейин геологиялык уакыт масштабында Жердин келбетин озгертип жататын кубылыстардын бари таза физ-к,хим-к н/е физико-химиялык урдистер (турлердин шайылуы,еруи,тунуы,т.б)деп карастырылатын.Вернадский тири организмдердингеологиялык роли туралы илимди курды ж/е олардын тиршилик арекеттери Жердин минералды кабаттарынын озгеристерге ушырауынын манызды факторы екенин корсетти. Вернадский б-ша,биосфера – ишинде казир тиршилик бар н/е бурын тиршилик болган ж/е тири организмнин асерине ушыраган не али де ушырап жаткан кабат. Бул кабатка мына заттар косылады:
1.Тири заттар – биздин галамшарды мекендейтин тири организмдер. жансыз заттар – тири организмдердин катысуынсыз пайда болатын заттар(таужыныстар).2.биожансыз заттар-организмдердин тиршилик арекеттери мен геологиялык урдистердин бирлескен асеринин натижеси болатын биожансыз денелер (топырак,лай,желге мужилген жер кыртысы).3.биогендик заттар – организмдердин тиршилик урдистери кезинде курылатын ж/е кайта онделетин жансыз заттар (атмосфера газдары,комир,мунай, актастар,т.б) 4.радиоактивти заттар – радиоактивти элементтеринин атомдары. 5. жайылып тараган атомдар 6.гарыш заттары – Жердин бетине гарыштан тусетин заттар (метеориттер,гарыштын шаны).
Биосферанын шектери омирдин тиршилик ету аланына тауелди.Тири организмдердин галамшардагы жалпы кауымдастыгы Вернадский тири зат деп атаган ж/е онын негизги сипаттамасы ретинде жалпы массасын, хим-к курамын ж/е куатын карастырган.
7.Организм және оның өмір сүру жағдайы. Абиотикалық және биотикалық факторлар.
Организмдердин өздери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын әсеринен, организм мен коршаған орта жуйелерiнiн сәйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна.
Орта-тири организмдерди коршаган ж/е оларга тикелей де, жанама да асер ететин табигаттын бир болиги.организмдер ортадан омирге кажеттинин барин алады ж/е оган озинин зат алмасуынын калдыктарын болип шыгарады. Ар организм оз ортасы адамнын ондиристик арекетинен туындайтын коптеген элементтерден турады.
Омир суру н/е тиршилик ету жагдайлры – ортанын организмге кажетти, оларсыз тиршилик ете алмайтын ж/е олармен уздиксиз бирликте болатын, элементтеринин кауымдастыгы. Организмнин ортага бейимделуи калыптасушылык д.а. калыптасушылык кабидети – теги омирдин тиршилик етуин мумкин ететин, организмдердин тири калуын ж/е кобеюин мумкин ететин ен негизги касиеттеринин бири. Агзалардын артурли жагдайларда тиршилик ете алуга барлык бейимделулери тарихи калыптаскан. Ортанын организмге асер ететин жекелеген касиеттери мен элементтери экологиялык факторлар д.а. экологиялык факторлардын коптурлилиги абиотикалык ж/е биотикалык болып 2 улкен топка болинеди.
Абиотикалык факторлар – температура, жарык, ауанын ылгалдылыгы, су, жер бетинин бедери, топырак курамы, т.б. органикалык емес ортанын организмге асер етуi. Абиотикалык факторларга ар турли организм табиги сурыптау натижесинде турлише бейимделеди. Осимдик пен жануарлардын ыстыкка, суыкка, ауанын ылгалдылыгына, кысымына, судын ар турли терендигине, химиялык курамына, агысына карай бейимделуи, кейбир жануарлардын кыскы, жазгы уйкыга жатуы, тиршилигин кешки н/е ертенги уакытта откизуи – осы абиотикалык факторлардын асерине байланысты.
Биотикалык факторлар – бир организм тонирегиндеги баска организмдердин тиршилик арекеттеринин тигизетин асерлеринин жиынтыгы. Ол асерлер алуан турли сипатта болады. Бир организм екинши бир организмге корек, тиршилик ортасы болады. Ар турге жататын организдер бир-бирине озара асерин тигизеди. Мысалы, осимдиктер жануарларга кажетти оттегин болип шыгарса, жануарлар атмосферага комиркышкыл газын шыгарады. Бул газды фотосинтез аркылы осимдиктер пайдаланады.
8. Қазақстандағы экологиялық проблемалар.
КЗ табигат жагдайлары алуан турли. КЗ террит-сы кен-байтак жерди алып жатыр, Батыстан Шыгыска карай 2,925 км,солт.-онт карай – 1600 км.бирнеше ландшафтык елдеулер тармактары бир-бирин алмастырады: орманды дала 6%,дала 28%,шолейт18%,шолди40%.халкы 16 млн астам.
А аймагы. Каспий маны, мунай ондирушилер болып табылатын Атырау ж/е Мангыстау облыстары жатады. Каспийдин солт-де мунай коры 3-3,5 млрд тонна ж/е газ 2-2,3 м3. Каспийде бекире мекен етеди.онын уылдырыгынан алынатын табыс 10 млн долларды курайды.шектен тыс аулаумен катар,тениз суынын мунаймен ластануы онын санын кемитеди.ескирген технологияларды колдану орасан зор эконом-к шыгындар мен коршаган ортанын бузылуына акеледи. Мунай ондирилген жылдары 5 млн.тоннага жуык мунай тогилген. Бул грунт пен беттик судын ластанына, осимдиктердин жойылуы мен адамнын ушкыш органикалык косылыстармен ластануына акелди.
В аймагы. Елимиздин шыгыс обл жатады. КР онеркасиби жогары дамыган аймагы. Ири тусти ж/е кара металлург., энергетикалык кешен шогырланган.бул аймактагы маселелер – коршаган ортада ондиристик калдыктардын жиналуы, урбанизацияланган территориядагы атмосф-к ауанын ластануы, ормандардын деградациясы, ерекше коргауга алынган территориялардын жеткиликсиздиги.
Халкы 7 млн астам. Аймак тау-кен ондиру,комир онеркасиби мен жылу энергиясын ондиретин орталык болып табылады. ШКО 1,5 млрд тонна улы онеркасип калдыктары сакталган.олар 32 мын га жерди алып жатыр.онеркасиптик кызмет натижесинде ауа кукирт толыктарымен, фенолдармен, формальдегидтермен,катты болшектермен ж/е коргасынмен ластанган.семей ядролык полигонында 1989ж дейин 470 ядролык жарылыс жасалып,300 мын га территорияда радиоактивти жауын-шашын тускен.
С аймагы онт аймактар:Алматы,Тараз, Онт КЗ,кызылорда жатады. Туракты сумен камтамасыз етуди кажет ететин ауыл шаруашылык багытымен сипатталады. Осы аудандардагы негизги эконом-к проблемалар – су корынын жетиспеуи, су коздеринин шайында сулармен ластануы, табиги ж/е мадени ескерткиштердин бузылуы.Халкы шамамен 5 млн,негизги кызмети –ауыл шаруашылыгы.
9 Арал онириндеги алеуметтик- экол-к проблемалар. 60-шы жылдардан бастап Арал тенизинин ауданы кеми бастады. Суды а/шар-к дакылдарын суару ушин колдану Тянь-Шань тауларымен агып келетин табиги су агысын 90%-тен астам кыскартып жиберди. Тениз ауданы 2,6 млн га-га кемип озинин 60% колемин жогалтты. Судын денгейи 12 ден 2метрге дейин кемип, туздылыгы 2 еседен астам артты. Шолдену, топырактын туздануы осимдиктер мен жануарлар дуниесинин кедейленуи, климаттын озгеруи одан ари жалгасуда, жалыктын денсаулыгы курт томендеди.Арал аймагынын экол- к жагдайы бир катар алеуметик жане саяси маселелерди тугызды.коршаган ортаны буза отырып, казирги замангы когам озинин болашагын жояды.болашак урпактардын дамуы ушин экол-к турактылыкты сактап калу кажет.бул турактылыкты сактау ушин табиги ортанын жагдайын бакылап, онеркасиптик калдыктарды нормалау мен алдына алу, калдыксыз жане ресурстарды тиимди пайдаланатын технологияларды жасап иске косу керек. 30жыл ишинде Арал 640км.куб. судан айрылды, судын туздылыгы 26-27 г/литрге жетти. Колеми бойынша Арал дуние жузинде су коймаларынын ишинде 4-ши орында болган.суармалы жерлердин кенеюине байл-ты Арал тенизине келетин озендердин суы курт кемип кеткен.Арал тенизи табиги температура реттеуши ретинде ауа райына унеми асер етип отырады. Тениздин колайлы асери 300-400км аракашыкта байкалады. Судын сапасынын нашарлауы мен онын жетиспеуи осимдиктерге ерекше асер етти. Багалы орман, камыс, жайылымдар мен шалгындыктар жойыла бастады. Олар суртан жерлерге айналган, 50 коль кемип кеткен.
10. КР-дагы жер корларынын экологиялык жагдайы. Каз –тан терр-нын 3,8 %-ин орманды жерлер алып жатыр.1997 ж. Респ-мыздын орман корынын терр-да 2257орман орттери болган. Орт 4млн метр/куб-ка жуык агашты жойган. 50мын га орман алкабында зиянкестер мен аурулар аныкталган. Ен ири орманды терр-лар ШКО,павлодар, Акмола, Караганды, Алматы обл-да болган. Орманды далалы алкапка Каз-нын солт-деги шок болып осетин кайынды ормандар жатады. Олардын жалпы колеми 700мын га.бул ормандарда осетин агаш тукымынын коби кайыннан куралады.далалы алкапта кайынды шоктардын онтустигин алып жаткан карагайлы ормандар оседи. Олар ертеде Орал мен Алтай аралыгын тутастырып жаткан. Жергиликти халыктын ортеп, кесип, мал багу салдарынын кемип кетти. Шолди алкапка Каз-нын букил онт-ги, орт-гы мен батысыннын коп болиги киреди. Мунда аксексеуил,карасексеуил, коянсуйек, жынгыл,шеркез кездеседи. Агаш тукымдарынан жиде мен торангы, ал буталардан ар турли тал жынгыл, шенгел оседи.Алтай –Сауир тау алабы тениз денгейинен 600-2500метр бииктик аралыгында осетин ормандарды камтиды. Самырсынды орман кенди Алтайдын ен жогаргы белдеуинин 31000га жерин алып жатыр.карагайлы орман Алтай мен Сауир койнауынын 371мын га алып жатыр. Солтустик Тянь-Шань тау алабына Иле Алатауы,Кунгей,Жонгар Алатауы мен Нарын жоталарынын агаштары киреди. Томенге белдеуинде турли буталар мен жалпак жапыракты агаштар оседи. Батыс Тянь- шань тау алабына Талас Алатауы, Каратау мен Огем жотасындагы агаштар киреди., бул аймак жемис- жидекке оте бай. Барлык таулы жерлердеги ормандардын топырак пен су коргауга тигизетин асери коп. Орманнын азып- тозуы антропегендик жане табиги факторлардан туындайды. Кызылкум шолейт даласын суаруга Сырдариядан су алуга байл-ты жер асты суларынын денгейи томендеп, буталы агаш осимдиктеринин жагдайы нашарлады. Малды жонсиз багудан шолейттеги орман едауир зардап шекти. Карагайлы орман кесуден таусылды. Озендердин реттелип тежелуинен жане орттен тогай катты азып тозып кетти. Онын ишинде сирек кездесетин биогеоценоз торангы да таусылды. Респ-ка ормандарында калыптаскан экол-к нашар ахуал жане тозу процестери орман ресурстарын сактап утымды пайдалану жонинде шугыл жане кесимди шараларды кабылдауды талап етеди. х/шар-к манызы б/ша Каз ормандарын 3 топка болемиз. 1-ши топка жататын ормандар 18,7млн га жерди алып жатыр,буларга егистик коргауга алынган, топырак коргау,су коргауга арналган орман алкаптары, калалар мен ондирис орындарынын айналасындагы курорттык ормандар, озендер, тас жол, темиржол жиектериндеги жане мемл/к корыктардын ормандары жатады. Бул ормандарды кесуге тиим салынган. Ормандардын басым копшилиги 1-ши топка жатады.2-ши топка су коргауга алынган ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлердин ормандары жетеди. Бул жерлерде интенсивти шар/к жургизиледи. Бирак агашты кесу молшери жылдык осимге сайкес аныкталады.Бул топка 591мын га жерди алып жаткан ШКО-нын жерлери жатады.3-ши топка ормандак жерлерде орналаскан барлык ормандар киреди. Бул жерлерде ондиристик орман орман дайындау жумыстары жургизиледи.оларга Кенди Алтайдын таулы ормандары, ШКО-да 1,5млн га жерди алып жаткан ормандар киреди. Агаш коры мен колеми б/ша ШКО-нын кылканжапыракты ормандары 1-ши оррында,2-ши орында шок карагайлы орманда,3-ши орында Тянь-Шань шыршасынан туратын таулы ормандар тур.Респ-нын ормандылыгын тек белгили бир экол-к шектеули молшерде жане бурын орман оскен жерде жургизу кажет.
11.Жердин су корлары. Жалпы сипаттамасы. Жердеги судан алемдик коры орасан зор. Олар 1353985мын км/куб . Алемдик мухит шегинде орташа терендик 3,96 км, ал ен терен максималды терендик 11022 м(Мариан шунгымасы). Жердеги судын басым коп болиги тузды су болып табылады. Ол жалпы кордын 97,5% улесин курайды, бирак тущы судын колеми де оте коп. Онын молшери 35млн км/кубке тен. Алемдик мухиттын денгейинин озгермели жагдайында жердин су балансы томендегидей болады. Планетага тусетин жауын шашын буланумен тенеседи. Еки шама да 577мын км/куб/жылына жуык. Мухит булануы жауын- шашыннан 47мын км/куб/жылына артык. Курлыкта кри зандылык байкалады. Булану жауын- шашыннан 47мын км/куб/жылына кем. Осы су озен агыстарымен мухитка кайтарылады. Казирги кезде алемдик су балансы мухит жагына карай ыгыскан. Сонгысы судын буланган молшеринен жыл сайын 430-550км/куб артык алады. Осынын натижесинде мухит денгейи биртиндеп котреилип келеди. Косымша ылгалдын 75%-ти мухиттар муздыктардын еруи, 18,5% жер асты корынын пайдалануы, 7% колдер есебинин алады.курлыктагы жауын- шашыннын толык буланбауы жылудын жетиспеуинен емес, эко- жуйенин реттеущилик ролине бай-ты болатынын атап оту кажет.
12. Ластану классификациясы (химиялық, физикалық, биологиялық). Ластану классификациясының үш түрі бар: 1) химиялық ластану- автокөліктің түтінінен, завод- фабрика өнімдерінің хим-қ зияндылығы көп қалдықтарды залалсыздандырмай тасталуынан болып келеді.Хим-қ ластану адам организіміне кері әсерін тигізеді, яғни қатты улану, дертті ауруларға ж/е мутацияларға алып келеді.2) физ-қ ластану- ұшу, вибрация ж/е радиация жатады. Қазіргі техниканың дамыған кезеңінде ескеретін жайт эл/магниттік өріс, радиотолқындар ж/е үлкен телеорталықтар, радиосианциялар физ-қ ластанудың бірден –бер көзі б/таб. Ол адамның еңбек қабілетін төмендетіп, жүрек пен жүйке ауруларына алып келеді. 3) биол-қ ластану- фотогенді микро организмдер әсерінен ортаның ластануы. Оған әртүрлі аурулар жатады, яғни чума, холера ж/е СПИД. Бұл ауруларды бактериялар туғызады.
13. Қаз-дағы су қорлары. Сумен қамтамасыз етудегі проблемалар. Қаз-ң су қорлары бұрыңғы Кеңес Одағының су қорларының 2,1% құрайды. Қаз-да өзен суларының көлемі бір жылға шаққанда 101 мгр\м3 құрайды. Соның ішінде 56,5% Қаз-н терр-да 44,4% басқа территориядан келеді. Қаз-н Ресей мемлекетімен бірге бес өзеннің су қорларын пайдалануда. Олар: Иртыш, Тобыл, Урал, Волга. ҚР терр-да 4 мыңнан аса көп ... бар, 100 м2 17 көлі бар. өзен суларының толдыру көзі болып мұздықтар табылады. ҚР-да 2 теңіз бар: Арал теңізі- ұз-ғы 428, ені 235км, су көлемі 1000м3; Каспий теңізі—ұз-ғы 2430 км, ең терең жері 1025м болып таб. Су талшылығы 6,6км3 құрайды. Дегенмен, Қаз-ң су артериялары шамамен 85 мың өзендерден құралған. Ең ірі өзендері: Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайық, Шу, Талас өзендері жатады. Соңғы жылдары бірқатар көлдер жүйесінің көбеюі байқалып жатыр. Бұл өзендер ағысының шектен тыс реттелуі мен олардың деңгейінің табиғи ауытқуларына байланысты. Экологиялық жағынан ең қолайсыз жағдайда Қаз-ның су артериясы Ертіс өзені қалып отыр.Оның сулары жоғары дәрежеде ауыр металдармен ласталған. Негізгі ластаушы заттар:тыс шойынды сулары бірге келіп түседі.
14. Ядролық жарылыстың адамзат үшін қаупі. Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі радиациялық ластану.Радиоактивті ластанумен күресу алдын алу сипатында ғана болады. Себебі ластануды нейтралдайтын биологиялық ыдырату әдістері де, басқа да механизмдері де жоқ. Қоректік тізбек бойынша тарала отырып, радиоактивті заттар азық-түлік өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп адам денсаулығының зиянды мөлшерге дейін жиналуы мүмкін.
15. Радио жиіліктік диапазонындағы электромагниттік өрістерден қорғану әдістері. Электр өрісінің кернеулігі мекеме ішіндегі 0,5 кВ/м, құрылыс орындарында 1 кВ/м, адамдар сирек болатын жерлерде 5 кВ/м-ге тең. Бұлардан қорғанудың бір тәсілі берілген зоналарда белгілі уақыт аралығында ғана бөлу. Негізгі қорғаныс жолдары жоғары Вольттық линиялардағы металды қақпа арқылы жерлеу, егер ашық тұрғылықты орта болса, онда трассалық экранды пайдалану темірметалды забор тұрғызу ж/е 2 м биіктікті ағаш отырғызу керек. Электромагниттік өрістерден қорғану;ұжымдық ж/е инженерлік-техникалық шараларды өткізумен ж/е жеке қорғану құралдарын пайдаланумен жүреді.
Ұжым шаралары: электр өрісін шығарушы аппарат алыс болу керек.Инженерлік-техникалық электромагниттік сәулелер аз түсетіндей қондырғы орнату, әрі электромагниттік жоғары аймақты қоршау. Жеке қорғаныс шлемдер, көзілдірік, халат т.б. киіп алу.
16. Атмосфераны ластаудың жалпы сипаттамасы (қоректену көздері)
Атмосферадағы әртүрлі зиянды заттар табиғи ж/е антропогендік қоректену көзінен туындайды. Табиғи қоректену көзінен туындайтын заттар мыналар: балқымалы, вулкандық ж/е космостық түрлі түсті шаңдар, жазықтық, ормандардағы өрттен пайда болатын газлар ж-е түтіндер, өсімдіктер, жануарлар ж/е микробиологиялық тұрғыдағы әртүрлі азық түліктер.
Антропогендік қ/көздері өндірістің дамуына байл/ты бүкіл Менделеев таблицасындағы элементтерді өз ішіне қамтиды.ол өз кезегінде ауыр ж/е аз кездесетін металмен, синтет/қ қосылыстармен, радиоактивтік, концерогендік, бактерологиялық ж/е тб заттармен ауаны ластайды. Соның ішінде жылу энергетикасы 27-%,құрылыс-8%, қара металлургия -24%, түсті мет-10,5№, химия-1,5№, мұнай-16№, автокөлік-13№.
Атмосф-ны ластаушы газдар ішінде көмір қышқылы-45№, күкірт қыш-18№, азоти қыш-10№, көмірсутегісі-15№,өндірістік шаңдар-12№ құрайды.
17. Кәсіпорындардағы қондырғылардың атмосфераны ластауы. Энергетикалық қондырғыларда әртүрлі отын жаққанда негізінен көмірқышқыл ж/е су буы таралады. Сонымен бірге басқа да зиянды заттар, көмірсутегі, азот, күкірт қышқылы. Атмосфераны ең көп ластаушы көмірқышқылы, күкірт қышқылы, азот қышқылы, көмірсутегісі ж\е шаң. Бұл зиянды заттардың көбісі түссіз болады. Белгілі бір конц-дан кейін адамның басын айналдырып, жүйке жүйесіне, жүрекке, тыныс алу жолдарына әсер етеді.
Көмірқышқылы—200-220 мг\м3, азот қышқылы—10-20 мг\м3, күкірт қышқылы—3-6мг\м3.
18. Атмосферадағы зиянды қоспалардың нормалануы. Атмосферада әрқашанда табиғи ж/е антропогенді қоректену көздерінен бөлінетін белгілі мөлшердегі зиянды қоспалар болады. Табиғи қоректену көздерінен бөлінетін зиянды қоспалар:шаңдар;тумандар,сонымен қатар әртүрлі микробиологиялық түрдегі азық түліктер. Атмосфераның ластану проблемасы 20 ғасырда басталған. Көптеген кәсіпорындар: жылу станциялары-27%, қара металлургия-24%, түсті метал-я-10,5%, мұнай өндеу-16%,автокөлік-13%, химиялық кәсіпорындары-1,5%,құрылыс мекемелері - 8% ж/е т.б. кері әсерін тигізеді. Бұлардан басқа көмірқышқыл, күкірт,азот, көмірсутек, газдар ж/е шаң жатады.
Атмосфераны ластаушы заттардың шекті реттелетін концентрациясы (ШРК) табарлықты жерлердегі денсаулық сақтау министрімен жарияланады. Онда зиянды заттардың классификациялық қоспаларының рұқсат етілген максималды ж/е орташа тәуліктік концентрациячы бекітілген.
С≤ШРК.
19. Атмосфераны қорғау бойынша шаң аулау процесстерінің параметрлері (түрлері)
Атмосфера гректин 2созинен (атмос – ауа, файра – шар).кобине озимиздин тиршилигимизде колданатын ауаны атмосфера д.а. бул угым дурыс емес, ойткени ау атмосферанын негизги болигинин бири гана. Атмосфера – ар турли газ, су буы ж/е ауа тозаны болшектеринин компаларынан туратын Жердин газ таризди кабыкшасы.атмосфераны ондиристик шан ж/е туманнын ластауынан коргаудын негизги шараларына шан ж/е туман аулау аппараттырымен кенинен колдану карастырылады.
Шан аулау процестери негизинен 4 турге болинеди:
ар турли шан аула-тар, сонын ишинде электрофильтрлер ауадагы коспалар жог.концентрацияда болганда, ал фильтрлер коспанын н/е ауадагы коспанын аз концентрациясында, ягни 100 мг/м3-тан аз колданылады. Катты ж/е кул коспаларынан газды тазарту процестери ар турли аппараттарда тазалаудын жалпы тиимдилигимен сипатталады.
η=(Скир - Сшыг) / С кир - тазалаудын жалпы сипаттамасы
Шан тазалау процессинин тиимдмлмгмн багалауга шан аулагышка шан болигинин туспеу коэф-ти колданылады
К= Сшыг / Скир
К= 1 – η - аппараттын тазалау тиимдилиги
Шан аулагыштын гидравликалык кедергиси аппарат кириси ж/е шыгысындагы ауа агыны уысымдарынын айырмасы арк. аныкталады.
Δр=р(кир) – р(шыг)=γρω2 / 2
ρ-аппараттын есептеу кимасындагы ауанын тыгыздыгы
ω- жылдамдык, γ- гидравликалык кедерги коэф-ти.
Кургак ш.аулаг-га ауа агыннан коспа боликтери, гравитация, инерция куштери арк мех-к турде болинетин барлык аппараттык жатады. Курамы б-ша: циклонда, куйындык, ратациондык, рациалды, жалюздик болып болинеди. Газ агыны кубыр ишки кенистикке жанаса киреди ж/е корпус ишимен бункерге карай айнаалды. Орталык куштин асеримен шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи.
Ылгалды. Газды ылгалды турде тазалаушы аппараттар кен тараган. Ойткени олар киши шан боликтерин жогары тиимдиликте тазалайды. Сонымен бирге жарылыска кауипти ж/е жанатын газдардан шанды тазалауга мумкиндик береди. ылгалды тазалаушы аппараттар шан боликтеринин суйыктыктын тамшы бетинен н/е суйыктык кабатына шогу принципинен жумыс истейди. Шан боликтеринин суйыктыкка шогуи Броумдык козгалыс ж/е инерция кушинин асеринен болады.
Электрофильтр комегимен тазалау газдарды шаннан ж/е туманнан тазалаудын кедерги кундеги бирде-бир тури. Бул процесс карондык разряд зонасында газдын соккылык иондалынуына ж/е ион зарядтарынын боликтерге берилуин ж/е олардын электродтарга жабысуына негизделгени.
Фильтр ондирис орындарында вентиляция ауасын зиянды газдардан сонымен бирге газды зиянды заттардан ондиристик ж/е санитарлы турде тазалау ушин колданылады. Фильтрлеу процесси кауипти откелде зиянды заттар болшектерин устау аркылы журеди.зиянды заттар болшектери откелдин бетине жинакталады. Боликтердин фильтр элементинин бетине шогуи жанасу асеринен, сонымен бирге диффузиялык, инерциялык, гравитациялык шогуи аркылы болады. Фильтр элементтерин ар турли маталардан ж/е кииздерден жасайды.
20. Құрғақ түрде шаң аулағыштар (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
Кургак ш.аулаг-га ауа агыннан коспа боликтери, гравитация, инерция куштери арк мех-к турде болинетин барлык аппараттык жатады. Курамы б-ша: циклонда, куйындык, ратациондык, рациалды, жалюздик болып болинеди. Газ агыны кубыр ишки кенистикке жанаса киреди ж/е корпус ишимен бункерге карай айнаалды. Орталык куштин асеримен шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтеринин газдан ажырауы газ агынынын бункерде 180 градус айналуынын асеринен б-ды. Шаннын ажыраган газ агыны сол кезде куйынды пайда етип шыгыс кубырынан циклоннан шыгады. Газды шаннан тазалау б-ша жаксы натиже беретин циклондарга цилиндлик ж/е конустык циклондар жатады. Цилиндрлик циклондар аспирация жуйесиндеги кургакшанды катты отынмен жумыс истейтин ошактан шыккак тутинди газды кептиргиштеги шанды ж/е т.б 0,-400 г/м3 аулау ушин колданылады. Оган тусетин газ кысымы 2500 Па-дан аспауы. Газдын Температурасы 30-50 градус.
Конустык циклондар газдан ысты тазалау ушин колданылады. Кирис концентрациясы 30-50 г/м3.
Тура далдик циклондар. Айырмашылыгы: гидравликалык кедергиси киши, габарити киши, тазалау тиимдилиги аз.
Улкен массадагы газдарды тазалау ушин батареялык циклондар колд. Олар коп санды параллель турде орналаскан циклондык элементтерден турады.
Ратациондык шан аулагыштар. Олар орталыктан асер етуши акпараттарга жатады. Олар ауаны урлеу барысында салыстырмалы ири шаннан тазалайды. Баска курылгыларга караганда ыкшамды ойткени, вентлятор ж/е шан аулагыш бир агрегатта орналаскан. Бул ратациондык шан аулагышта тазалау тиимдилиги жогары. Ратациондык типти оратлыкты ратациондык шан болгиштер коп колданылады. Тазалау тиимдилиги 100% тен.
Кемшилиги: конструкциясы курдели ж/е пайдалануда мех-лык заттардан газды кургак тазалау киын. Куйындык шан аулагыштарда жука болшектерден газды тазалауда тиимдилиги жог. Корпус диаметри 40-2000 мм-ге дейин б-ды.
21. Ылғалды түрде шаң аулағыштар (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
Газды ылгалды турде тазалаушы аппараттар кен тараган. Ойткени олар киши шан боликтерин жогары тиимдиликте тазалайды. Сонымен бирге жарылыска кауипти ж/е жанатын газдардан шанды тазалауга мумкиндик береди. ылгалды тазалаушы аппараттар шан боликтеринин суйыктыктын тамшы бетинен н/е суйыктык кабатына шогу принципинен жумыс истейди. Шан боликтеринин суйыктыкка шогуи Броумдык козгалыс ж/е инерция кушинин асеринен болады.инерция куштери шан боликтерине ж/е суйыктык тамшыларына олардын бир-бирине жакындаган кезинде асер ол куштер тамшынын ж/е боликтердин массасына ж/е олардын козгалыс жылдамдыгына асер етеди. Киши олшемдеги шан боликтери жеткиликти кинетикалык энергияга ие емес.сонд.,броундык козгалыс осы киши олшемдеги боликтерге тан. Броундык козгалыс есебимен газды шан боликтеринен тиимди тазалау ушин аппараттагы газ агыны козгалысынын жылдамдыгын азайту кажет. Жогарда айтылган 2 куштен баска шогу процесине турбулентти диффузия электрлик зарядталган болшектердин озара катынасы, конденсация, булану процестери ж/е асер етеди. Курылымы б-ша ылгалды шан аулагыштар Вентур Скруббери форсундык ж/е орталыктандырылган Скрубберлер соккы инерция туриндеги аппараттар Барботажды кобиктик аппараттар ж/е т.б. болып болинеди.
22. Электр фильтрлері (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
Электрофильтр комегимен тазалау газдарды шаннан ж/е туманнан тазалаудын кедерги кундеги бирде-бир тури. Бул процесс карондык разряд зонасында газдын соккылык иондалынуына ж/е ион зарядтарынын боликтерге берилуин ж/е олардын электродтарга жабысуына негизделген. Электрофильтрге тусетин ластанган газдар сырткы асердин есебинен иондалган болады. (рентген саулелери, радиоактивти саулелер, космостык саулелер, газдын кызуы ж/е т.б.). сондыктанда олар еки электрод арасында калып электр тогын откизуине кабилети бар. Токтын шамасы иондар санымен электродатр арас-гы кернеуге байл. Крнеу кобей сайын электродтар арас-гы козгалыстар сол козгалыска коп иондар катысады ж/е токтын шамасы газдагы барлык иондардын осы козгалыска катысуына дейин оседи. Кернеудин осуине карамастан токтын шамасы туракты болады, оны каныгу тогы д.а. корондык ж/е шогу электрод арк арасында электр ориси туындайды. Шогу электроннан корондык электродка багытталган жел куши кернеуликти азайтады. Электродка кернеу тузеткиш арк. бериледи.
Uкр = Екр*R1*ln R2 / R1
Екр – корона пайда болатын эл. Орисиндеги критикалык кернеу (В/м)
R1,R2 – корондык ж/е шогу электродтардын радиусы.
23 Фильтрлер (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
ондирис орындарында вентиляция ауасын зиянды газдардан сонымен бирге газды зиянды заттардан ондиристик ж/е санитарлы турде тазалау ушин колданылады. Фильтрлеу процесси кауипти откелде зиянды заттар болшектерин устау аркылы журеди.Зиянды заттар болшектери откелдин бетине жинакталады. Боликтердин фильтр элементинин бетине шогуи жанасу асеринен, сонымен бирге диффузиялык, инерциялык, гравитациялык шогуи аркылы болады.
Откелдин турлери:
Фильтр элементтерин ар турли маталардан ж/е кииздерден жасайды.
24. Туман аулағыштар(талшықты фильтрлер) Ауаны қышқыл, майлы туманнан ж\е басқа сұйықтардан тазалауға талшықты фильтрлер қолданылады. Олардың жұмыс істеу принципі—ауырлық күшінің әсерінен кеуектің бетіне талшықтардың түсуімен түсіндіріледі. Туман аулағыштар 2-ге бөлінеді.
1. Төмен жылд-ты()
2. үлкен жылд-ты()
Талшықты төмен жылдам-ты туман аулағыштар өте үлкен тиімділікті(0,99-ға дейін) қамтамасыз етеді. Сонымен қатар бөлшек размері 3 мкм болса да, сол бөлшектерді толығымен жұтады.
Ал жоғарғы жылд-ты туман аулағыштар кіші габаритті размерде болады ж\е газды туманның 3 мкм өлшемінен аз болатын бөлшектерін тазалауды қамтамасыз етеді. Олардың тазалау тиімділігі 0,9-0,92.
25. Өндірістік тастанды заттарды газ ж\е бу тәрізді қоспалардан тазалау әдістері. Өндірістік тастанды заттардан тазалау әдістерін физ-қ ж\е хим\қ сиппаттамалары б\ша 4 топқа бөлуге болады:
1. Абсорбция—бұл әдіс зиянды қоспалардың сол қоспадағы бір н\е бірнеше газдық компонентерін ерітіп, жұту жолымен құрамдық бөліктерге бөлу арқылы жүреді.
2. Хемосорбция—газ ж\е буларды, қатты ж\е сұйық жұтқыштармен аз еритын хим-қ қосындысын пайда етіп, жұтулуға негізделген.
3. Адсорбция—бұл әдіс кейбір ультрамикроскоптық құрылыстағы қатты дененің өз бетінде газ қоспасының кейбір компоненттерін шығарып тастау ж\е бір деңгейде ұстап тұру б\ша физ\қ қасиетіне негізделген
4. каталиттік—бұл әдіспен өндірістік тастанды заттардың улы компонентерін тазалау жүйесіне катализаторды қосып, қоршаған ортаға зияны аз заттарға айналдырамыз.
26. Зиянды заттардың атмосфераға таралуы. Санитарлы-қорғаныс зонасы. Зиянды заттар конц-сы атмосфераның ж\е бетіндегі қабатын ШРК максималды бірлік конц-сынан аспау үшін шаң, газ қоспалары атмосфераға мұнаралар арқылы таралады. Оның мұнаралардан шығып таралуы турбуленттік диффузия заңдарына бағынады. Таралу процесі атмос-а жағдайында кәсіпорынның орналасуына, зиянды заттардың физ\қ-хим\қ қасиетіне, мұнаралардың биіктігі ж\е оның диаметріне байланысты болады.
мұндағы А-атмосфераның температуралық градиентіне байланысты(А=200), ж\е зиянды заттардың көлденең ж\е жатық түрде таралу жағдайда анықтайтын коэф-т.
RF—атмосферада тастанды шөгуі жылдамдығын ескеретін коэф-т
Q--ауа шығыны; M—атмосфераға тастанды зиянды заттардың саны; m,n—газ ауа қоспалардың шығу жағдайын ескертіп өлшемсіз коэф. RF=1 газ үшін, RF=0,75-3 басқа зат үшін;-ішкі ж\е сырқы температуралар айырмасы;
Cmax—конц-я.
Өндірістік кәсіпорындарын жобалаудағы санитарлық нормалар талаптарына сәйкес қоршаған ортаға зиянды заттарды шығаратын кәсіпорындарды тұрғылықты үйлерден санитарлық-қорғаныс зонасы арқылы бөлу керек.Санитарлық-қорғаныс зонасының тұрғылықты үйлерге дейінгі ара қашықтығы өндіріс орнының қуатына, технологиялық процестердің жүргізілу жағдайына ж/е зиянды заттардың қоршаған ортаға таралу саны ж/е сипатына байланысты болады.
1—1000м 3—300м
2—500м 4—100м
27. Шаң концентрациясын бақылау әдістері. Зиянды заттар концентрациясы бақылау әдістеріне гравитациялық, радиоизотоптық ж/е оптикалық әдістерді жатқызуға болады.
Гравитацболып табылады. Өлшеу процесі күрделі.
Радиоизотоптық әдіс – радиоактивті сәулелену нәтижесінде шаң бөліктерінің сәулені қабылдауына ж/е сіндіруіне негізделген. Әдістің қателігі ±15%.
Оптикалық әдіс – бұл әдісте шаңдалған газ ағынының шаң концентрациясына тәуелділігі н/е физикалық қасиетінің шаң қалдықтарына тәуелділігі қолданылады.
28. Газ ж/е бу қоспалары концентрациясын бақылау әдістері. Атмосфералық ауаның газ құрамының анализі газ анализаторының көмегімен іске асады.Зиянды заттарды экспресті анықтауышы ретінде универсалды газ анализаторлары (УГ-2,ГХ-2) қолд\ды. Универсалды УГ-2 газ анализаторы 16 түрлі газ ж\е бу конц-сын анықтай алады. Хим\қ , термохим\қ, хромотографиялық ж\е т.б. деп бөлеміз. Кең қолданысқа ие болған әдіс-оптикалық әдіс. Бұл әдістің жұмыс принципі газ инфрақызыл сәуле энергиясын өзіне жұтады.
29. Өндірістік ақаба сулардың классификациясы. Ақаба су деп бұрын өндірісте, тұрмыста н/е ауыл шаруашылығында пайдаланылған, сондай—ақ қандай да бір лас аймақ, оның ішінде елді мекен (нөсер,коммуналдық тұрмыс) ағындылар арқылы өткен су. Өндірістік ақаба су ластанған ж/е нормативті таза болып бөлінеді.Өндірістік ақаба сулар:
1. Минералды қоспалармен ластанған (металлургиялық, қышқыл шығару зауыты, құрылыс зат).
2. Органикалық қоспалармен ластанған (етті, балықты өндіру орындары, сүт өнімдері,тамақ өнімдерін өндіру зауыттары, хим-лық өндіріс орындары, каучук өндіру зауыттары).
3. Минералды ж/е органика-лық қоспалармен ластанған ақаба сулар (мұнай өңдеу ж/е мұнай өндіру кәсіпорындары, жеңіл фармацевтика өнеркәсібі, қант өндіру зауыты, органикалық синтез азық-түлік өндіру зауыты т.б.)
Сонымен қатар, су қоймаларда жылыған суларды төгу де жылулық ластануларға жатады.
30. Ақаба суларды тазалау әдістері.
Акаба су деп бурын ондиристе, турмыста н/е ауыл шаруашылыгында пайдаланылган,сондай-ак кандай да бир лас аймак, онын ишинде елди мекен аркылы откен су. Баскаша айтканда адамнын турмыста ж/е ондиристик ис-арекетинде пайдаланылганнан кейин шыккан су. Акаба су гетерогенди курдели жуйе болып саналады, онын курамында болатын органикалык ж/е болып саналады,онын курамында болатынорганикалык ж/е минералды коспалар еримейтин,коллоидты ж/е еритин турде кездеседи.курамы мен пайда болган турине байланысты акаба сулар 3 негизги категорияга: шаруашылык-турмыстык,ондиристик,атмосфералык.
Шаруашылык-турмыстык ластагыш турине байланысты зар-нажистик ластанган ж/е шаруашылык ластанган болып ажыратылады. Минералды заттектермен катар олардын курамында органикалык заттектер, бактериалар,микроорганизмдер болады.
Ондиристик акаба су ластанган ж/е нормативти таза болып ажыратылады.Атмосфералык акаба су носер (жанбыр) ж/е кар суы болып болинеди.
Табигатты,коршаган ортаны ластанудан коргау мен табиги ресурс ретинде тимди пайдалану максатында кайтарылып колдану ушин акаба су курамындагы ластагыш заттардын тури мен молшерине карай артурли адиспен тазаланады. Буларга механикалык(тундыру,сузу,флотация), физ.-хим, химиялык адистери жатады. Механикалык адисте акаба судагы ири ж/е усак туирли тез тунатын болшектерди оздигимен тундырып н/е оларды ж/е калкып шыгатын заттектерди тундыргыш, сузгиш, кумустагыш аркылы откизип, н/е артурли конструкциялык техника куралдарын колданып, ал беттик ластагыштарды – мунайустагыш,май мен смолаулагыш жабдыктар мен материалдарды пайдалану аркылы жояды.
Сузип алу – ол акаба суларда олшеми 25 мм-ге дейинги ири еримейтин коспаларды ж/е оте киши талшыктык заттарды ажыратуга арналган.
Торлар аралык санылауы 5-25 мм болган, металды-октадан жасалады ж/е олар акаба судын коллекторында тигинен н/е 60-70 градус кисайтылып орнатады. Колденен кимасынын олшеми, тордагы агын кысымынын шыгынын аз болатындай етип алынады.
Тордын октамалары арасындагы санылауда агынды судын жылдамдыгы максималды шыгынды 0,8-1 м/с аспауы керек.
Ерекшелиги: сузип алганда миндетти турде торларды тазалап отыру керек.
Талшык аулагыштар . акаба суларындагы талшыкты заттарды аулау ушин колданылады. Онын жумыс истеу принципи Акаба суды конус таризди диски аркылы н/е арнайы фильтрлер аркылы сузип алуга негизделген.
Тундыру. Акаба судан еримейтин ж/е кейбир минералды, ж/е органикалык турдеги мех/лык заттарды ажыратуга арналган.Акаба суларды тундыру арк. Тазалау кум аулагыштар мен мунай ж/е май аулагыштармен тазалайды.
Кум аулагыштар. Ауыр,еримейтин коспаларды аулау ушин колданылады.агыннын багытына карай олар вертикаль, горизонталь, тура ж/е айнымалы козгалыстар болып болинеди.
Орталыктандырылган куш асери орисиндеги ашык н/е екпинди гидроциклондарда, коп ярустык гидроциклондарда ж/е центропугаларда жургизиледи.
Ашык гидроциклон – ири мех-лык коспаларды ажыратуга колд. (шогу жылдамдыгы0,02 м/с).
Жетистиги: онимдилиги жогары, шыгыны аз,екпинге караганда.
31. Өндірістік қалдықтарының классификациясы. Адам баласы кез-келген шар-лық іс-әрекеті әртүрлі қалдықтармен биосфераны ластайды. Бұл халықтың денсаулығы мен өміріне қауіп тудырады. Қалдықтар шығатын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауылшар-ғы, үй жай шаруашылығы жатады. Өнеркәсіп мөлшері бір адамға шаққанда тұрмыс қалдықтары 20 еседен артық келеді. Шыққан көздеріне бай-ты өндірісті қалдықтар 2-ге бөлінеді:өндіріс және тұтыну. Өндіріс қалдықтарынан бұйым алу процесінде шыққан ж/е жартылай немесе түгелімен өзінің бастапқы тұтыну сапасын жоғалтқан шикізаттың,шама бұйымдардың қалдықтары жатады. Барлық өндіріс қалдықтары қатты ж/е сұйық болып бөлінеді. Қатты қалдықтарға металл, ағаш, пластмасса қалдықтары жатады. Ал сұйық қалдықтарға ақаба сулар, шлемдер жатады.
32. Радиоактивтік қалдықтарды залалдандыру және көму
Радиоактивті қалдықтарды жинастыру оның физ-қ жағдайына,жарылысты өрт қауіптілігі б/ша ж/е ыдырау периоды б/ша реттеледі. Радиоактивті қалдықтарды арнайы жерге жинайды. өндіріс орындарында радиоактивті қалдықтарды шығаруға арнайы бір типті тасымалдаушы заттар пайдаланылады. Олар бір рет пайдаланылған ж/е бірнеше рет пайд-ған болып бөлінеді. Қалдықтарды көму орындарына арнайы кузовы жабық н/е цистерналы автокөлікпен жеткізіледі. Тасымалданғаннан кейін автокөлік ж/е барлығы залалсыздандырылуы керек. Радиоактивиі калдықтарды залалдандырудың 4 әдісі бар: 1) жағу,2) хим-қ,3)биол-қ жолмен нейтралдау,4)көму. Радиактивтілігі жоғары қалдықтарды заладандыру оларды тығыздап қалыңдығы 1 метрдей саздан н/е бетоннан жасалған шұңқырларға көму арқылы жүзеге асырылады.
33. Ақаба сулардың қалдықтарын жою ж/е утализациялау. Табиғатты қоршаған ортаны ластанудан қорғау ж/е табиғи ресурс ретінде тиімді пайдалану мақсатында қайтарылып қолдану үшін ақаба су құрамындағы ластағыш заттардың түрі мен мөлшеріне қарай әртүрлі әдіспен тазаланады.Бұларға хим/лық (тұндыру,сүзу, флотация),физикалық, хим/лық,биологиялық ж/е түйректелген әдістер жатады.
Утилизация алдында қалдықтар реттеліп ұсақталуы қажет. Осыдан кейін міндетті түрде: компостерлеу, өрттеу, гидролиз ж/е өңдеу дайындық тәсілдерін қолдану қажет.
34Табиғатты қорғау мен тұрақты даму
Табиғатты қорғау экономика тұрғысынан басқарылуы қажет, яғни зиян келтіруші орган іс әрекетінен көрген пайдасы қоршаған орта мен басқа мекемелерге әсері арқылы есептелініп, құқықтық және нормативтік тұрғыдан үлкен көлемде салық салынуы керек. Екіншіден өнеркәсіп орындары зиянды шығаруды азайтса, оларға көптеген экономикалық жеңілдіктер қарастырылуы керек.
Әрбір елде табиғатты қорғауға арналған қаржы қоры құрылуы қажет. Осы қор арқылы алдыңғы қатарлы технологияларды пайдалану, сүзгіштерді қолдану және алдыңғы қатарлы құрал жабдықтар мен механизмдерді сатып алуға, зиянды әсерді азайту жолдарын қарастыратын ғылымды дамытуға болады.
Судың ластануы деп қатты, сұйық және газ түріндегі заттардың әсерінен оның физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерінің өзгерісін айтады. Жер асты және үстіндегі сулардың ластануын мынандай түрлерге болады:
механикалық – механикалық қоспалардың су құрамында көбеюі;
химиялық – су құрамында органикалық және органикалық емес улы және улы емес заттардың болуы;
бактериалдық және биологиялық - су құрамында әртүрлі микроорганизмдер мен су өсімдіктерінің болуы;
радиоактивтік - су құрамында радиоактивтік заттардың болуы;
жылулық – суға жылу және атомдық электростанциялардың ысыған суларын жіберу.
Адамдар өзінің шаруашылығымен әртүрлі ластанған сұйықтарды суларға ағызады, олардың құрамында ауыр металлдар да болады..
36 Альтернативті экологиялық таза энергия көздері. Дүниеде энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану. Қазақстан уран қоры мен оны өндіру бойынша әлемде көш басында тұр, соған қарамастан елде әлі жұмыс істеп энергия шығаратын бір де бір атом электр станциясы жоқ. Егер жоспарланып отырған АЭС салынса және олардың саны мен сапасын болашақта арттырсақ, онда Қазақстан электр энергиясымен өзін өзі толық қамтамассыз етіп қана қоймай, оны экспортқа шығарушы елге айналады.
38 Глобалды экодинамиканың келесі әлеуметтік экологиялық мәселелерін талдап қарастыруға болады. Олар таза су, теңіздер мен мұхиттар, ауылшаруашылығы мен ормандар, атмосфера, қалдықтар, энергетика, транспорт,радиоактивті қалдықтар, жердің шөлге айналуф, биотүрлердің азаюы, табиғи апаттар, техногендік зіл залалар.
Әрқайсысының жағдайы мынандай мәселелерге алып келіп отыр:
Таза су – жоғары приоритеттік мәселе.Глобалды қарағанда су қоры өте көп. Мәселенің ең қиыны су сапасы мен дамушы елдердегі су тапшылығы болып отыр. Жиырма сегізден астам елде су тапшылығы сезіліп отыр, ал дамушы елдерде бір млрд астам адам су жетіспеушілігінен зардап шегуде. Соның кесірінен санитарлық– гигиеналық жағдай өте нашар. мен теңіздер. Балықтар қорының азаюы мен теңіз қоршаған ортаны қорғау мәселелері сақталып отыр. Алдыңғы қатардағы мәселеге мұхит жағалауындағы ластану жағдайы мен оған антропогендік әсерлердің ұлғаюы жатады. Теңіз бен мұхиттардың қорын пайдалану мен оны сақтау экономикалық сараптамадан өткізуді талап етуде. Барлық теңізбен шектесетін елдер бірлесе отырып осы мәселелерді шешуге жұмыла кірісулері керек.
Ауылшаруашылығы мен ормандар. Азық түлік шығару жерді құнарлануды қажет етеді, бірақ көп жағдайда тыңайтқышты қолданудан астық өнімінің артуы байқалмайды. Азық түлікпен қамтамассыз ету барлық елдерде бірдей біркелкі емес. Дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдердегі халық пайдаланатын азық калориясы төмен. Тағы бір мәселе ол ормандардың өртке жиі ұшырауы мен ағаштарды заңды және заңсыз кесудің үлкен дәрежеде жүргізілуі де болып отыр.
Энергетика. Дүниеде энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану.
Транспорт. Әлемдегі елдерде транспорт түрі мен саны күрт көбейіп отыр. Соның әсерінен атмосфераға шығатын улы және зиянды заттар мөлшері артып отыр. Тарнспорт қолданатын жанар май сапасы да жақсармай отыр. Осы мәселерді шеу жолдары – жанар май сапасын арттыру, экономды және шағын тарнспорттарды шығарып пайдалану, кейбір жанар майды көп мөлшерде жағатын автотранспорттан бас тарту, электр және күн энергиясы арқылы жүретін автомобильдерді барлық елдерде пайдалану.
Атмосфера. Ең басты мәселе ауаға шығарылып жатқан зиянды заттардың мөлшерін күрт азайту жолдарын қарастыру, барлық сүзгіш әдістерді жүзеге асырып, өнеркәсіп орындарында пайдалану. Бұл мәселе барлық елдерге тән.
Қалдықтар. Өнеркәсіп орындарының өалдықтарымен қатар муниципалдық қалдықтарда көп мөлшерде шығарылуда. Қалдықтар қауіпті, уландырғыш, радиоактивті және аралас болып бөлінеді. Қалдықтар мәселесінің шешілу жолдары – қалдықсыз өндіріс санын арттыру, қалдықтарды өңдеуші заудтарды көптеп салу, қалдықтар полигондарын жабдықтау, өалдықты аз шығарушы текхнологияларды қолдану.
39) Табиғи қорлардың жіктелуі
Табиғи қорлар – адамның өз мақсаттары мен өмір сүруін қамтаммассыз ету мақсатында қолданатын табиғи заттар мен құбылыстар жиынтығы. Оған ауа, күн, жел, су, жер, ормандар, табиғи құрылыс материалдары, пайдалы қазбалар мен т.б. жатады.
Табиғи қорлардың бірінші белгісі олардың түрі. Сол бойынша олар табиғи құбылыстар (мысалы, күн энергиясы, жел, теңіз суының қайтуы мен келуі), жануарлар әлемі, өсімдіктер әлемі, табиғи заттар (су, ауа, топырақ) және пайдалы қазбалар (мұнай, алтын, темір және т.б.) деп бөлінеді. Сонымен қатар пайдалы қазбалар пайдалануға дайын (көмір, қымбат тастар мен минералдар, тұз) және өңдеуді қажет ететіндер (мұнай, руда, тыңайтқыштар) болып бөлінеді.
Табиғи қорлардың екінші белгісі олардың таусылып қалатындығы. Осы бойынша таусылатын және таусылмайтын, салыстырмалы таусылмайтын болып бөлінеді.
Таусылмайтын табиғи қорлар бұл ұзақ мерзімді табиғатты пайдаланғанда мөлшері мен сапасы өзгермейтін не өзгерісі сезілмейтін табиғи физикалық құбылыстар мен заттар. Мұндай қорлар күн энергиясы, жел энергиясы, қозғалыстағы су энергиясы, жер қойнауының энергиясы.
Таусылатын табиғи қорлар бұл ұзақ мерзімді табиғатты пайдаланғанда мөлшері мен сапасы өзгеретін табиғи физикалық құбылыстар мен заттар(мұнай, көмірруда т.б).
Салыстырмалы таусылмайтындарға өсімдіктер әлемі, жануарлар әлемі, топырақтың құнарлығы.
Үшінші белгі ол қорлардың орнының толыға алатындығы. Осы белгі бойынша қорлар:
Адамдар табиғи қорға жатпайды, олар табиғи қорды пайдаланады.
40.Биосферада тұрақсыздықтар болуының антропогендік факторлары
Антропогендік фактор – адамның қызметі әрекетінен жаңа түрде туындайтын факторлар. Адамның шаруашылық іс-әрекеті салдарының қоршаған ортаның кейбір жерлерінің өзгерені соншалық. Табиғи құрауыштарының байланысы басқа болып, бұрынғы кешендермен салыстырғанда жаңа кешендер қалыптасады.
Антропогендік факторларға өнеркәсіп индустриясының барлық салалары, көлік, ауыл, орман шаруашылығы, энергетика, атом қаруын сынау, мұнай, газ және тау кен өндірісі салалары. т.б. жатады.Тек өндірістік кәсіпорындарының ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластануын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар, өнімдер, атмосфераға таралатын( газ, бу, ауа тозаңы),энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, жарық,электромагниттік өріс,лазерлі сәулелер,иондағыш шығарындылар т.б.Антропогендік факторлар әсерінің артуынан күрделі экологиялық проблемалар; парник эфектісі, қышқыл жаңбыр, ормансыздандыру, ядролық қыс, озон қабатының жұқаруы мен тесілуі, шөлейттену т. б. атмосфераға антропогендік тікелей немесе жанама түрде болуы мүмкін.
Жер бетінің қасиеті мен сипатамасының өзгеруі жер атмосфера энергиялық жүйесіндегі алмасу процестеріне,альбедо шамасына, атмосфераға өтетін шығындыққа әсерін тигізеді.
Ал, тікелей әсерге мысал ретінде өндірістен шығатын тастанды заттектерді, күлді, металл оксидтері мен тұздарын, күкірттің газды қосылыстары, аммиакты, көмір сутектерін, радиоактивті газдарды, шаңдарды, озонды, суктекті қосылыстарды және тозаңды келтіруге болады.
41. Тұрақты дамуды сақтаудың халықаралық бірлесуі.Тұрақты даму анықтамасы қоршаған орта мен даму бойынша 1987 ж Халықаралық комиссия жасаған «Біздің ортақ болашақ» атты баяндамада берілді. Тұрақты даму анықтамасы былай қорытындыланды «осы күнгі сұранысты қамти отырып, болашақ ұрпақтарды да өз сұранысын қамтамассыз ете алатындай даму».
Үш жыл өткеннен кейін мынандай толықтама жасалды «Тұрақты дамуға талап - табиғи қорларды және жүйелерді жеткілікті түрде бұзбай, болашақта да экономикалық пайда табатындай сақтау».
Рио-де-Жанейрода 1992 ж. өткен Жер планетасы мәселелерін қарастырған жоғарғы деңгейдегі конференцияда «XXI ғасырдың күн тәртібі» деп аталатын жоспар қабылданды.
Заңдарды қайта құру мәселелері бойынша басқа халықаралық жобалармен өзара кеңес беру және материалдарға экспертиза жүргізілді:
Тұрақты дамудың негізгі бағдарламасы адам өмірінің сапасын арттыру. Ол үшін адам өмірінің сапалық критерилерін, бағалануын қайта қарап, өзгерту керек.
42. Табиғи ресурстар және рационалды пайдалану
Табиғатты қолдану. Табиғатты қолдану – бұл адамның өмірін қамтамассыз етуі үшін қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын пайдалануы. Адамның табиғатты қолдануы төрт түрлі формада жүреді: өмірін қамтамассыз ету, шаруашылық-экономикалық, денсаулықты түзеу, мәдени.
Адамның табиғатты қолдану формалары екі түрде жүзеге асады: жалпы және арнайы табиғатты қолдану.
Жалпы табиғатты қолдану ешқандай рұқсатты талап етпейді (суды, ауаны пайдалану).Арнайы табиғатты қолдану мемлекеттік рұқсатты талап етеді.
Ал шаруашылықты жүргізу нәтижелері негізінде табиғатты қолдану тиімді және тиімсіз деп бөлінеді.
Табиғатты тиімсіз пайдалану табиғи қорлардың азаюына, экожүйедегі тепе теңдіктің бұзылуына, ал ең соңында экологиялық дағдарыс пен катастрофаға алып келеді.
Бұның бәрі басшылардың қызықпаушылығынан, экологиялық мәдениеттің төменділігімен, экологиялық процесстерді жете білмеуінен, қоршаған ортаны қорғаудың принциптерін білмеуден туындайды.
Табиғатты тиімді пайдалану мына ерекшеліктермен сипатталынады:
Табиғат қорларын пайдалану оны толықтырып отырумен бірге жүруі керек (орны толатын қорлар үшін);
Табиғат қорларын кешенді пайдалану;
Табиғат қорларын қайталап пайдалану;
Табиғатты қорғайтын шаралар жүргізу;
Қоршаған табиғи ортаға антропогендік әсерді азайту үшін жаңа технологияларды енгізіп отыру.
43. Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, халықаралық, глобалдық. Тұрақты даму факторлары: экологиялық, экономикалық, әлеуметтік.
Қазақстанда да экологиялық тұрақты даму бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бағдарлама келесі бағыттарды қамтиды:
Тұрақты даму мақсатында қоршаған ортаны басқару жүйесін жетілдіру. Бұл бағытта экологиялық жобалар өз ара үйлестіріледі және «ҚР кедейшіліктен арылу бағдарламасымен» байланыстырылады, аймақтық қоршаған ортаны қорғау іс әрекеттер жоспары, сонымен бірге Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапында жүзеге асырылатын «Экономикалық дамудың жетістіктеріне шолумен» де байланысты орындалады. Жоспарлы түрде жергілікті,әкімшілік, ұлттық және халықаралық тұрғыдағы тұрақты дамумен байланысты жүргізілетін бағдарламалар мен жобалар мониторингі де орындалып отырады.
Тұрақты даму үшін байланыстар орнату. Бұл бағыттың негізгі идеясы әртүрлі секторлар арасындағы тосқауылдарды тұрақты даму үшін жою болып табылады. Қазақстанның «Күн тәртібі – 21» жобалары сала аралық және сектор аралық сипатымен ерекшелінеді, мысалы:
44. Тұрақты даму принциптері және стратегиялары:Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға дейінгі экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы қабылданды, Қазақстан Республикасының тұрақты даму жөніндегі кеңесі және «Қазына» тұрақты даму қоры» АҚ құрылды.
Тұрақты даму келесі принциптерге негізделеді:
Тағы үш өз ара келісілген және тарихи маңызы зор құжаттар да қабылданды:
1 қоршаған орта мен даму туралы Декларация;
2. барлық ормандардың тұрақты дамуын, басқарылуын және сақталуын белгілейтін глобалды консенсус туралы құжат;
3. XXI ғасырдың күн тәртібі, немесе 21 күн тәртібі.
45. Биосфера және оның тұрақтылығы
Биосфера биос – өмір және тіршілік, «Sphaira» (сфера) – шар, қоршаған орта деген сөздерінен алынған, яғни жер шарындағы адамзаттың, жан-жануарлардың, өсімдіктердің және басқа тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасы деген мағына береді.
Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Австрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан – 50 % -ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады. Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар (5 сурет)
Атмосфера жер шарын түгелден орап тұрады. Ол гректің «atmos» - бу, «sphairi» (сфера) сөзінен шыққан. Оның қалыңдығы 100 км-ге дейін жетеді. Атмосфераның негізгі құрамында оттегі (20,95 %), аргон (1,28 %), азот (75,50 %), және басқадай газдар кездеседі\
Гидросфера – табиғи су қоймаларынан (мұхиттардан, теңіздерден, көлдерден, өзендерден) құралады. Бұл құрлықтың 70 % алып жатыр. Гидросфераның ауданы 400 млн. шаршы км.
Литосфера – жердің қатты қабаты. Ол екі қабаттан құралған. Үстіңгі қабаты граниттен, оның қалыңдығы 10 км-ден 40 км-ге дейін жетеді. Ал астыңғысы базальттан тұрады. Қалыңдығы 30-80 км.
Жоғарыда айтылғандай минералды қабаттардан басқа, жерді ерекше тағы бір қабат – биосфера қоршап тұрады. Ол тірі ағзалар тараған аймақтардың бәрін қамтиды. Биосфераның пайда болуымен бірге, жер бетінде тірі ағзалар өсіп-өніп, сыртқы қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасады. Биосфера теңіз тереңінен бастап, тау жоталарының шыңдарына дейін бүкіл құрғақ жерді алып жатыр. Гидросферадағы биосфераның шегі 11 км-ге дейінгі тереңдікке жетеді. Теңіз жануарлары және өсімдіктері (қызыл, жасыл, қоңыр балдырлар) үшін су өте қолайлы орта. Таза, мөлдір болғандықтан күн сәулесі оның 200 метр тереңдігіне дейін тарайды. Бұдан кейінгі судың қабаттарын мәңгілік қараңғылық басып тұрады. Мұндай қабаттарда да тіршілік ететін ағзалар болады.
46. Түр экологиясы – аутоэкология. Аутоэкология - түр өкілінің оны қоршаған табиғи ортамен байланысын зерттейді, жалпылама экологиялық факторлардың жеке ағзаға әсерлерін және оның оған жауабын да зерттейді.
Биосфера түрлілігінің негізгі көзі – бұл тірі ағзалардың тіршілігінің нәтижесі. Ағза мен оны қоршаған тірі емес орта арасында үзіліссіз зат алмасу жүреді. Биосферада 2 миллионнан астам тірі ағза бірлестіктері бар. Көптеген бірлестіктер өзіне миллиондаған жеке түрлерді енгізген, олар кеңістікте белгілі бір заңдылықпен таралған. Әрбір түр қоршаған ортамен өзінше байланыста болады.
Биосфера аумағында негізгі төрт тіршілік ортасы бар, олар: су, жер беті, топырақ және тірі ағза құраған орта.
Әрбір ортада өзінің биотасы (тірі ағзалар жиынтығы) бар, ол өз тіршілігің жасайды. Кез келген тірі ағза өзі тіршілік ететін ортаның экологиялық шарттарына ыңғайланады.
Табиғи орта ұғымына тірі және тірі емес табиғаттың барлық жағдайлары кіреді. Табиғи орта тура немесе жанама түрде биотаның қасиеттері мен тіршілік жағдайына әсер етеді.
47. Тұрақты даму анықтамасы қоршаған орта мен даму бойынша 1987 ж Халықаралық комиссия жасаған «Біздің ортақ болашақ» атты баяндамада берілді. Тұрақты даму анықтамасы былай қорытындыланды «осы күнгі сұранысты қамти отырып, болашақ ұрпақтарды да өз сұранысын қамтамассыз ете алатындай даму». Үш жыл өткеннен кейін мынандай толықтама жасалды «Тұрақты дамуға талап - табиғи қорларды және жүйелерді жеткілікті түрде бұзбай, болашақта да экономикалық пайда табатындай сақтау». Рио-де-Жанейрода 1992 ж. өткен Жер планетасы мәселелерін қарастырған жоғарғы деңгейдегі конференцияда «XXI ғасырдың күн тәртібі» деп аталатын жоспар қабылданды.
48. Тұрақты дамудың негізгі бағдарламасы адам өмірінің сапасын арттыру. Ол үшін адам өмірінің сапалық критерилерін, бағалануын қайта қарап, өзгерту керек. Сонымен қатар материалдық емес бағалымдарды енгізу, олар: жеке қауіпсіздігін арттыру, білім сапасын арттыру, емдеу сапасын жақсарту, мәдени деңгейін көтеру, информацияны алу жолдарын көбейту, ыңғайлы қоршаған ортаны жасау.
Тағы да бір критерий – қоршаған ортаға антропогендік зиянды әсерді азайту.
Тұрақты даму келесі принциптерге негізделеді:
Тағы үш өз ара келісілген және тарихи маңызы зор құжаттар да қабылданды:
1 Қоршаған орта мен даму туралы Декларация;
2. барлық ормандардың тұрақты дамуын, басқарылуын және сақталуын белгілейтін глобалды консенсус туралы құжат;
3. XXI ғасырдың күн тәртібі, немесе 21 күн тәртібі.
сонымен қатар екі конвенция дайындалды:
Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, халықаралық, глобалдық.
Тұрақты даму факторлары: экологиялық, экономикалық, әлеуметтік.
49. Популяциялар экологиясы – демэкология. Демэкология түрдің жекелеген өкілдерінің құрылымы мен динамикасын зерттейді.
«Популяция» терминін ғылымға алғаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді.
Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және бір территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.
С.С.Шварцтың берген анықтамасы бойынша популяция – бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы.
Популяция немесе түрдің өз тіршілігінің соңына дейін мекен ететін жері және таралу аймағы ареал деп аталады.
Популяция динамикасының сипаты: көбею, өлу, тіршілік ету қисықтары, өсу жылдамдығы. Динамикалық көрсеткіштері белгілі бір уақыт ішіндегі популяция ішінде болып жатқан процесті көрсетеді:
өлу көрсеткіші – бірлік уақыттағы популяцияның жеке түрлерінің азаю саны.
Белгілі түрдің аса көбейіп кетпеуін реттейтін физикалық және биологиялық факторлардың жиынтығы ортаның қарсылығы деп аталады. Олар: азық тапшылығы, су тапшылығы, тіршілік ортасының тапшылығы, қолайсыз ауа райы, жыртқыштар, ауырулар, паразиттер және бәсекелестік. Ал тіршілік ету қабілеттілігі биотикалдық потенциалмен анықталады, олар – көбейуі, таралу қабілеттілігі, жаңа жерлерді тартып ала алу қабілеттілігі, қорғану механизмдері, қолайсыз жағдайларға төзу қабілеттілігі.
Популяцияға әсер ететін экологиялық факторлар: биотикалық, абиотикалық және антропогендік.
50. Биосфераның пайда болуы,биосфера эволюциясы
Биосфера бірден пайда болған жоқ. Ол өте көне заманнан бері қарай күні бүгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады.
Протерозой эрасы – биосфераның екінші дәуірі боп есептеледі. Бұл заман 700 млн. жыл бойына созылған. Протерозойда тірі ағзаның қарапайым түрлері тіршілік еткен.
Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезеңі. Бұл дәуір шамамен алғанда бұдан 570 млн. жыл бұрын басталып, 300 млн. жылға созылған. Бұл эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон және пермь дәуірлері болып бірнешеге бөлінеді.
Кембрий дәуірінде барлық өсімдіктер теңіз суларында өскен. Олар көк жасыл балдырлар болатын. Силур кезеңінде өсімдіктер құрлыққа біртіндеп шыға бастап, дами түсті.
Пермь дәуірінің бас кезіндегі өсімдіктерде тас көмір дәуіріндегі өсімдіктерге ұқсас көптеген белгілер болды. Бірақ пермь дәуірінің ортасында жер бетіндегі өсімдіктерге кенет өзгеріс кірді. Ағаш тәрізді плаундар, каламиттер, папоротниктер мүлдем жойылып кетті. Бұлардың орнына жалаңаш тұқымды өсімдіктердің тұқымынан өсіп шыққан қылқандылар, цикада тәрізділер және шикгалар өсе бастады.
Мезозой эрасы немесе орта тіршілік кезеңі бұдан 135 млн. жыл бұрын басталып, 115 млн. жылдан астам уақытқа дейін созылған.
Кайназой эрасы бұдан 70 млн. жыл бұрын басталған. Осы уақыттан бері барлық эралар бойынша қазіргі кезден флораның қалыптасу процесі жүрді.
Биосфера – белсенді өмідің аумағы, Жер қабатының құрамы, құрылымы және энергетикасы өткен заман мен қазіргі кезде ағзалардің тіршілігімен байланысқан.
Ғалымдардың басым көпшілігі бойынша жердегі өмір дамуы үш этаптан тұрады:
Биосфера жердің ерекше қабығы, сондықтан біз жердің құрылысымен танысуымыз керек..
51. Биоценоздың трофикалық құрылымы: продуценттер, концументтер, редуценттер.
Биоценоз (биота) – бұл өсімдіктердің (фитоценоз), жануарлардың (зооценоз) және микроағзалардің (микробоценоз) ұйымдасқан популяциялар тобы, олар өзара байланыса отырып бірдей жағдайдағы ортада тіршілік етеді. Биотоп – бұл биоценоздың өмір сүру ортасы. Биоценоз биотоппен бірігіп биологиялық макрожүйе құрайды – ол биогеоценоз.Әрбір биогеоценозды экожүйе деуге болады, ал әрбір экожүйені биогеоценоз деуге бола бермейді. Себебі биогеоценоз – бұл экожүйенің бір бөлігі ғана.
Экожүйе – бұл бір-бірімен белгілі бір заңдылықтармен тығыз байланыста тіршілік етуші әртүрлі ағзалардың жиынтығы мен тіршілік ортасының жаңдайы.
Кез келген экожүйеде азық табу үшін әртүрлі өз ара қарым қатынастар орын алған. Оның құрамды бөліктері: фитоценоз – продуценттер (өсімдіктер), күн энергиясын қабылдау арқылы алғашқы азық қорын құрады; зооценоз – консументтер (жануарлар), екінші ретті азық қорын құраушылар; микробоценоз – редуценттер – өлі органиканы қорек қылып, оны қорыту негізінде өсімдіктер қоректене ала алатындай түрде минералды элементерге айналдырушы ағзалар. Экожүйелерде энергия азық арқылы таралады, яғни өсімдіктер жануарларға қорек, ал жануарлар бірі біріне азық, осы жалғасты азықтық тізбе (трофикалдық) дейді.
Экологиялық пирамида –продуценттер, консументтер және редуценттер арасындағы қатынастар, ол үш түрлі болады:
III 3,5 дж келесі консумент (мысалы, қасқыр)
II 500 дж алғашқы консумент (мысалы, қой
I 6200 дж өсімдіктер
2,6*10дж жұтылатын күн энергиясы
1,3*10дж Жер бетіне түсетін күн энергиясы
1 сурет - Энергия пирамидасы
52. Биоценоз. Биогеоценоз. Экожүйе
Биоценоз (биота) – бұл өсімдіктердің (фитоценоз), жануарлардың (зооценоз) және микроағзалардің (микробоценоз) ұйымдасқан популяциялар тобы, олар өзара байланыса отырып бірдей жағдайдағы ортада тіршілік етеді. Биотоп – бұл биоценоздың өмір сүру ортасы. Биоценоз биотоппен бірігіп биологиялық макрожүйе құрайды – ол биогеоценоз. . Биоценоз бен биотоп бір бірімен ажырамас ұғымдар.
Принциптері:
Мысалы, тропикалық орман - онда бір жерде бірдей өсімдікті де табу қиын, олардың түрлері де өте көп.
Әрбір биогеоценозды экожүйе деуге болады, ал әрбір экожүйені биогеоценоз деуге бола бермейді. Себебі биогеоценоз – бұл экожүйенің бір бөлігі ғана.
Экожүйе – бұл бір-бірімен белгілі бір заңдылықтармен тығыз байланыста тіршілік етуші әртүрлі ағзалардың жиынтығы мен тіршілік ортасының жаңдайы. Терминді 1935 жылы ағылшын экологы Тексли енгізген. Ең үлкен экожүйе – Жер биосферасы, ары қарай кішірейе береді: құрлық, мұхит, тундра, тайга, орман, көл, көлшік, гүл отырғызылған ыдыс және тағы сондайлар Экожүйенің қаситеттері – гомеостаз, өсімшілдігі, өздіктазалануы, төзімділігі, тұрақтылығы, эмерджменттілігі, сукцессиясы, зат айналымына қатысушылығы.
53. Популяция динамикасының сипаты: көбею, өлу, тіршілік ету қисықтары, өсу жылдамдығы. Динамикалық көрсеткіштері белгілі бір уақыт ішіндегі популяция ішінде болып жатқан процесті көрсетеді:
өлу көрсеткіші – бірлік уақыттағы популяцияның жеке түрлерінің азаю саны.
Белгілі түрдің аса көбейіп кетпеуін реттейтін физикалық және биологиялық факторлардың жиынтығы ортаның қарсылығы деп аталады. Олар: азық тапшылығы, су тапшылығы, тіршілік ортасының тапшылығы, қолайсыз ауа райы, жыртқыштар, ауырулар, паразиттер және бәсекелестік. Ал тіршілік ету қабілеттілігі биотикалдық потенциалмен анықталады, олар – көбейуі, таралу қабілеттілігі, жаңа жерлерді тартып ала алу қабілеттілігі, қорғану механизмдері, қолайсыз жағдайларға төзу қабілеттілігі.
Популяцияға әсер ететін экологиялық факторлар: биотикалық, абиотикалық және антропогендік.
54. Популяция түсінігі, анықтамасы, сипаттамасы. «Популяция» терминін ғылымға алғаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді.
Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және бір территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.
С.С.Шварцтың берген анықтамасы бойынша популяция – бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы. Популяция немесе түрдің өз тіршілігінің соңына дейін мекен ететін жері және таралу аймағы ареал деп аталады.
Ареал көлеміне және таралу деңгейіне байланысты мынандай топтарға бөлінеді:
Популяцияның сандық көрсеткіштері статикалық және динамикалық деп бөлінеді. Статикалық көрсеткіштер популяцияның осы мезеттегі жағдайын сипаттайды және мыналардан құралады:
кеңістіктік-этологиялық құрылымы – ареал аумағындағы түрлердің таралу сипаты (біркелкі, біркелкі емес, кездейсоқ).
55. Тірі жүйелердің ұйымдық деңгейлері.
56. Аутоэкология, синэкология, демэкология. Аутоэкология - түр өкілінің оны қоршаған табиғи ортамен байланысын зерттейді, жалпылама экологиялық факторлардың жеке ағзаға әсерлерін және оның оған жауабын да зерттейді.
Биосфера түрлілігінің негізгі көзі – бұл тірі ағзалардың тіршілігінің нәтижесі. Ағза мен оны қоршаған тірі емес орта арасында үзіліссіз зат алмасу жүреді. Биосферада 2 миллионнан астам тірі ағза бірлестіктері бар. Көптеген бірлестіктер өзіне миллиондаған жеке түрлерді енгізген, олар кеңістікте белгілі бір заңдылықпен таралған. Әрбір түр қоршаған ортамен өзінше байланыста болады.
Демэкология түрдің жекелеген өкілдерінің құрылымы мен динамикасын зерттейді.
«Популяция» терминін ғылымға алғаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді.
Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және бір территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.
С.С.Шварцтың берген анықтамасы бойынша популяция – бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы.
Қауымдастықтардың қосылу заңдылықтары мен олардың ортақ өмір сүруін зерттейтін экология бөлімі синэкология немесе биоценология деп аталады.
Жалпылай біртекті жағдайларымен сипатталатын биоценоз биотоп деп аталады. Биоценоз бен биотоп бір бірімен ажырамас ұғымдар.
57. Тұрақты даму жіне экологияның рөлі
Тұрақты дамуға талап - табиғи қорларды және жүйелерді жеткілікті түрде бұзбай, болашақта да экономикалық пайда табатындай сақтау
Экология нақты зерттеу объектісі мен зерттеу ортасына қарай жіктеледі. Адам, жануарлар, өсімдіктер және микроағзалар экологиясы деп бөлінсе, өз тарапында бұл экологиялық бағыттарды жеке түр ретінде немесе бірлестік ретінде қарастырып, оларға әсер заңдылықтарын космоста, суда, ауада немесе басқа да бір орталарда зерттеулер жүргізу арқылы алуға болады.
Тірі ағзалар тропикалдық, қалыпты және полярлық аумақтарда, сонымен қатар табиғи, жасанды, антропогендік (адам жасаған) немесе өзгертілген орталарда тіршілік етеді, тағы ескеретін жай осы орталардың сипатына да (таза немесе таза еместігіне) олардың тіршілігінің тәуелділігі.
Осы күнгі экология мыналарға:
58. Табиғи ресурстар және оны рационалды пайдалану тұрақты дамудың бір аспектісі
Қазақстанда сан-алуан пайдалы қазбалар бар. Менделеев кестесінің 105 элементінің 99-ы Қазақстанда табылған, оның 70-нің қоры анықталған, қазір 60-тан астам элемент өндіріске енгізілген.
Қазіргі кезде 493 кен қазба орны белгілі болып отыр, минералдық шикізаттың 1225 түрі бар. Қазақстан дүние жүзі бойынша мырыштың, вольфрамның және бариттің зерттелген қорлары бойынша – 1 орын, күміс, қорғасын және хром қорлары бойынша – 2 орын, мыс пен флюорит қорлары бойынша –3 орын, молибден қорлары бойынша - 4 орын, алтын қорлары бойынша – 5 орын алады.
Ал ТМД мемлекеттерінің ішінде Қазақстан хром рудалары және қорғасын бойынша – бірінші орын; мұнай қорлары, күміс, мыс, марганец, мырыш, никель және фосфор шикізаты бойынша – екінші орын; газ, көмір, алтын және қалайы бойынша үшінші орын алады.
Табиғи қорларды пайдаланудың мәселелері
А) Су.
Су қорларын тиімді пайдаланудың негізгі бағыттары:
Б) Пайдалы қазбалар. Минералды шикізаттарды кешенді пайдаланудың қалып қалуы өндірістік қалдықтардан көптеген минералдар түрлерін технологиялардың жетілген түрлерінің жоқтығынан әлі күнге дейін алынбауынан болып отыр.
В) Жерді пайдалану. Жерді барлық түрде пайдалану оның деградациясына алып келеді. Бұл мәселені «топырақты қорғау мен тиімді пайдалану» бөлімінде жете қарастыратын боламыз.
Г) Өсімдіктер мен жануарлар әлемі. Өсімдіктер әлемін тиімді пайдалану орман қорларын тиімді пайдалану мен оның өсімділігін арттырудан тұрады. Осы мәселені жүзеге асыру үшін арнайы табиғат аймақтары мен қорлар құрылған, олар: заповедниктер, мемлекеттік табиғи парктер, ұлттық қорлар.
59. ҚР-ң тұрақты дамуының экологиялық актуалды мәселелері
Экожүйе бұзылды немесе тіптен жойылу алдында тұр. Қазақстанда экодинамиканың келесі әлеуметтік экологиялық мәселелерін талдап қарастыруға болады. Олар таза су, теңіздер, көлдер мен өзендер, ауылшаруашылығы мен ормандар, атмосфера, қалдықтар, энергетика, транспорт,радиоактивті қалдықтар, жердің шөлге айналуы, биотүрлердің азаюы, табиғи апаттар, техногендік зіл залалар.
60. Тұрақты дамудың стратегиясы және оның механизмі
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға дейінгі экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы қабылданды, Қазақстан Республикасының тұрақты даму жөніндегі кеңесі және «Қазына» тұрақты даму қоры» АҚ құрылды.
Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуде ерекше орын алады. Еуропа мен Азия арасында саяси, мәдени және экономикалық көпір бола отырып, Қазақстан құрлықта ландшафтар мен экологиялық жүйелердің дамуында осы тектес байланыстырушы қызмет атқарады. Қазақстан аумағының көлемі, климат жағдайларының әр түрлілігі, өңірдің су теңгерімінің ерекшеліктері Еуразияның күллі аумағындағы экологиялық жағдайды оның Қазақстандағы тұрақтылығына айтарлықтай тәуелді етеді.
61. Қазақстан энергетикасы және тұрақты даму.
Энергетика. Ел экономикасы артыумен бірге энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану. Қазақстан уран қоры мен оны өндіру бойынша әлемде көш басында тұр, соған қарамастан елде әлі жұмыс істеп энергия шығаратын бір де бір атом электр станциясы жоқ. Егер жоспарланып отырған АЭС салынса және олардың саны мен сапасын болашақта арттырсақ, онда Қазақстан электр энергиясымен өзін өзі толық қамтамассыз етіп қана қоймай, оны экспортқа шығарушы елге айналады.
62. Әлеуметтік-экономикалық кризис және тұрақты даму
Тұрақты дамуға көшу өлшемдеріне талдау және болжам жасау
Қазақстан Республикасының көптеген әлеуметтік-экономикалық проблемаларының негізінде елдің ресурстарды өндірумен салыстырғанда оларды тепе-тең тұтынбау жағдайындағы тарихи қалыптасқан теңгерімсіздік жатыр. Егер елдің негізгі экономикалық көрсеткіштерін энергетикалық пайдалы құндылық – гигаватпен (ГВт) өлшенетін қуатты өлшеу негізінде жалпы өлшем бірлігіне негіздесе, онда қазіргі ысырапты бағалау мүмкін болады.
Сонымен, 2005 жылы 29,4 ГВт мөлшерінде өндірілген жиынтық өнімді алу үшін елімізде тұтастай алғанда 94,85 ГВт мөлшерінде ресурстар тұтынылды. Бұл - жыл бойы еліміздің 65,45 ГВт қуатының резерві ысырап болды немесе жеткіліксіз пайдаланылды деген сөз. Бұл Қазақстан Республикасында ресурстарды пайдалану тиімділігі көрсеткіші (РПТ) салыстырмалы түрде төмен екендігін көрсетеді, ол қазіргі кезде 31 пайызға тең. Бұл орташа әлемдік деңгейден артық, ол 24 пайызға тең, бірақ әлемнің технологиялық жағынан неғұрлым дамыған елдерінен: Жапониядан - 36%, АҚШ-тан – 34%, Германиядан - 33 % кем. (Бұрынғы КСРО-да РПТ көрсеткіші 36%-ға жетті, ол әлемдік аренада бәсекеге қабілеттіліктің жоғары деңгейін қамтамасыз етті).
Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың негізгі өлшемі болып табылатын өмір сүру сапасы деңгейі бойынша да әлемнің неғұрлым дамыған елдерінен артта қалып келеді.
Қазіргі әлемде өмір сүру сапасы негізгі құрамдас бөліктермен: өмір сүрудің ұзақтығымен, әл-ауқатының деңгейімен және қоршаған ортаның жай-күйімен айқындалады.
Қоғам, табиғат және адам халықаралық университетінің (Дубна, Ресей) өмір сүру сапасы индексі бойынша рейтинг көшбасшысы Норвегияның коэффициенті – 3,83, Ресей – 1,57, Қытай – 0,34-ке тең болғанда, Қазақстан 1,17 коэффициентпен 78-ші орында тұр.
Қазақстанда халықтың денсаулық жағдайы мен адамдардың өмір сүруінің ұзақтығы басқа елдердің көрсеткіштерімен салыстырғанда елеулі түрде артта қалып отыр. Осылайша, халықтың өмір сүруінің орташа ұзақтығы 2005 жылы 65,9 жасты құраса, ал Жапонияда бұл көрсеткіш 80 жасқа жақындайды.
Мемлекеттің әлеуметтік және институционалдық мүмкіндіктері мен халықаралық белсенділігін, халық денсаулығының экологиялық аспектілерін, экологиялық күйзелістерді, экожүйенің жай-күйінің көрсеткіштерін қоса алғанда, 76 параметр есебіне негізделген Йель экологиялық заңнама және саясат жөніндегі орталық (Йель университеті, АҚШ) пен Жер туралы ғылымдар халықаралық ақпараттық желісінің колумбиялық орталығының (Колумбия университеті, АҚШ) экологиялық тұрақтылық индексі бойынша Қазақстан Республикасы 63,8 индексімен 70-орында тұр, ал көшбасшы елдер Жаңа Зеландия, Швеция және Финляндияда бұл көрсеткіш 87-88 балға жеткен.
Дүниежүзілік банктің деректері бойынша, табиғи капиталдың тозуы мен жойылуын ескеретін шынайы жинақтау индексі (ШЖИ ) Қазақстан Республикасы үшін – 25,5-ті құрайды, ал Ресей Федерациясы үшін – 4,4, Норвегия +14,8, АҚШ +4,4.
Қазақстан адам әлеуетінің даму индексі (АӘДИ ) бойынша елдер рейтингінде 80-ші орынға ие. Сонымен, 2024 жылға дейін Қазақстан Республикасы өмір сүру сапасы деңгейі бойынша әлемдегі барынша бәсекеге қабілетті және дамыған елдердің қатарында орнығу үшін ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру, өмір сүру жасын ұзарту, экологиялық тұрақтылық индексінің өсуін қамтамасыз ету қажет.
Жүргізілген есептеулер әлемдегі бәсекеге қабілетті елдердің қатарынан тұрақты орын алу үшін Қазақстан 2013 жылдан 2018 жылға дейінгі кезеңде мынадай параметрлерге сәйкес келуге тиіс екенін көрсетеді:
Болжамға сәйкес, осы кезеңде дәл осындай өлшемдерге әлемдегі неғұрлым бәсекеге қабілетті елу ел сәйкес келетін болады. 53%-ға тең РПТ кезінде «тұрақты даму» траекториясына шығу және жаңартуға келмейтін табиғат байлықтары есебінен емес, неғұрлым тиімді, «озыңқы» технологиялар есебінен экономиканың өсуі қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасы халқының саны тұрақты дамудың маңызды өлшемі болып табылады. Халықтың тығыздығының төмен болуы (шекара айтарлықтай созылған жағдайда) әрдайым мемлекеттің дамуындағы тұрақсыздық факторы болып табылады.
Ел аумағының елеулі бөлігі шаруашылыққа игеру үшін қиын және халықты Қазақстанның барлық өңірлеріне бірдей орналастыру міндетін қою мүмкін еместігіне қарамастан, халық санын белгілі бір деңгейде ұстап тұру қажет, сонымен бірге экономикалық мүмкіндіктерді өрістету (ең алдымен, еңбек нарығы проблемасын шеше отырып), қазақстандықтардың көршілес әлем ұлттарының арасында генетикалық және мәдени әлеуетін сақтау, өңірлер арасындағы атап айтқанда, инфрақұрылымның әлсіздігі мен демографиялық теңсіздікке байланысты жағымсыз саралануды еңсеру қажет.
Халық санының неғұрлым оңтайлы мақсатты деңгейі 2024 жылға қарай 18 миллион тұрғынға қол жеткізу болып табылады. Ол үшін табиғи өсім көрсеткішін 1000 адамға шаққанда 12,68-ге (қазіргі кездегі 8,0-ге қарағанда), өмір сүрудің орташа ұзақтығын 73 жасқа дейін жеткізу, туу көрсеткішін 1000 адамға шаққанда өмірге келетін кемінде 22 адам деңгейінде ұстап тұру талап етіледі. Ерлердің және әйелдердің өмір сүруінің орташа ұзақтығындағы алшақтық қазіргі 11 жылдан 7,5 жылға азаюға тиіс.
63. Қазақстанның су қорлары және мәселелері
Қазақстанда су заңдылықтарының құқықтары «Казахстан Республикасы су кодексінде» (1993 ж.) және нор мативті құжаттарда берілген.
Қазақстан территориясындағы барлық сулар Қазақстан Республикасының су қоры болып табылады.
ҚР сумен аз қамтылған аумаққа жатады. Қазақстанда 11 мың өзен (200 мың км), 48 мыңнан астам көлдер (Каспий, Арал, Балхаш, Алакол), жер асты сулары, жалпы ауданы 2033 кв. км болатын 2724 мұздық бар. Шөл астындағы тұщы су қоры Балхаш сияқты 65 тен астам көлге тең.
Қазақстанда 7 су қоймасы бар, ең ірісі Бухтурма тереңдігі 11 м, ені 35 км, ұзындығы 600 км, Капшагай (тереңдігі 15-45 м, ені 22км, ұзындығы 180 км).
Каспий теңізі – ең үлкен тұзды көл, жалпы ауданы – 400 мың кв. км. Арал теңізі қазіргі күні 44,5 мың кв. км ауданнан тұрады. Соңғы 30 жылда Арал деңгейі 14,7 м түсті, су жағадан 100-120 метрге кетіп қалды.
Қазақстанда барлық сулар мемлекет меншігінде.
«Экология» пәні бойынша емтихан сұрақтары
Қоршаған ортаны қорғау бойынша ҚР ның Конституциясы.
ҚР ның «Қоршаған ортаны қорғау» туралы заңындағы экологиялық нормаланулар.
Экологияның ғылым ретіндегі анықтамасы. Экологияның мақсаты және міндеті.
Табиғатты пайдалануды дамыту және адамзат болашағы үшін экологияның негізгі биологиялық пән ретіндегі маңыздылығы.
Тіршілік ету ортасы туралы түсінік. Экологиялық факторлар.
В.И. Вернадскийдің негізгі биогеохимиялық заңдары.
Организм және оның өмір сүру жағдайы. Абиотикалық және биотикалық факторлар.
Қазақстандағы экологиялық проблемалар.
Арал өңіріндегі әлеуметті-экологиялық проблемалар.
Қазақстан Республикасындағы жер қорларының экологиялық жағдайы.
Жердің су қорлары.Жалпы сипаттамасы.
Ластану классификациясы (химиялық, физикалық, биологиялық)
Қазақстандағы су қорлары. Сумен қамтамасыз етудегі проблемалар.
Ядролық жарылыстың адамзат үшін қаупі. (Семей полигоны және т.б.)
Радио жиіліктік диапазонындағы электромагниттік өрістерден қорғану әдістері.
Атмосфераны ластаудың жалпы сипаттамасы (қоректену көздері)
Кәсіпорындардағы қондырғылардың атмосфераны ластауы
Атмосферадағы зиянды қоспалардың нормалануы (олардың негізгі түрлері, адам организміне әсері, ШРК)
Атмосфераны қорғау бойынша шаң аулау процесстерінің параметрлері (түрлері)
Құрғақ түрде шаң аулағыштар (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
Ылғалды түрде шаң аулағыштар (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
Электр фильтрлері (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
Фильтрлер (жұмыс істеу принциптері, түрлері)
Туман аулағыштар (талшықты фильтрлер)
Өндірістік тастанды заттарды газ және бу тәрізді қоспалардан тазалау әдістері
Зиянды заттардың атмосфераға таралуы. Санитарлы-қорғаныс зонасы
Шаң концентрациясын бақылау әдістері
Газ және бу қоспалары концентрациясын бақылау әдістері
Өндірістік ақаба сулардың классификациясы.
Ақаба суларды тазалау әдістері.
Өндіріс қалдықтарының классификациясы
Радиоактивтік қалдықтарды залалдандыру және көму
Ақаба сулардың қалдықтарын жою және утализациялау
Табиғатты қоррғау және тұрақты даму
Суды ластау себептері, көздері және су қорларын пайдалану
Альтернативті экологиялық таза энергия көздері.
Кәсіпорындарында қоршаған ортаны ластаудың негізгі көздері.
Қазіргі заманның әлеуметтік-экологиялық мәселелері және тұрақты даму.
Табиғи қорлардың жіктелуі.
Биосферада тұрақсыздық пайда болуының антропогендік факторлары.
Тұрақты дамуды сақтаудың халық аралық бірлесуі.
Табиғи ресурстар және оны рационалды пайдалану.
Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, глобалдық.
Тұрақты дамудың стратегиясы мен принциптері.
Биосфера және оның тұрақтылығы.
Түр экологиясы-аутоэкология.
“Тұрақты даму” ұғымының пайда болу тарихы: экологиялық, экономикалық, әлеуметтік.
Тұрақты даму концепциясы.
Популяциялар экологиясы-демэкология.
Биосфера ұғымының пайда болуы, биосфера эволюциясы.
Биоценоздың трофикалық құрылымы: продуценттер, концументтер, редуценттер.
Биогеноз, биогеоценоз, және экожүйе ұғымы.
Популяцияның динамикалық сипаты: көбеюі, өлуі, тіршілік ету қисықтары, өсу жылдамдығы.
Популяция: түсінігі, анықтамасы, негізгі қасиеттері (саны, жасы).
Тірі жүйелердің ұйымдық деңгейлері.
Аутоэкология, демэкология, синэкология
Тұрақты даму жіне экологияның рөлі
Табиғи ресурстар және оны рационалды пайдалану-тұрақты дамудың бір аспетісі
ҚР-ң тұрақты дамуының экологиялық актуалды мәселелері
Тұрақты дамудың стратегиясы және оның механизмі
Қазақстан энергетикасы және тұрақты даму.
Әлеуметтік-экономикалық кризис және тұрақты даму
Қазақстанның су қорлары және мәселелері