Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
XX т а р а у . КШі ЖЫЛДЫҚ ЖӘНЕ ЖАСЫЛ КӨКӨНІС ДАҚЫЛДАРЫ
Қммыідық - Кшпех асеіоза. Қымыздық - көп жылдық өсімдік. Күзде оның жапырақтары мен сабақтары опат болады, қоректік заттар жиналған тамыры ғана қыстап шығады. Ерте көктемде, топырақ жібісімен, күшті дамыған тамыр жүйесі өсімдігіиің тез өсуін қамтамасыз етеді, сондықтан қымыздық ашық грунтта ондірімін өте ерте береді.
Тамаққа С, Р дәрумендері, каротин және әртүрлі минералды түздары бар, жас жапырағын пайдаланады. Халық емінде қымыз-дықтың қайнатпасын баспа, қырқүлақ, қызылиек еті босаңсыған-да ауыз шаюға қолданады. Қымыздықтың қышқылтым дәмі оның қүрамындағы қымыздық қышқылының болуына байланысты. Ескі жапырақтарында жас жапырақтарымен салыстырғанда, ол көбірек жиналады, сондықтан қымыздықты тек көктемде, гүл сидамдары пайда болғанша пайдаланады.
Қымыздықтьщ тамыры кіндікті, жапырагы үзынша келген, жиектері тегіс, етті. Қымыздық әдетте екінші жылы гүлдейді, бірақ ерте коктемде себілгенде гүлсидамы (биіктігі 1 м дейін) бірінші жылы да пайда болуы мүмкін. Гүлдері жиі қос жынысты, гүл шоғырьша - шашаққа жиналгаи. Жемісі бір түқымды, пішші үш қырлы, жылтыр, қоңыр-қара түсті, өте қатты қабықты. 1000 түқымның массасы - 1 г.
Өте қүрғақ жоне қатты қабығына байланысты түқымы баяу, (өскіні сепкеннен кейін 10- і 5 тоулікте пайда болады), бірақ бірша-ма төмен температурада - 2-3°С жылылықта өиеді.
Қымыздық қар астында жақсы қыстап шығады және көктемгі үскірікке жап-жақсы шыдайды (жапырақтары - 7°С дейінгі үскірікке төтеп бсре алады), бірақ топырақ пен ауа ылғалдылығын қатты қажет етеді. Ылғал жетпегенде жапырақтары қатаяды, өсімдік мезгілінен бүрын гүлдейді, онімнің сапасы төмендейді.
Жүйелі суландырғанда қымыздық ірі жапырақты қуатты де-гелек қалыптастырады. Азотты тыңайтқыштар шығыны жоғары қосымша өнімімен қайтарылады. Жарыққа талабы жоғары емес екенін ескерсек, оны жеміс ағаштарының қатараралығына да осіруге болады.
Қьшыідықты бір орында 3-4 жылдан артық осірмсйді. Осы-данкейінол күоггібүтақтанады, отекоп гүл шоғырын және үсак
502
жапырақтар қалыптастырады, өнімнің сапасы мен көлемі күрт төмендейді.
СҮРЫПТАРЫ. Қаіақстаниың солтүстік өңіріне екі сүрып үсыны-
лады.
Бельвильский. Шетелдік, қысқы аяздарға және срте көктсмгі боз-қырауларға тозімділігі өрташа. Жапырақтары ашық жасыл, ірі, етті, сағақтары жуан, үзындығы өрташа. Сәл қышқылтымды, өнімді.
Широколистиый. Донецкі ауыл шаруашылығы тәжірибе станса-сында шығарылған. Кәдімгі қымыздық түріне жатады. Жапырақ тақта-сыпың ірілігі орташа, жүмыртқа пішіндес. Түсі жасыл, өнімді сүрып. Өсінді кезеці - 41 тәулік.
ҚЫМЫЗДЫҚТЫҢ АГРОТЕХНИКАСЫ. Қымыздық үшін жырту қабаты терең, қарашіріндіге бай сазды топырақ ең жақсы саналады. Озен алқабының топырақтарында да жақсы оседі, тек адыр жерлермен салыстырғанда коктемгі өнімі 2-3 аптаға кеші-геді. Топырақтың жоғары қышқылдылығына шыдайды.
Топырақты пегізгі әңдеу кезінде гектарына 60-100 т көң, 5-7 ц суперфосфат жәие 1-2 ң хлорлы калий еигізеді.
Қымыздықты үш мерзімде: ерте көктемде өнімді күзде жинау есебімен, ерте жиналған көконістен кейін, жазда шілде-тамызда се-буіе болады. Өнім келесі көктемде және қыс гүсер алдында- аязға дейін, түқым онбейтіндей деген есеппен алынады. Ал Қазақстан-ның солтүстігі үшін ең дүрысы - жазда себу: қыс түскенше осімдік тамырланыи, қуаттанады да, келесі коктемде жақсы өнім береді.
Жазда себсрде арамшөптер өсін шығуы үшін, топырақты түқым себуден 2 апта бүрын өндейді. Сосын оларды культивация кезінде жояды. Культивация алдында тслімиің әр гектарына 3 ц аммияк селитрасын, 3-4 ц суперфосфат жөпс 1 ц хлорлы калий ' енгізеді. Түқымның біркелкі сіцірілуі үшіителімге себер алдын-да тегіс тығыздағыш жүргізеді. Ылғал жеткіліксіз болса, себер алдында бір гектарға 500-600 м3 су беріп суарады.
Себуге былтырғы немесе екі жылдық түқым қолданылады: онгіштігі тексеріліеи жәие ТМТД-мен (1 кг түқымға 8 г) өцдел-геп. Қымыздықгы жай қатарлап, себеді. Арамшөбі көп телімде, қатараралығын өңдегенде оларды толығырақ жоюға мүмкіндік берстін кең қатарлап (45 см) сепкен дүрыс, Бір гектарға 4-5 кг түқым себеді, сіціру тереңдігі 2-3 см. Сепкендс шектеуіш жиекті жөне иығыздағыштарды қолданады.
503
Қымыздықты күтіп-баптау қатараралығын өңдеуден, сулан-дырудан және үстеп қоректендіруден түрады. Ескі егістікте одагі басқа, ерте көктемде былтырғы жапырақтардан тазартады.
Ашық жерде қымыздық жинауға мамыр айының ортасында дайын болады. Уақытша пленкалы жамылғыны қолданып, оидірімді алуды тездетуге болады. Ол үшін-сәуір айьшың орта кезінде тслімді қардан, ескі жапырақтардан тазартады жәие плен-калы пана орнатады. Пленка астында алғашқы екі өнім жоғары болады. Мамыр айының 15-20 кезінде - пананы алып жылу сүйгіш кокопіс дақылдарына пайдаланады.
Қымыздықты, осімдігінде 3-4 жапырақ түзілгенде жинайды. Жинауды сң дүрысы, таңертең жоғарғы бүршіктсрін зақымда-маіітындай етіп, жапырақтарын пышақпен кесіп алған жөн. Жа-ПЫрақтарын жинауды әрбір 20-25 тәулікте қайталап отырады. Жамырақтарын орып жинау тиімсіз, себебі оларды сүрыптап алу ӨТС коп қол еңбегін талап етеді. әрбір жинаудан кейін осімдікті, гсістарына I ц аммияк селитрасын, 0,5 ц хлорлы калий беріп, үстсп қорсктсидіреді. Жаз бойы егіс алқабын 6-8 рет, гектарына 400-450 м3 су шыгындап суландырады. Суықтүсуден бір ай бүрын, осімдік кслесі жылғы өніміне қоректік заттар жинап үлгеру үшін, жаішрақтарын кесіп алуды тоқтатады.
Егістікті 3-4 жылы күзде жыртады, жақсы тамырларын таң-дап алып, булыжайда және жылыжайда көктету үшін пайдалана-ді>і. Булыжайға отырғызғанша оларды көконіс қоймаларында күммен қабаттап, 0°С сақтайды.
Жылыжай меп булыжайдың әр м2 5-5,5 кг тамырлар (қатара-ралықтарының қашықтығы 6-8 см, бір қатардағылардікі - 2 см) отырғызады. Жапырақтарды әрбір 10-15 тәулікте кесіп алады. Көктеткенде әр м2 2-4 кг өнім жинайды.
Сапалық талаптар: жапырақтары жас, жасыл, жасаң, бүтін, ) таза, аурулармен және зиянкестермен зақымданбаған, гүлсидам-сыз, арамшөпсіз болуы керек. Қымыздықты сыйымдылыгы 10 кг аспайтын жәшіктерге немесе себеттерге қаттап салады.
ҚЫМЫЗДЫҚТЬЩ ТҮҚЫМ ШАРУАШЫЛЫҒЫ. Түқым алу үшін, әдетте үш жылдық ондірістік егістерді пайдаланады. Қымыз-дық айқас тозанданатын өсімдік болғандықтан, сүрыптар мен жабайы өсетін түрлерінің кеңістік оқшаулануы аіпық жерде 2000 м және 600 м қоргаулы жерде болуы тиіс.
Түқьімдық егістіктен жапырақ өнімі жииалынбайды, күтіп-
504 *
баптау жүмыстары ондірістік егістіктеріндегідей. Түқымдары шілде-тамызда пісіп-жетіледі (қоңырланады). Гүлсидамын қол орақпен немесе дестелегішпен орып алады, баулап қырманға та-сымалдайды. Барабанның айналымын баяулатып, торлы тетігін (декасын) босатып комбайнмен бастырады, ОВС-10 тазалайды, сосын МОС-300-де немесе ағаш бошкелерде қолмен жуады. Таза түқымдарын іріктеп алады және кептіреді, сосын ОПС-І пневма-тикалық бағаналарда тағы да тазалайды.
Түқымның гектарлық орташа онімі 2,5-3 ц, өнгіштігін 3-4 жыл сақтайды. Бірінші санатты түқымның сүрыптық тазалығы -97 %, екіншісінікі - 95 %, үшіншісінікі - 85 %, үшінші санатты түқымдағы баска сүрыптар мен будандардың қоспасы 2% аспай-ды. Бірінші класты түқымның өнгіштігі 80 %, негізгі түқымның мөлшері - 95 %>, басқа өсімдіктердің түқымы 1 кг 400 данадан, оның ішінде арамшөптікі 200 даиадаи аспағаны дүрыс.
Ақжелкск - Сосһіеагіа алтюгасіа. Жуан, күшті тарамдалған коген тамырын және үзынша келген жапырақ түзеді. Ақжелкектің тамырын ет және балық тағамдарына ащы дәмқосар дайындауға, ал жапырақтарын қызанақты және қиярды түздағанда пайдала-иады. Ең жақсысы - сүйкімді ащылығы бар, жас, шырынды коген тамыры. Ескі тамырлары - қатты, ағаштаиған, кейде іші қуыс: тамаққа жарамдылығы томен.
Ақжелкектің көген тамырында 53-58 мг % С дөрумені, 6 %-ға дейін қанттар, және 1,6 % ақуыз, әртүрлі минералды түздар меи фитонцидтер бар. Медицинада ақжелкекті қырқүлаққа қарсы, іш, бауыр, тіс ауырғанда (шаю үшін), күшті ой және ауыр жүмыстар-да - әлдендіргіш ретінде пайдалануға үсыныс береді. Ауыл ша-руашылығында түқымдарды саңырауқүлақ ауруларына шалдык-пас үшін өңдеуге, үй шаруашылығында ет өиімдеріиің және же-містердің сақталу мерзімін үзартуға пайдаланады.
Ақжелкектің кіндік тамырының үзьіндығы 60 см, жуандығы 4-5 см, топыраққа біриеше метрге бойлайтын көптеген бүйірлік тарамдары бөлады. Ол сыртьгаан көптеген тамыршалары бар қабықпен және тыныштықтағы бүршіктермен көмкерілген, кейін-гілері түптеи бөліиіп, қөлайлы жагдайда тез дамып жаңа өсімдік қалыптастыра алады. Жапырақтары эллипс тәрізді, үзын (40 см және одан да үзын), қою жасыл түсті. Гүлсидамды сабақтары әдетте, .қалемшелерді отырғызғаннан кейіп, екінші жылы пайда болады: Олар түксіз, биіктігі 60-100 см, гүлдері үсақ, ақ түсті,
505
33-614
жағымды иісті, негізінен түқымсыз. Ақжелкек гүлденеді, бірак түқымы сирек байланады. Оны, көбінесе, көшет деп атайтыи, тамыр калемшесінеп көбейтеді.
Ақжелкек өсу жагдайына аса талапшыл, әсіресе, жылуга қоіі-майды. Ересск өсімдіктің тамыры топырақта 20°С аязға шыдай-ды. Қазақстанның еолтүстігінде ол ашық жерде, ең қатты аяздар-дың өзінде, жан-жақсы қыстап шығады. Топырақта ылгал жетпе-се, тамырлары қатаяды, өнімі төмендейді, ылғал артық болғанда, өсірссе, тоііырақ бетінде су түрып қалса, тамырларында қара қош-қыл дақтар пайда болады және шіриді. Топырақ қүнарлылыгып қатты ксрек етеді, сондықтан енгізілген органикалық және минс-ралды тьвдайтқыштарды жақсы қабылдайды.
Егістікте ақжелкектің жергілікті формасы - кәдімгі ақжелкек өсірілсді. Рижский сүрпының өнімі жақсы. Оның, кейін қалем-шелер дайындауға болатын бір жылдық тамыр өркендері өте коп болады.
Өнімділігі: бір жылдық дақыл ретінде өсіргенде 40-70, скі жылдықта- 140-160 ң/га.
АҚЖЕЛКЕКТІҢ АГРОТЕХНИКАСЫ. Ақжелкекке топырагы жсңіл, қарашіріндіге бай танаптарды, әдетте, өзен арналарын, таңдап алады. Ауыр саздақ топырақтарда өнімі төмендейді, та-мырлары тарамдалғаи, сапасыз болады жөне жинау қиындайды.
Ақжелкек үшін сүдігер терең,тереңдеткішті қолданып, 35-40 см жыртады. Жырту қабаты терең топырақтарда тамырла-ры тез жуандайды жәие оларда көптеген бір жылдық балапан өскіндері бодады.
Жыртқан кезде гектарына 60-70 т көң, 3-4 ң суперфосфат, • 1 ц хлорлы калий, ал көктемде отыргызу алдындағы өңдеу астьь на 3 ц аммиак селитрасы енгізіледі.
Қалемшелерді күзде, өнімді жинаған кезде дайындайды. Ана-лық осімдіктің төменгі жағында қалыптасқан бір жылдық қалем-шелерді алады: үзындығы 25-30 см, жуандыгы 0,7-1,0 см. Бүдан жіңішкелері бір жылда жуан тамырлар қалыптастырып үлгер-мейтіндіктеи, оларды қазбай екі маусым өсіругс тура келеді, бүл өнімдердің өзіидік қүнын көтереді.
Қалемшелерді кейін дүрыс өтырғызу үшін, оларды дайында-ған кезде тамырлардың жогаргы жөне томенгі ұштарын белгілеу ксрек: аиалық өсімдікке жақын үшын колденең, ал төменгі үшын қиғаш кеседі. Ыр жылдық бір тамырдан 2-3 қалемше алады.
4
506
1 гектар егістікке 1-1,5 т қалемше дайындайды. Оларды көкөніі і^оймаларында қүммен алма кезек салып, 0 °С сақтайды.
Отырғызатыи қалемшелер жетпегенде жіңішке тамырларды да пайдаланады. Мүндайда оларды жүйектерге отырғызып (50x35 см сүлбгісымен) әсіріп жетілдіреді, сосын келесі жылы гана танапқа отырғызады,
Көктемде отырғызар алдында қалемшелерді қатты кенеппен сүртеді немесе пышақтың қырымен қырнап, оның ортаңғы бөлігіндегі бүйірлік бөлшектерін сылып тастайды, сонда бүйірлік гамыршалар пайда болмайды және көген тамыры пішінін қожы-ратпайды. Қалемшенің жапырақтары дамитын жоғарғы бөлігінің 1-1,5 см, бір жылдық тамырлары түзілетін төменгі бөлігінің 2-3 см тиіспейді.
Тонырақтың жағдайы қалай жүмыс бастауға мүмкіндік бер-генде, күзде дайындалған телімге қалемшелерді отырғызады. Отырғызудың ең жақсы нәтижесі қалемшелерді атыздың түбіне колбеулетіп немесе қабырғасына орналастырғанда байқалған. Атыздың түбіне отырғызғанда қалемшелердің жоғарғы бөлігіне, агыздың жиегіндегі топырақтан салып, оның жоғарғы бөлігін 3-5 см, ал төменгі бөлігін 12-15 см жабады. Атыздың жиегіне өгырғызғанда қалемшелері өзіиен-өзі көлбеу орналасады. Атыз-дардың арақашықтығы 70 см, қалемшелердің арасы - 40 см. Қалемшелерді жылдамдықты баяулатқышы бар «Беларусь», Т-38 тракторларына тіркелген көшетотырғызғыштармен де отыр-ғызуға (8 сағаттық жүмыста - 1,5 га) болады. Егер топырақтыц жогарғы қабаты қүрғақ болса, қалемшені отырғызарда телім/ді суландырады.
Қатараралықтың бірінші өңдеуін 6-8 см тереңдікке, жапырақ-тарыиың пайда болуының басында, екіншісін - 10-12 см-ге, мау-сым айының 15-і кезінде жүргізеді. Өсу-даму кезеңінде гектары-на 300-400 м3 су беріп, 5-6 рет суарады.
Ақжелкектіц гамырыныц жуандығы 2 см' кем еместе, қыркүй-сктің соңы және қазан айының басында жинайды. Тамырлары жіңішке болса, онда егістікті келесі жылга қалдырады. Жапырақ-тарын алдын ала орып алады. Көлемі үлкен егістіктерде, жеміс-жидек гүқымбақтарында екпе кошеттерді қазып алатын, аспалы ВГІН-2 соқасын пайдаланады. Соқа гиравликалық жүйелері бар 3 класты тракторларға ілінеді. Қазып алу тереңдігі 40-50-ден 70 см дейін. Ақжелкекті бір жылдық дақыл ретінде өсіргенде қазып
507
алу салалы журвДІ ■•" і м жылдықта танапты қайырмасыз соқа-мен қайтадші жырту кожоттіп туындайды. Ақжелкекті, сондай-ақ картонқіі н ыштдрдыц, қызылшақопарғыштардың көмегімен қазып, бирлыи і.імі.іріілрі.іи мүқиятжинапалады. Ақжелкекті бау-
бақша ііпырыі <• мсииайды.
ТшііііітЫ МСИІШШІДа онімнің жартысы екі жылдық тамырлар (тауирлы інідірім), ал қалғандары бір жылдық тамырлар болады да, ОЛОрды КОЛӨСІ жылы қайтадаи отырғызуға пайдаланады. АқЖОЛКОМ і ІН і үкі.ш шаруашылығымен айналыспайды, себебі оны гамыр ҚИЛвМШвЛСрімен көбейтеді. Өсімдікті өнімділігі және домііии ВЩЫЛЫҒЫ бойынша сүрыптайды. Ақ түсті, тегіс, шамалы бүтаКТвНІ ан, шмрынды тамырлары бар формалары ерекше бага-иаиады.
Ақжемксктің тауарлы тамыры түзу, тегіс, жуандығы 6 мм болуы ксрск.
Қатмран далалық - СгагаЬе Іагагіа Кирг. Жабайы түрінде Қырымда және Керчеиь жарты аралында кезедеседі. Өсімдік, азыққа иайдаланылатын диаметрі 3-7 см, цилиндр пішінді біркелкі тегіс етті, тамыр қалыптастырады. Дәмдік және қоректік сапасы бойынша қатыран ақжелкектен ерекшеленбейді, бірақ бірқатар ар-тықшылығы бар: тек тамыр сабағымен ғана кобейіп қоймайды, сонымен қатар тұқымымсн де көбейеді, жоғары тауарлыққа ие, химиялық қүрамы да бай. С, А, В, В2, Р дәрумендері, минералды түздар, қантбар. Қатыранның ірі тамырын, сабақтарын жас күйінде ақжелкек сияқтЫ ет және балық тағамдарына дәмқосар регінде, сондай-ақ консервілеп пайдаланады. Оны емдік мақсатта, тәбет ашар ретінде пайдаланады. Халық емшілігінде қатыранның мик-роағзал.арды жоятьш қасиеттері ежслден қолданыс тапқан.
Қатыран - орамжапырақтар түқымдасының көп жылдық шоптесін осімдігі. Гүлдері ақ, хош иісті. Жемісі - бір дәнді, шар тәрізді бүршаққын. Түқымдары онгіштігін үш жыл сақтайды. Та-мыры түзу, кіндікті. Биіктігі 90-145 см жететіі-г гүлсидамды са-бағы үш жылдық осімдікге пайда болады.
Қатыран телімді ластамайды, кез келген батпақтанатып және су басатыидардан басқа топырақтарда өседі, қүрғақшылыққа және суыққа төзімді, тіпті өте қатаң, қарсыз қыстарда да үсімейді.
і Бірінші жылгы.. күтіп-бантауы арашоитерді отау, қатарара-лықтарды ондеу, суландыру. Екінші жылы тамырсабақтары тау-арлық шамаға (екіжылдықтарының массасы #1 кг асады) жеткен-
де, оларды қазып алады да жертөлеге, орға, көкөніс қоймасына, тоңазытқышқа сақтауға қояды.
ҚАТЫРАННЫҢ АГРОТЕХНИКАСЫ. Қатыран түқымына терең тыныштық тән, соидықтан себер алдында оларды дымқыл қүмда 90-100 күндей 0-6°С-да старификациялайды немесе қыс түсер алдында себеді, сонда олар табиги старификациядан өтеді. Түқымды бір ізді, қатараралықтарын 70-90 см қойып себеді, қатар бойындағы өсімдіктерді бірінен-бірі 25-30 см қашықтықта бола-тындай етіп сиретеді. Себу мөлшері көктемде 10 кг/га, күзде - 15 кг/га. Түқымның сіңіру тереңдігі 2-3 см.
ҚАТЫРАННЫҢ ТҰҚЫМ ШАРУАШЫЛЫҒЫ. Қатыран та-мырынан көбейеді. Түқымга жақсы дамыған, аз тарамдалатын үзындығы 25 см тамырларды күзде немесе көктемде 70x50-70 см сұлбамен көлбеу отыргызады. Тамырының жоғарғы бөлігін то-пырақты 3-5 см қалыңдықпен жабады да, нығыздайды. Қатыран-ның гүлдеуі 25-30 күндей. Түқымдары бір мезгілде піспейтіндік-тен, түқымдықтарды бүршаққындарының 65-70% күреңденгенде жинауға кіріседі. Түқым өнімі - 4-6 ц/га.
Аскок - АпеІһит§гауео1еп8. Тез көктейтіндігі, өсетін орта-сына жоғары талап қоймайтындығы, сондай-ақ өніммен жыл бойы қамтамасыз ету мүмкіндігі аскөкті бағалы татымды-дәмді дақыл-дардың қатарына қояды. Аскөкті Қазақстанның солтүстігінде ашық жерде өсіргенде көгі мамыр айының соңына қарай, ал тех-никалық мақсатқа өсімдік гүлдегеннен кейін -- жаппай кәктеп шыққаннан 45-60 тәулік өткен соң дайыи болады.
Көгін алу үшін өсіргенде өнімі 120-200 ц/га жетеді, ал техни-калық мақсатқа - 200-300 ц/га.
Аскөістің жас өсімдіктерін әртүрлі тағамдарға дәмқосар, ал ере-сек өсімдіктері көконістерді түздағанда және маринадтағаида дәмдеуіш ретінде гіайдаланады. Аскөк каротинге, С және Р дәру-мендеріне бай, ақуыз жөне фитонцидтер бар. Ересек адамның тәуліктік С дәрумепіне деген қажеттілігін 25 г аскөқ көгімен өтеу-ге бөлады. Халық емінде аскөк шаншуды және тырысуды басатыи амал ретіпде қолданады. Аскөк түқымынан стенокардия жөпе хо-лецистит ауруларын емдейтін апетин дәрмегін дайындайды.
Аскәк - бір жылдық өсімдік. Суыққа төзгіш, 5-6°С аязға шы-дайды. Түқымы 3°С жылылықта өне бастайды. Түқымында эфир майы көп болғандықтан, ол өте үзақ бөртеді де, өскіндсрі себіл-генңен 10-15 тоулік өткеннен кейін пайда бөлады.
508
Өсу-даму кі і' ""і (I ■■ '•'•ііі' түқым байланғанда өсімдік жылуга жоғары таліім ҚОЯДІіІ ШувҚТЫ күн гүлденуге және жеміс байла-нуга, гои/і.т ні ііі іммікіің хош иістенуіне қолайлы жағдай жа-саиды.
Лском ЯсіріІПЦ, і.іні лпі.і жеткілікті топырақта жақсы оседі. Ыл-
і II іі.ііі.іп м.і і у| бірак ойпаң, аса дымқыл жерлерде сусоқта-
ІШДЫ ИММІО ОІШІ боЛйДЫ. Оны ашық және қорғаулы жерлерде осірсді Ліиі.ік жврде опың көгін алу үшін өсіргенде, кобіиесе, опі.і (і.і.іы дакылдарға жиілеткіш егіс (негізгі дақылдың түқымы-іі.і .к км іүқымі.іііың 5-10 % араластырады) ретінде пайдалана-ды Коііп 2 8 ЖШШрақ кезшде пайдаға асырады.
< ЛТІЛІІЛІ 1,1
Лрмтк-кніі 269. БОӨШ ҒЗИ-ның Пушкин зсртханасында Армения-длп ОКӨЛІИГОН улгідсп сүрыптап шығарған. Орташа мерзімдс піседі. Оі пі.л.і К030ЦІ 7К тоулік. Бойшаң, жақсы жапырақтанатын есімдік. Жа-ПЫрИҒЫ ірі, жасыл түсті, сәл балауызды қағы бар. Шатыршалары деңесті, К0П мсүддызды. Хош иістілігі жақсы. Консерв онеркәсібінде және үй жлгдаііыпда иайдаланады. Зиянкестермен және аурулармен зақымдан-
Вайды,
Каскслснскяй. Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ-да
шыглрыліаіі. Қоюжасыл түсті, түтынуға жарамдылығындағы онімділігі
83 ң/га, шатыршалары гүлдсгенде - 67 ц/га.
Лссііоюродскнй. БОКДС және ТШҒЗИ-да шығарылған, қою жа-
сыл түсті. Жалырақтануы өтс жоғары, ұзақ сакталады. Түтынуға
жарамдылығындағы онімділігі - 65-126 ц/га, шатыршалары гүлдегенде
148-430 ц/га.
АСКӨКТЩ АГРОТЕХНИКАСЫ. Аскөктің жеке егістігін бу-лыжай маңайындағы жерлерде, булыжай маңайындағы арнаулы ауыслалы егістікке, қиды немесе коңді енгізгеннің келесі жы-лында орналастырады. Ерте егістіктерде ол кошетпеи өсірілетін қызанаққа немесе қиярға алғы дақыл бола алады.
Аскөкті ерте кектемде пиязбен және тамыржемістілермен бір мерзімде себеді. Кейде оте ерте - мүздақтың бетіне, түқымын сіңірмсй де себеді. Аскекті ерте піскен орамжапырақты жинаган-нан, сондай-ақ қыс алдында - қызанақтап, үрме бүршақтан, кар-топтан ксйін дс себеді (мүндайда тұқым қар астына онбей кетуі керек). Қыс алдыида себу ондірімді өте ерте қамта#масыз етеді.
510
Арамшөпсіз танаптарға аскөкті жай қатарлап себеді, ал арампюбі басым жерлерге кең қатарлап (45 см) немесе қос іздерді бір-бірінеи 20 см, ал таспаларды бір-бірінен 50 см қашықтықта орналасатындай етіп себуге де болады. Көгі үшін сепкенде гекта-рына 20-25 кг түқым жүмсалады, сіңіру тереңдігі - 2-3 см. Қысқа қарай сепкенде себу мәлшеріи 25-50 %-ға арттырады. Сонымен бірге аскөк түқымына ақсүттігеннің түқымын қосады (0,5 кг/га), олар ерте көктейді және қатарларды көрсетеді. Бүл, егістікті ерте күтіп-баптауға мүмкіндік береді. Аскөктің көгін ерте алу.үшін оны пленка астында өсіреді.
Себер алдында аскөктің түқымын суға шылайды және дым-қыл күйінде жекелеген өскіндері пайда болғанша үстайды, сосын оларды сәл қүрғатқасын себеді.
Аскөкті күтіп-баптау арамшептермен және зиянкестермен күресуден, топырақты қопсытудан және суландырудан түрады. Өсімдіктерде біті пайда болғанда темекі түнбасымен өңдейді. 100 л суға 5-6 кг темекі немесе қара темекі тозаңын және 100 г қара сабын салады. Бір гектарға 500 л ерітінді шығыидалады. Темекі түибасымен өңделген егістіктің аскәгін тамаққа, өңдеген-нен он тәулік өткен соң және алдыи ала суландырганнан кейін пайдалануға болады. Аскөктің көгін биіктігі 10-12 см жеткенде, дегелек жапырақ кезеңіиде пайдаланады. Өсімдіктерді тамыры-мен жүлып, байламдарга байлайды да, сауда орындарына жөнел-теді. Екінші мерзімде себілген аскөктің көгім кептіруге және түздауға пайдаланады.
Техникалық аскөкті гүлдегеннен кейін жинайды. Өсімдікті тамырымен жүлады жәие 2-3 кг бауларға байлайды. Ересек кұрғақ аскөкті шатырша гүл шоғырымен және түқымдарымен, топырақ-тан 3-4 см биіктікте кесіп алады. Жаңа аскөктің, жас, таза жасыл жапырақтары, жүмсақ сабағы жопс тамыршалары болуы керек. Көконісті түздауға иайдаланатын аскөкті, дүрыс қатармен - көгін көгіне, тамырыіг тамырына қарай орпаластырып, бостау етіп 10 кг жәшікке салады.
Қоргаулы эісерде 1 м? 25-30 г түқымды шашып немесе қатар-ларының арақашықтығын 10-15 см етіп себеді. Сіңіру гереңдігі 0,5 см. Өнімділігі - 1-2 кг/м3. Өсімдіктің биіктігі 20 см жеткенде жинайды. Өскіндері пайда болғанша температураны 20-22°С дең-гейінде, оскіндер иайда болған алғашқы 5-7 тәулік бойы, күндіз -12-18°С, түнде - 12-14°С деңгейінде үстайды. Аскөкті орташа
511
мөлшерде суаради. Ауапың салыстырмалы ылғалдылығы 50-70%.
АСКӨКТІҢ ТҮҚЫМ ШАРУАШЫЛЫҒЫ. Аскөкті тұқымға шатыршасыиыц иегіэгі бөлігі күрең тартқанда: үлкен алқапта комбайимен тікелей, азырақтарын - қолмен жинайды.
Түқымды үіііндідсп бірінші рет ВС-2 ұшырғыш-сұрыптағы-шымен тазалайды, соңғы тазалауын ОВС-10 немесе «Петкус-Супер» машиналарыида жүргізеді.
Түқым өнімділігі гектарынан 6-7 ң. Түқым өнгіштігін 2-3 жыл сақтайды. Біріиші санатты түқымның тазалыгы 98 %, екіншісшікі % %, үшіишісіиікі - 80 %. Үшінші санатты тұқымдағы басқа сүрыптар мен сирек будаидардың қоспасы 2 % аспайды. Бірінші класты түқымиың өнгіштігі 60 %, негізгі дақылдың үлесі - 95 %, 1 кг түқымдағы басқа өсімдіктердің саны 1500 дана, оның ішіндс арамшоптсрдікі - 100 дана.
Ақсуттігеи. Ақсүттігеннің үш түршесі бар - оісапырацты (Ьасшса асерһаіа), қауданды (ЬасШса саріОДа), ромен (Ьасшса Іап^іГоІіа). Жапырақты ақсүттіген сүрыптары, қаудандыққа қара-ғанда ең тез пісетіндер болып саналады. Қауданды ақсүттіген жапырақты ақсүітігенмсн салыстырғанда, өнімдірек және өнімінің тауарлық сапасы жоғары болады. Ол тасымалдауға және сақ-тауға жарамды. Жапырағы қаттылау, жуан шылым (сигара) тәрізді қаудан қалыптастыратыи рөмен - ақсүттіген суыққа ең төзімді өсімдік. Қазақстанның солтүстігінде нсгізінен қауданды ақсүтті-генді осіреді.
Ақсүттігсн - бір жылдық өсімдік. Оиың дамуы дегелек ке-зеңінен басталады. Қауданды ақсүттігендс ол қауданға оседі. Ақсүттігеннің бір ерекшелігі барлық өсінді мүшелерінің - тамы-ры, жапырағы, сабағы - сүттей шырын (сүтсымақ) шығаратын-дығы.
Ақсүгтігеинің тез пісіп-жетілгіштігі ашық жердсн өнімді ерте
алуға мүмкіндік береді, ал дәмдік және қөректілік қасиеттері оны
маңызды емдомдік көкөніс етеді. Ақсүттіген В,, В2, В6,С, Е, Р
дорумендерінің, каротиннің және минералды тұздардың қайнар
көзі. Ондағы аз мөлшердегі ащы заттар мен лимон қышқылы
тобет ашып, ас қортуды жақсарта түседі. Ақсүттігеннің тамаққа
әдетте, шикі жапырагын пайдаланады, ал қауданын пісіруге жөне
одан нюре дайындауға болады. *
512
Ақсүттіген - суыққа төзімді өсімдік. Дегелегі дамыған кезде ОЛ - 5-6°С аязға шыдайды. Оның дамуы үшін оңтайлы темпера-тура - 15-20°С жылылық. Осу-даму кезеңінің екінші жартысын-да, осімдіктің әнімді бөлігі қалыптасу кезінде, оған температура-ш.ің гомендегені қажет. Осы кездегі температураның өзгермелілігі қауданның байлануына жақсы ықпал жасайды, күндізгі жоғары гемпсратура тез өсуіне, ал түнгі төмен температура қауданнын, тығыз болуына себеп болады. Өте жарық сүйгіш осімдік. Агаш-тардың колеңкесінде, тым жиі егістіктерде немесе тығыз егістік ретінде осіргенде қауданы нашар қалыптасады.
Тамыр жүйесі тез оседі, бірақ терең бойламайды, сондықтан гопырақтың ылғалдылығына жоғары талап қояды. Ылғал тап-шылығында қаудандары ірі болмайды. Ыстық ауа жәие құгақшы-ЛЫҚ сидам сабақтың уақытынан бұрын пайда болуына ықпал жа-сайды.
Ақсүттіген үшін қүнарлы, сіңімды азот пен фосфорға бай то-пырақ қажет. Азотты тыңайтқыштарды уақытьшда енгізсе, жоға-ры онім береді.
АҚСҮТТІГЕННЩ АГРОТЕХНИКАСЫ. Қазақстанның солт-үстігінде ақсүттігенді кешетпен және тұқымын сеуіп өсіруге бо-лады. Кошетпен өсіргенде ерте жоне сапалы өнім алынады.
Қазақстанның солтүстігінде бүрынғы БОКДС және ТШҒЗИ-да шығарылған қауданды ақсүттігеннің Круннокочашіый сұрпы осіріледі. Өсінді кезеңі - 50-75 күндей. Қауданның массасы 350 г жетеді. Жапырақтары кітірлек, ашық жасыл, кейде қызғылт реңді, сәл әжімді, желпуіш тәрізді, шеттері тісті. Жалпы онімі - 164, тауарлысы -151 ц/га.
Ақсүттігенді ашық жерде осіру. Ақсүттігенді ашық жерде түқымыиан осіру үшін су өткізгіш,. қарашіріндіге бай, жақсы оңделғен, борпаң және арамшоитен таза телімді таңдап алады.
Булыжай маңайындағы ауыспалы егісте ақсүттігенді аскок-пен, жапырағы үшін өсірілген пиязбеи, шалғаммеи бірге өсіреді, ал көкөніс ауыспалы егістіктерінде - қызанақ немесе қияр көшет-терін отырғызатын танаптарға бірінші дақыл ретінде және ерте орамжапырақты жинағаннан кейін екінші дақыл ретінде осіреді (ақсүттігенде екінші дақыл ретінде өсіргенде оны себу алдында топырақты суландыру қажет).
Себу алдында топырақты өңдегенде гектарына 3 ц аммиак селитрасын жөне 1,5-2 ц суперфосфат енгізеді.
513