Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс және оның тарихи маңызы.
1916ж. Ұлт-азаттық қозғалыс болды. Оған сылтау патша жарлығы. 1916ж. 25 маусымда патша 19-43 жас аралығындағы қазақтың ер азаматтарын жұмысқа алу үшін жарлық шығарды. Қозғаушы күші қазақ шаруалары, жұмысшылар, қолөнершілер. 1916ж. көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу болды. Куропаткин генерал-губернатор болып тағайындалды. Ол қалай болса да көтерілісті басып тастауға тырысты. Көтерілістің басшылары: Бекболат Әшекеев, Тоқаш Бокин, Ұзақ Саурықов патша үкіметі 14 батальон, 83 жүздік, 12 зеңбірек пайдаланды. Тағы бір орталығы Торғай облысы болды. Көтерілістің сардабегі Амангелді Иманов, ал саяси жетекшісі Жангелдин болды. Жауынгерлердің саны бір мезгілде 20 мыңға жетті. Амангелді жауынгерлері сарбаздар д.а. Оның әскеріне қарсы жазалаушы экспедиция жіберді. Соғыстар татыр, шошқалы қора, т.б. жерлерде болды. Доғалы үрпек түбіндегі соғыс қайғылы болды. 40 сарбазды жазалаушы отряд қоршап алды. Көтеріліске шыққан халықты басып жан ұшты. Көтерілістің сипаты –Ұлт-азаттық империализмге, отаршылдыққа қарсы көтерілістің жеңілу себептері: 1.Ұйымдаспаған.2.Патша Үкіметі әскермен көтерілісті тез арада басып тастап отырды. 3. Қоныстандыру жеделдетті. 4. Байлардың сатып кетуі. 5. Ру аралық қарама қайшылықтар 6. Демократиялық зиялылардың екі түрлі көз-қараста болуы. Біреуі әскерге баруға, екіншісі бас тартуға шақырды. Себебі ұлттық езгі патша үкіметінің зорлық-зомбылығы, жер жайылымдарын тартып алуы (42млн г. Десятина 20млн 1900 жылдан бастап). Салықтардың көбөйуі.
1917 ж. Ақпан төңкерілісі. Қазақстандағы уақытша үкіметтің саясаты.
1917 ж. Россиядағы Ақпан революциясы. Уақытша үкіметтің Қазақстандағы саясаты.
Рев-ң себебі: І-ші дүниежүзілік соғыстың салдарынан туған. Еңбекшілердің ауыр күйі экономикалық күйзеліс саяси правасыздығы яғни патша самодержавасының сақталуы. Рев-ң міндеті. Патша өкіметін құлату. Россияда демократиялық республика орнату, коммунистік жер иеленуді жойып барлық жерді шаруалардың патшасына беру. 8 сағ-қ жұмыс күнін енгізу, ұлттық езгіні жою. Рев-ның қозғаушы күші: жұмысшы табы мен шаруалар. 1917ж. 9 қаңтар 200 стачка, қантар-ақпан 700 стачка. Рев-ң барысы: 1917ж. 18 ақпан Петроградтағы Путилов заводы. 23 ақпан полиция мен алғашқы қақтығыстың басталуы. 21 ақпан «нан» деген ұранның самодержава жойылсын, соғыс жойылсын деген ұранға айналуы. 27 ақпан Петроград соғыс лагеріне айналды. 27 ақпан Петроградта қарулы көтеріліс болып, солдаттар халық жағына шыға бастады, патша режимі құлатылды. Рев-ға қатысқан большевиктер Сараходов, Гордиенко, Колянин ж/е т.б. Ақпан рев-ның басты өзгешілігі сол елде екі өкіметтілік Буржуазиялық уақытша өкімет пен жұмысшы солдат депутаттарының кеңестері п. б. Қазақстанда қазақ интелегенциясын басқарған қазақтың ұлттық облыстық және уездік комитеттері ұйымдастырылды. Осы топтар мен үйірмелер арасынан неғұрлым негізді де батыл революциялық бағдарламаларын әрекет жасағаны Әулие ата уезінде Тұрар Рұсқұлов ұйымдастырған қазақ жастарының революцияшыл одағы болды.
1917 жылғы Қазан төңкерілісі және Қазақстандағы Кеңес өкіметінің құрылуы
1917 ж. Қазан рев-сы және Қаз-да Кеңес өкіметінің орнауы.
Рев-я болуын қолдаушылар: әскери революциялық комитет, қазан гвардия, Петроград гаризоны, Балтық теңіз флоты. Рев-ның болуын қолдамаушылар: уақытша өкімет, әскери ставка, Астана горизон флоты, Орынбор училещесіндегі прапоршик-юнкерлер. Ресей бас-ы рев-сын өтеуді: 1) 1905-1907 ж. 2)1917-ақпан елде қос Үкімет орнады. 3) 1917ж.. Қазан рев-сы 12 күн ішінде жеңіске жетті. . 1917ж. 24 қазан Петроградта қарулы көтеріс болды. Негізгі басшылықты Ленин алды. Рев-я жұмысшысы, солдат, матростар қолдады. 25 қазанда Уақытша Үкімет құрамы кеңес үкіметі орнауға шақ қалды. Қазан кеңес өкіметі 1917ж. аяғында 1918 ж. наурызына дейін 4 айға созылды. Себебі мәдениет және экономика артта қалу жұмысшы табының әлсіздігі, ұлт азаттық қатынастың күрделілігі Ташкентте кеңестер билігі кескілескен ұрыс нәтижесінде орнады. Шымкент, Жамбылда бейбіт жолмен орнады. кеңес өкіметі ең алдымен Петропавловскіде орнады. Көпшілікте темір жолдар байланыс бөлімдерін маңызды жерлерді басып алды. 1917 ж. 25 қазанда Социалистік революция жеңіске жетті. Көтерілістің талабы большевик партиядан басталып, социалистік партия үкіметке келуін талап етті.
1920-1930 ж.ж. Қазақстандағы мәдени құрылым.
Қаз – дағы 20 -30 жж. мәдени құрылыс және оның қайшылықтары, сипаты
1921 ж. шілдеде Орынборда Қаз –н облысының І съезі болды.Онда Ғани Мұратбаев (1902 -1924) Түркістан қаласының Орталық комитетінің Қырғыз бюросының тұңғыш төрағасы болып сайланды. 1922 жылы Қызыл Керуен ұйымы құрылды. Оны Ә. Жангелдин басқарды. 1921 ж. қаңтарда Қазақ АКСР халық комиссарлар кеңесі қазақ – орыс тілдерін қолдау туралы декрет қабылданды. 1929 жылы Қаз АКСР астанасы Қызылордадан Алматыға көшірілді. 1924 ж. сәуірде сауатсыздық жойылсын қоғамы құрылды. 1921 -27жж. 200 мыңдай адам оқыды. 1926 -39 ж. салық сауаттылығы 25,2 пайыздан 83,6 пайызға жетті. 1931 жылы көктемде жалпыға бірдей оқу берілді.(жатақхана, степендия, оқулықтар) 20 ж. Байтұрсынов әліпбиі, Аймауытовтың Қазақ тілдері кітабы. 1931 – 32 ж. аштықта балалар саны күрт төмендеді. 1932 ж. балалар үйіне 65 мың бала орналастырды. 1929 ж. Алматыда тұңғыш ауылшаруашылық зоотехникалық – малдәрігерлік оқу орны ашылды. 1937 ж. наурызда Алматы медициналық оқу орны ашылды. 1934 ж. Киров атындағы қазақ мемлекеттік университеті ашылды. 1940 ж. онда 15 кафедра жұмыс істеді. 1935 жылы Асфендияровтың «Қазақстан көне заманнан бергі» тарихы басылып шықты. Затаевичтің «Қазақ халқының 1000 әні»(1925),Қазақ халқының 500 әні мен күйі(1931) жария етілді. 1928 ж. Қызылордада тұңғыш ұлттық қазақ театры ашылды. Алғашқы пьеса «Еңлік – Кебек». 1934 жылы хронологиялық фильмдер студиясы ашылды. 1938 ж. І дыбысты фильм Амангелді түсірілді. 1934 жылы Абай атындағы опера және балет театры ашылды. 1934 ж. Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік оркестрі құрылды. 1936 ж. Жамбыл атындағы Қаз. мемлекеттік филормониясы ашылды. 1939 ж. Пушкин атындағы мемлекеттік кітапхана ашылды. 20 – 30 ж. экономика саласы сияқты мәдениет саласында да күрделі қайшылықтар болды. Мәдениет бір мезгілде жасалып, жойылып отырды.
1920-1930 ж.ж. тоталитарлық жүйенің құрылуы.
Қаз – дағы 20 – 30 ж. идеялар күресі. Кіші қазан идеясы. Тоталитарлық жүйенің орнауы.
Тоталитарлық жүйеннің күшеюі халыққа жоғарғы білім беру саласында да өз әсерін тигізді. Қазақстанның жоғарғы оқу орындары мен техникум дары халық шаруашылығының кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады.Студенттер мен профессор-оқытушылар құрамында жергілікті халықтын өкілдерінің саны баяу өсті.1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқушының 8 ғана қазақ болды.1940ж Алматы малдаргерлік зоотехникалық институты студентерінің арасында қазақтардың үлес саны 12проц қамтыған Тотариталдық жүйенің үстемдік етиу жылдарында Қаз-ң көкем мәдениеті әлденеше рет өрлеу мен құлдырау кезеңінің басынан кешірді. Егер Қазан төңкерісінің жеңісі тұсында қазақ халқының әдебиетімен сазгерлік мәдениетінің жеткілікті бай даму тарихы болса ,бейнелеу ,театр,және кино өнері жаңа пайда болу шағында немесе мүлде жоқ еді.Көркем интеллигенцияның шығармашылық туындылары қазақ қоғамының таптық және идеялық-саяси жіктелуін айқын бейнеледі.Мұның кесірінен 1 ұрпақтың өмірі барысында қазақ,өзбек,татар,қырғыздардың басым көпшілігі араб жазуымен жарқ көрген ата-баба мұрасын рухани байлығын игеріп пайдалануға қабілетсіз болып қалды,ал мұның өзі көптеген халықтардың тарихи зердесін көмескелеп олардыңи белгілі тобының мәңгүрт болуына әкеп соқты.Қазақ…1 хатшылығына 25 ж. қыркүйекте жіберілген Голошекиннің келуімен байланысты республикаға қысым жасау күшейді. Ол қазақстан қазан лебін сезген жоқ деп Кіші Қазан идеясын ұсынды. Ол 1927 ж. ұсынылды. 1930 ж. 7 өлкелік партияпратконференцияның нақтылай түсті. Голошекин ұсынған бағыт саяси бюро мүшелігіне кандидат Андреев тарапынан қолдау тапты. Кіші қазан саясатына қарсы шыққандардың бірі – Садуақасов болатын. Ол 1925 – 33ж. аралығында ел басқарды. Сталинниң кезінде жеке адам құқығы аяққа тапталды. Өтірік жала жабылды. Қазақтардың зиялылары Аймауытов, Ермеков, Бөкейханов және «Алаш» партиясының қайраткерлері жазаға ұшырады. 1937 – 38 ж. территориялар жаппай сипат алды. Бұл жағы Кеңес өкіметін орнату мен нығайтуға қатысқандар: Әйтиев, Мендешев, Рысқұлбеков, халық жаулары деп жарияланды. Қазақстан партия ұйымдарының қайраткерлері: Исаев, Жандосов, Досов, Нұрпейісов Сталиндік жендеттердің қолдарында қаза тапты. Қазақ әдебиетінің негізін салушылар Сейфуллин, Майлин, Жансүгіров, Жұмабаев, Дулатов, жазаға ұшырап өлтірілді. Қарғал, Алжир, Гулаг т.б. Сталиннің үштігі пайда болды. 101 мың қазақстандықтарГулаг азабынан өліп, 27 мыңнан астамы атылды. Социалистік құрылысты бұрмалаған жеке адамға табыну идеологиясы елді осылайша қайғы – қасіретте ұшыратты.
1930-1940 жылдардағы Қазақстанға халықтарды депортациялау.
1931-1933 ж.ж. ашаршылық. «Бесеудің хаты». Т.Рысқұловтың Сталинге хаты.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру идеясы әуел бастан-ақ мейлінше қатаң жаппай қуғындау мен террорға негізделді. Ұжымдастыру алдын ала даярлықсыз жергілікті жағдайлар ескерілместен, көбінесе әкімшілік- күштеу әдістермен жеделдете жүргізілді.
Жер-жерде кедейлер мен орташа шаруаларды орынсыз соттау және олардың малын жөнсіз тәркілеу, меншік құқығынана айыру, тұрақты тұратын жерінен күштеп көшіру орын алды.Колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар Қазақстаннан тыс жерлерге жер аударумен қорқытылды, олар «кулактар» қатарына жатқызылды. Мәселен, Ақмола округінде сотталғандары үй ішімен қоса 24 сағат ішінде Соловкиге жер аудару фактісі орын алды. Алматы және Петропавл округтерінде, кейбір аудандардың селоларында қара бойкот жарияланып, онда терезелерге тақтай қағылып тасталды, пеш, от жағуға рұқсат етілмеді. Тұтас деревняларға бойкот жасалған жағдайлар да кездесті.
Ақтөбе және Павлодар округтеріндет кедейлерді ұрып-соғу, оларды суық су құйып азаптау, қыс кезінде суық қамбалар мен қоймаларға күзетпен қамап қою, кулактардың үйлерінде жаназа рәсімін өткізу орын алды. Конституцияға жат әрекеттерді негізінен алғанда деревнялар мен ауылдардың жалған белсенділері, қараңғы, шала сауатты адамдар жасады.Республиканың 602 миллион тұрғынының 1931-33 жылдары аштықтан 2,1 миллионы қырылды, оның ішінде келімсек халықтың шығыны 0,4 миллион адам. Қазақтардың бұрынғы саны 40 жылдай уақыт өткеннен кейін, 1969 жылы ғана қалпына келді. Геноцидл саясатының салдарынан халық осындай қасіретке ұшырады.
Сталин мен оның төңірегіндегілер Қазақстанда болған аштық жайында біліп отырды. 1932 жылғы 1 ақпанда саяси жер аударылғандардың бір тобы Павлодар қаласынан КСРО Орталық Атқару Комитетінің Төралқасына былай деп жазды: «...Жекелеген фактілер келтірмей-ақ,жалпы сипатта алғанда,ауылдар мен поселкілерде барлық сұмдық оқиғалармен қоса аштықтың ауыр көрінісі барынша кең көлемде етек алды .Ит,мысық және алуан түрлі өлекселер желініп жатыр Халық аштықтан ісініп өлуде тірі қпалғандардың аштықтан әлсірегені сонша өлгендерді жерлеуге де шамасы келмеуде,өліктер шашылып жатыр
1932жшілдедересп.қайраткерленрініңбіртобыМүсірепов,Гатауллин,Дәулетқалиев,Қуанышов аштық туралы ,оның себебтері туралы Голощекингет хат жазадыХатта;Біз 1929 ждан бастап холкоз орташаларды жоюдан қалыптасқан солақайлық асыра сілтеуді толық түзете алмадық Осының салдарынан солшыл уклон Қаз.партия ұйымында өз ісін одан әрі жалғастырып оңшыл зардаптарға ұрындырды:орташаларға бацйлармен бірдей соққы бернді;жалған колхоздарды ұйымдастыру осы кезге дейін жалғастырылды ;осының барі бірқатар аудандарда аштыққа әкеп соқтыЕл басшылығынң жағдайды біліп отырғанына Рысқұловтың Сталинге жазған хаты айқын айғақ болып табылды.Азаматтық ерлігі жоғары Рысқұлов етек алған қасірет туралы шындықты ашып көрсетуден тайслмады.Ол хатында:Сізден осы жазбамен танысып шығып,бұл іске араласуды және сол арқылы аштан өлуге душар болған көптеген адамдардың өмірін құтқарып қалуды өтінемінд. Аштық жөніндегі мәләметті өз хатында жазды.Зұлмат ауқымының зор болғаны сонша ,1930-1932 ж.аштықты тарихқа ұлы жұт дқазақ халқының аса зор қасіріті жылдары ретінде енді.
1950 ж. басы мен1960 жылдардың ортасындағы Қазақстан.
Қаз. 20ғ 50-ші ж. басында 60-ші ж. ортасы
50 ж. ортасында прогресшіл бастамалар барлығы бірдей күткен нәтиже бермеді. Мұның басты себебі саясатты жүзеге асырудың ғылыми болжамы болмады. Хрушевтен бастап бәрнін саяси мәдениет денгейінің төмендігі КОКП X1 съез І кабылдагған қоғамдық демократиялау бағыты экономика-саясатқа өзгерістер енгізуді талап етті Партиялық құжаттарды мем. Басшыларының сөйлеген сөздерінде тұжырымдарын қағидалар 1 бес-жылдықта калылтаскан олардың жүйесі оны басқару әдістері 50ж. талаптарына жауап Бере алмайтындығы туралы айты.50ж 1 жартысында мем. 60 ж.өндірісті басқарудың жаңа жолдарын іздестірді, көп эканомикалық шараларды бақарудағы демократиялық одақтың респ.шаруашылық құқыларын кеңейту мүдделеріне бағытталды бұл қаз. қоғамдық саяси өміріне әсер етті эканомика дамыды 1954-58 ж. 730 өнеркәсіп орындары цехтар іске қосылды 1958ж өнім өндіру жөніннен қаз-н ксро да 3орын да б. Көлік байланыс жүйесі де өркенделді 5 ж оған 55,4 млн сом бөлінсе 1956-58 ж 146,4 млн сом бөлінді 1945 ж темір жол ұзындығы 8,2 мың болса,1960 ж 11,42мың шақырымға жетті 1958 ж қазақ темір жолы құрылды 1951-55 ж қаз. пайда болған жол ұз. 1066 шақырымға өтті.өнеркәсіптің дамуыда өсті. Қарағанды металлургия комбинаты тек респ. Емес Сібір,Урал,Орта Азияны қамтамасыз ететін базаға айналды. КСРО-ға барлық темір жолдардың30 пайызы қаз. үлесіне тиді
1960 - 1990 жж. самодержавиенің аграрлық саясаты. Қазақстанға орыс шаруаларын жаппай қоныс аударудың басталуы. Ұйғылар мен дуңғандардың қоныс аударуы.
19ғ 60-90жж самодержавенің аграрлық саясаты. Қазақстанға орыс шаруалардың жаппай қоңыс аударудың басталуы. Ұйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы.
Қоныс аудару себебі: Манчжур Цин империясындағы көтеріліс шабуылдары Манчжур Цин империясы Чыңжан болып құрылғаннан кейін Ұйғыр дүнгендерге қысым көрсету күшейді сол себепті.19ғ 80ж Жетісуға қоныс аударды Ұйғыр дүнген мәдениетінің негізі әлеуметтік шаруашылық қоғамдық салалардағы байланыс оларды қоныс аударуы Ресейдің мәдениетіне жаңа мазмұн берді. 1885ж Петербург келісімімен Ресеймен Қытай Қазақстан арқылы сауданың дамуына жол ашты. Осы келісім бойынша өлкесіндегі ұйғырлар дүнгендер Жетісуға қоныс аударуға құқылы болды. Ұйғырлар дүнгендер қытай өкіметінің тарапынан Жетісуға қоныс аударуға мәжбүр болды.Қоныс аударушылар Ресейдің Еуропалық бөлігімен ғана емес басқа облыстардан келді. Өйткені қазақ даласы ұланғайыр кеңдігі мал шаруашылығына, егінге де қолайлы болды. 1900ж. Халық санағы бойынша тек қаз-ң 5 облысында (Ақмола, Торғай,Орал,Жетісу,Семей ) ғана 3463598 адам болса оның ішінде Еуропалық Ресейден келгендер 247мыңдай адам Сібірден- 42119, Орта Азиядан-23530, Польшадан-1191,Кавказдан-1672, басқа жерлерде-3557 адам келді. Сөйтіп 1900ж. 3 облыс бойынша сырттан келушілер өлкенің барлық халқының 10,5% қамтыды оларға 44млн гектар жер таратылды.
1960-1980 жылдардың 2-ші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы.
Қаз-ң 60ж екінші жартысымен 80-ші ж басындағы әлеуметтік эканомикалық дамуы
60 ж Қазакстан жұмысшыларының катары сан жағынан да сағат жағынан да өсті. 1970 ж 3,4 млн астам жұмысшы болды. Ол 40 жылдан 5 есе көп еді. 1965 ж. халық табысы 5 паиыз болса. 70 ж. бұл көрсеткіш 10 пайызға жетті. Халқының әл-ауқатын жақсарту эконамикалық саясаттың басты міндеті КОКП-н әрбір съезі бұл мәселені саналық тұрғыдан жана сатыға көтеріп отырды. Кенес адамдарыниң әл-ауқатының жақсарғанын таңырлықтай көптеген мысал келтіруге болады. Халқының жан басына шаққандағы нақты табысының 2,6 есе медицина ғылым мәдениет қызметкерлерінің көптеген отбасының тұрғын ұй жағдайын жақсарту осыған айғақ. 1970-83 ж 887,7 мын пәтер тұрғызып, оған 3 млн астам адам коныстанды. Алайда халық тұрмысы 30-40 ж.
салыстырғанда ғана едәуір жақсарды. КСРО-ң негізгі экономикалық жағдайының нашарлауы оның дамыған капиталистік елдердін материалдық тұрмыс денгейІнен еңбекақы тұрмысты. автоматтандыру тұрғын ұй, тампақтандыру. мәселес б/ша елеулі түрде артта қалушылығын күшейті Денсаулық сактау саласының көрсеткіші 20-25 ж. деңгейінде қалып койды. Қазақ мем. өктемдігі өндірістік қатынастарды бұмадап адамның еңбекке деген адамгершілік қөзқарасын жойын тынды, Ақшалардың ақшалай табыстары төлеу кабілетіне негізделген сұранымы
тауарлар қызмет түтілері көлемінің ұлғаюымен салыстырғанда өсіп отырды. Ақша саны мен сапалы тауарлар саны арасындағы аймақтың. жаппай зәрулікке әкеп тіремей коймады
Экономикалық қайыршылықтар әлеуметтік кайшылықтар туындаса олар өз кезіндегі адамгершілік проблеманы дүниеге әклді. Осының бәрі респ. болашағы бұлдыр әлеуметтік экономикалық жағдай қалыптасуынын айғағы еді.. Қазақстандағы алғашқы неғұрлым бұқаралық қозқалыстың бірі – «Невада – Семей» 1989 ж. көктемде ақын О. Сүлейменовтың ұсынысы бойынша құрылған бұл қозғалыстың түпкі мақсаты Қазақстан территориясында орналастырылған Семей т.б. полигонды жабу еді. 1990 ж. шілдеде «Азат» азаматтық қозғалысы д. к. р. 1991 ж. күзде өз партиясын құрды. 1989 ж. сәуірде «Әділет» қоғамы құрылды. 1986 ж. Алматыда Желтоқсан толқуы болып өтті. Осындай шешім таппаған проблемалар Маңғыстау облысының Жаңа өзен қаласындағы ірі толқуға әкеп соқты. 1989 ж. шілдеде Қарағанды көмір алабының кеншілері ереуілге шықты. 1989 ж. 22 қыркүйекте «Тіл туралы заң» Қаз КСР жоғарғы кеңесінің 15 сессиясында қарастырылды
1986 ж. Желтоқсандағы Алматы оқиғасы - қазақ жастарының тұңғыш демократиялық бой көрсетуі.+++
80 ж барлық қаржының көпшілігі өндіруші салаларға жіберілуі халыққа қажетті тауарлардың 60 пайызы реапубликадан тыс жерлерден тасымалданды. Мұншалықты бұрмаланған орталық құрылымды экономикасы бар әлемде сирек еді. 1954-1986 ж. 600-ден астам қазақ тілі мектебі жабылды. Қазақ тілінің жағдайы төзгісіз халге жетті. Басқасын былай қойғанда әкімшілік-әміршіл жүйе көсемдерге табынушылық.. Мәскеуде ғана емес республикалар облысытарында жүргізіп отырды. 1979 ж. Ақмоладағы жаппай толқу елеусіз қалып тіпті көпшіліктен жасырылды. Қонаевтың тағдыры ескі алаңдағы Кремльде шешілді. 1986 ж. 16 желтоқсанда Қазақ Компартиясының ОК II пленумы б. Ол 18 минутқа созылды. Қонаевтың орнына Разуневскийдің ұсынысы б/ша Колбинді тағайындайды.Орталықтың мұндай әрекетімен Қазақстан 1 рет кездесіп отырған жоқ. 1986 жылы желтоқсандағы қазақ жастарының бой көтеруі ұлтшылдық сипатта емес өзінің бастапқы кезеңінде құқыққа қарсы сипатта да болған жоқ. Шеру саяси және бейбіт сипатта б. Онда басқа халықтарға қарсы атой салушылық мемлекеттік құрылысты жою деген үндеулер болған жоқ. 1986 ж. желтоқсан оқиғасының қаһармандары Рысқұлбеков, Ербол Спатаев, Ляззат Асанова, Сабира Мұхамеджанова, т. Б. Желтоқсаншыларды ақтаған ақын М. Шаханов болды. 1989 ж. КСРО халық Департаментінің 1-ші съезінде М. Шаханов жоғарғы жақтағы адамдарды айыптап сөз сөйледі. КОКП ішкі істер министрі Власов барлық әскерді жіберіп үлкен қателік жасады. Бұл шеру қан төгіс шайқасқа айналды. Желтоқсан оқиғасы бойынша тергеу барымсында 99 адам сотталды, 264 адам жоғары оқу орындарынан, 758 адам комсомолдан шығарылды, 1164 БЛКЖО мүшесіне, 210 партия мүшесіне әртүрлі жаза берілді, 52 адам КОКП мүшесінен шығарылды, Ішкі істер министрлігінен 1200 адам , Денсаулық сақтау және Көлік министрліктерінен 309 адам жұмыстан босатылды, жоғары оқу орындарының12 ректоры қызметінен алынды,Жергілікті кадрларды қуғынға салған Г,В, Колбин Орталық партия Комитеті бюро мүшелерінің пікірімен санасады, олардыңі таларптарын қабылдамады, мәселелерді көп жағдайда өз еркімен шешті, 1989 жылы айында Г,В Колбин халықтық бақылау комитетінің төрағасы болып тағайындалып Мәскеуге кетті, Оның орына сол жылғы шілдеде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшыс болып Н,Ә,Назарбаев
1X - Х111 ѓѓ. ?аза?стан жерінде ѓылым мен м?дениеттіњ дамуы. Белгілі ѓалымдар Махм±д ?аш?ари, Ж‰сіп Баласағ±н, Ахмет Яссауи ж?не т.б.
9-13 ғ. ғылым мен мәдениеттің дамуы. Белгілі ғалымдар Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Яссауи және т.б. 9-12ғ.Қазақстан жеріндегі халықтардың ғылымы мен мәдениеті көрші елдерге қарағанда едәуір жоғарғы дәрежеде өркендеген. Бұған феодалдық қатынастардың нығаюы, мемлекеттік құрылымның шығуы, отырықшы- егіншілік шаруашылық пен қалалардың өсуі, шоғырланып топтасқан этникалық процестердің күшеюі сияқты тарихи жағдайлар әсерін тигізді. Қ.жеріне туып-өскен әрі энциклопеияшы ғалым мұсылман шығысында Аристотеьден кейінгі «Екінші ұстаз» ретінде белгілі болған Әбунасыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Ұзлақ әл-Фараби ат-түрік Шығыс пен Батысқа 10ғ. мәлім болды. Ол 870ж. түрік отбасында Отырар(Фараб) қаласында туған. Руы –қыпшақ, әкесі-әскери адам болған. Ол қолөнер шеберлігін және ғылым негіздерін Отырардың медресесінде игерді, онда өзінің ана тілі және түрік тілінде оқыған.Жүсіп Баласағұн 11 ғ-да атақты тарихи әдеби шығармашылардың бірі. Ж.Баласағұнның Құтадғу Білік деген шығармасы орта Азия, Қазақстандағы түрік тілдес халықтың алдыңғы ақсүйектер әдебиетінің ескерткіші. Онда 11 ғ. түркі әдебиетінің жазу үлгілері көрініс тапқан. Дастанда мемлекеттік қолөнершілер – саудагерлер, медицина, астрономия, тіл білімдерінің маңызы туралы айтылады. Шығармаға қарағанда ақын Әл-Фараби ибн Сина Беруни философиясымен, дүние таным шешімімен жақсы таныс болды. Махмұд Қашғари Ыстықкөл жағасын Барысхан қаласынан шыққан М.Қашғари ұзақ саяхаттан кейін 1074 ж «Диуани лұат ат түрік» шығармасын жасады. Бұл шығармада тіл тану ғылымына үлкен үлес қосты. Бұл шығарма түркі тілдес халықтың тұрмыс тіршілігіне, әдеп-ғұрпына және тіл туралы тіршіліктану ғылым туралы ұғым беретін теңдесі жоқ тарихи ескерткіш болып табылады.
Ахмет Яссауи 12 ғ-да Яссы (Түркестан) қаласында туған. Қожа Ахмет Яссауи атақты ойшыл әрі ақын болған. Ол мұсылман дінін таратуда ат салысқан. 14 ғ.Ақсақ Темір оның басына зәулім кесене тұрғызған. Ол түрік тілінде «Диурия Хикмет» (даналық кітап) өлеңдер жинағын шығарған. Соның бірі Сүлеймен Бақырғани болған. Оның артынан өнеге насихатқа толы өлеңдер қалдырған. Ахмет Яссауи жайлы айтқанда оның ұстазы Арыстан баба есімі қатар айтамыз. Халық арасында «Арыстан бабаға түне. Қожа Ахметтен тин» деген сөз бар. Дертіне дауя іздеген адамдар Арыстан баба мазарына түнеп, содан кейін Қожа Ахмет мазарына зиянат етеді.
1-ші орыс революциясының Қазақстанға тигізген әсері.
Қазақстан еңбекшілерінің 1905-1907жж. ереуілдері орыс халқының төңкеріліс күресімен тығыз байланысты еді. Өлкеде жұмысшылардың ереуілдері стачкалары, әсіресе теміржол қатынас орындарында неғұрлым кең қанат жайды. Олар поезд жүрісін тоқтатты. Өз еріктерімен 8 сағ жұмыс күнін енгізді. 1905 ж. қазан айында бүкіл Ресейлік ереуіл әсерімен Қазақстан қалаларында Шалқарда, Қостанайда, Верныйда, Оралда т.б. жерлерде демонстрациялар бой көтерді. «Бостандық жасасын» деген ұрандармен өтті. Почта-телеграф қызметкерлеріне ереуіл жасады. Қазақ жұмыс шаруалары патша өкіметіне қарсы орыс шаруалар жұмысшыларымен бірігіп шықты. Қазақстан шаруалар жер, су, бостандық, теңдік пен тәуелсіздікүшін шықты. Семей, Торғай, Орал обл-да жер үшін толқулар болды. Патша әкімшілігі бұл аудандарға басып тастауға отрядтар жіберді. 1905 ж. желтоқсанда уыспен рудашылардың жұмыстары ереуілге шықты. 1905-07жж. революция қозғалысына байланысты Қазақстан жұмысшылары бой көтерді. Алғашқылардың бірі болып Оралдағы теміржолшылар кәсіподағы (1905ж. қараша) құрылды. Оған Смурнов, Покатилов, Ульянов басшылық жасады. Осы кезде халық көзін ашпақшы болған Бөкейханов, А.Байтұрсынов және т.б.
20- ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстандағы мәдени құрылым.
Қаз – дағы 20 -30 жж. мәдени құрылыс және оның қайшылықтары, сипаты
1921 ж. шілдеде Орынборда Қаз –н облысының І съезі болды.Онда Ғани Мұратбаев (1902 -1924) Түркістан қаласының Орталық комитетінің Қырғыз бюросының тұңғыш төрағасы болып сайланды. 1922 жылы Қызыл Керуен ұйымы құрылды. Оны Ә. Жангелдин басқарды. 1921 ж. қаңтарда Қазақ АКСР халық комиссарлар кеңесі қазақ – орыс тілдерін қолдау туралы декрет қабылданды. 1929 жылы Қаз АКСР астанасы Қызылордадан Алматыға көшірілді. 1924 ж. сәуірде сауатсыздық жойылсын қоғамы құрылды. 1921 -27жж. 200 мыңдай адам оқыды. 1926 -39 ж. салық сауаттылығы 25,2 пайыздан 83,6 пайызға жетті. 1931 жылы көктемде жалпыға бірдей оқу берілді.(жатақхана, степендия, оқулықтар) 20 ж. Байтұрсынов әліпбиі, Аймауытовтың Қазақ тілдері кітабы. 1931 – 32 ж. аштықта балалар саны күрт төмендеді. 1932 ж. балалар үйіне 65 мың бала орналастырды. 1929 ж. Алматыда тұңғыш ауылшаруашылық зоотехникалық – малдәрігерлік оқу орны ашылды. 1937 ж. наурызда Алматы медициналық оқу орны ашылды. 1934 ж. Киров атындағы қазақ мемлекеттік университеті ашылды. 1940 ж. онда 15 кафедра жұмыс істеді. 1935 жылы Асфендияровтың «Қазақстан көне заманнан бергі» тарихы басылып шықты. Затаевичтің «Қазақ халқының 1000 әні»(1925),Қазақ халқының 500 әні мен күйі(1931) жария етілді. 1928 ж. Қызылордада тұңғыш ұлттық қазақ театры ашылды. Алғашқы пьеса «Еңлік – Кебек». 1934 жылы хронологиялық фильмдер студиясы ашылды. 1938 ж. І дыбысты фильм Амангелді түсірілді. 1934 жылы Абай атындағы опера және балет театры ашылды. 1934 ж. Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік оркестрі құрылды. 1936 ж. Жамбыл атындағы Қаз. мемлекеттік филормониясы ашылды. 1939 ж. Пушкин атындағы мемлекеттік кітапхана ашылды. 20 – 30 ж. экономика саласы сияқты мәдениет саласында да күрделі қайшылықтар болды. Мәдениет бір мезгілде жасалып, жойылып отырды.
2010 жылдағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстандағы ішкі саясаттағы және ұлттық қауіпсіздегі негізгі мақсаттары.
X1Х-ХХ ғ.ғ. Қазақстандағы мәдениет.
19-20ж. басындағы Қаз-н мәдениеті.
19ғ. 2-жарт. орыс ғалымдары Қаз-н жерін зерттей бастады. Көтерілісті орыс ғалымы Семенов Тянь-Шаньский, С.Мушкетов,Радлов өз зерттеулерін ғылымдағы өркендеудегі орыс ғалым-ы қаз-ң тұрмысын,тарихын,мәдениетін,тілін зерттеуде көп жұмыс істеді. Радлов Вильямех,Зернов,Дабрамыслов Украйн ақыны Шевченко Қаз-н жерінде 1868ж. Орынборда Ұйымдасқан еді. Оған патакин Уәлиханов белсене ат салысты. Ол халқымыздың мәденметі мен қоғамдық ой пікірерінің тарихында қазақтың тұңғыш ғалымы аса көрнекті демократ зерттеуші. Қаз-н 19ғ. 61-ж-да мектептің ашылуы аса көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл-педагог Этомгроф ғалым қаз-ң жазба әдебиетінің тілінің негізін салушы Алтынсарин айтыскер ақын қыздар Орынбай. Шөже,Біржан,Жамбыл,Майкөт,Әсет,Сара,Айсұлу,Манат,Балқа т.б. қаз. музыкасын дамытуға үлес қосқандар Құрманғазы,Дәулеткерей,Дина,Ықылас,Тәттімбет. Атақты әншілер – Мұхит,Әсет,Біржан сал, Жаяу Мұса есімдері бүкіл қазақ даласына таратылды. Қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы А.Құнанбаев оның балалары,Ақылбай,Мағауия,оның туысы Көкбай,інісі Шәкәрім. 19ғаяғы 20басы қазақ халқының саяси-мәдени өмірінде жарық жұлдыздай көге түскен әкімші-әміршіл заманның құрбаны болып аттары ұзақ уақыт бойы айтылмай келген адамдар олар А.Байтұрсынов (1873-1938). Жұмабаев(1893-1938ж), Ж.Аймауытов(1889-1931ж), М.Дулатов(1885-1935ж) осы ғалымдардың асыл мұраларымен қазақ халқы кейін танысуға мүмкіндік алды.
XIV ғ. Қазақстанның саяси жағдайы. Ақ Орда, Ноғай хандығының, Моғолстанның қалыптасуы.
XIV-XV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан халқы моңғол шапқыншылығының ауыр зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. Бүліншілікке ұшыраған шаруашылықты, қираған қалаларды қалпына келтіруге бағытталған шара-лар жемісін беріп, феодал-байлардың экономикалық және әлеуметтік жағдайлары біраз жақсарды. Қазақстанның онтүстігі мен оңтүстік-шығысында кала мәдениеті, егіншілік, қолөнер өндірісі жандана түсті. Өлкенің батыс, орталык, далалық өңірі мен оның оңтүстігі, Жетісу және Орта Азия аймақтарымен сауда байланыстары қалпына келтірілді. Сонымен бірге бүл тұста моңғолдардың қол ас-тында болып келген көптеген үлыстар мен елдер дербес тәуелсіз мемлекеттер қатарына шықты. Осындай тәуелсіздіктің арқасында Қазақстан жерінде алғашқы рет жергілікті этникалык негізде пайда болған ірі мемлекет -Ак Орда хандығы. Оның шекарасы Жайық озенінен Ертіске, Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созы-лып жатты. Ақ Орданың мегізгі халқы ерте заманнан осын-да мекендеген түркі қыпшақ тайпалары, сондай-ақ, Алтай-дан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керей-ттер, үйсіндер, қарлүқтар және басқалары. Бүл тайпалар тілі жағынан бірін-бірі түсінетін біртекті түрік тілдес болды. Олар әлеуметтік-экономикалық жағынан, мәдени әдет-ғүрып, салт-дәстүрлері де бір-бірімен үқсас, туыстас тайпалар еді.
Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен үлы Орда Ежен. Ақ Орда алғашқы қүрылған кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отыр-ды. Ол кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ Орданы билеген Орда Еженнің ордасы алғашында Ертіс алқабында Алакөл маңында, яғни әкесі Жошы ханның алғашқы қоныстарында бол-ды. Ақ Орда хандарының кестесі оларды болған уақытына қарай мынадай ретпен тізеді. Орда Ежен, Сартақ, Қоныша, Баян, Сасы-Бүқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Ұрыс хан, Қой-ьіршақ, Барақ, т.б.
Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы. Бүл кезде Ак Орда мемлекетінің шаруа-шылғы, мәдениеті қарыштап дамып гүлденді. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді. Ақ Орда хандары қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға зор күшжұмсады. Олар хандықтың астанасы Сығнақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.
1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болған ¥рыс хан өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағына оты-руға күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары Еділ бойы-мен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, Хаджы-Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының жерін бағындырды. Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Ал-тын Ордадағы билікті Мамайға беруге мәжбүр болды. Өйткені бүл кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті өз қолына алып күшейе түскен Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл қауіпін төндірген еді. Ақ Ордаға қарсы шабуылда Әмір Темір Маңғыстау үлесінің билеушісі Түйқожа оғланның баласы Тоқтамысты пайда-лануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс хан Алтын Ордаға қар-сы жорықта қолдамағаны үшін өлтірген болатын. Ал Тоқ-тамыс Самарқандка кашып келіп, Әмір Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы жаулап алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп, Тоқтамысты Ақ Ор-даға қарсы айдап салды. Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ Орда әскерлері Тоқтамыстың шоғырларын талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның баласы Қүтылық Бүға қаза тапты. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқ-тамыстың екінші жорығы да ¥рыс ханның баласы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен жеңілді. Әмір Темір Ақ Ордаға жорық жасау үшін Тоқтамысты үшінші рет әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап шықты. Әмір Темір әскерімен Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан әскерімен Сығнаққа келіп тоқтады. Алайда екі әскер тобы осылайша бір-біріне жақындамай, аталған жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті. Тек төртінші жорық кезінде Үрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы Әмір Темірдің жеңіске жетуіне мүмкіндік берді. 1377 жылы ¥рыс хан қайтыс бол-ғаннан кейін, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мәлікке көшкен-ді. Осы кезде Тоқгамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды, сөйтіп 1379 жылы өзін Ақ Орданың ханы деп жариялайды. Ак Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие болған ол 1380 жылы Сарайды, Хаджы-Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын басып алады. Тоқтамыстың бүл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі нәтижесінде мүмкін болды. Тоқтамыс мүнымен тоқтаған жоқ, әбден күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ Темірдің қам-қор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ, 1388, 1391 және 1395 жж. Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қиратылады. Темірден жеңілген Тоқтамыс Сібірге қашып кетті, оны 1406 жылы Сібір ханы Шәдібек өлтірді. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды. 1423-1424 жылдары ¥рыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жедіп шығып, Ақ Ордада хандық-ты ез қолына алады. Бүл кезде, Ақ Орданың басты қала-сы Сығнақ, сондай-ақ Сырдың орта ағысындағы қала-лар Темір әулетінің қолында еді. 1425-1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі Үлықбекке қарсы жо-рыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа да қалаларды босатты. Осы жеңістін нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің үстемдігінен тәуелсіз болып алды. Алайда, Ақ Орданың ішіндегі феодалдық талас-тартыс тоқтамады. Осының салдарынан 1428 жылы Ба-рақ хан жауларының қольшан қаза тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші үлы Шайбан түқымынан шыққан Әбілхайыр сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен шыққандар Барақ өлгеннен соң, Ак Орда жерінің елеулі болігін басып алды. Сөйтіп, 1227 жылы Жошы өліп, оның үлысы екіге жіктелгенде жа-рыққа шыққан Ақ Орда хандығы екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Кешпелі аудандарда мал шаруашылығы кеңінен дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың қолына жинақталды, олар жердің нағыз қожасына айналды. Олар қазақ халқының жеке халық болып қалыптасуында үлкен рөл атқарды.
XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы дербес екі иелікке - шығыс және батыс бөліктерге бөлінді. Шаға-тай ұлысы қоныс еткен Мауеренахрдың батыс бөлігінде 50-60 жж. феодалдық ыдыраушылық әрекеті жойылып, Әмір Темір мемлекеті құрылды. Ал оның шығыс бөлігінде Моғолстан мемлекеті орнады. "Моғолстан" тарихи-жағрафиялық термині "моңғол" атауынан шыққан. "Моңғол" есімі Орта Азия мен Қазақстанда түрік және парсы тілдері-ндегі тарихи туындыларда "моғол" деп аталып, жазылатын болған. Моғолстан мемлекеті алғашқы құрылған кезде билік Шағатай ханға адал қызмет еткен Дулат тайпасы әмір-лерінің бірі - Болаттың қолында болған. Шыңғыс тұқымы-нан шықпаған, сондықтан хан болуға құқы болмағандыктан Болат озінің айтқанына кенетін әлі жас 18 жастағы Піағатай ұрпағы Тоғылық Темірді 1348 жылы хан тағына отырғызды. Моғолстан мемлекетшің құрамына Шығыс Түркістан, Онтүстік-Шығыс Қазақстан және Орта Азияның кейбір жер-лері кірді- Мемлекеттін шекарасы батыста Ташкент пен Түркістан аймағынан шығыстағы Баркөл мен Хами қала-сына дейінгі, солтүстікте Балхаш, Тарбағатай мен Қара Ер-тістен онтүстіктегі Ферғана мен Қашғарияның егінді аймактарына дейін созылып жатты. Сонымен XIV ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы бір хандық - Моғолстан мемлекеті қүрылды (орта-лығы - Алмалық қаласы). Ол Шағатай әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бүл мемлекеттің негізін қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің баласы - Тоғылық-Темір хан (1348-1362 жж.). Ол Шығыс Түркістаннан бастап Жетісу енірінен Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді, ашық дала-лы, орман-тоғайлы жерлерді мекендеген түркі тектес тай-палардың басын қосты.
ХІ^-Х^ғасырларда Моғолстан қүрамына кірген тайпа-лар: дүғлаттар (дулаттар), каңлылар (бекшіктер), керейт-тер (керейлер), арғьшдар (арғинут), баириндер, арлаттар, барластар, булғашылар және басқалары. Кейбір тайпалар-дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы бірлестікте болғанына ешбір күмән жоқ.
Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-судьң жоғарғы иесі хан болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда Да бай-феодалдар жерді шартты иеленудің икта, инджу, сойүрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аймақтар-Да жер жалпы қауымның қарауында болған. Бірақ мал ірі ақсүйек байлардың колында шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс - өрістердің бәрі шынында да солардың меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ сүйектердің пайдасына қала мен ауыл түрғындарынан, егінші пен көшпелі халыктан күпшір, зекет, тағар, баж, қарадж Және тағы басқа да салықтар жиналды. Бүқара халық әртүрлі міндеттерді: әскери, кірешілік, еңбек, пошта т. б. Мщдеттерді атқарды. Мемлекетті басқару ісінде ханға үлыстар көмектесті.
XIII ғасырдың ортасынан бастап Жошы ұлы Орда Ежен негізін қалаған Ақ Орданың батыс жағында Шыңғысхан-ның тағы бір немересінің атымен Шайбан ханының үлесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те аталған. Тари-хи деректердің көрсетуі бойынша, Шайбан бүл жерлерді Бату ханның батыстағы соғыстарына қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық ретінде алған үле-сіне алғашқы кезде қосшы, найман, бүйрақ, кдрлүқ тайпа-лары кірген. Шайбани хан Орал бөктеріндегі Тобыл, Жайық, Ырғыз өзендерінің аралығындағы кең байтақ жерлерді жа-зғы жайлау қылса, Арал жағалауында, Шу, Сарысу, Сыр-дария бойларының теменгі ағыстарында қыстаған.Шайбани түқымдары Алтын Орда тағында ешуақытта билік етпеген және олар Батый хан үрпақтарына үнемі ба-ғынып отырған. Сөйтіп олар Ақ Орда хандары сияқты Ал-тын Орда тағы үшін жан аямай күреспеді, өздерінің материалдық және адам ресурстарын ысырап етпеді. Шайбанилер Әмір Темір мен оның мүрагерлерінің басқыншылық соғыстарына тойтарыс беруге де аз тартылды. Өйткені Әмір Темірді Шайбан үрпактары көшіп жүрген далалык аймақ-тардан гөрі бірінші кезекте Сырдария бойындағы бекініс-қалалар кебірек қызықтырды.
XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иеліг-індегі ұлыстар мен ру-тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қүра-мында болды. Мүнда Орда-Ежен мен Тоқа Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған қара-мастан Шайбани үрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20-жылдарының аяғына карай Шыңғыс үрапақтары мен көшпелі түрік шонжарларының қиянкескі күресінің нәтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқа-Темір мүрагерлерінен Шайбан үрпақтарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен қүлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бүл кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік нығайды. Олардың біріншісі - Жайықтан және оның батысына қарай Еділге дейінгі жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Елек, Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыс-тарына Шайбани үрпақтары иеліктерін жүргізді. Олар: Аралдан солтүстікке қарай Шайбани әулеті Жүмадық ханның үлысы, Шайбани әулетінің екінші бір түқымы Мүстафа хан Атбасарда, үшінші бір түқымы Махмүд-Қожа Тобылда, маңғыт Кепек би мен Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі Тура оңірінде билік еткен. Жазба тарихи деректерде бүл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те ата-лған. Бүл үлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі үрыстар үнемі болып түрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан үрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қаласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалдардың 200-ге жуық ірі өкілдері қолдаған.
Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарының көптеген жерін камтыды. Ха-лқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және түріктен-ген түрік-монғол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ, найман, қият, маңғыт, қарлүқ, қоңырат, қаңлы, үйылын, шынбай, күрлеуіт және тағы басқалары. Бүл тай-палар тілі, шаруашылығы, мәдениеті және түрмысы жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар "өзбек" деген атпен саяси жағынан бірге аталған.
XIV-XVIII ғ.ғ. қазақтардың дәстүрлі көшпелі мәдениеті.
Қазақ хандығы – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы- мен айналысқан феодалдық мемлекет болды. Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық – феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. Хан – қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады. Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ қоғамында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.
XVI-ХVІІ ғ.ғ. қазақ мәдениеті.
XV-XVII ғасырларда қазақтар арасында ислам діні тарады. Алайда, ислам діні еңбекші халық арасында терең тамыр жойған жоқ. Оған себеп дүркін-дүркін жүргізіліп отырған қақтығыстар, соғыстар т.б. Сондықтан халықтың бір бөлігі ислам дінін көпке дейін қабылдамай, тәңірге табынуға негізделген нанымды ұстады. Қазақтар өмірінде отты қасиеттеу үлкен рөл атқарды.XVI-XVII ғасырларда ауыз әдебиеті кең өріс алды. Ауыз әдебиетінің асыл қазыналарын жасаған, оны ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған халық арасынан шыққан дарынды-ақындар, сал, серілер, жыраулар еді. Сол кездегі қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары – Шалкиіз (XV ғ.), Доспамбет (XVI ғ.), Жиембет (XVII), т.б. жыраулар. Қазақтың батырлар жыры мысалы: Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар дастандары тарих шындығымен қабысып келе жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік – тұрмыстық дастандары да (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз-Жібек т.б.) феодалдық-рулық қоғамның өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді.
Халық арасында ана тіліндегі жазба әдебиет діни және тарихи мазмұндағы кітап түрінде тарады. “Тарихи-и Рашиди” – Орта Азия мен Қазақстанның XIV ғ. II-жартысы- нан XVI ғ. басына дейінгі тарихы баяндалған шығарма. Бұл шығарма 1541-1546 жылдары жазылған. Оның қолжазбасы екі дәптерден құралған. Бірінші дәптерде Шағатай әулетінің тарихы баяндалады, екіншісінде XV-XVI ғ. Шинжаң өлкесінде, Орталық Азияда, Индия мен Ауғанстанда өткен тарихи оқиғалар баяндалады.Онда қазақ тарихына қатысты құнды деректер бар. XV ғасырырдың ортасында батыс Жетісуда қазақ хандығының құрылуы, қазақ-қырғыз, өзбек халықтарының қатынасы. Шығыс Қазақстанның қоғамдық шаруашылық жағдайы берілген. Ол еңбекті жазған Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) тарихшы, әдебиетші. Ол араб, парсы тілдерін жетік білген. Хан сарайында сақталған құжаттарды пайдаланған. “Жамих ат-тауарих” (Жылнамалар жинағы) – ерте кездегі қазақ тілінде жазылған тарихи шығарма. Онда: ерте кезден бері қазақ даласын мекендеген қаңлы, жалайыр, қыпшақ, найман, керей, қоңырат, алшын, т.б. тайпаларының шежіресі беріледі. XI ғ. Орта Азия мен Қазақстан территориясында өмір сүрген қарахандар әулетінің, оғыз-қыпшақ тайпалар одағының дәуірінен бастап 1600 жылға дейінгі тарихы баяндалады.Әсіресе XIII ғ. мен XVI ғ. арасындағы қазақ жерінде болған ірі тарихи оқиғалар баяндалады.Қазақ қоныстанған жерлердің жағдайы, ондағы қалалар, қазақ хандығы мен хандардың өмірбаяны, қазақ хандығының заңды ережелері жайында деректер берілген.“Жамих ат-тауарих” кітабыныің жазушысы Қадрғали Қосынұлы Жалайыр (1530-1605) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыққан, сол себептен “Жалайыр” аталған.Ол қазақ хандығының орда-сарайында ханның ақылшысы және ханзада- лардың тәрбиешісі болып қызмет істеген. Бұл еңбек алғаш рет 1854 ж. Қазанда жарық көрген.
XV-XVIII ғ.ғ қазақтардың шаруашылығы.
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар далалық өңірлерде қой, жылқы, түйе және сиыр өсірді. Мал – жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Талай ғасырлық тәжірибеден туған шаруашылық басқару тәсілі жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды.Бұл: жаздағы жайлау, қыстағы қыстау, көктемдегі көктеу, күздегі күзеу.Көшіп-қону өрісі түрліше болды, малы көп, әсіресе түйесі мен жылқы- сы бай малшылар алысқа көше алды (кіші және орта жүз жерінде жылына 700-1000 шақырым артық жерге көшіп отырды), 200-300 шақырым жерде әр түрлі жайылым жерлер кездесіп отыратын Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда көшіп-қону әлдеқайда шағын болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Басқа рулар қол сұға алмады. Малдың дені қой мен жылқы болды. Қазақтар көбінесе еті семіз, қылшық жүнді, құйрықты қойлар өсірді. Қой еті негізгі тамақ болды. Қойдың сүтінен құрт, ірімшік, сүзбе, айран, сары май алды. Қой ең бағалы шикізат -–жүн, тері, елтірі өнімдерін берді. Оңтүстік Қазақстан өңірі ертеден бері егіншілік мәдениетінің бесігі болған орын. Қазақ хандығы тұсында бұл аймақтардың дәстүрлі егін шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды. Сырдария Арыс, Шу, Талас өзендерінің алқабында суармалы егін шаруашылығы жақсы жолға қойылды. Өзен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арықтар болды. Қазақ егіншілері арпа, бидай, жүгері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қарапайым соқа, тіс ағаш, тырма, қол орақ болды. Үй кәсібі мен қолөнер дамыды. Өрмек тоқу, тері илеу өнері, қойдың жүнінен шидем, түйенің жүнінен шекпен тоқылды. Ұсақ мал терілерінен тон-шалбар, жарғақ киім жасалды. Ірі қара терілерін илеп, кебіс-мәсі, саптамалар тігілді. Торсық, саба істелді. Киіз басу, текемет, сырмақ жасауға қой жүнін пайдаланды. Мүйізден қасық, түйме, шақша жасады. Едәуір кең тараған қолөнер ұсталық еді, олар темірден тесе, күрек, балта, шот, орақ, пышақ, қырғыш, таға т.б. жасады. Өндіріс саймандарынан басқа соғыс қару-жарақтарын: қанжар, қылыш, семсер, айбалта, найза, жебе, сүңгілер соқты. Алтын-күміс сияқты асыл металлдардан әшекейлі бұйымдар: білезік, жүзік, сырға, кемер белбеу, ер-тұрман саймандарын жасайтын шеберлер – зергер деп аталды. Орман тоғайлы жерлерді мекен еткен қазақтар ішінде ағашшылық қолөнері өріс алды.
XУ-ХУ111 ѓѓ. ?аза? хандыѓыныњ мемлекеттік ж?не ?леуметтік ?±рылымы.
15-18ғғ. Қазақ хандығының мем-тік ж/е әлеуметтік құрылысы.
15-18ғғ. Қазақ хандығының мем-тік құрылысы жеті сатыдан құралды, ауыл-қазақ хандығының ең бірінші қоғамдық ұйымы. Ол туыстас, қандас адамдардан н/е бірнеше отбасынан құралған. Ауылды басқаратын адам ауылбасы д.а. Ол білгір, тәжірибелі, саяси беделге ие ауқатты адам болған. Ата аймақ-жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдардан құрылды. Ата аймақты басқаратын адам-ақсақал д.а. Ол жоғарғы мәртебеге ие орта жастағы адам болуы керек. Ру-негізінен 10-15 аймақтан құралған. Басшысы-рубасы д.а. Ол көпті көрген мол тәжірибелі өте білікті білгір адам болды. Арыс-бірнеше рудан құрылды. Оны басқарған адам-би д.а. Бүкіл қауым бидің шешімін орындауға міндетті. Ұлыс-бірнеше арыстан құрылды. Билеушісі-сұлтан. Олар хандар, ақсүйектен құралған. Жүз-бірнеше ұлыстан құралған. Билеушісі-хан д.а. Ол тек қана хандар әулетінен шыққан болуы керек. Хандық-үш жүзден тұрады. Оның әміршісі-қаған(хандардың ханы). Ұлы хандар: Керей-Жәнібек(1456-80ж), Мұрындық(1480-1511ж.), Қасым(1511-1518ж), Мамаш(1518-1523ж.), Тақыр(1523-1533ж), Бұйдаш(1533-1534ж), Қожамахмұд(1534-1535ж), Тоғын(1535-1537ж.), Хақназар(1537-1580ж.), Шығай(1580-82ж.), Тәуекел(1582-98ж.), Есім(1598-1613ж.), Тұрсын(1613-27ж.), Есім(1627-1718ж.), Жәңгір(, Тәуке(, Батыр(1718-26ж.), Болат(1726-30ж.), Әбілмәмбет(1730-71ж.), Абылай(1771-1781ж.).
XУ-ХУ111 Қазақ-жоңғар қатынастары.
ХҮ-ХҮІІІ Қазақ жоңғар қатырнастары Қазақ халқының Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес (1723-1756).
Монғолдардың Батыс жерін Мекен еткен Ойраттар одағы өзара талас тартыс яғни жайылым жерлердің таршылық етуінен ыдырай бастады. Олардың 500 мың Торғауыттар солтүстік қазақстан арқылы Еділ бойында мекен етті. Ол жерді бұларды қалмақтар деп атады. 1627 жылы осында көшіп келген қалған ойраттар тебетке қарай көшіп келген қалған ойраттар тебетке қарай көшіп басқасы 1635 жылы Жоңғар мемлекетін құрды оның билеушісі қонтайшы . 1643 жылы қазақ хандарында басып шапқыншылық жасады яғни Жәңгірмен соғысты. Тәуке хан жасады яғни Жәңгірмен соғысты. Тәуке хан тұсына 7 рет басып кірді. 1718 ж Тәуке хан қайтыс болған кезде. Жоңғар шапқыншылығы Аягөз өзенінің бойында қазақтардың жеңілісімен аяқталды. Оның себебі қазақ сұлтандары арасында билікке тартыс болды. әбілқайыр Қайып сұлтан бір бірімен соғысты. Осыдан соң жоңғар басшысы Цеварабтан жаңа соғысқа дайындалды. 1723 жылы шабуыл қайтадан жалғасады. Бұл жыл жан түршігерлік трагедияның шыны болып есептеледі. 1723-27 ж «Ақтабан шұбырынды», «Алқакөл сұлама» жылы «Елім ай» әні шыққан. 1926 ж Торғай облысындағы Бұланты өзенінің жағасында қарасері деген жерде Қалмақтар жеңіліп бұл тарихта қалмақ қырылған д.а.
1729 ж үш жүз бірігіп соғысады бұл соғыста қалмақтар аңырай қашқандықтан «аңырақай» шайқасы д.а. бірлікке үлес қосқан үш жүздің биі Төле,Қазбек,Әйтеке. Батырлар: Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Қарасай батыр.1731-42 жылы Райымбек соғысады хандық билік үщке болінеді.Ұлы жүз Жолбарыс хан. Орта жүз Сәмеке хан. Кіші жүз Әбілқайыр хан. Аңырақай шайқасының баянды болмауының себебі:Қазақ ханы Болат қайтыс болғаннан кейін үш жүз хандар арсында талас п.б. Болат ханның орнына Әбілмәмбет отырады .1758 жылы Жоңғарлар жер бетінен жойылып кетеді. Оларды құртып жіберген Қытай болатын. Әмірсана қазақ хандарына келеді.
Кіші және Орта жүздің Ресейге бодандығының қабылдауы, себептері мен сипаты.
Ресей 17 ғ 1 жартысында Ресей үшін қазақстан шығыспен сауда да оның қақпасымен кірді деп айтты . 17 ғ басында ресей қазақстанның сол.шығыс бөлігінде әскери бекіністер салды. Омбы 1716 жылы. Железинск 1717. семей 1718. өскемен 1720. 1731 ж кіші жүз ханы Әбілқайыр орыс елшілігі Тевкелевтің күштеуімен Ресейге бодан болуға келісім береді. Әбілқайыр хандығы қазақ сұлтаны Батыр мен Барақ халықпен ақылдаспадың деп кінәләді. Кіші жүз бен Ресей қарым қатынастарында Ресейдің кіші жүзге қамқорлығы негізінде бұл қамқорлық патша үкіметіне қазақстандағы өз ықпалын күшейтуге негіз болып онда жаңа әскери бекініс пен қалалар салуға мүмкіндік берді. әбілқайырдың өтінішімен 1730 жылы Орынбор бекінісі салынды кейіннен Жайық бекіністері салынды. 1748 Әбілқайырды Барақ сұлтан өлтірді. Ол өлген соң Нұралы сұлтандары арасында билік үшін талас болады. Кіші жүз ханы болып Нұралы сайланды. 1750-70 ресей кіші жүз қазақтарына Жайықтың оң жағына мал бағыға тыйым салады. 1773-75 ж Пугачев бастаған көтеріліске кіші орт а жүз қатысады. 1775 жылы қыркүйекте 2 мың қазақ жігіттеріне басшылық болған сапары
XҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. Қазақ-орыс қатынастары.
17 бір орталық болып қалыптасқан ресейдің шығысында шекарасы қазақстан жеріне жақындады. Қазақ хандығы ресеймен сауда байланысын жасады. Ресейдің орта азияға баратын сауда жолы қазақстан арқылы өтті. Иван көтерілісінде қазақстан салығынсыз сауда жасауға рұқсат берді. 1 Петр ресей үшін қазақстан шығыспен сауда үшін кілт қақпа болды деп көрсетті. Қазақ орыс қатынастары деректемелер бойынша 15ғ.90 ж басы. Қазақ хандары орта азия билеушісін жоңғар феодалдарын төнген қауіпті ескертіп орыс мем.н экологиялық саяси депломатиялық байланыс жасауға ресей қазақ хандарын өзінің өзінің жауы сібір ханы көшімге қарсы күресте одақтас еткісі келді. Қаз.тан одақ жасау үшін 1578 ж Чебуков басшылығымен орыс елшісі келді. Орыс мем.н мен қазақ ханд.ң арасындағы байланыс Тәуекел хан кезінде болды. 1894 ж ресейге қазақ елшісі барды. Ол ресейден бұқар қарсы соғысу үшін зеңбірек алуға тырысты. Орыс патшасы Ф иванович Тәуекелге зеңбірек беруге және жаулардан құтқаруға уәде берді. Келіссөзге 1595ж 2 айға Степанов Тәуекел кепілгі бір ұлын берді. Орыс көпесшісі Павлодарға келіп тұз өндірістерін алып келіп жүрді. Орыстар қазақ жері арқылы Сібірге барды Батыс қаз.да орыс қоныстары п.б Атырау бек.і салынды. 1616 Есия бекінісі салынды. Ол жол Жоң.н құтқар.у үшін. 1619 ж патша үкіметі жоңғ.ға шек қойды.
XҮІІІ ғ. Қазақ мәдениеті. Бұқар, Үмбетей, Ақтамберді және т.б.жыраулардың шығармашылығы.
Бұқар жырау әдебиет тарихынан елеулі орын алып өшпес мұра қалдырды.Абылай ханның тұсында соның оң тізесін басқан қабырғалы да сәуегейлі биі.Ақылшы кеңесші. Тегі туралы Арғыннан Қодан одан Дайырқожа одан Қарақожа Одан Мейрамсопы Одан Сүйіндік Одан Қаржас одан алтынторы одан құлеке,бетім. Алтынторыдан мәмбетәлі,жолымбет,келімбет.бегімбет,қойсары,қалқаман одан бұқар.Ол қарағанды облысыУльянов ауданында Далба тауында туды.Сонда қайтыс болды. 1993 жылы 325 жыл толғанда оның басына үлкен күмбез орнатты.Үмбетей Тілеуұлы,артында қалдырған мұрасы аз. Небары жеті сегіз толғау. 18 ғасырда өмір сүрген.шығармасының дені арнаудан тұрады»Бекеге» «Бұқарға» дейтін толғауы бар.Ақтамберді....жаугерлік заманда өмір сүрген басынан көпті өткерді. Егер «Алдаспанға» сүйенсек тоқсан үш жас өмір сүрген яғни 1675-1768 аралығы. өз щығармаларында жалғыздықты, отбасы жағдайын,елі туралы жақсы көрсетеді. Көп көргенге ұқсайды. Қалған мұра әзірше 300 жолдан аспайды. Ақтамберді МАхамбеттен шамамен жүз жыл бұрын өмір сүрген адам.Екеуінің мазмұндары ұқсас.Бірі Шығыста бірі батыста оөмір сүрген. «Жалғыздық», өленінен «күмбір күмбір кісінетін»толғауынан 29 жолдан тұратын «күн қайда» толғауынан іштей де сырттай да ұқсастық байқауға болады
XХ ғасыр басындағы Қазақстанның өндірісінің жағдайы. Қазақстанның шикізат көзі ретіндегі ролі. Өндірістік жұмысшылардың құрылуы: құрамы және сапасы.
"Тоқырау" кезеңі дейтін 1971-1985 жылдар аралығында Қазақстан экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен алға басты. Бұл жыл-Дары өиеркәсіпті өркендетуге 40,8 млрд. сом немесе халық шаруашылығына бөлінген барлық каржының 32 пайызы жұмсалды. Негізгі өндірістік қорлар 3,1 есе артып, оның ішінде химия және мұнай-химиясында 6,5 есе, машина жа-сауда 4 есе, отын өнеркәсібінде 3,8 есе өсті. 15 жыл ішінде өнеркәсіп өнімініц жалпы көлсмі екі есе, ал машина жасау, химия өнеркәсібі сияқты салаларда үш еседен астам артты. Знергетикада электр қуатын өндіру одан ары шоғырланып орталықтандырылды. 1975 жылы республиканьщ барлық кәсіпорындары дерлік бір орталықтан энергиямен жабдық-талды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жүмыс істеді.Минерал тыңайтқыштар шығару тоғызыншы бесжылдық та 1,8 есе, сары фосфор өндіру 2,5 есе көбейді. Машина жасау және металл өңцеу саласындағы өсудің жылдық ор. таша қарқыны 12 пайызға жетті.Бұл көрсеткіштер оныншы және он бірінші бесжылдық-тарда да кеміген жоқ. 1980 жылы 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтар қатарға қосылды, өндірістің жаңа салалары пайда болды. Дегенмен, осы жылдарда КСРО бірыңғай халық шаруашылығы жүйесіне әбден кірігіп кет-кен Қазақстан экономикасы қалыпты да қарқынды дами алған жоқ. Өндірістің теңестірілмеуі, нұсқау арқылы басқарылуы жағдайында жылдық, тоқсандық және айлық тапсырмалар-ды өзгертіп отыру үйреншікті іске айналды. 1981-1985 жыл-дары Қазақстанда әр түрлі министрліктер мен ведомство-лардың жоспарлары 300-ден астам рет өзгертілген. Күрделі қүрылыста "сақалды" объектілер берік орын алды, жос-парлы қүрылыстардың орнына жоспардан тыс көптеген қүрылыстар салынды, бітпеген объектілерді пайдалануға беру, қосып жазу, қүрылыс материалдарын талан-таражға салу көбейді. 70-жылдарда қүрылыста бригадалық-мерді-герлікті дамыту қозғалысы басталды.
Бүл кезде Қазақстанда экономиканы дамытуда интен-сивті жолға көшу және ғылыми-техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды. Қызықты идеялар мен үсыныс-тар аз болған жоқ, жаңашылдар мен өнертапқыштардың саны көбейді, тек 1981-1985 жж. жаңашыл ұсыныстар бер-ген авторлардың саны 818,8 мың адамға жетті. Алайда, олар өндіріске ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін ен-гізу практикасында аз ықпал жасады. Көптеген кәсіпорын-дарда өндірістің бүкіл процесі емес, тек жеке учаскелері ғана автоматтандырылды, немесе комплексті механикалан-дырылды. 80-ші жылдардың орта кезінде өнеркәсіптегі жүмысшылардың үштен бірі, қүрылыста жартысынан ас-тамы ауыр қол еңбегін атқарды, олардың творчестволык белсенділігі төмен болды. Кәсіпорындарда социалистік жа-рысты үйымдастыру формальды сипат алды. Ресми мәлімет бойынша бүл жылдары жарысқа жүмысшылардың 90 пай-ызы қатысқанымен, мүның өндірістің өсу қарқынына, еңбек енімділігіне, өнімнің сапасын жақсартуға, өндірісті жетіл-діруге ықпалы болған жоқ. Өндірісте немқүрайлылық, са актык, ынта-жігерсіздік тағы басқа да келеңсіз керіністер үйреншікті әдетке айналды.
А.Тевкелевтің елшілігі. Әбілхайыр хан және оның жақтастарының Ресейге бодандық етуі.
Абылай хан. XVIII ғ. ортасындағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясаты.
Абылай аса ірі мемл.т қайраткері. Қолбасшы, қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі Женібек ханның ұрпағы. Есім хан одан Салқам Жәңгір осы жӘҢГІР ХАННЫҢ ТӨРТІНШІ ҰРПАҒЫ кӨРКЕМ уӘЛИ ОНЫҢ ҰЛЫ әБІЛМАНСҰР Ол «ақтабан шұбырынды» тұсында жетім қалып Төле бидің қолында болып тәрбие алады. Қалмақтармен шайқас алдында жекпе жекте Шарышты жеңіп шабуылға шығып атасының аруағын шақырып «абылайлап» шауып содан соң өзі де Абылай атанып кетеді . 30-50 Абалай қызметі қалмақтармен күресте өтті. Абылай жәңгір ханнан соң қалмақтарда тұтқында болған хан.18ғ 50ж тағы қытайдан қауіп төнгенде басқа шығыстүркілерді және ойратты көмекке шақырады. 1756ж жазда қытайға тойтарыс береді.Орта жүз ханы ретінде Әбілмәмбетпен бірге 1740 Орынборда ресей билігін мойындайды.ант береді ол антты 1762 ж қайталайды. 18 орталық азияда қалыптасқан саясатты мазмұнын анықтаған қайраткер. 1771 түркістанда жалпы қазақ ханы бол.да ресейге елші жіберіп өзін үш жүз ханы етіп тағайындауды мойындауды талап етті.бірақ патша грамотасында тек орта жүз ханы деп мойын.ы. оны ол орынборда не троицкте аолуға тиіс еді бірақ алуғак бармады. 1781 ж қайтыс болады мұрагері Уәли болады
Әлихан Бөкейханов - аса көрнекті қоғамдық - саяси қайраткер және ғалым. Бөкейханов Әлихан Нұрмұхамедұлы (1870-1937) – көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ғұлама ғалым, ұлт азаттық қозғалысының теориялық негізін салушы әрі көсемі, қазақтың тұңғыш саяси партиясын ұйымдастырушы және Алашорда үкіметінің төрағасы. Туған жері бұрынғы Семей облысындағы Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысы, қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданы. Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы атақты Көкжал Барақ. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей хан осы Көкжал Барақтың баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед.1866 жылы 5 наурызда (өзінің тергеуде берген жауабынан) бұрынғы Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысының 7-ауылында туған. Әлекеңнің туған жылы туралы деректер әр түрлі. 1886-1890 жылдары Омбы техникалық училищесінде оқып шығып, 1894 жылы Санкт-Петербург орман институтының экономика факультетін бітірген. ЖОО бітірген соң училищеде математикадан сабақ береді.Ә.Бөкейханов Ресейдің көрнекті экономист, географ ғалымдарымен бірлесе отырып, «Россия біздің отанымыздың жалпы географиялық сипаттамасы» атты көп томдық еңбектің 1903 жылы шыққан қазақ өлкесіне арналған 18 томның тарауларын жазуға қатысқан. Әлекең қазақтар туралы шынайы мәліметтер келтіріп, қазақтарды асқақтатады. Қазақтың ой-өрісі мен дүние танымы, ежелгі мәдениеті мен тарихы сияқты қасиеттері анағұрлым озық тұрғанын аңғартады. Абайды алғаш рет орыс оқырмандарына таныстырады, оның қазақ әдебиетіндегі алатын орнын бағамдайды. 1905 жылы Семей облысынан 1 Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланып, Дума таратылар алдында ғана үлгереді. Міне, Әлихан Бөкейхановтың осындай белсенді саяси қимылдары патша өкіметін сескендіріп, оны қазақ даласынан аластап, Самара қаласына жер аударады. Әлекең, онда 1908-1917 жылдары тұрып, қазақ қоғамының тыныс-тіршілігінен қол үзбей «Қазақ» газетіне «Қыр баласы» деген атпен ел тіршілігінің өткір де түйткіл мәселелеріне ден қойған мақалалар жазады. Уақытша өкіметтің мүшелерімен және кадеттер партиясының басты қайраткерлерімен жеке өзінің байланысы бар. Ақпан революциясы жеңген сәтте Минскіде жүрген қазақ ұлттық интеллегенциясының жетекшісі Ә. Бөкейханов. Жаңарған Ресейдің азат азаматтар – қазақтар деген үндеу арнады. Онда атап айтқанда былай делінген: Қазақтарға жаңа құрылысты, жаңа үкіметті қолдау үшін ұйымдастыру қажет, жаңа құрылысты қолдаған барлық ұлттармен жалғасып жұмыс істеу керек. Біздің ұранымыз бірлесу, әділеттілік, жер мәселесін тез талқылаңыздар. Біздің ұранымыз демократиялық республика, мал шаруашылығын әрі егіншіліктен кім табыс алып жатса, жер соныкі. 25-28 наурызда делегет ретінде ол кадеттер партиясының ХІІ съезінің жұмысына қатысты. Алгарлық мәселе талқыланған кезде сөз алып Ә. Бөкейханов қазақтардан заңсыз тартып алынған жерлер олардың өздеріне қайтарылуын талап етті.
Бµкей хандыѓындаѓы Исатай Тайманов ж?не Махамбет ¤темісов бастаѓан ?аза? шаруаларыныњ кµтерілісі.
Бөкей ордасында (Жайық- еділ арасында болды. Себебі Феодалдар қанауының күшеюі жайылым жері пайд-ы үшін төлен-н алым-салықтар Жайылымының пайдалану үшін шектеу жасау сылтау малшылар Каспий обылысының басқарушысы.Қарауыл Қожа арас салық жинау кезінде туған дау. Көтер-ң барысы 1-кезең 1936-37 жыл 1-жартысында чиновниктерге қарсы ханның көмек сұрап. Онысы сәтеу аяқталады. Қозғалыс кенейе түседі 2-кезен 1837ж. 2-жартысында Қарауыл Қожаның ауылын көтерілістер талқантап кетеді. Феодалдық наз-ақуын хан ордасына қауіп төнеді. 1837ж. қарашада көтерілістер Тастөбеде босған соғыстарда жеңіліске ұшырап қақтығытар қатан жазаланады. 2 кезен 1838ж. 1 жартысында көтеріліс сенімсіз Ресейге қарсы деген сипатқа ие болады. 1888ж. шілдеде Исатай отряды Ақбұлаққа дейін жерде патша әскерін женеді Исатай өледі ал Махамбет 1846ж. өлтіріледі. Маңызы:Феодалдарға қарсы халық көтерілісі Бөкей ордасындағы аса ірі оқиға. Бұл ру тәртібін шиелінстірді. Үш қозғалыстың бас мақсаты – қазақты орыстың жәңгірлік құшағынан құтқару. Сырым мен Исатай хандардың патша үкіметінің құралы болғанына түсініп, әуелі орыс үкіметі арқылы хандарды жойып, сонан соң орыс үкіметінен құтыламыз деген саясат жүргізді. Хандар мен патша үкіметін бірінен берін айыруға мүмкін емес екендігін бұл екеуі тез – ақ түсінді. Сондықтан ақырында хандарға да, орыс үкіметіне де қатар қарсы болды.
1 Қазақстан жеріндегі тас ғасыры
Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы ең маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезде адамның жерден бауырын көтеріп, екі қолдың еңбек әрекетіне бейімделуі іске асты. Мұның өзі алғашқы адам іспеттес тіршілік иелерінің күнкөріс үшін тас қүралдарын жасауына мүмкіндік берді. Осы құралдардың қалдықтары адамзат баласының ең ұзаққа созылған тас дәуірінің уақытын шартты түрде белгілеуге негіз болды. Батыс Еуропаның тарихи материалдары негізінде құралған классикалық схема бойынша ежелгі палеолит үш дәуірге: дошель, шель, ашель болып бөлінеді. Орта палеолит соңғы ашель, мустье, ал соңғы палеолит ориньяк, солютре және мадлен болып айырылады. Соңғы жылдары бұл схемаға кейбір өзгерістер енгізілді. Бірқатар авторлардың пікірі бойынша: олар палеолитті екі дәуірге - ежелгі дәуір мен соңғы дәуірге бөліп, мустье мен соңғы палеолит арасына меже қояды. Көбінесе Африкада жаңа материалдар негізінде адамзат өміріндегі әуелгі дошельді қамтитын ежелгі кезең бұл күнде олдувэй дәуірі деп аталады. Ол б.з.б. 2,6 млн. жылдан басталады. Ежелгі палеолиттің одан кейінгі екі дәуірі - шель мен ашель 800 мың жылдан 140 мың жылға дейінгі дәуірді қамтиды. Көптеген зерттеушілер орта палеолитті /соңғы ашель мен мустьені/ біздің заманымыздан бұрынғы 140-40 мың жылдықтарға жатқызады. Соңғы палеолит 40 мың жылдықтан 12 мың жылдыққа дейінгі уақытқа сәйкес келеді. Алғашқы адам тақылеттес тіршілік иелері мен оның қарапайым шаруашылығының қалыптасу кезеңін қамтитын ежелгі тас дәуірі өндіргіш күштердің өте төмен деңгейімен сипатталады. Ол тұстағы адамдардың кәсібінің мәні табиғаттың дайын өнімдерін пайдаланумен шектелген. Олар өздігінен өсіп тұрған дәндерді, жеміс-жидектерді теріп жеп, жабайы аңдарды аулап, олардың етімен қоректенді. Бұл тұстағы адамдардың өзара қарым-қатынасы олардың теңдігіне, еңбек бөлінісінің жынысқа, жасқа қарап реттелуіне негізделді. Еңбекке бейімі бар, адам тақылеттес ең әуелгі тіршілік иесі ғылымда презинджантроп деген атпен белгілі. Оның сүйектерінің қалдықтары Шығыс Африкадан табылған. Ғылымда "Ноmо һаЬіlіs" /"шебер адам"/ деп аталып кеткен ол осыдан 1 миллион 750 мың жыл бұрын өмір сүрген. Оның миының аумағы 652 см3, яғни ертедегі маймылдың миынан әжептеуір көлемді де салмақты болған. "Шебер адамның" еңбек құралы малта тастың сындырылған түрлерінің қырлары пышақ сияқты өткір болып, кесу үшін пайдаланылған. Адамзаттың дамуындағы тас дәуірінің орта және соңғы кезеңдеріне сәйкес келетін "Ноmо еrесtus" /"түрегелген немесе бойын жазған"/ питекантроп /"маймыл адам"/ және синантроп /"адам"/ болып екіге бөлінеді. Оның алғашқысы мен соңғысының араларында дамудың, жетілудің оң өзгерістері болғанын, сонымен бірге олардың дамуында сабақтастық барын байқатады. Бірінші питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы Ява аралында табылды. Питекантроп бұдан бір миллиондай жыл бұрын өмір сүрген. Ол "Ноmо һаЬі1іs"-пен салыстырғанда елеулі эволюциялық өзгерістерге ұшыраған. Ми көлемі үлкейіп (959 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейген, аяқ пен қолдың пропорциясы өзгерген. "Ното егесtus"-тің екінші бір түрі синантроп болды. Синантроп 1927 жылы Қытай жерінде Чжоу-коу-дян үңгірінен табылды. Одан синантроптың сүйектерімен бірге әр түрлі формадағы тас құралдар, ошақта көп жатқан тастар және төменгі антропоген /геологиялық жер қыртысы/ тарихындағы ширектік дәуір фаунасы жануарларының көп сүйектері табылған. Бұдан синантроптар сол кездің өзінде-ақ от жағуды білген деген корытынды жасауға болады. Бұл кезде піскен етгі, өсімдікті тамақ ету адамның дамуына, әрине, өзінің игі әсерін тигізбей қойған жоқ. Б.з.б. 300 мың жыл бұрын "Ноmo егесtus" қазіргі кезендегі адам түріне, немесе "Ноmо sаріеnsке" /"ақылды адамға айналды. "Ақылды адамның" қалдықтары Еуропада, соның ішінде Германиядағы Неандерталь жотасында табылған. Сондықтан ол тарихта неандерталь адамы деген атпен белгілі. Ал б.з.б. 45-35 мың жылдықта Франциядағы Креманьон жотасында қазіргі адамдарға ең жақын ертедегі адамдардың қалдығы табылды.
Қазақстан жерінде, ежелгі адамның қазынды қалдықтары әзірге кездесе қоймағанына қарамастан, олардың мекен еткен аудандарының бірі - Қаратау жотасы болғаны анықталып отыр. Арыс өзені жағасындағы Кіші Қаратау жотасының солтүстік-шығыс бөлігінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-уақты шақпақ тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
Климаттық жағынан алғанда, Қаратау жері ертедегі адамдар үшін айрықша қолайлы болып келген. Мүндағы жағдай Қаратау қыраты аймағында ұзақ замандар бойы қалыптасқан. Онда көп түрлі өсімдіктер өсіп, жануарлардың мекендеріне қолайлы табиғи жағдай жасалған. Осының бәрі ежелгі адамдардың бұл араны мекендеуіне жол ашқан. Олар бұл жерлерден қоректі де, су көздерін де, сонымен қатар өзендер жағалаулары мен үңгірлерден, бортопырақты аудандардан шұрайлы мекен жайлар тапқан. Олардың ең бастылары археологиялық зерттеулерде керсетілгендей, ашель дәуіріне жататын Бөріқазған, Тәңірқазған түрақтары болып табылады. Қаратаудың алғашқы түрғындары от жағып, оны сөндірмей ұстай білген. Олар аң аулаумен, тамақ болатын өсімдіктерді жинаумен шұғылданған.
Ашель дәуірінің ескерткіштері Орталық Қазақстанда да табылған. Оған Жезқазған қаласынан 150 шақырым жердегі Жаман айбат, Қарағанды облысының Жезді ауданынан табылған Обалысай тұрақтарын бөліп айтуға болады.
Тас ғасыры 4 кезеңнен тұрады (800 мың жыл-ң 2 м.ж.)
1. палеолит (көне) 800-12 м.ж.
2. мезолит (орта) 12-5 м.ж.
3. неолит (жаңа) 5-3 м.ж.
4. энолит (мысты тас ғасыр) 8-2 м.ж.
Палеолит 3-ке бөлінеді
1.ерте палеолит(төменгі) 800-140 м.ж.
2. орта палеолит (орта) 140-40 м.ж.)
3. кейінгі палеолит (жоғарғы) 40-12 м.ж.
Аналық ру қалыптасты, матриархат. Адамдардың алғашқы шаруашылығы – терімшілік.
Палеолит дәуірінің мәдениеттері:
1. Олдувай табиғаты дайын тастарды пайдалану. 2. жұмыр тасты пайдалану; 3.мусьте, кремний, ажұр кварц тастарды пайдалану. 2-3 қырлы тастар шапқы, шоперлер дайындау. Кейінгі палеолитте отты пайдаланып жаға білген. Алғашқы адамның қонысы – Сыр бойы, Қаратау жотасы, бөріқазған, тәңір қазған, шабақты (оңт.Қазақстан) қоныстары табылды. Мезолит садақ, жебе, бумеранг ойлап табылды. Таспен қоса ағаш, сүйек пайдаланды. Қауымдастық ру қалыптасты. Ауа райы жылып аса ірі аңдардың құрып кетуі. Неолит (5-3 м.ж.) тасты өңдеудің жоғарғы дәрежесін игеру. Жабайы аңдар қолға үйретілді. Жер төле баспаналар болған. Мал шаруашылығымен айналысқан, саз балшықтан құмыра жасаған, ою өрнек салған, тоқыма өнері дамыды. Энолит (3-2 м.ж.) тас пен қоса мысты пайдаланған бірақ тастан жасалған бұйымдар әлі де көп еді. Кетпенмен жер өңдеу.
?аза?стан жеріне ислам діні мен араб м?дениетініњ енуі ж?не тарауы.
Ислам ақ семсердің күшімен ғана емес көпес-ң майда тілімен де тартты.ОЛ басқа діндерден пұтқа табынуы ығыстырып щығып Жібек жолы бойындағы қалаларға берік орнады.840 ж.НҰХ иби Асад Испиджап-ы бағ-ы 857ж оның ағасы Ахмед ибн Шауғарға жорық жасады.766 ж Жетісу оңт.ҚАЗ-ң мем-н басып алған қарлұқтар мұсылман дінінің ықпалына ұшырады.893ж Исмаилиби ахмад Таразды басып алып;шіркеуді мешітке айналдырды.Қарахан әулетінің басшысы ислам дініне енді.Оның ұлы Боғра хан Харун ибн Мұса 960 ж исламды мемлекеттік дін деп жариялады.11-12 ғ.археологтар ол кезде ислам дінінің болғанын дәлелдеді.Тараз Меркеде хрестьян шіркеуінің орнына мешіт салынды. Соның бірі Кедр қал-ғы мешіт,ол көшелер қиылысында салынған.Жетісудағы ірі қалалардың бірі Баласағұндағы мешіт 10-11ғ жатады.9-10ғ жерлеу рәсімдерінде өзгерістер болды.Ол жерді қазып марқұмның басын солт-батыс,бетін оңт.қарату дәстүрі енді.Ең алғашқы мұсылман бейіті Отырарда табылды.11-12ғ зират басына ескерткіштер орнату орын ала бастады.Ең ежелгі Буранин қаласында табылды.Тараздың шығысында 18 шақырым жерде Головочаевка селосының тұсында 2кесене сақталған.ол бабаша хатун 10ғ,Айша бибі кесенесі.Ол өшпейтін геометриялық фигуралар өсімдік тектес өрнектер бар.Кесене 11-13ғ-ға жатады.Сырдарияның төменгі ағысында 12ғ салынған Сырылтым кесенесі. Оның кіреберіс маңдайшасы күйдіріліп салынған ою бар. Осы кезде ізгі тілектер,ақыл кеңестер жазумен әшекейленген бұйымдар жасау үлгісі кеңінен таралған.
Қазақстандаѓы Кењесары Қасымов бастаѓан ұлт - азаттық қозѓалысы және оныњ тарихи мањызы.
1837-47жоқ.Себебі қазақ халқының саяси жағдайының нашрлауы әскери бекіністер салу аса жайылым жерлерді тартып алу. Шектен тыс салықтар сау әкімшілік басқару патша реформасындағы бұрмалаушылық халықтың наразылығын өсірді. Қозғалыстың барысы 1837ж. көтерілістер отряды күзде құрылды 1838 Ақмола бекінісін кенесары отряды талқандады. Жазда сұлтандар аулына шабуыл жасалды күзде Кенесары атряды көбейді. Көтеріліс орта және кіші жүздерді қамтыды. 1840ж. Кенасары Қоқан хандығына басып кірді. Қоқандар Кенесарының әкесін өлтірді. 1841 көтеріліс орталығы Торғай болды. Кенесары патша жарлығына қарсы хан етіп сайланды. Ол Ресеймен тепе- тендік қарым- қатынас жасауға тырысты. 1843ж. Батыс шекара бөлігіне және Қоқан иеліктеріне шабуыл жасайды. Кенесарыға қарысы патша жазалау отрядына қарсы шабуыл ұйымдастырылады. 1844-45ж. көтеріліс Қазақстанның барлық аудандарын қамтыды. Көтерілістер Константиновск бекіністеріне шабуыл жасалды. Кенесары сарбаздары көтерілістерге қолдау көрсетпеген ауылдарды қырып жойды. 1845ж. Дала төсінде тағы екі әскери бекіністер салынды. Көтерілістер онтүстікке қарай шегінді 1846ж. Кенесары отряды ауылына шабуыл жасауы.Кенесары серіктестерінің өлімі. Көтерілісте женілуі
Манызы Ең көлемді ұлт- азаттық көтеріліс қазақ территориясы жағынан да. Халықтын біркелкі орталықтан мемлекеттік құруға тырысатынын көрсетті.
5 Қаңлы мемлекеті: саяси тарихы ж?не шаруашылығы.
Б.э.д. 3-2 м.ж. өмір сүрген. Олар Қытай жазба деректерінде кангюйлер деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді діни кітабы «Махабхаратада» кангха болып кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жазба деректерінде көрсетілуі қаңлы тайпаларының жайғана ру тайпалық деңгейде өмір сүргендігін, олардың мемлекеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады.Ғылыми пікірлер және Қытай жазба дерек. Қаңлыларды сақ тайп-ң жалғасы, олардың ұрпақтары деп көрсетеді.Терр. Сырдария мен Қаратау жотасы. Астанасы Битьян. Ақтөбеде қаңлы қоныстары табылған. Европоидтық нәсілде болған. Шаруашылығы көшпелі мал, отырықшы жер өңдеу. Қабырғалы бекіністер, лайдан үйлер салынған. Археологтардың жұмыстары арқылы сарай құрылғаны, әртүрлі әшекейлер, керамикалық бұйымдар табылған. Олар ірі әрі күшті мемлекет еді. Қаңлылардың этникалық құрамы өте күрделі еді. Олардың қай тілде сөйлегендері жайлы нақты дәлел жоқ. Литвинский қаңлылар иран тілді сақтардың ұрпағы деп ескерген. Самарқан обл. Қорған төбе қалашығында тасқа салынған суреттер табылды. Ол суретте атты мен жаяу әскер айқасы. Екіншісінде атпен аң аулау бейнеленген. Археологиялық ескерткіштер Шардарға таяу Сырдарияның оң жағалауында қоныстанған Ақтөбе мекені. Оңда Орда сарайы табылды. Қазба жұмыстарында ас әзірлеуге арналған ыдыс-аяқтар, су таситын ыдыстар, кеселер, құмырылар табылған. Оны күнделікті тұрмысқа пайдалана білген. Олар орақ, пышақ, жебе ұштарын жасаған. Зергерлік бұйымдар мен әшекейлер алтын мен қоладан жасаған. Шаруашылықтың ең маңыздысы мал шаруашылығы болған. Үй жануарлары: жылқы, қой, ешкі, сиыр. Балық аулаған. Алма, алмұрт, өрік теріп жеген. Қаңлы мем-ң қалалары мен қоныстарында мыс теңгелер соғылып, сауда айналымына түсіп отырған. Теңгелер шығарылған негізгі аймақ- Ташкент(Шаш) алқабы.
Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан бастап Қазақстан жерін мекендеген ірі тайпалардың бірі - қаңлылар. Олар Қытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді діни кітабы «Махабхара-тада» кангха болып кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жаз-ба деректерінде көрсетілуі қаңлы тайпаларының жайғана ру-тайпалық деңгейде емір сүрмегендігін, олардың мемлекеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады. Ғылыми пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды сақ тайпаларының жалғасы, олардың ұрпақтары деп көрсетеді. Қытай жазба деректері негізінде қаңлы тайпаларының тарихын алғашқы зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Бұлардан кейін жазба деректерді саралай отырып академик В. В. Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның орталық ағысында өмір сүрді деген қорытынды жасайды. Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің хабары бойынша қаңлы тайпалары халқының жалпы саны - 600 мың, жау-ынгер жасақтарының саны - 120 мың адам. Орталығы Сыр-дария өзенінің бойында орналасқан Битән қаласы. Қытай деректеріне қарағанда, қаңлы тайпаларының иелігінде Сусе, Фуму, Юени, Ги, Югень деп аталатын бес аймақ болған. Бұл жерлерді кәзіргі кезеңдегі аудандармен салыстырып қарайтын болсақ: Югень-Хорезм; Ги- Сырдарияның саға-сы; Фуму-Жаңақорғанның солтүстік батысынан Қазалыға дейін; Сусе-Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.Қазақстан және Орта Азия жерінде қаңлы тайпалары-ның ескерткіштеріне жүргізген зерттеу жүмыстарының қорытындысы бойынша, олардың қалдырған материалда-ры шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді. 1. Қауыншы. 2. Жетіасар. 3. Отырар-Қаратау мәдениеті. Бірінші- Қауыншы мәдениеті, Ташкент маңындағы кенттерден табылған заттармен байланысты, оның бірі Қауыншы қаласының атымен аталған. Бұл мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б. III ғасырмен б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан ғалымдары бүл мәдениетке Ташкент аймағына жақын орналасқан Шардара су қойма-сының жеріндегі ескерткіштерді де жатқызады. Олар Ақт-өбе I, Шаушықүм қалашықтарының орындары. Бүлардан керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне және мал шаруашылығына қажет қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған. Екінші - Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі ағысындағы және Арал бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бүлардың қатарына - Ал-тынсар, Томпақасар, Бидайықасар, Үңгірліасар, Жетісар қалашықтары кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з. Імың жылдығының алғашқы жартысында өмір сүрген қаңлы тай-паларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар мәде-ниетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қара-ғанда тұрақты мекен-жай салу және оның күрделі әрі сапа-лы болуымен ерекшеленеді. Сондай-ақ бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.Үшінші- Отырар-Қаратау мәдениетіне Сырдарияның ор-талық ағысы, Отырар аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер жатады. Жазба дерек-тер бүл жерлердегі қаңлы тайпаларының негізгі өсіп- өнген, этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді. Сондықтан да Қазақстан ғалымдары Отырар, Қаратау мәдениетінің тарихи ескерткіштерін тереңірек зерттеуге ерекше назар аударған. Б.з.б. II ғасырдың екінші жартысында қаңлылар жерінің оңтүстік аймағы юечжиге, ал солтүстік бөлігі ғұндарға тәу-елді болғаны көрсетіледі. Ал б.з. 1-ғасырында мүндағы жағ-дай өзгеріске ұшырайды. Бүл кезде Амудария мен Сырда-рия аралығындағы юечжилердің негізгі белігінің оңтүстікке, Бактрияға қарай ығысуы, қаңлы тайпаларының күше-юіне мүмкүндік береді. Қаңлылар одағының қүрамына жо-ғарыда аталған бес иелік кіреді. Қаңлылар Арал-Каспий өңіріндегі сармат-алан тайпалар одағы мен Орал өңіріндегі сармат тайпаларын бағындырады. Қаңлы билеушілері Қытай империясымен қатынаста еркін, тәуелсіз бағыт үстайды. Ол жөнінде мүндағы Хань наместнигі императорға берген есебінде: қаңлылар үйсіндермен салыстырғанда өркөкірек, батыл және Қытай елшілерінің алдында бас имейді.
?араханды?тар мемлекеті: саяси тарихы, экономикасы ж?не м?дениеті.
Қарахандар мемлекеті (940, 942 жж)Негізін салған – Сатух Борахан (915-955 жж). Ордасы Баласағұн, кейіннен Тараз. Территориясы Жетісу, оңт. Қазақстан мен Орта Азия Сатұх Бораханның немерелері Сүлейен Арсыланхан кезінде Қарахан мемлекеті 2-ге бөлінді: батыс және шығыс қарахандықтарға. Хорезм мемлекеті мен Қарақытайлар жиі шапқыншылық жасаған. Хорезм шахы Мұхаммедтің кезінде мемлекет ыдырап жойылып кету қаупі туғанда қарахан билеушісі Арсыланхан қарақытайлардан көмек сұрайды. Олардың көмегі қарахандықтарды жаулап алумен аяқталды. Мемлекеттік діні – Ислам. 942 ж. Сатұх Баласағұн билеушісін құлатып өзін қағанмын деп жариялайды. 992 ж. олар шығыста Хотонды батыста Бұқарды жаулап алды. 999 жылы Саманилер мемлекетін құлатты. 12 ғ. басында құмырсқадай қаптаған қарақытай халқы Жетісуды, Баласағұнды, шығыс Қарахан жерін түгел басып алды. Хандар ақсүйектер салықты қалай да өз пайдасына шешуді ойлады. Мұндай салықты «ихта» деп атады. Оны берушілер ихтадар деп аталды. Моңғолдар 1210 ж Қарахандарды жаулап алып оның табиғи процесін үзіп тастайды. Көшпелі және отырмалы халық идеологиясында ежелгі түріктердің діни түсініктері орын алды. Қағанатта ислам діні дами түсті. Араб әрпіне негізделген жаңа түркі жазуы енді әдебиеттер түрік тілінде шыға бастады. Жүсіп Баласағұнның есімімен тығыз байланысты қарахан дәуірі қоғамның барша саласында жаңа кезеңболыптабылады. Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу еңірін қүтты коныс етті. Оның қүрылуы 940 жылдан басталады. Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағүн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы. Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Қүлан сияқты қалала-рында ірі алыпсатар алпауыттары мен қолөнершілері мекендеген. Қарахан әулетінің негізін салушы Сатүқ Боғрахан (915-955 жж.) болып есептелінеді. Ол Қарлұқ хандығының іргесін көтеріп, мәртебесін асырушылардың бірі - Білге қүл Қадырханның немересі. Сатүқ Тараз және Қашқар қала-ларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағүндағы билеушіні қүлатып, өзін жоғары қаған деп жариялайды. Қарахан мемлекетінің өз тарихы осы уақыттан басталды. Мемле-кеттің күшеюіне қарлық, шігіл, ягма тайпалары үлкен үлес қосты. Сатүқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мүсаға көшті, ол 960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. Оның астана қаласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен Баласағүнды иеленді. Кейін бүл еңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды. Мұса өлген соң, Қарақан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арсылан ханға көшті. Оның енші жерінің орталығы Қашғар болды. Сонымен қатар ол Тараз бен Баласағұнның да билеушісі болып есептелді. Қарахан мемлекетінің саяси тарихы Әли Арсылан өмір сүрген алға-шқы ондаған жылдың озінде-ақ негізінен ықпалды әрі күшті екі отбасы әулетінің - Әли Арсылан хан мен Хасан (Харун) Боғра ханның үрпақтары арасындағы өзара қырқысқан күреске толы болды. Алғашқы кезде Әли (Әлилер) үрпағының ықпалы күштірек болса, ал кейін бүл ықпал Хасан (Хасанилерге) үрпақтарына көшті.
X ғ. 80-ші жылдарында Орта Азиядағы күшті Самани-лер мемлекеті феодалдық талас-тартыстардың нәтижесінде әлсірей бастады. Оны Қарахан мемлекетінің билеушілері пайдаланды. 990 жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун) Боғра хан Исфиджабты бағындырды. Ал 992 жылы қарахандықтар шығыста Хотанды, батыста Бүхараны ба-сып алды. 999 жылы Қарахан билеушісі Әли Арсыланның баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер мемлекетіне ой-сырата сокқы берді. Қарахан хандығы қиян-кескі үзақ соғыстардан кейін 1004-1005 жылдары Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті ХІ-ғасырдың 30 жылдары Шығыс және Батыс қағанаты болып екіге бөлінді: 1. Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағанатына қарап, оның орталығы әуелі Орда (Ба-ласағүнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды. 2. Мәуере-нахр жерлері - Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқанд болды.
Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғ. басында Хасан әулетінен шыққан Туған хан билеп түрды. Бірақ онымен Боғра-хан Харунның баласы Қадырхан Жүсіп бәсекелес болды. 1005 жылы Қадырхан Жүсіп Туған-ханды Қашғар-дан тықсырып шығарды. 1017-1018 жж. Жетісу Шығыстан көшпелі тайпалар шабуылына үшырады. Олармен шайқастан кейін көп ұзамай Туған хан дүние салды. Осы кезде Қадыр-хан едәуір күшейіп, Шығыс Қарахан мемлекетіндегі бүкіл билік оның қолына көшеді. 1032 жылы Қадыр-ханның иелігіне Жетісу, Исфиджаб пен Тараз өңірлері және Шығыс Түркістан жері қарады. Бірақ осыған қарамастан Шығыс Қарахан қағандығында билік үшін күрес шиеленісе түсті. 1056 жылы Қадырханның үлы Иинал-тегін өкімет мұралығы жолындағы күресте інісі Сүйлеменнің иелігін басып алды, бірақ ол көп үзамай Ииналды у беріп өлтіреді. Таққа Иинал-тегінің баласы Ибраһим ие болады, ол біраздан кейін Барысхан әміршілігімен соғыста қаза табады. Осыдан кейін Шығыс қағанатын он бес жыл бойы /1059-1074 жж./ Қадыр-хан Жүсіптің баласы Юсуф Тоғрулхан мен Бограхан Харун басқарады. Олардың түсында Ферғана Шығыс қағана-тқа күшпен қосылады, ал екі кағанат арасындағы шекара Сырдарияны бойлай етеді. Тоғұрыл хан өлгеннен кейін оның орнына баласы мүрагер болып тағайындалады. Алайда екі ай өткеннен кейін Тоғұрыл тегінін немере ағасы Боғра хан Харун (1074-1102 жж.) билікті басып алып, Баласағү-нда, Қашғар мен Қотанда өз иелігін жүргізді. Тап осы кез-де Қарахан мемлекетіне саяси куаты әбден толысқан Салжүқ мемлекеті тарапынан қатты қауіп төнді. Сөйтіп, 1089 жылы Салжүқ сүлтаны Мәлік шах (1072-1092 жж.) көп әскерімен Батыс қағанаттың орталығы Самарқандты басып алды. Салжүқ әскері Узкентке жеткеннен кейін Боғ-ра хан өзін Мәлік шахтың боданымын деп мойындауға мәжбүр болды. Салжүқтар Қарахан мемлекетінің ішкі істе-ріне көп араласпай, онда өздеріне қолайлы хандарды та-ғайындаумен шектелді. Бүл кезде Шығыс түрік қағанаты-ның билеушісі Тоғұрыл Қашғарды басып алды. 1102 жылы Боғра-хан өлгеннен кейін Тараз бен Баласағұнды билеуші Қадыр-хан Жабырайыл салжүқтардың Орта Азиядағы үстемдігіне қарсы шықты. Мәуеренахрды басып алған ол салжүқтардың жеріне беттеді, бірақ Термез түбінде жеңіліске үшырап түтқынға түсті. Осыдан кейін Салжүқ сүлтаны Санжар Ибрахим Тамғаш ханның шобересі Арсы-лан ханды (1102-1 ІЗОжж) Мәуеренахрдың билеушісі етіп тағайындады. Арсылан ханда салжүқтардан бөлек тәуелсіз саясат жүргізуге әрекеттенді. Оның бүл саясатын дін ба-сылары, ақсүйек-феодалдары, әскери басылары қолдама-ды. Оларға қарсы күресте Арсылан баласы Насырмен бірлесіп елді билемекші болды. Бүған дін басылары қарсы шығып, Насырды у беріп өлтірді. Арсылан комекке салжүқ билеушісі Санжар сұлтанды шакырды. Ол әскерімен келіп Самарқандты басып алды. 1 ІЗОжылы Арсылан ауырып, Ба-лқы қаласында кайтыс болды. Осы оқиғалардан кейін, XII ғасырдың бірінші жартысында Қарахан мемлекеті іс жүзінде тарихи сахнадан шығып қалды. Қарахан мемлекетінің ыдырап қүлауына шығыстан көшіп келген қидан тайпаларының да үлкен әсері тиді.
Керей мен Жәнібектің қоныс аударуы. Қазақ хандығының құрылуы.
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды. Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбани- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. 1457 ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны Жәнібек пен Керей басқарды.
Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моголстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс. Мырза Мұхамед хайдар Дулати Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында Жетісу халқы, 1462 жылы Моғолстан ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинапан және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен Махмұд сұлтан болды. Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді. 70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны (Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты. Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге мәжбүр етті.
қимақ және қыпшақтар мемлекеті: этносаяси тарихы, шаруашылыѓы.
Қимақтар (9 аяғы 11ғ басы)солт.шығыс Қазақстан өңірі Ертіс бойында мекен еткен.Ордасы Қимақия.Моңғол тілдес,қыпшақтар арасында келген түрленген тайпалар, билеушілері-Жабғу.10ғ.бастап Хаккан.Олар жыланға табынған. 11ғ басында қыпшақ тайпасы күшейіп қимақтарды өзіне қаратады. Қимақтардың дербестік алып тарих сахнасына көтерілуі Батыс Түрік қағанатының 656ж. ыдырай бастауымен байланысты.Қимақтар туралы деректер б.з.д. Қытай жылнамаларында кездеседі. Олар ең алғаш рет «Яньмо» деген атпен белгілі болды.7ғ. Қимақтар Монғолияның солтүстік батысында өмір сүрген.7ғ. қимақтар тайпа басшысын «шад-түтік» деп атаса, 840ж. Енисей қырғыздарының ұйғыр қағанатын талқандауынан кейін, қимақ конфедерациясы(бірлестік) пайда болып, басшысын «байғу»(ябғу) деп атай бастады. Қимақтарының 9ғ. мемлекет құра алғандығы туралы араб, парсы ғалымдары Әл-Ябуки, Ибн Әл- Факих, Әл- Истархи, Ибн-Хаукаль жазды. 9ғ. аяғы мен 10ғ. басында қимақтар едәуір күшейді, қағандық дәрежеге жетті. 7ғ. «шад-түтік», 9ғ. одан бір саты жоғары «байғу» (ябғу), ал 9ғ. аяғымен 10ғ. басында «ябғу» атағынан 2 саты жоғарғы тұрған «қаған» атағына жетті. «Қаған»- хан деген, «қағандық»- мемлекет деген мағынаны береді. Ал әл Хорезми(10ғ) қаған –хандардың ханы –дейді,мұрагерлікпен берілген. Қимақ қағандығының феодалдық мемлекет екендігін мүлік теңсіздігінен, алым- салықтың орын алуынан байқауға болады. Ең негізгі байлығы мал, оның ішінде тебендеп, азық табатын жылқы болған.Қ. көшпелі тіршілігімен және жайылымдық жерлер үшін жасаған жорықтарымен өз жерлерін кеңейтті.
Қытай деректемелерінде көрсетілгендей (Кимектер) Қимақтар тарихы VII ғасырдан басталады. Ондағы атала-тын яньмо тайпасы зерттеушілердің шамалауы бойынша кимек тайпасы болып саналады. Теле тайпаларының бірі болған яньмолар (кимектер) VII ғасырдың бас кезінде Солтүстік Монғолияны мекендеген, ал ҮІІ ғасырдың ортасына таман кимектер Алтай тауларының солтүстігі мен Ертіс өңіріне көшіп барады. Кимек тайпаларының басшы сы «шад тұтұқ» деп аталған. ҮІІІ ғасырдың екінші жартысы - IX ғасырдың басында кимек тайпалары үш бағытта: солтүстік-батыста Оңтүстік Оралға, оңтүстік-батыста Сыр-дария аңғарымен Оңтүстік Қазақстанға, оңтүстікте Солтүс-тік Шығыс Жетісу аймағына қарай қоныс аударады. 766 және 840 жылдар аралығында кимектер Батыс Алтай, Тарбағатай мен Алакөл ойпатының жерлерін жайлап, Шығыс Түркістанды мекендейтін тоғыз оғыздар-дың теріскей шебіне дейін жетеді. Осы кездері жеті тай-падан: эймур, имек, кыпшақ, татар, баяндүр, ланиказ, ажлардан тұратын кимек федерациясы қүрылды. Кимек тайпаларының басшысы «байгу» (жабғы) деп аталады. Бүл атақ өзінің лауазымдық дәрежесі жағынан шадтан жоғары болған. IX ғасырдың бас кезінде кимектер Сырдарияға қарай жылжиды. Бүл жерде олар қарлұқтармен одақтасып, Сыр-дария бойындағы және Арал өңіріндегі қаңғар-печенег тай-паларын талқандайды. Печенегтерді бүл жерлерден ығыстырып, осында қоныс аударған оғыз тайпаларына оларды батысқа қарай қуып жіберуге пәрменді көмек береді. Мүның өзі сонымен бірге кимек тайпаларына Оңтүстік Орал мен Сырдария бойына дейін тақап баруға жол ашады және Кимек мемлекетінің күшейіп, өркен жаюына да се-бебші болады. Сондай-ақ Кимек билеушілерінің қүдірет-күші едәуір арта түседі. Олар мемлекетінің ішінде тайпалар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындап отырған. IX ғасырдың аяғы - X ғасырдың бас кезінде, яғни Кимек қағанатының құрылған уақытынан бастап, олардың ханы түріктердің ең жоғарғы лауазымы хакан деп аталған, немесе хандардың ханы деген мағынаны білдіреді. Хакан-нан кейінгі билік Қимақ мемлекетінің қүрамына енген тайпалар бірлестігін басқарған жабғулардың қолында болған. Олардың кейінгі жеке-жеке ру-тайпаларды шад-түтүкт ер билеген.Кимек мемлекетінің қалыптасып осуіне қарай, олардың тайпаларыньщ құрамы да езгеріп отырған. Тарихи дерек-тердің көрсетуі бойынша, бүл кезде қағанат қүрамына кірген тайпалардың саны 12-ге жеткен. Кимектердің 16 қаласы болыпты, бастылары Кимекия, Қарантия, Дамурия, Шнария, Сараус, Дахлан, Банджар, Астур. Қимақтың ақсүйек байлары киімді қызыл және сары жібектен киетін болған, кедейлері жұпыны киінген. Қимақ қоғамындағы мал-мүліктің теңсіздігінің нәтижесінде көшпелі ақсүйектер пай-да болады. Малы аз қимақтар кедейге айналады. Сөйтіп, қимақтардың қоғамында әлеуметтік теңсіздіктің едәуір орын алғанын байқаймыз. Қимақтар қол өнермен, аң аулау, балық аулаумен шұғылданып, қыстауларды қоныс етіп, шағын мекендерде түрған, бүл мекендер бірте-бірте қалаға айналған. Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жазуын пайдаланып, қамыс қаламмен жазған. Мәдени және әлеуметтік жағынан алғанда кимектер көп жағдайда VI - X ғасырларда көне түріктер қауымында қалыптасқан дәстүрлерді мирас етіп алып, оларды едәуір дамытып отырған. IX ғасырдың екінші жартысы мен XI ғасырда қимақ-қыпшақ тайпалар одағының негізінде ертедегі феодалдық мемлекет қалыптасты. Қаған елді көптеген басқарушылары арқылы билеген. Соңғылары салық жинаумен айналыс-қан. Қимақтар табиғаттың әр түрлі күштері мен құбылыстарын пір түтқан, көк тәңірісі ата-бабаларына сиынған. Олар күнге, жүлдыздарға, аруақтарға да табынған. Ертіс езенін қасиет түтып, "өзен-адамның тәңірі" деген. Өлгендерді өртеп жерлеген. Оларға тас сымбат /мүсін/ койып, оған табыну салты кеңінен тараған. XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азиядан шыққан көшпелі тайпалардың бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін әлсіретті. Бүдан басқа қағанаттың өз ішінде де билік үшін талас-тартыс күшейді. Сондықтан оның қүрамына кірген қыпшақтар өзінің қоныстанған жерлерін тастап, Сырдария бойындағы, Аралдың батысы мен Каспийдің солтүстік өңіріндегі оғыздарды орындарынан қозғап, оларды оңтүстікке және Қара теңіз далаларына көшіп баруға мәжбүр етті. Оғыз жерін басып алғаннан кейін, қыпшақ хандары күшейе түсті. Осы оқиғалардың барысында қимақтар саяси үстемд-ігінен айырылып қана қойған жоқ, сонымен катар қыпшақтарға тәуелді болып шықты. Ертісте қалып, екінші бөлігі Түркістан және Орта Азия аймағына қоныс аударды, енді біразы қыпшақ тайпаларымен батысқа, оңтүстік орыс далаларына қарай қозғалды. Сөйтіп, қыпшақтар Қимақ мемлекетінің орнын басты.
Қыпшақтар (11ғ басы 13ғ басы) қимақтарды өзіне қаратқан қыпшақтар батысқа жылжып оғыздарды да өзіне қаратады.Сөйтіп 11ғ басында Ертіс өзеніне Еділге дейінгі терр.Қыпшақ даласы (дещті қыпшақ )д.а.Қаз. жеріндегі Қ. этникалық қауымдасуын 3 кезеңге бөліп қарауға болады.1- қыпшақтардың қимақ тайпалық одағында болуы:7ғ. екінші жартысы- 8ғ. соңына дейін.2- 8ғ.аяғы-11ғ. басы. Бұл кезде қыпшақтар Алтай және Ертістен Орал таулары мен Еділге дейін қоныс тепті. Қ. тайпалық одағына Мұғалжар жеріндегі құмандар және қимақ тайпалары кірді.3- 11ғ. екінші жартысынан бастап 1219ж, дейін қыпшақ тайпалық одағы дамуының 3 кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ хандарының мәртебесі, күш- қуаты өсті. Олардың этникалық құрамы өзгеріп, қимақ, құман, ертедегі башқұрт, оғыз т.б. тайпалар кірді. Сондай-ақ қыпшақтардың этнос болып қалыптасуына түрік тілді қаңлылар, ұрандар, Шығыс Түркістаннан келген баяттар, түркештер, қарлұқтар, шігілдер әсерін тигізді.Қыпшақтың діни-нанымы (көк аспан)ата-баба аруағына сиыну.Жазуы көне түркі. Ордасы-Сығанақ.. Шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы, тары өсірген. Алғашында қимақтардың тайпалық одақ ретінде байланысты болды. Негізгі шаруашылығы көшіп-қону мал шаруашылығы. Сауда жолы – Ұлы Еділ жолының дамуы. Сырдария жағалауының Сығанақ, Құмкент, Жент т.б. қалалары дами бастады. Қимақтар яньмо тайпаларымен тығыз байланыста болды. Қимақ тайпаларының басшысы – Шад-тұтық деп аталды. Олар сыртқы саясатын өте тапқы жүргізген. Қимақ қағанатының күйреуіне 2 түрлі себеп болды. 1. Ішкі талас –тартыстың күшеюі. 2. Орталық Азияға көшпелі тайпаның қаптап кетуі.
Қимақтар әлсіруіне қарай қыпшақтар күшейіп 11 ғ. басында әскери саяси үстемдік солардың қолына күшті. Олар Тараз қаласының маңына Қанжақ, Сәңгір бекіністерін салды. Олар Орта Азия және оңт.шығыс Европа мемлекеттерімен тікелей байланыс жасауға тырысты .
Қыпшақтар туралы алғашқы хабар Қытайдың жазба де-ректерінде кездеседі. Қыпшақтар ең әуелі Алтай, Саян тауларының баурайларын мекендеген. VII ғасырда олар Қазақ-стан жеріне Алтайдағы телэ тайпаларының құрамында қоныс аударып келген. ҮІІ-Х ғасырларда Қазақстан аумағында қыпшақ этникалық қауымдастығының ұзаққа созы-лған қалыптасу процесі жүрді. Бір ескертіп айтатын жәйт кимектер мен қыпшақтар бір халық деп осы кезге дейін айтылып келген пікір қате, өйткені тарихи жазба деректер бойынша бұлар екі халық, бірақ түркі тілді туыс тайпалар болған.
Қазақстан жерінде қыпшақ этникалық қауымдасуын үш кезеңге бөліп қарауға болады. Бірінші кезең, қыпшақтардың қимақ тайпалық одағында болуы: УІІғасырдың екінші жартысы - VIII ғасырдың соңына дейін. Екінші кезең: VIII ғасырдың аяғы - XI ғасырдың басы. Бұл кезде қыпшақтар Алтай және Ертістен Орал таулары мен Еділге дейін қоныс тепті. Қыпшақ тайпалық одағына Мұғалжар жеріндегі құмандар және қимақ тайпалары кірді. Қыпшақтар Сырда-рия, Қаратау бойындағы қалаларды өздеріне бағындырды. Маңғыстау мен оған таяу жатқан аудандарды қаратып алғаннан кейін қыпшақтар Хорезмнің теріскей шебіне жетті. Олар ертедегі башқұрт, печенег, карлұқ, әсіресе оғыз тайпаларының конфедерацияларымен этникалық-мәдени өзара байланыстар жасап отырды. XI ғасырдың орта кезінен бастап кыпшақтар кәзіргі Волгадан (Еділден) батысқа қарай жылжыды, сөйтіп шығыс Еуропа елдерімен, орыс княздіктерімен, Византиямен, Венгриямен шектесті. ¥лан-байтақ қыпшақтар мекендеген жерлер «Дешті қыпшақ», яғни қыпшақ даласы деп аталды. Ал қыпшақтардың өзі Батыс Еуропа деректерінде құмандар, орыс жылнамаларында половцылар деп көрсетілді. XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 1219 жылға дейін қыпшақ тайпалық одағы дамуының үшінші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ хандарының мәртебесі, күш-қуаты есті. Олардың этникалық құрамы өзгеріп, қимақ, қүман, ертедегі башқұрт, оғыз т. б. тайпалар кірді. Сондай-ақ қыпшақтардың этнос болып қалыптасуына түрік тілді қаңлылар, үрандар, Шығыс Түркістаннан келген баяттар, түргештер, қарлүқтар, шігілдер әсерін тигізді. Бұл кезде қыпшақ хандары өз жерлерін оңтүстікте Тараз қаласына дейін жеткізіп, қарахандықтармен шектесті. Олардың арасындағы шекара - Балқаш көлі және Алакөл ойпаты болды. XII ғ. қыпшақ тайпалары Алтайда, Ертістің жоғарғы жағында наймандармен, қаңлылармен, керейттермен шектесті, солтүстікте қырғыздар және хакастармен көрші болды. Қыпшақ тайпаларының басында қаған, одан төмен қарай хан, тархан, басқақ, бек, байлар түрды. Қып-шақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі теңсіздік малға деген жеке меншік еді. Жылқы басты байлық болып саналды. Қыпшақтар елінде көптеген бай адамдары бірнеше мың жылқы үстаған. Олар-дың кейбіреулері он мың және одан да кеп үйірлі жылқыны иеленген. Төменгі тапқа малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал қолға түскен тұтқындар қүл ретінде пайдаланыл-ды.
Қыпшақ тайпаларының көшіп-қону аймағы кейде мыңнан астам шақырым жерді қамтыған. Негізгі жайылым-дардың орны мен көшу жолдары және осы бағыттағы жи-нақталған сан ғасырлык тәжірбие ұрпақтан-үрпаққа көшіп отырды. Көшу жолдары мен жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты тіршілігін қамтамасыз еткен жайылымдық-көшпелі жүйенің негізгі шарты болды. Мал ұрлау қатаң жазаланды. Жеке меншіктегі малға рулық-тайпалық белгі-лер салынды. Малынан айырылған, немесе көшу мүмкіндігін жоғалтқан қыпшақ кедей шаруалары отырықшы түрғындар-жатақтар қатарына көшті. Бірақ олар жеткілікті мөлшерде мал жинап алысымен, қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып отырды. Қыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, әсіресе Хорезм шахтары және салжүқтармен табанды күрес жүргізді. 1065 жылы селжұқтардың билеушісі Алып Арсы-лан қыпшақтарға қарсы Маңғыстауға шабуыл жасайды. Қыпшақтарды жеңіп бағындырғаннаи кейін, ол Жент пен Сауранға жорыққа шығады. Соғыста жеңіліс тапқан қыпшақ тайпаларының бір бөлігі Хорасан салжүқтарына тәуелділікке түсті. Алайда, осыған қарамастан XI ғасыр-дың соңғы ширегінде қыпшақтар Маңғыстау мен Каспий теңізінің шығыс жағалауында бүрынғыша өз билігін жүргізіп түрды. 1096 жылы "Қүдіретті" хан бастаған қып-шақ бірлестігінің әскерлері Хорезмге қарсы жорық жасады, бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды. XI ғ. аяғы - XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, төменгі Сырдарияның тағы басқа қалалары қыпшақ көсемдерінің қолына қараған. Дегенмен XII ғ. алғашқы жартысында осы-нау қалалар қыпшақ хандары мен соларды қайтсе де басып алғысы келген Орта Азияның билеуші мүсылмандық әулеттері арасындағы қиян-кескі үрыс алаңына айналады. Хорезмшахы Атсыз (1127-1156жж) Жентті жаулап алады, сонан соң солтүстікке қарай бет алып, өз қарауына Маңғы-стауды да қосады. 1133 жылы Жент қаласынан Дешті Қып-шақ даласына тереңдеп жорық жасаған Атсыз кыпшақтарды ойсырата жеңеді. Тап осы кезден бастап қыпшақ хандығының ыдырауы басталады. Оған себеп болған негізгі жәйттер: қыпшақ тайпалары ақсүйектерінің арасында Хорезмді жақтаушылардың көбеюі, қыпшақтарға қарсы қаңлы-лардың аса ірі бірлестігінің қүрылуы, өкімет билігі үшін өзара әулетті қырқыстың күшеюі еді.
Бүл жағдайды Хорезм билеушілері, әсіресе Текеш пен Мүхаммед жан-жақты пайдалануға тырысты. Олар қыпшақ билеушісі Қадыр-Бүке хан мен оньвд немере інісі Алып - Деректің арасындағы бітіспес тақ үшін таласты пайдаланды. Қыпшақтардың орталығы Сығнақ қаласын басып алуға әрекет жасады. 1195 жылы Текеш (1172-1200 жж.) өз ойын іске асыру үшін Сығнақты басқарып отырған Қадыр-Бүке ханға жорыққа аттанды. Бірақ, шайқас кезінде Хорезм шахының түріктердің ұран тайпасынан қүрылған сарбаздары Қадыр-Бүке ханмен келісіп, соның жағына шығып кетеді. Осыдан кейін талқандалған әскерінің қалдығымен Текеш Хорезмге қайтып оралады. 1198 жылы Текештің үлы Мүхаммед Алып-Дерскпен одақтасып Қадыр-Бүке ханға қарсы қайта жорық жасады. Соғыс барысында Қадыр-Бүке жеңіліп, Хорезмге жеткізілді. Хан билігі енді Алып-Дерекке көшті. Алайда, ол Хорезм шахтарына қарсы тәуелсіз саясат жүргізді. Қыпшақ ханының одан әрі күшейіп кетуі-нен қорыққан Текеш Қадыр-Бүке ханды босатып, оған Хо-резмнің коп әскерін беріп, Алып-Дерекке қарсы аттандырды. Шайқастың барысыида Алып-Дерек әскерлері жеңіліс-ке үшырады, бірақ қыпшақ билігін қолына алған Қадыр-Бүке ханның өзі де Хорезм-шахқа тәуелді болып шықты. Хорезм шахтары қаңлы, кыпшақ, имек, үран тайпалары топ-тарының жетекшілерін әртүрлі қызметке тартты. Бүдан ба-сқа туысқандық үшін қалыптасқан дәстүрге сай, Хорезм билеушілері әйелдерін қаңлы мен қыпшақтардың хан әулеттерінен алып отырған. Мысалы: ХШ ғ. бас кезінде хорезмшахы Ала аддин Мүхаммед қаңлылардың басшы-сы Әмин Мәліктің қызына үйленген. Міне осыған байла-нысты Әмин Мәлік Хорезм-шахтар сарайында маңызды рөл атқарған. Хорезм шахы Мүхаммед /1200-1220 жж./ оз мемлекетінің қүрамына XIII ғ. бас кезінде Сығнақ жерін қосып алады. Сығнақ иелігінен айырылып қалғанына қарамастан қып-шақ хандары Хорезмге қарсы қажырлы күресін жалғасты-ра берді. Бүл кезде хорезмшахы Мүхаммед Дешті Қыпшак еліне бірнеше рет жорық жасайды. 1216 жылы қыпшақ билеушісі Қадырханға қарсы аттанған әскери жорықтары-ның бірінде ол Ырғызға дейін жетеді. Осы кезде ол Торғай даласында қыпшақтар еліне қашып кірген меркіттерді Қуалап келе жатқан Шыңғысхан қолымен соқтығысып қалады. Бүл монғолдардың Қазақстан жерінде алғаш рет болуы еді, сөйтіп монғол басқыншылығының дәуірі басталады.
Кіші ж?не Орта ж‰зде ханды?тардыњ жойылуы. Х1Хѓ. 20 -шы жж. Патша ‰кіметініњ ?аза?станда ж‰ргізген ?кішілік ж?не сот реформасы.
19ғ. 20-шы жж.патша үкіметінің Қазақстанда жүргізген әкімшілік және сот реформасы. Орынбор губернаторы Шельстрон ..Айшуақты хан етіп тағайындады. Айшуақтан соң хан болып ұлы- Жантөре бекітілді. 1824ж. «Орынбор қырғыздары» деген устав қабылданды. Бұл қабылдау кіші жүздегі жандық биліктін жай... оның Ресейдегі әкімшілдік саяси жай... ру жүйесімен алмастыруға себепші болды. 1815ж. Уәлиді әлсірету үшін Бөкейхан етіп сайлады. 1817ж. Бөкей, 1819ж. Уәли қайтыс болған соң ешқандай хан тағайындалмады. Орта жүзде хан билігі жайын... соң патша үкіметі Сібір қырғыздар туралы устьабқа сүйеніп ........ Сперанс... ...... жаңа жүйе енгізілді. Ол тары саналатын теория. Сібір қырғыздарды обылыстардың атағын алды. Басқару орталығы 1829ж. Тобальскіде. 1839ж. Омскі болып, жаңадан құрылған Батыс сібір генерал- губернаторлығының құрамына енді.
Қазақ АКСР-нің құрылуы. Қазақ жерлерін біріктіру.
Қазан төңкерісінен кейін алғашқы айларда жарияланған ұлттық өзін-өзі билеу Түркістан автономиясын Қазақстанда құру идеясын қолдамай В.И.Ленин және большевиктер партиясы унитарлық мемлекет құруға кірісті. 1919ж. 10шілдеде Ленин Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөнінде рев-лық комитет туралы декретке қол қойды. Онда қазақ рев-лық комитеті өлкенің ең жоғарғы әскери азаматтық басқармасы ретінде құрылатыны айтылды. Қаз-да кеңестердің құрылтай съезін әзірлеуді белгіледі. 1902ж Компартия мүшесі кеңестік тұңғыш коммисары ................. тағайындалды. 1920 ж. наурызда өзін қазақ елінің үкіметі деп атады. Алаш Орданы тарату туралы ......... қабылданды. 1920 ж. 20тамызда кеңес үкіметі РКФСР құрамына қырғыз (қазақ) автономиясы кеңестік социалистік жағын құру туралы декрет шығарылды. 1920ж. 4 қазанда Орынбор қаласында Қаз АКСР кеңестерінің құрылтай съезі болды. Съез жоғарғы өкімет органдары революциясының орталық атқару комитеті халық комисарлар кеңесін сайлады. Қаз АКСР орталық атқару комитетінің төрағасы болып Мендешев, Қаз АКСР халық комисары кеңесінің төрағасы болып 1898 ж. КОКП мүшесі В.А.Радус – Зенкович сайланды. АКСР еңбекшілері құқықтарының декларациясы қабылданды. Декларацияда ҚазАКСР құрылғаныконституциялық жолмен жарияланды. Мемлекеттік басқару орган және мемлекеттік үкімет жер саясаты азаматының негізгі құқығы мен міндеттерін сайлау жүйесі және оның принциптері, соттың ұйымдасуы қызмет жүйесі белгілі декларацияда әрбір ұлттың барлық мемлекеттік мекемелер мен мектептерде ана тілін пайдалануға бірдей құқығы бар. Қазақ халқы актіні өзінің ғасырлар бойғы арманының орындалуы, отаршылдыққа қарсы сан ғасырлық күрестің нәтижесі, ұлттың қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадамы деп қабылданды.
Қазақ жерлерінің Ресей империясының құрамына кіруінің басталуы. Кіші және Орта жүз қазақтарының Ресей империясының бодандығын қабылдау
Ресей 17 ғ 1 жартысында Ресей үшін қазақстан шығыспен сауда да оның қақпасымен кірді деп айтты . 17 ғ басында ресей қазақстанның сол.шығыс бөлігінде әскери бекіністер салды. Омбы 1716 жылы. Железинск 1717. семей 1718. өскемен 1720. 1731 ж кіші жүз ханы Әбілқайыр орыс елшілігі Тевкелевтің күштеуімен Ресейге бодан болуға келісім береді. Әбілқайыр хандығы қазақ сұлтаны Батыр мен Барақ халықпен ақылдаспадың деп кінәләді. Кіші жүз бен Ресей қарым қатынастарында Ресейдің кіші жүзге қамқорлығы негізінде бұл қамқорлық патша үкіметіне қазақстандағы өз ықпалын күшейтуге негіз болып онда жаңа әскери бекініс пен қалалар салуға мүмкіндік берді. әбілқайырдың өтінішімен 1730 жылы Орынбор бекінісі салынды кейіннен Жайық бекіністері салынды. 1748 Әбілқайырды Барақ сұлтан өлтірді. Ол өлген соң Нұралы сұлтандары арасында билік үшін талас болады. Кіші жүз ханы болып Нұралы сайланды. 1750-70 ресей кіші жүз қазақтарына Жайықтың оң жағына мал бағыға тыйым салады. 1773-75 ж Пугачев бастаған көтеріліске кіші орт а жүз қатысады. 1775 жылы қыркүйекте 2 мың қазақ жігіттеріне басшылық болған сапары
Қазақ халқының Жоңғар басқыншылығына қарсы күресі және осы күрестегі батырлар мен мемлекеттік қызметкерлердің ролі.
Қазақ жасақтарының қолбасшысы болып Әбілхайыр хан және Бөгенбай батыр сайланды. 1727-жылы Кіші жүз жасақтары, ондағы айтулы батырлардың бірі Тайлақ және оның жиені Ұлы жүздің ошақты руындағы тасжүрек тайпасынан шыққан Саңырық батыр, Ырғыздың Оңтүұстік Шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға есенгірете соққы берді. 1729-жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен қалмақтар арасында тағы бір қатты қырғын соғыс жүрді. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Жәнібек, Бөкебай, Малайсары сияқты атақты батырлар бастаған қазақ қолдары мен жасақтары қалмақ әскерлеріне екінші рет күйрете соққы берді. Абылай және қазақ әскерлерінің қолбасшылары Қабанбай, Бөгенбай т.б. батырлары қазақ жасақтарының басын қосып, 1750-жылы Аякөз өзені бойындағы ірі шайқаста жеңіп шықты. Абылайдан кейін Орта жүздің ханы болып, оның баласы Уәли сайланды. Үш жүздің басын біріктіріп, жоңғар басқыншыларын қазақ жерінен қуып, қазақ халқының тәуелсіздігін сақтап қалуда үлкен еңбек сіңірген Абылай атақты мемлекеттік қайраткер ретінде тарихта өшпес із қалдырды.
Қазақ халқының құрылуы. «Қазақ» терминінің этимологиясы: әлеуметтік және этникалық мәні.
Қазақ халқының қалыптасуы да өзге халықтар сияқты ұзақ уақытты қамтиды. Оның алғашқы кезеңінен сонау арийлер мен турлар заманына бастаған дұрыс сияқты. Қазақ халқының құрылуына моңғол шапқыншылығынан кейін қайта өрлей бастаған дәстүрлі шаруашылық, көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының, отырықшы егіншіліктің үйлесуі ықпал етті.»Қазақ» этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы ғылыми тартысқа түсіп келе жатыр. Дегенмен де, айта кететін жағдай, ең алғаш рет «қазақ» термині 1245ж. Мамлюктік Египет елінде қыпшақтар мекендеген жерде араб- қыпшақ сөздігінде кездеседі.бұл сөздің «қазақ» термин-ң жазбаша дерекке түскенінің дәлелі. Қ. термині еркін, кезбе еген мағынада аударылған.Халық деп тілі, тұрмысы, рухани мәдениеті ортақ өзін туыстық тұрғыда ұсынған белгілі бір жерде құрылған қауым. Қазақстанның басынан өткен тарихы бізге белгілі, бірақ халық арасындағы тіл – көне түркі тілі, жазуы түркі жазуы болған. Зерттей келе қазақ халқының қалыптасуы б.з.б. 7-4ғ. Олар қазақ жерін мекендеген тайпалардың өзара араласуы бойынша бірте-бірте халық болып қалыптасты. Бұрынғы өзбек халқына жақын жататын аудандардың халқын қазақтар деп атады. Қазақ халқының құрамына кіргендер: үйсіндер, қаңлы, қыпшақ, арғын, найман, дулат, қоңырат, керей т.б. Нәсілдік билігі жағынан моңғолоидтік типке жатады. Қазақ атауы қайдан шықты? Ол туралы ғалымдар арасында сан алуан пікірлер бар. Батыс шығыстық жазба деректеріне қарағанда, «қазақ» атауы көне түркі тілінде «өз елінен бөлініп шыққан еркін жүрушілер» «еркін адамдар» деген ұғымды білдіреді. Енді бір ерте заманда қазақ даласын мекендеген қазақ халқының құрамына кірген тайпалардың есімімен байланысты: Сақ, Каспий, Қазар, Аз. Онда «қазақ» атауы әр алуан түрде – Аса, Хасақ, Қайсақ, Қасақ, т.б. болып жазылады. Алғашқы қазақ хандығы 15 ғасырдың 50-70 жылдар арасында Әбілхайыр хандығын Жетісудың Шу-Талас өзенінің жағасында 200 мыңдай адам көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі - Әбілхайырдың қол астындағы қанаушылығының күшеюі болса, екіншісі Шыңғыс әулетінен шыққандығын Керей-Жәнібектің жаңа қалпын қазақ мем-не ықпалы. Қаз-ның алғашқы ханы болып Керей (1458-1473ж.) жарияланды. Одан соң Жәнібек 1473-1480 ж сайланды. 1462 ж. Моңғолстан ханы Есенбұға өлгенн соң, феодалдық талас-тартыстың салдарынан Жетісудың қазақ рулары Керей-Жәнібектің қол астынан кіруі қазақ мем-нің нығаюына жол ашты. Жәнібек, Керей Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті-Қыпшақты билеу жолындағы күреске қатысты. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр қайтыс болған соң өрши түсті. Оңт. Қаз/н Шайбани әулетінен болған соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығының тізгінің ұстаған Бұрындық хан кезінде де тасталмады. Бұрындық 1480-1511ж
Қазақ хандығының нығаюы. Қасым хан, оның сыртқы және ішкі саясаты
11 ғ. Жәнібек баласы Қасым қазқтың басын қосуды өз қолына алды. Ол әскер басы болатын. 1509-1510 жылдары Бұрындық хан болып тұрса да, билік Қасымнығ қолында болды. Осы тұста екеуінің арасында шиеленіскен күрес жүрді. Ол Қасым жеңісімен аяқталды. Бұрындық Самарқанға барып, сонда өлді. 1511 жылы Қасым өкімет билігіне келді. Қасым хан сырдария бойындағы қалаларды басып алу үшін өз қолына мақсат қылды. Ол керуен жолы және мал шаруашылығы үшін қолайлы еді. Мауренахр билеушісі Мұхамед Шаибани қазақ хандығының күшеюіне жол бермеуіне тырысты. Мұхамед Шайбани сауда керуенің тонауға бұйрық берді. Екеуінің арасында қан кескі соғыс болды. Оңт. Қаз-н қалалары үшін соғыс ұзаққа созылды. М.Шайбани 1503,1505,1506 жылдары қазақ жерлеріне тонаушылық жорықтар жасады.. Сырдария бойындағы қалалар қолдан қолға өтіп отырды. 1509 ж. М.Шайбани Жаныш сұлтан басы отаршылдардың Қараталға күтпеген жерде шабуыл жасап, қазақтар жеңіліске ұшырады. 1510 ж. ол Қасымға шабуыл жасады. Баласы Темір, інісі Убайдалақ басқарған әскерлерді Қасымның Ұлытау маңындағы Ордасын басып алуға жіберді. Қасым жіберген Мойынсыз Хасанбек басқарған қазақ қолы Шайбани ұрпақтарының тас-талқаның шығарды. Тірі қалғандар Самарқанға қашты. Түркістан қаласы Қасым қолына көшті. 1510ж. М.Шайбани Иран шахы І Исламмен шайқасты. Мера түбінде өлтірілді. Енді Шайбани ұрпақтарының арасында билікке талас болды. Қасым шабуылға шығып, Сайрамды басып алды. Хандық шекарасы: оңт. Сырдария, Түркістан, оңт. шығ. Жетісу тау баурайында, солт. және солт-шығ. Ұлытау тауы, Балқаш тауы төңірегінде Қарқалы тауына дейін жетті. 1523 ж. Сарайшықта 70 жасында қайтыс болғанда халық саны 1 млн-ға жетті. қасым хан тұсында қазақтар өз алдында дербес мем-т есебінде Батыс Европаға мәлім болды.
Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жа-рыққа шығарады. Бүл заң қазақ арасында бүрыннан қалып-тасқан әдет-ғүрып ережелері негізінде жасалды. Заң сол кезде мүсылман елдерінде жаппай қолданып жүрген ислам дінінің /шариғат/ заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң болды. Соның үшін ол Қасым хан-ның атымен байланыстырылып «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталды. Бүл заңға кірген ережелер:
Қазақстан 1930 жылдарда. Жаппай репрессия.
1932 -33 жж. 2,5 млн адам қырылды. ССР–де Сталин соғысының саясатының қанды қақпанына түскен адам саны 40 млн. Сталин мемлекет басына 1922-53 ж. тоталитарлық саясатын жүргізді. Тоталитарлық саясат – жаппай қыру. 1929 жыл мен 1933 жыл аралығындағы кезең ішінде Қазақстан жөніндегі біріккен мемлекеттік Саяси басқарма уәкілетті өкілінің үштігі толық емес деректер бойынша 9805 іс қарап, 22933 адам жөнінде шешім қабылдаған, олардың ішінде 3386 адамға ең ауыр жаза – атуға, 13151 адамға 3 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге концентрациялық лагерьге қамау жөнінде үкім шығарылған. Әлеуметтік құрамы бойынша олар: байлар менмкулауктар – 4832, орташалар - 1509, кедейлер-505, дін өкілдері-181, әлеуметтік-зиянды элемент дейтіндер-242. 1933 жыл Қазақстан ОГПУ уәкілетті өкілдері 21 мыңнан астам адамды қамауға алды. Үштіктің хаттамалары Қазақ өлкелік партия комитетінің жабық мәжілістерінде қаралып, оларға хатшылардың бірі Ф.Голощекин, . Құрымысов, ал 1930 жылғы 9 наурыздан бастап БКП Қазақ өлкелік комитетінің өкілі Г.Рошаль қол қойып отырды.
Жаппай жазалау мен аштық халықтың орныққан жерін тастап, жаппай көшіп кетуін туғызды. Тек 1930 жылғы қаңтардан 1931 жылғы маусым аралығындағы уақыт ішінде ғана 280 мыңнан астам қожалық- 1 миллион 70мыңдай адам көшіп кетті.
1)921ж. аштық 2) 1932 - 33 ж.аштық 3)1937 -38 ж. Сталиндік репрессия. 4). 1941 – 45 ж. ІІ д.ж.с. 1928ж. 27 тамызда ірі бай шаруаларын жартылай феодалдарды конфискациялау және жер аудару туралы декрет шықты. Зиялылар тобы 20-30 ж. мәдениет қайраткерлері Санжар Асфендияров, Жүргенов, Сейфуллин, Байтұрсынов, Жандосов, Әуезов, Жұбанов 20 – 50 ж. қазақ ғылымының қалыптасуы. Асфендияров, Затаевич, Байтұрсынов, Аймауытов, Жолдыбаев, ғылым академиясының базасы құрылды. 1932 ж. база құрыла бастады. 1946 ж. Сәтбаевтың ұжымдастыруымен Ғылым академиясы құрылды. Асфендияров Қаз – н көне заманнан бергі тарихының І бөлімін жазып шығарды. 20 – 30 ж. қазақ әдебиетінің қайраткерлері Сейфуллин «Көкшетау», «Тар жол тайғақ кешу», Мұқанов «Сұлушаш», Жансүгіровтың «Құлагер», И. Байзақов «Құралай сұлу», Аймауытов «Қартқожа».30 ж.Сталиндік жазалау шаралары болмағанда әдебиет әлдеқайда ілгері дамитын еді.
Қазақстан индустрияландыру кезеңінде.
КСРО Ғылым Академиясы 20ж. аяғы 30 ж. басында көрнекті ғалымның қатысуымен республиканың бүкіл аумағын қамтыды. Инженер – геолог Қаныш Сәтбаев Жезқазған ауданындағы мыс кені орнын зерттеп, аймақтың болашағы зор екендігін дәлелдеді. 1927 ж. Түркістан Сібір темір жол магистральі белгіленген 5 жылда емес 3 жылда салынып бітті. Индустрияландыру жағдайында республика еңбекшілерінің қиын міндеттерді шешуіне ең алдымен өлкенің техникалық-экономикалық жағынан артта қалуын жою қажет болды.Осы міндетті шешу үшін Қазақстан елді индустрияландырудың жалпы одақтық бас жоспарына еңгізілді социалистік әдіс бойынша индустрияландыруды жүзеге асыру ауыр өнеркәсіптің жетекшк салаларын ең алдымен машина жасау дамытуды шахталармен кеніштердің жолдармен техникалық байланыс құралдарын орнықтыру 1кезекте байырғы халық өкілдерін кеңінен тарту жолымен жұмысшы табы мен өндірістік техникалық зиялылар кадрларын қалыптастыру талап етілді.1927жТүркістан Сібір теміржол магистралы салына басталды.Құрылыс бастығы болып Шатов тағайындалды.Түріксібке жәрдемдесу коммисиясыни республика Халық Коммиссарлар кеңесінің төрағасы Н.Нұрмақов басқарды РКФСР үкіметі жанынада РКФСР халық коммисарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов басқарған Түрксіб құлысына жәрдемдесетін арнаулы комитет жұмыс істеді .Қазақстан кең руда шикі затының көптеген түрлерін дайындаушы база ретінде қала берді .Елдің дамыған аймақтармен республиканың экономикалық жағынан теңсіздігін жою ісінде елеулі өзгерістерге қол жеткенініе қарамастанм Қазақстан жан басына шаққанда өнеркәсіп өнімін өндіруді олардан едәуір қалып қойды.1930 ж. сәуірдің 28 – де солтүстік, оңтүстік учаскелері Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол иске қосылды. Ол 1931 жылы қаңтарда пайдалануға берілді. Сталиннің индустрияландыруының басты міндетін КСРО – ны машиналар, жабдықтар әкелетін елден оларды өз бетінше шығарудың емес .деген тұжырымына Донбастың жаңашыл Стахановтың рекорды мәлім болысымен партия ұйымдары оның тәрбиесін насихаттай бастады. Стахановшылар қозғалысы халық шаруашылығының барлық салаларын қамтыды. Қарағандының шахтері Күзембаев Қаз – да стахановшылардың ізбасары болды. Қазақстан өнеркәсібінің алғашқысы болып Москва және Москва облысының жұмысшылары қамқорлыққа алды ол жөнінде штаб құрылды.
Қазақстан қайта құру кезеңінде (1985-1991)
КОКП ОК сәуір (1985) пленумының КОКП-к XXII Съездік шешімінің катылау өмірді жүзеге асыру оңайға түскен жок КОКПОК қйктар(І987) пленумында «Қайта кұру» партиялардың кадр саясаты туралы мәселе талкыла.ған кезде днгдярыстың нсгізік түсінугс эрскст жасады. Осы пленумда партия бүкіл қоғам кызметгерлерінің басты кайта құру дсп жариялады. Жеделдстудік барысындп кзйта күрудііеэгерістер икшіле бэстааы. Кайта күрудин бйкулауынв нарязылмк КОКП ОК саясн бюросынык мүшслігіне кокдкдвт Мэскс; калялык пэрткл Комктетікін бірікші хятшысы Ельцнкнік КОКП ОК-к казан (1987) плекуыыкда сөйлсгсн сеэінлс керінсді. КСРО Хзлых дсп)татынын. сыгіі 1989 ж мамыр маусым айларында болып өтті. Бұрынғы сьездерін езгешелігін сьезде сзясаттағы эхономкадағы элеуметгік-рухани жағыка сини хезкарасгкн карап, талдзлды. 1990ж, казакда Қаі-н езікіч ыемлексттік егемендігін жариялады Егемекдік туралы Декларация кабылданды Қайта құру жағдайында Қазақстанның қоғамдық ұйымдарында да салалық жаңа өзгерістер іске асты. 1991 ж қазанда Қазақстан комсомолының кезектен тыс ХVІІІ съезі өтті. Онда Шығыс Қазақстан және Повлодар облыстарының делегаттары алдағы бірнеше айды көшпелі кезең деп жариялап, осы уақыт ішінде жастардың жаңа қоғамдық ұйымын құру ісін бастауды ұсынды. Бірақ съезд делегаттары бұл ұсынысты қабылдамай, республика комсомолын Қазақтанның жастар одағына ауыстыру жөнінде шешім алды. Оның алдында республика жастарының құқықтары мен мүдделерін қорғау міндеті қойылды.Одан басқа республикада Қазақстанның мемлекеттік жастар Комитеті құрылып, іске кірісті.
Қазақстан Моңғол империясының құрамында. Алтын Орданың құрылуы және ыдырауы.
1155ж Тимучин біржігіт тайпасының көсемі Ясугей дүниеге келді. Кейін әкесінің орнына отырып, бытырап жатқан Моңғол тайпасының басын біріктіріп, 1206ж Омон өзенінің бойында өзін бойында өзін ақ киізге көтеріп, Шыңғысханмын деп жариялады. 1207-1215ж Шыңғыс ханның Енисей қырғыздарын, Таңғут мем-тін, Сібір тайпаларын Сиса мем-ін, Қытайладың солт-ін өзіне қаратып әскери феодалдық мем-н құрды. Ордасы-Қарақорым. 1218ж. Жетісудағы Найманға шапқыншылық жасап, Жетісуді басып алды. Сығанақ қарсылық көрсетті. Баласұғын өз еркімен берілді. 1219ж. Ш.х: Хорезм шахы Мұхамедке сауда жасау жөнінде елшілік жіберді. Бұл елшіліктерді отырар билеушісі Қайырханның өлтіруі Ш.х.-ды ызаландырып, 1219ж Отырар қаласына шапқыншылық жасауға алып келді. 5 ай соғыстан соң Отырар жермен жексен етілді. Ш.х. 1221ж. Орта Азияны жаулап алды. Ш.х. құрған мем-т Ұлық ұлыс(Ұлы ұлыс) Ордасы Сарай (Астрахань маңы). Осы ұлыстарды 4 ұлысқа бөлді. Жошы ұлысы Сол. Ертістен Орал тауы. Оңт. Сырдария, Арал, Каспий теңізі. Батыс Моңғол Аттұяғы барған жерге дейін. Шағатай ұлысы Жетісу, Мәуренахр (Сырдария, Амудария). Үгедей ұлысы Жетісудің сол. шығыс бөлігі. Төле ұлысы-Моңғолия жері беріледі. 1227ж. Жошы қайтыс болды, Ш.х.-ның өзі де қайтыс болды. Жошы ұлысына билікке ортаншы ұлы Батый келеді. 1236-1242ж. Шығыс Европаға жорық жасап Москваға дейінгі жерді басып алды. Осы жерде, яғни Жошы ұлысында Алтын Орда мем-н қалады. Үлкен ағасы Орда Еженге берілген жер – Ақ Орда, інісі Шайбаниге берілген жер-Көк Орда, Ордасы-Сарай Бату Шыңғыс ханның орныныа Үгедей ұлы хан болды. Алтын Орда қыпшақ тілі негізгі тілге айналған көп ұлтты мемлекет. А.О.халқы «татарлар» деп аталды. А.О.мемлекеті Жошы хан әулетінің меншігі болып саналады.Батый хан тұсында Жошы ұлысы 2ге бөлінді-оң ж/е сол қанат. Оң қанатта Батый мен ізбасарлары, сол қ. Жошының үлкен ұлы Орда Ежен тұрды. А.О Батыйдың інісі Берке хан тұсында (1256-1266) тәуелсіздікке қол жеткізді. Одан кейін Мөңке хан (1266-1280) өз атынан теңге шығара бастады.А.О. 14ғ алғашқы жартысында, әсіресе, Өзбек хан (1312-1342) мен одан кейінгі Жәнібек ханның (1342-1357) тұсында гүлдені. 1312ж. өзбек хан ислам дінін Алтын Ордаға мемлекеттік дін етіп жариялады.14ғ. 2ші жартысына А.О. алауыздықтан әлсірей бастады.1357ж-дан 1380ж-ға ейін таққа 20-дан астам хандар отырып, бірін- бірі түрлі жолдармен тақтан тайдырып отырды.
Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы аймақтарда - Еділ булғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, гректер, ежелгі хазарлар мен алан үрпақтары, хорезмдіктер түрды. Далалық өңірді негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман, Қоңырат, Керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті Қыпшақ төңірегі мен Еділ бойына қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес халықтарымен сіңісіп кетті. Алтын Орданың орта-лық аймағы - Еділ бойы қазіргі Саратовтан Астраханға дейін (астанасы - Берке сарайы немесе Сарай әл-Жадид), негізгі әскери феодалдық күші - қыпшақ тайпалары. Ал-тын Орда өзін билеген хандары - Батый 1241-1256 ж., Бер-ке 1257-1266 ж., Мөңке-Темір 1266-1280 ж., Төде Мөңке 1280-1287 ж., Төле-Бүқа 1287-1291 ж., Тоқа-Темір 1291-1312 ж., Өзбек 1312-1342 ж., Жәнібек 1342-1357 ж. түсын-да қуатты кемеліне келіп, билігі мейлінше күшейе түсті. Егер Жошы мен Батый Моңғолиядағы үлы ханға белгілі бір дәрежеде бағынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары өздерін тәуелсізбіз деп есептеді. Ол Батыс Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, Үндістанмен, Қытай-мен сауда-саттық жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен айналы-сып, қолөнерді дамытты.
Берке хан түсында Алтын Ордаға ене бастаған ислам діні кейін Өзбек хан түсында үстем дінге айналды.
Қазақстан Республикасы Конституциясы (30.08.1995) мемлекеттің сипаты, азаматтық құқықтар, бостандық және міндеттері туралы.
КСРО-ның ыдырауын тездеткен 1991 жылдағы тамыз бүлігі осы жылдың қазанына қарай көптеген республиканың өз тәуелсіздігін жариялауда септігін тигізді. 1991 жылы желтоқсанның 16-да ҚР-ның тәуелсіздігі жөнінде Конституциялық заң қабылданды. 1991 ж. Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Құжаттын бір бабында ҚР тәуелсіз демократиялық және құқылы мемлекет деп қарастырылған. Ол ішкі және сыртқы саясатын өз бетімен жүргізді. Шекарасы біртұтас бөлінбеді және оған қол сұғуға болмайды. 2-ші тарауында ұлтына, дініне, шыққан тегіне қарамастан адамның міндеттері бірдей. Егеменнің иесі республика азаматтары. Адамдар өздері тұратын елдің заңдарына қайшы келмесе Қазақстан азаматтығын қоса алуға болады. Шет елдерде тұратын азаматтарға елге оралуға қолайлы жағдай туғызды. Аса маңызды міндетіміз, мәдениетіміз, тіліміз, дәстүрлерімізді қайта жаңғырту. 38-ші тарауында өкімет органдары анықталды. ҚР басшысы президент 4-ші тарауында оның тәуелсіз мемлекет статусына татитындығын көрсетті. Жер, су, табиғат, жануар, табиға байлықтар ҚР меншігі болып табылды. ҚР әлем қоғамдастығының тең мүшесі болып саналды.
1991-ші жылдың 16-шы желтоқсанында ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды. Ал 1993 ж. 28 қаңтарында 1-ші конституциясы қабылданды. Бірақ ол заң жаңа мемлекеттегі барлық проблемаларды шеше алмады, басқару мәселесі шешілген жоқ болатын. Ал бұның өзі оны президенттің үкіметтің істеріне араласуына әкеліп соқты. Көптеген ескертулер айтылды. Соның нәтижесінде 1995 жылдың 30-шы тамызында ҚР жоғарғы кеңесі жазда конституцияны қабылдады. Мемлекет пен қоғамның негізгі заңы ретінде конститутция бүкіл заң шығару ісінің қайнар көзі болып табылды. Ол 9 бөлімнен 98 баптан тұрады: 1. Жалпы ережелер, 2. Адамзат және азамат, 3. Президент, 4. Парламент, 5. Үкімет, 6. Конституциялық кеңес, 7. Соттар және сот тірлігі, 8. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару, 9. Қорытынды және өтпелі ережелер. Конституцияны Қазақстан халқы қабылдады. Конституцияны қабылдау бүкіл халықтық дауыс беру арқылы жүзеге асырылды. Конституцияның ерекшелігі ол бір жағынан екінші жағынан қоғамның негізгі заңы. ҚР конституциясының ең жоғарғы заңдық күші бар. Конституцияда оның ережелері, нормалары тікелей қолданылады деген нұсқау бар. Мұның мәнісін әрбір азамат өзінің құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін мемлекеттік органдарға әсіресе сотқа өтініш білдіре алады. Конституцияны, оның нормаларын пайдалана алады. Конституция Назарбаев басшылығымен әзірленген.
Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық келісім және саяси тұрақтылық. Ұлттық орталықтарды ұйымдастыру. Қазақтардың бүкіләлемдік құрылтайы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына мемлекеттің ұзақ мерзімді басымдылық мақсатындағы «Қазақстан 2030» бағдарламасын жолдауы.
Н.Ә. Назарбаевтың барлық қазақстандықтардың өсіп -өркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатының артуы атты, ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасын қамтыды. Бұл бағдарламаны 2030 ж. дейін анықтауымыздың себебі.......әлі ерте болатын, ал ертең бастаса кеш болады дейді. Бірінен бастап мемлекеттік қызметкерлер алдарындағы атқаратын мақсаттары мен басымдылықтарды көріп отыруына және күнделікті міндеттерді іске асырып отырды. Алдағы жылдан бастап жыл сайын халықтың алдында жолдау арнап отарды. Оған мысал Президенттің 2003 ж. ішкі және сыртқы саясатының 2004 ж. арналған негізгі бағыттары басты мұрат – халқының әл – ауқатын арттыруы мысал бола алады. Қазақстан 2030 бағдарламасында Назарбаев Қазақстанды барсқа теңеді. Осыған байланысты президент еліміздің қолындағы 8 артықшылықты, 3 мүмкіндікті, басымдығын атап көрсетті.
8 артықшылық
3 мүмкіндігі
7 басымдылық
1. Ұлттық қауіпсіздік. Сақтықта қорлық жоқ.
2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы. Бірлік жоқ жерде тірлік жоқ(Төле би)
3. Шетел инвестицияларының деңгейі жоғарғы дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу. Экономика неғұрлым еркін болса, соғұрлым әлеумет б.
4. ҚР азаматтардың денсаулығы білімі мен әл – ауқаты «Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі».
5. Энергетика ресурстары. Байлық байлыққа ие болуда емес, оны ұқсата білуде.
6. Инфрақұрылым әсіресе көлік және байланыс – Адамға абырой әкелетін үш іс бар: 1. Құмда қазылған құдық; 2. Өзенде салынған көпір; 3. Жол жағасында отырғызылған саялы ағаш.
7. Кәсіби мемлекет бастығы көп ел заңнан таяды
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы жолдауындағы ОБСЕ-дегі Қазақстандық төрағалықтың принциптері.
Қазақст.жоғарғы халықаралық беделі біздің елімізге еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға төраға болуға мүмкіндік берді Бұл біз үшін үлкен абырой Бұл ЕҚЫҰға адмзаттың жаңа тарихындағы аса күделі кезеңде төрағалық етущдің аса жоғар ыжауап кершңілігі ЕҚЫҰ оған қатысушылырдың бірегей географиялық құрамымен ал бұл 3құрлықта орналасқан 56 мем.мемлекеттердің өзара ықпалдасуының бай тәжірбиесімен халықаралық қауіпсізідікпен ынтымақтастықтың шешуші тетіктерінің бірі болып табылады Қауіпсіздік жөніндегі аса ықпалды ұйымға қазақстандық төрағалық мынадай ұранмен өтетін болады ЖСенім Дәстүр Аштық Төзімділік Мен Саммитте ЕҚЫҰ-ң жауапкершілігі аймағында қауіпсіздіктің көкей кесті пробреммаларын Ауғаныстандағы жағдайды және төзімділік мәселелерін талқылауды ұсындым Біз қазығы берік мемлекеті бекем төрт құбылас ысай Қазақ елінің айбынын асырып ата,ғын әлемге әйгіледік Біз талай табыстарға қол жіткізіп биік белестерді бағындырдық.алайда алар асуымыз әлі алда.
Қазақстан республикасының Президенті Н.Назарбаевтың қазақ халқына 2010 жылғы жолдауындағы ұсынған ұлттық стратегияның 4 принципі.
Ел тарихының 21ғасырдығы аса 1 күрделі кезеңі аяқталып келеді.ДЖ экономикасын тұралатқан жаһандық дағдарыс даулы әлә басылы қойғанм жоқ .Алайда ол өзініңи алғашқа алапаткүшінен айырылды Біз тастүйін дайын болғандықтан оның салдары бізідің еліміз ушін соншалықты ауырға соққан жоқ.Менің басты мақсатым дейді елбсаы –еліміздің алдағы 10жылдықтағы экономиклық өрлеуін қамтамасыз етіп жаңа мүмкімдіктерге жол ашу, бугінгі жолдауым осыған арналған Қазақстан 2030 стратегиясын орындай отырып біз алғашқы 10жылдыққа бағдарлама жасап оны тамамдаймыз « 2010 Стратегиялық жоспарын іске асыру ел дамуының аса маңызды шебіорташа айлық жалақы 5есеге ал зейнетақының орташа мөлшері 3есеге өсті2009жэкономиканың артуы 1,1процент өнеркәсіпте 1,7проц. Құрады Біз оң өсу қарқыны бар елдедің серіппелі тобына жаттық.
2 2020Стртегиялық жоспары көшбасшылыққа қазақстандық жол
Бізге мыналарды атқару керек 1Экономиканы дағарыстан кейінгі дамуға әзірлеу2 жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебіне экономиканың тұрақты өсуіне қол жеткізу 3 Адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру болашаққа белсенді инвестициялау 4 Қазақ-ды сапалы әлеуметтік және тұрғын үй коммуналдық қызметтермен қамтамасыз ету 5 Ұлтаралық келісімді нығайту,ұлттық қауіпсіздікті арттыру ,халықаралық қарым қатынасты одан әрі дамыту. 3 2020 Стратегиялық жоспарын іске асырудың базалық шарттары1ден бизнес ахуалды елеулі жақсарту 2ден қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету 3ден сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру экспорттың жалпы көлемінде шикізаттық емес экспорттың үлесі 27ден 45процен.ұлғайуы тиіс Еңбек өнімділігі 2есе ауыл шаруаш.да кем дегенде 4есе артуы керек. 4 ішкі саяси тұрақтылық 20202 стратегиялық жоспарын іске асырпудың сенімді іргетасы Болашаққа белгңіленген орасан зор міндеттерді ұйымдастырушы ұлттық стратегиясыз орындау мүмкін емес Егре біз табысқа жеткіміз келсе онда мына 4 қағиданыи басшылыққа алуға міндеттіміз1ден біздің ең басты құндылығымыз ол Отанымыз Тәуелсіз Қазақстан 2ден мем.және оның әрбір азаматы қай жердеде қоғамның тұрақтылығымен елдің әл ауқатына кері әсер тигізетіндей қадамға бармауы тиіс 3денэкономикалық өрлеу әрқайсымызға қатысты халықтық ісол баршамызды табысқа бастаудын кілті 4ден өңірлік және әлемдік нарыққа интеграциялану дамудың аса маңызды шарты
Қазақстан Республикасының Президентінің 2010 жылғы жолдауындағы кейінгі 10 жыл ішіндегі Қазақстанның дамуының негізгі қорытындылары: жалпы ұлттық ішкі өнім, жалақының орташа деңгейі, зейнетақы және т.б.
Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда: экономиканы бейбітшілік сипатта құру (1940 жылдың 2 жартысы)
Кеңес кезінде 20ғ басында күшіне мінген әкімшіл әміршіл жүйе 30-40ж 50ж. шарықтау шеніне жетті. Адамдардын бас бостандыктарын тұншыктыру онын кұқығын есепке алмау өндіріс . кұрлдарынан аластату, Сталиннің жеке басына табыну бел алды, КСҒО экономикасы соғыстан кейін әлсіреп кетті. Соғыс жылдарында 1710 кала, 70 мың ауыл қирады. 25 млн адам үйсіз қалды. 1945 ж домобилзация жүрді(әскер катарынан босату)- Соғыс жылдарында КСРО 27 млн адамынан айрылды. 1947 ж. желтоқсанда Карточкалык жүйе жойылды, 1945-48 ж армия 8,5 млн адамға қыскарды. Экономиканы қаита калпына келтіру аса күрделі халықаралық ішкі жағдайда жүргізілді. КСРО Б¥¥ құрушылардың бірі б. Каз-да зауыт, фабрикалыр, ауылшаруашылық жұмыс-қолдары жетіспеді. 1945 ж. Украинаға 500 трактор, ауылшаруашылық машиналары, 140 паравоз машиналар жөнелтілді Қазақстан 17,5 мың ірі кара, 22 мың жылқы, 350 мыц койды тегін берді. 1946 ж наурызда КСрО жоғарғы кенесінің 1 сесиясы 1946-50 ж. халық шаруашылығын калпына келтіру дамытуға арналған болған. Сол бес жылдық туралы заң кабылданды. Ауыр өнеркәсіптің дамуы, жаңа темір жол салуға, ауылшаруашылық дақылдардың өнімін арттыруға каржы берді. 1947 ж. Өскемен қорғасын мырыш комбинаты өзінін алғашқы мырышын берді. Екібастұз темір көмір кенінің жұмысы аяқталды. Каратон мұнайлы кәсіпорындары мұай өндіруін 52 пайызға арттырды. Жеңіл өнеркәсіп тс дамыды Семейде леу сығында зауытты ашылды. Қызылордада, «Комсомолка» тігін фзбрикасы өнім бердІ. Жямбыл, Павлодар, Қызылорда, тері зауыты күрылысын аяқтады. 50 ж, республикада 65 кәсіпорын б. Еңбекшілердің де тұрмысы жаксарды. Кеншілср Кузембаев, Әбдірахманов», Акулов Социалистік Енбек ЕрІ атағын алды. 1950 ж. ұзындығы 483 км Мойынты-Шу темір жолы іске қосылды. 1949 ж. 56 қаламен автоматы станция қызмет Істей бастады. 1946 ж. Сәтбаев ғылым Академкясын ашты. 1954 ж, наурызда Сталин өлді
Қазақстан территориясындағы азаматтық соғыс. (1918-1920 ж.ж.)
1918 ж. антантаның империалистік Чехослав-қ корпусын жас Кеңес үкіметіне айдап салды. Олар Сібір, Орал, Еділ бойын басып алды. Ал ақ гвардияшылар Челябинск, Петропавл, Көкшетау, Ақмола, Омбы, Павлодар, Семей, Қостанайды басып алды. Осы кезде Алаш Орда үкіметі Дутовпен бірігіп, Кеңес үкіметіне қарсы соғысты. Калчак Жетісуді басып алу үшін атаман Анненковтың басшылығымен ақ гвардияшыларды жіберді. Жетісуді қорғаушылар: Бокин, Емилев, Розыбакиев, Масанчи, Ораз Жандосов, Қызыл армияның ұлттық бөлімдерін құру үшін 1918ж. 17 қарашада жауынгерлері ұлттық белгілері бойынша әскери бөлімдерде еркін топтауға рұқсат етілді. Содан соң орыс емес ұлттардың 19-35 жас аралығындағы 25 мың адам армия қатарына шақырылды. қарсы Қаз.ның атақты зиялылары:Ә.Жангелдин, А.Иманов, Қаратаев, Розыбакиев, Исаев, Алма Оразбаева. Кескілескен азамат соғысы жүріп жатты. 8 млн адам қаза тапты. Анненковтың әскерлеріне қарсы қазақ жерлері әскери отрядтар құрып жатты. Жетекшілері: Миронов, Мендешев, Әйтиев, Майкөтов және т.б. Солтүстік Жетісуда партизан қозғалысы өрістеді. 1918ж. маусым 1919ж. қазан Черкаск қорғанысы жауынгерлер саны 4-10ға жетті. 1918 ж. Қазақстанда Анненков, Черкаскіні алды. Калчакты талқандау Фрунзе және 25-ші Чапаев дивизиясына тапсырылды.
Қазақстан ядролық қарудан ашық аймаққа айналу жолында. ОБСЕ-дегі Қазақстанның төрағалығы.
Қазақстанда ЖЭС- (НЭП-ті) іске асыру. Жер-су реформасы.+++
Партиялардың Х съезі (1911 ж. наурыз) азық – түлік салғыртын азық – түлік салығымен алмастыру туралы әскери коммунизмнен ЖЭС – қа көшу туралы шешім қабылдады. ЖЭС енгізуіне байланысты жерді жалға беру мен алу жалдама субъекті қолдануға рұқсат етілді. Несие тұтыну кооперациясын дамыту көтерілді. Әскери коммунизм тұсында енгізілген еңбек міндеттері еңбекке жұмылдыру жойылды. Ұсақ кәсіпорындар жеке адамдарға немесе кооперативтерге жалға берді.Машина жалға берілді, базар ашылды,кедейлер егістікті бірігіп жыртты. Қаз – да ЖЭС жылдары қиыншылықтар да болды. 1921 ж. жазда Республиканы қуаңшылық жайлар алдында жұт болды. Малдарының 80 пайызы қырылды. Ашығушылар саны республика халқының 1/3 бөлігін қамтыды.1921 ж. ашығуға Орал, Бөкей, Орынбор, Ақтөбе, Қостанай губерниялары кірді. Аштыққа індет қосылды. 1992 ж. маусымда Бат. Қаз – да ашығушылар, аурулар саны 82 пайызға жетті. Салықтар белгіленді. Қоғамдық өзара көмек көрсететін шаралар комитеті Қосшы одағы кеңінен таралды. ЖЭС кезінде тауар айырбасы айналымының маңызы артты. Тарихтың сол бір тарихи кезеңінде ЖЭС өркениетті кооператив құрылысы. Қаз – н экономикасының саласын ……………….
Қазақстанда қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялардың құрылуы ("Алаш", «Үш жүз» және т.б.). Олардың бағдарламасы және қызметі.
1917ж. «Алаш» партиясы құрылды. Қазақ газетінің төңіріне топтасқан қазақ интеллегенциясы Мұстафа Шоқай, Дулатов т.б. қазақ жерінде әр түрлі партиялардың қажет екендігін айтты. Бөкейханов, Байтұрсынов басқа да қазақ буржуазиялық инт/я Алаш партиясының жетекшісі болды. Партия мақсаты-қазақ халқын отарлық ізгіден азат ету. 1917ж. Қазақстанда тағы да бір ұлттық саяси ұйым п.б. Ол өзін Қырғыздың «Қазақ» соң партиясы делінді н/е үш жүздің партиясы д.а. бұлпартия большевиктік бағыт ұстады. 1917ж. 17-20 қыркүйекте «Итифок-Ис-Мұсылманин» партиясы құрылды. Шурами-Ислами партиясы оның мақсаты мұсылман халқын біріктіру болды. Әулиеата мен Меркеде қазақ жастарының рев/лық одағы құрылды. Ақмолада «Жас қазақ» ұйымы құрылды. 1917ж. төңкерілістен кейін Семей, Петербургте, Өскемен, Қостанайда «кадеттер» ұйымы жұмыс істеді. Кадеттер бөлінбес біртұтас Ресейді конституциялық монархияны қоныстандыру саясатын жақтады. «Эсерлер» ұйымы патшаға қарсы шықты. Жер халық меншігі деп жариялап, бедел жинап алды. Сөйтіп Қазақстанда көп партиялы жүйе қалыптасты.
Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру және оның зардаптары.
ЖЭС Ресейде өз нәтижесін берді. 1925 жылы мал саны 40,5 млн – ға жетті. Бұл ұзаққа созылған жоқ. Голошекин ауылды кеңестендіру ұранын таңдап алды. Онда ауылшаруашылығын жаппай ұжымдастыру……міндеті еді. 1918 ж………..және орташалардың бір бөлігіне қарсы соғыс жүрді. Коммунистік партияның 15 съезі ауылшаруашылығын ұжымдастыру бағытын жариялады. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру идеясы әуел бастан-ақ мейлінше қатаң жаппай қуғындау мен террорға негізделді. Ұжымдастыру алдын ала даярлықсыз жергілікті жағдайлар ескерілместен, көбінесе әкімшілік- күштеу әдістермен жеделдете жүргізілді. Ұжымдастыру 1932 ж. көктемде аяқтау белгіленді. Ұжымдастыру бойынша қатаң жаппай қуғындау территорияға негізделді. Ол дайындықсыз болды. Қыста 1932 жылы ақпанда Шу ауданының аумағында 150 шақырым жердегі 100 деген шаруа жинап 400 киіз үй қала орналастырылды. Асыра сілтеу болмасын аша тұяқ қалмасын деген ұран тасталып, млн – ға жететін малының 98 млны қалды, жер – жерде кедейлер ортасында шаруашылығы орынсыз сотталып және олардың малын жансыз конфискациялау, меншік құқығынан айыру күштеп көшіру орын алды. Жер-жерде кедейлер мен орташа шаруаларды орынсыз соттау және олардың малын жөнсіз тәркілеу, меншік құқығынана айыру, тұрақты тұратын жерінен күштеп көшіру орын алды.Колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар Қазақстаннан тыс жерлерге жер аударумен қорқытылды, олар «кулактар» қатарына жатқызылды. Мәселен, Ақмола округінде сотталғандары үй ішімен қоса 24 сағат ішінде Соловкиге жер аудару фактісі орын алды. Алматы және Петропавл округтерінде, кейбір аудандардың селоларында қара бойкот жарияланып, онда терезелерге тақтай қағылып тасталды, пеш, от жағуға рұқсат етілмеді. Тұтас деревняларға бойкот жасалған жағдайлар да кездесті.
Ақтөбе және Павлодар округтеріндет кедейлерді ұрып-соғу, оларды суық су құйып азаптау, қыс кезінде суық қамбалар мен қоймаларға күзетпен қамап қою, кулактардың үйлерінде жаназа рәсімін өткізу орын алды. Конституцияға жат әрекеттерді негізінен алғанда деревнялар мен ауылдардың жалған белсенділері, қараңғы, шала сауатты адамдар жасады.
Колхозға кіргісі келмегендерді жер аударумен қорқытты. 1930 – 32 жж. аштық етек алды. 1930 ж. аштықтан 313 мың астам адам қайтыс болды. 1932 ж. республика қайраткерлері: Ғ. Мүсірепов, М. Ғатаулин, М. Дәулетқалиев, Е. Алтынбаев, Қ. Қуанышев (бесеудің ханы, аштықтың себептері туралы Голошекинге хат жазды. Халық ұжымдарға қарсылығын былай көрсетті). 1. қалалар мен құрылысқа кетті. 2. басқа аймақтарға, тіпті шетелге көшіп кетуі. 3. партия кеңес қызметкерлерін, сот қызметкерлерін өлтіру. 4. өзін - өзі қорғайтын қарулы отрядтар құрды. 5. жалпыхалықтық қарсылық, наразылық туғызды.
6. Көтерілістер шықты. Семей наразылықтың ірі орталығына айналды. Ауылшаруашылықты ұжымдастырудың сталиндік үлгісін жүзеге асыру іс жүзінде жоңғар шапқыншылығы кезіндегі асқан зор апаттың кеңестік нұсқасы болып шықты.
Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуы. Өлкедегі 1960-1990 жж. әкімшілік реформасы.
Қоқанға қарсы көтеріліс 1858ж. Әулееата манында басталды. Бұл күрес ұлт- азаттық Оңт.Қаз.Қазан тепкісінен босатып Ресейдің құрамына кіру осы себеп болды. 1859ж. Ұлы жүзде қырғыз елінің оңт. шекаралық ауд-да тұрғызылған Қастек бекінісі. Ресейдің тірегі Қоқан ханының қарсы қимылдарына да тосқауыл бол-ы. 1860ж. қазанда Алатау округіннің билеушісі Колпаковский басқарған орыс әскерлері Ұзынағашта 3 күндік шайқаста қоқан әскеріне соққы берді. 1867-68ж. реформа. 1.Орынбор генерал-губернаторлығына- Орал, Түркістан, Орынбор. 2. Батыс-Сібір лен-губер- Ақмола, Омбы, Семей. 3. Түркістан ген-губ-Жетісу, Сырдария, Верный. 1867-68ж. реформа бой-ша сот жүйесінің ең төменгі бөлімі билер мен қазылар соты реф-ға байланысты Орал мен Трғайда көтеріліс болды. Бұл көтеріліске негізінен Адай руы қатысты. 19ғ. 60ж. Қазақстанға орыс шаруалары жаппай қоныс аудара бастады.19ғ. 40жылы. Кіші жүз Ресейдін құрамына толығымен кірді. Ресейдің құрамына кірудін толықтай аяқталуы 19ғ.50-60ж. аяғы 70ж. басы еді. Губернатор- Обылыс- Уезд- Болыс- Ауыл. 1891ж ереже бойынша қазақстанда әкімшілік өзгерістер жүрді. Онда Сырдариядан басқа облыстар далалық генерал-губернаторлықтың құрамына кірді. 1891ж 1.Дала генерал-губ-қ 2.Түркістан ген-губ-қ оған Сырдария,Ташкент,Ферғана.
Қазақтардың Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне қатысуы (1773-1775 ж.ж.).
Көтерілістің басты мақсаты - ғасырлар бойы Кіші жүз жерінде қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына кел-тіру, Орал казак-орыс әскерінің қазақ жерлерін басып алу-ын тоқтату, Нүралы хан мен оның сарайындағы ақсүйек-тердің озбырлығына шек қою еді.
Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шык-қан Сырым батыр /1742-1802 жж./ түрды. 1783 жылы бүл көтеріліс басталғанда - Сырым ақыл тоқгатқан, орнықты, елге өзін танытқан, сөзін тындатқан беделі зор адам болған. 1773-1775 жылдардағы Е. Пугачев көтерілісі кезінде орыс шаруа-ларының азаттық идеясын қолдап, оған катысқан қазақтар-дың арасында Сырымньщ болғаны туралы да үзік-үзік деректер бар. Соның бірі шаруалар көтерілісін басуға басшылык еткен орыс әскерлерінің даңқты қолбасшысы СуворовтыН граф Панинге жазған хатында /1775 ж. 22 маусым/: "Сырым бастаған қарулы топтар тосыннан келіп шабуыл жасайды, тез арада жоқ болады. Оның артынан куғанмен ешкім жете алмайды", - деген анықтама келтірілген. Бүдан әрі қолбас-шы: "әскерлерге мынадай бүйрық бердім: реті келген бірде-бір колайлы сәтті қүр жібермей, бүгіннен бастап Сырым батыр бастаған өз беттерімен кеткеи үры-қары қырғыздар-ды кай жерде кездессе де, қапдайлық алысқа қууға тура келсе де, оның өзін үстап алып, тамырына балта шауып немесе сол жерде олтіріңдер дедім", - дейді.
Бүл айтылғандар Сырымның көтеріліс кезінде белгілі адам болғанын, оныц орыс әсксрлерін де тыныш қалдыр-мағанын, сонымен біргс азаттық күресіне көтерілген орыс шаруаларымен бір тілектес болғанын байқатады.
Қазақтың ұлы ақыны, демократы Абай Құнанбаев және оның қазақ халқының прогрессивті дамуындағы ролі.
Қала және қоныстар және олардың Қазақстанның мәдени және экономикалық өміріндегі ролі (ІХ-ХІІІ ғ.ғ.)
ҮІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой көтерді. Олардың көтерілуі таптык қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-катынастан тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі қалалардың бірі - Исфиджаб (кдзіргі Сайрам) бол-ды. Оның толық сипаттамасын әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады (күзеті) мен түратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базарлар, мата базары мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қакпасы: Нуджакент қақпасы, Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бүхара қақпасы, әр қақпаның жанында рабады бар". Исфиджаптан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
УІ-ХІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған Исфиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол, ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі бол-ған Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі - Отырар. Араб-парсы деректеме-лерінде Отырар қаласы Фараб, одан бүрын Тарбан (Тра-бан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлүқ жабғуының үлдарын қолға түсірді деп хабарлайды деректемелер. ҮІІ-ҮШ ғасырларда Отырар шахристаны мүнарлары бар дуалдармен қоршалған. Бүл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х ғасырларға дейін сақталған. Оты-рар тоғыз жолдың торабында түрған. Одан шыққан жол-дың бір тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары ерлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып Шашқа, ал төмен қарай Жентке кеткен. Женттен Қызылқүм арқылы Хорезм мен Үргенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойымен Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының осы бөлігі Сарайшық, Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
Отырар аймағында болған бірнеше үсақ коныстар мен қалалардың бірі - Кедер ІХ-Х ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін көтерілген, мүньщ өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның оғыздарға бағы-нуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономи-касы мен мәдениетіне ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы ең өскен қала болып саналады.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстинианның елшісі Зе-марх Килликискийді Батыс түрік қағаны Дизабүл осы Тараз қаласында қабылдаған. Шамамен 630 жылы Қытай сая-хатшысы Сюань Цзан Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды сауда орталығы деп сипаттай-ды. Ол көпестер қаласы деп аталған VII ғасырда Тараз "¥лы Жібек жолындағы" ірі мекенге айналды. Оны шапқыншылық кезінде түрік, қарлүқ, оғыз тайпалары, араб және иран жауынгерлерінің басып алып, талай рет ойранын шығарғаны женінде тарихи мағлүмат-тар бар. Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су қүбырлары, сонымен қатар күйген кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-бибінің күмбезі кетерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс жақ қабырғасы мен бүрышы сақталып қалған бүл күмбез қазір қалпына келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет енерінің тағы бір ескерткіші - Қарахан күмбезі. Өкінішке қарай, қираған күмбез XX ғасырдың басында қайта түрғызылып, соның салдарынан оның бас-тапқы жоспары бүзылып, сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оньщ суреті ғана. Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында Томенгі Барысхан, Хамукент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Қүлан, Мерке, Ас-пара, Жүл, Баласағүн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алкабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз сияқты басқа да қалалар орналасқан. Жібек жолдың бүл аймақтағы бөлігі Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамтыған. XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған.
Қарлық қағанаты. Саяси тарихы, шаруашылығы, қоғамдық құрылысы.
Қарлұқтар туралы алғашқы мәлімет 5 ғасырдан бастап белгілі болды. Бұл кезде қарлықтар Монғол Алтай тауы мен балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс етіп, көшіп жүрген. 6-7ғ. қарлұқтар Түрік, Батыс түрік және Шығыс түрік қаған-ң құрамына кіреді. Олар ірі-ірі үш тайпалық – бұлақ, шігіл(себек) және ташли одағына бірікті.Қ. тайпалар одағының билеушісі елтебер д.а.742ж. Монғолия даласындағы Шығыс Түрік қағанатын 3 тайпаның- қарлұқтардың, ұйғырлар мен басмалдардың біріккен одағы күйретіп жеңеді. Қағанат билігі аз уақыт басымалдардың қолына көшіп, олардың көсемі қаған болады. Қ. тайпалары 8-10ғ Қаз. Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бәрінде қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле, Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньнің баурайланын мекендеген.Қ. бір тобы 766-775ж. Қашғарды басып алып, ал 8ғ. аяғында олардың екінші бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. 9ғ. бас кезінде қарлұқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар(Фараб) қаласы маңына барып қоныстанды. Қ. феодалдық мемлекет болуымен байланысты, онда еншілік тайпалық жүйесі қалыптасты. Бұл әрине басқарудың орталықтанған түрінің бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар тұрған, енші жер-суы бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін кеңейтуге тырысты. Осының салдарынан қарлұқ жабғылары билігінің аты болмаса, заты жоқтұғын.Қ. феодалдық қоғамында әлеуметтік және жіктік теңсіздігін күшейді. Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа қауымның ешбір құқы жоқ тобы- құлдар-тын. Халықтың негізгі бөлігі – қоғамның қарапайым қатардағы мүшелері, олар малы мыңыраған байларға экономикалық жағынан кіріптар болды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қалалар да болған. Тарихи деректерге қарағанда қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олар :ТАРАЗ, ҚҰЛАН, МЕРКЕ,АТЫЛАҚ, ТҰЗЫН, БАЛИГ, БАРЫСХАН, СЫЙКӨЛ, ТАЛҒАР.т.б. Қ. астанасы және оларың көптеген қалалары Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан, ал бұл жолдың Қасақ.-ң. Оңтүстігі мен Жетісу үшін басқа мемлекеттермен елшілік және сауда-саттық байланыстар жасауда да орасан зор маңызы болды.қалаларда қолөнер және зергерлік кеңінен дамыды.940ж.Қарлұқ мемлекеті құлады.
2 Қола дәуірі. Қазақстан жеріндегі қола дәуірінің архиялогиялық мәдениеті.
Қола дәуірі (б.э.б. 2-1 ортасы 18-8 ғ)
Біздің заманымыздан бұрынғы 2 мың жылдықта мал және егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады.Мұның өзі Қазақстан жерінднгі әлеуметтік- экономикалық жағдайларды өзгертуге жол ашты.Б.з.Б. 2 мың жылдықтың ортасында Қаз. Тайпалары қола заттарын жасауды меңгерген. Қола әр түрлі өлшемдегі мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшалының, қорғасының қортпасы. Мыспен салыстырғанда қола өте қатты және балқу темперетурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді.Мысқа қалайы қосу арқылы қола өңдірген. 2 мәдениет болды: 1. Андронов мәдениеті; 2. Беғазы Дандыбай мәдениеті.1914 ж. Очинск қаласының маңында Андронов деревн. Қола дәуіріне жататын темір-ң табылды. Олардың шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болды. Андронов кезеңінде 2 түрлі жерлеу рәсімі болды: 1. өртеп жіберген (алғашқы кезең); 2. аяқ қолын бүгіп басын құбылаға қаратып бір жағымен жатқызу (орта кезең). Қазақтардың киіз үйлеріне ұқсас баспаналарда тұрған. Олар европоидтық нәсілде болған және көне түркі телде сөйлеген. Орталық Қазақстанда шалқасынан жатқызып жерлеу болған тура Атасу кез-і болған. Матриархаттың патриархатпен ауыса бастауы. Мал өсіру, жер шаруашылығы өзеңдер мен көлдер жағасында қоныс табу. 100-ге жуық қоныстарының табылуы. Олар өлікті өртеп жібергендігі олардың отқа табынуын көрсетеді. Ал қол-аяғын бүгіп жерлеуі ана құрсағында жатқан баладай жатқызу болды. Өліктің басын батысқа қаратқандары ол о дүниемен байланыс жасау деген ұғым бар. Оларда құрбандық шалу да болған. Оларда ошақ киелі болып табылған. Жаңа түс-н кел-і ошақ бастарын айналдыру. Өлік шығ-а ошақ басынан айналдыру керек еді. Тастағы суреттер де көп бейнеленген. Қаратау жотасынан 49 соғыс арбасының суреттерін тапқан. Көбінесе тастағы суреттер Қаратау, Маймақты, Тарбағатай, Бөкентау жерінен табылған. Мал түрлерін де түсірген.
Біздің заманымыздан бұрынғы екі мың жылдықта мал және егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның өзі Қазақстан жеріндегі әлеуметтік өсіруші тайпалар ірі және қуатты бірлестіктер құрды. Бұлардың арасында әр түрлі себептермен келіспеушіліктер болып, қарулы қақтығыстар да орын алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар тайпалардың соқтығыстарында да жиі қолданылды, қару жасау бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Б.з.б. 2 мың жылдықтың ортасында Қазақстан тайпалары қола заттарын жасауды меңгерген. Қола - әр түрлі өлшемдегі мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы. Мыспен салыстырғанда қола өте қатты және балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді. Ол еңбек қүралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі шикізат болып табылады. Қазақстан жерінде түсті металдар өңдеуге, әсіресе, мал өсіруге мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп, б.з.б. 2 мың жылдықтың аяғында - 1 мың жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың жаңа түрі - көшпелі мал шаруашылығына ауысады.
Қола дәуіріндегі экономикалық басты-басты екі бағыттағы: мал шаруашылығы мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті. Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне әкелді. Сөйтіп, аналық рудың орнына аталық ру /патриархат/ пайда болды. Қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістер өндірістік күштердің өсуіне, қоғамдық еңбектің мамандануына, патриархаттық қатынастың дамуына байланысты еді. Жеке отбасылар бөлініп оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық қауым ішінде мүлік теңсіздігі көрініс бере бастады.
Қола дәуірінде Сібірдің, Қазақстанның және Орта Азияның кең-байтақ далаларын тегі және тарихи тағдырының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бүл тайпалар бір үлгідегі, бір-біріне ұқсас мәдениет қалдырды. Олар қалдырған ескерткіштердің табылған жері Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андронов селосының атымен ғылымда шартты түрде "Андронов мәдениеті" деп аталды.
Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі - Қазақстан жері. Археологиялық деректерге қарағанда, Андронов мәдениеті дәуірінде халықтың басым көпшілігі отырықшылықта өмір сүрген. Өзендердің, көлдердің жағасындағы жайылымы мол жерлерге орналасқан рулық-патриархаттық отбасылардың үйлері мен үлкен жертөлелері болған. Олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын орындар салынған. Өйткені, бұл кезде мал бағу кәсібі басымырақ еді. Тайпалар малшылық-егіншілікпен аралас шұғылданды.
Андронов мәдениеті дәуірінде адамдар металдан еңбек құралдарын, қарулар және сәндік заттар жасауды жақсы білген. Олар түбі шығыңқы балталар, сағасында ойығы бар пышақтар, балға, шоттар, найзалар мен жебелердің өзгеше ұштары, білезіктер, айналар, моншақтар және әр түрлі ілмешектер, егін оратын орақ, пішен шабатын шалғы сияқ-ты қүралдарды өздері жасап, күнделікті түрмыста кеңінен қолданды.
Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов ашты. Содан бері өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге Қазақстанда бұл мәдениетке қатысты орасан көп археологиялық материалдар жиналды. Андронов мәдениеті қола дәуірінің алғашқы кезеңін /б.з.б. ХҮІІІ-ХҮІ ғасырлар/ және орта кезеңін /б.з.б. ХУ-Х ғасырлар/ түгелдей қамтиды. Орталық Қазақстанда қола дәуірінің соңғы кезеңінде /б.з.б. Х-ҮІІІ ғасырлар/ Андронов мәдениетімен салыстырғанда анағұрлым жоғары Дәндібай-Беғазы мәдениеті болғанын білеміз. Ол Қарағанды қаласы маңындағы Дәндібай ауылында және Балқаштың солтүстік төңірегіндегі Беғазы қойнауында қола ескерткіштерінің алғашқы қазылған жеріне қарай аталған. Дәндібай-Беғазы мәдениеті Атасу өзенінен Ертіске дейінгі байтақ даладан табылған көптеген ескерткіштерімен сипатталынады. Олардың қатарына Ақсу-Аюлы-2, Ортау-2, Байбала-2, Бесоба, Бүғылы-3 кешендері жатады. Бүл ескерткіштерге тән нәрсе, бір жағынан, Андроновтық дәстүрлердің сақталуы, екінші жағынан, мәдениеттің жаңа элементтерінің, тұрпаты ерекше бәйіттік тамдардың, жатаған, домалақ ыдыстардың пайда болуы. Жерлеу ғүрпы да Андронов мәдениетіне тән емес. Әдеттегі бүктелген қаңқалармен қатар аяқтарын созып, шалқасынан жатқызылған каңқалар да кездеседі.
Қазақстан жерінде мал шаруашылығымен қатар неолит дәуірінен бастап егіншілік дамыған. Мәселен, Усть-Нарым қонысында /Шығыс Қазақстан/ табылған қыстырма орақтар егіншіліктің болғанын көрсетеді. Тастан астық үгетін құралдар: астық түйгіштер, тоқпашалар, келілер, келсаптар жасалған. Егін жинауда алғашқы кезде пышақ пайдаланылған болса, соңғы қола дәуірінде әр түрлі қола және мыс орақ, шалғы қолданылады. Алқаптарда негізінен бидай, қара бидай, тары егілген.
Қола дәуірінде адам қоғамының өндіргіш күштерінің дамуында мал өсіру және егін егумен қатар әр түрлі рудаларды өндіру, тас пен сүйекті пайдалану аса маңызды рөл атқарған. Оған Қазақстан жеріндегі мыстың, қалайының және алтынның бай кендерінің болуы қолайлы жағдай жасаған.
Андронов мәдениеті кезінде Қазақстан жерінде мекен еткен тайпалардың қоныс жайларын анықтау мақсатында бірнеше қазба жұмыстары жүргізілді. Әдетте қоныстар өзендердің жағасында, жайылымы мол мүйісте, көлдің маңына орналасқанын археологиялық қазбалардың нәтижелері көрсетіп отыр. Қоныстар 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден тұрған. Өзен жағасында олар бір немесе екі қатар болып тізілген. Мүйістегі үйлердің ортасынан кең алаң - котан қалдырылған. Тұрғын үйлердің аумағы кең 100 шаршы метрден 300-400 метрге дейін жеткен.
Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге керекті және үй-тұрмысына қажетті заттарды істеп шығара бастағанын байқаймыз. Мал шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған малдың жүнін түтіп, оны иіріп киім етіп кию үшін жаңадан ұршық және қарапайым тоқыма станогі пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Мұның өзі сол тұста қазақ даласындағы үлкен жетістік еді. Адамдар малдың терісін өңдеп, үстіне тон, басына тымақ, аяғына киім етіп киеді. Қойдың биязы жүні мен ешкінің түбітінен жүн киімдер тоқылған.
Қола дәуіріндегі тайпалар жауынгерлік қару жасап, оларды үнемі жетілдіріп отырған. Ол кездегі негізгі қарулар: найза, күрзі, дүмі шығыңқы балта, балға, шот. Кейбір жауынгерлердің қанжары болған.
. Мал шаруашылығының қарқынды дамуы қоғамдық алғашқы ірі еңбек бөлісін туғызды, басқалардан өз алдына бақташылар белініп шықты. Сол сияқты егіншілік кәсіпте біраз өзгерістер болды. Өңделіп егілген жерлердің көлемі өседі. Бұл өзгерістер қоғамдық еңбекте үлкен белінуді туғызып, матриархаттық қатынастар патриархаттық-рулық қатынастармен ауыса бастады.
ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа онжылдық- Жаңа экономикалық өсім- Қазақстанның Жаңа мүмкіншіліктері » (Астана 29 қаңтар 2010 жыл.)
Моғолстанның, Ноғай ордасының және Сібір хандығының, қазақ халқының тарихындағы алатын орны.
Шағатай ұлысы өзара талас тартыстан 2-ге бөлінді. 1.шығ. Моғолстан 2. Бат. Мәуренахр. Моғолстан алғашқы билеушыісі Тоғылық Темір (1347-1362) 15 жыл билік құрды. Оның құрамында дулаттар, жалайырлар, үйсіндер, керейлер, арғындар, қаңлылар т.б. 1361ж Тоғылық темір Мәуренахрға шапқыншылық жасап оны өзіне қаратады да, Мәуренахрға билеуші етіп баласы Илияс Қожаны отырғызады. 1362 ж Тоғылық темір қайтыс болып, оның орнына Илияс Қожа билікке келеді. 16ғ басында ыдырайды. М. Тек оңт.ж/е оңт-шығ. Қаз.ды ғана емес, Қырғыз аймағындағы Ферғана мен Мауренахрға дейін алып жатты. Ақ Орда мемлекеті ыдырап 2-ге бөлінеді. 1. Ноғай ордасы 2. Әбілқайыр хандығы немесе Көшпелі Өзбек хан. Ноғай кісі аты, Шыңғыс ханның ұрпағы Алтын Орданың әскер басшысы Ноғайдың атымен аталған. Мемлекеттің негізін қалаған Едіге. Едігенің баласы Нұрадиннің кезінде Ноғай ордасы ыдырайды. 2-ге бөлінген. Үлкен ноғайлы және кіші ноғайлы. Олар ұлыстарға бөлінген. Ұлыстарды мырзалар басқарған. Сібірдің ұлан байтақ жерінде көптеген түркі тайпалары ежелден тұрған. Моңғол шапқыншылығынан кейін батыс сібір жошы ұлысына кірді де Шайбани әулетінің жері деп есептелді. Елді басқару керейлерден шыққан Тайбұғаның қолында болды. Ол Шыңғыс әулетінен шыққан хан атағын ала алмады. 1398 ж Алтын Орда бил-е Едіге жеңілген. Тоқтамыс Б.С. қашып келген. Едігенің ұлы Махмұд Қожа ноғайдың қолдауымен батыс сібірге хан болды. Батыс Сібір хандығының астанасы Тұра қаласы болды.1428ж Әбілхайыр хан Батыс Сібірге жорыққа аттаныт жеңді. Махмұд Қожаны өлтірді. Батыс Сібірге Әбілхайыр хан болды. 1468ж Әбілхайырдан соң батыс сібірге шайбани ұрпағы Ибақ хан болды. Ол орыс мемлекетімен байланыс орнатты. Оның басқаруына ...........болған феодалдар оны өлтірді. Ибах орнына Мұхаммед хан болып жарияланды.
Оѓыздар мемлекеті: этникалы? ж?не ?леуметтік саяси тарихы.
Оғыз мемлекеті (9 ғ-дың аяғы 11-ғ-дың басы )Сырдың төменгі және ортаңғы ағысын мекендеген тйпалар қарлұқтармен қақтығып батысқа қарай жылжиды.Батыстағы Қаңғар-печениииерді жеңіп осы жерге Оғыз мемлекетін құрады.Билеушісі жабғу.Терр. оңт Тараз шам қалалары, солт.Сарысу,Торғай ,Ырғыз өзендері,солт-шығ.Орал тауларынан ,батыста –Хазар даласына дейін алып жатыр.11ғ.басында қыпшақтар соққысынан ыдырайды. Олар пұтқп табынған. Ол алғашқы феодалдық мелекет 9ғ. Соңында хазарлармен одақтасып печениттерге соққы берді. Жайық-Еділ өзендерінің аңғарларын мекендеген. Көптеген рулар,бірнеше тайпаларға бөлінген. Қарлұқ қыпшақтармен тығыз қарым-қатынас жасады.10ғ.селжұқ түріктерімен күреседі. Оғыз тайпалары салықтың көптігінен жиі-жиі көтеріліске шығып отырады.Шаруашылықтың негізі-мал өсіру,жер өңдеу, қол өнеркәсібі. Оғыз жабғыларынңы орынбасарлары Құл еркін д.а әскерлерін сюбашы д.а шаруашылығы интенсивті түрде дамыды.Интенсивті мал өсіру болды. Оғыз деректеріне сүйенсек 10-ғ.өкімет басына Әлихан келген кезде алым-салық күшейеді. Көсемдер көтеріліске шығып Жент қаласын басып алды.Бірақ ұзақ тұра алмайды.Сол кезде Әлихан мұрагері Шах Мәлік күшейеді.Күшейгені сондай 1041 жылы оғыздар Хорезмді жаулап алады. О.көпшілігінің басты кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелілер маусымдық жайылымдардың бірінен соң-біріне ауысып, ұзақ уақыт көшіп жүрді. Тарихи деректемелер оғыздардың арасында отырықшы егіншілер мен қала халықтарының едәуір көп болғандығын көрсетеі. Қалаларағы үйлер көбіне тастан, ағаштан, қамыстан тұрғызылды. О. Сырдарияның төменгі ағысында жанкент, жент, Жуара, а орта ағысында Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ т.б қалалары болған. О. Табиғи күштерге табынып, бақсы- балгерлерге сенген. Сонымен бірге бірте- бірте ислам діні де ене бастайды.
Қарлұқ қағанатының солтүстік-батыс жағында, Сырдарияның орта және төменгі бойында, оған жалғасып жатқан Батыс Қазақстан далаларында ІХ-Х ғасырларда Оғыз тай-паларының ежелгі феодалдық мемлекеті қалыптасты.
Оғыздардың ата-бабаларының әуелгі қоныстанған жерлері Ыстыккөлдің маңы. Қазіргі кезде оның жағасында "9 оғыз" деп аталатын демалыс үйі бар. Батыс түрік және Түргеш қағанаттары қүлап, қарлұқтардың шабуылынан кейін Оғыздар IX ғасырда Сырдария бойына келіп орналасады, бірақ ондағы кангар-печенег бірлестігімен үзақ уақыт соғысуға тура келеді. Кангар - печенегтер мен соғыста оғыздар осы өңірдегі бүрыннан түратын халықтармен одақ қүра-ды. Оның қүрамына Оңтүстік және Батыс Қазақстанның байырғы түрғындары, Сырдария аңғарындағы, Арал маңын-дағы және Каспийдің солтүстігіндегі басқа дала тайпаларының біразы кірді. Сондай-ақ, оған Жетісу мен Сібірдің жартылай көшпелі және көшпелі рулары мен тайпалары енді. Бүл одаққа енген тайпалар Қазақстанның далалы ай-мақтары мен өзендерінің жағасында, көлдердің маңында көшіп-қонып жұрді.
Истахри жазып қалдырған "Китаб месалик әл-мемалик" кітабының дерегі бойынша, Оғыз елі хазаралар мен қимақтар арасындағы жерлерді қамтып, Қарлұқ пен Бүлғар және мүсылман елдері Джурджана, Фараб, сондай-ақ, Исфиджаб-пен шектесіп жатқан. Махмүд Қашғари Оғыз елінің 22, кейбір деректерде 24 тайпаға бөлінгенін және әр тайпаның өз белгі таңбасы мен туы болғанын айтады.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде оғыз тайпалары Сырдарияның орта ағысынан Еділдің төменгі бойына дейінгі орасан кең жерлерді мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл өзендерінің бойларында, Сырдарияның Қаратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында, Арал өңірі мен шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі отырықшы Хорезммен, Моуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан.X ғасырда сонау Хазарияға дейін созылып жататын ұлан дала, сол сияқты Солтүстік Каспийдің құла түзі, оңтүстік-
шығыс Қарақүм шолі мен Арал аймағының Қызылқүмы Оғыз сахарасы деп аталған. Оғыздардың түрік тайпалары қарлүқтармен, тоғыз оғыздармен, қимақтармен жүргізген соғыстары жөніндегі мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.
X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент немесе Жаңа Гузия деп аталатын қала болды. Ол Қимак даласы арқылы Сарысу, Есіл және Нүра бойларына баратын сауда жолының үстінде орналасқан, сондықтан Сығнақ пен Оңтүстік Оралға баратыи керуен жолдары осы қаланың үстінен өткен. Оғыз мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік түрмысы жағынан көне феодалдық мемлекет болды. "Жабғы" атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің бас-шысы болып саналды. Оғыз жабғыларының орынбасарла-рын Кел-еркін деп атаған. Жоғарғы билеушілер орны мүрагерге беріліп отырған. Оғыз хандарын сайлау кеңестерде еткізілген, бұл әлгі әскери демократия дәуіріндегі халық жиналыстарының өзгертілген түрі тәрізді. Жабғудың «инал» деген атағы бар өз мұрагерлері болған. Жас кезінде оларды тәрбиелеу үшін арнайы қамқоршылар (атабектер) тағайындалған. Оғыз жабғыларының әйелдері сарай маңын-дағы өмірде айтарлықтай рөл атқарған. Оларға «қатын» деген атақ берілген. Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (Сюбашы) маңызды орын алған. Әскер басылары елдегі саяси оқиғаларға араласып, кейде тіпті жабғуға да қарсы шығып отырған.
965 жылы Оғыз жабғуы Киев князі Святослав пен одақ-тасып хазарларды талқандады. Киев русьтары өздеріне бәсе-келес хазарлардың жеңілгеніне қуанса, оғыз шонжарлары Дон және Қара теңіз жағасындағы тамаша жайылымға ие болды. Хазар қағанатының талқандалуы Оғыз мемлекетінің саяси қуатының өсуіне себебші болды.
985 жылы оғыздар Орыс князьдарымен бірігіп, Еділ Бу-лғариясын күйрете жеңді. Оғыздар Еділ бойынан, Маңғыс-таудан /оғыздар Ман-кишлак деп атаған үстірттен/ өтіп, Еуропаны Азиямен жалғастыратын аса маңызды сауда және әскери стратегиялық жолдарды басып алғысы келді, бірақ оған қол жеткізе алмады.
Оғыз мемлекеті өзінің саяси және әлеуметтік даму жағынан ертедегі феодалдық мемлекет болды. Онда әскери-демократиялық қүрылыстың жалғасы ретінде ел билеу ин-ституттары сақталды. Ал жабғудың билігін ірі әскери тайпалық ақсүйектердің кеңесі шектеп отырды.
ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпа-лық институттардың тез ыдырауы жағдайында патриархаттық-феодалдық қатынастар дамыды. X ғасырдың аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде алым-салықты тиянақты түрде жинап отыру жүйесі орын алды, бұл - мемлекетте түрақты басқару аппаратының құрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға дейін жететін арнаулы отрядтардан құрылды.
Оғыздар қоғамында феодалдық жекеменшік түрі қалыптасып дамыды, Сөйтіп ақсүйек байлар тобы бөлініп шықты. Малға жекеменшіктік теңсіздіктің негізі болған. Бай ақсүйектермен бірге қауымның қатардағы мүшелері: кедейлер мен күлдар бүкарасы тіршілік еткен.
Оғыздардың көпшілігінің басты кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелілер маусымдық жайылымдар-дың бірінен соң біріне ауысып, ұзақ уақыт кешіп жүрді. Олар өзендердің белгілі еткелдерінен, қолайлы тау асула-рынан өтіп, суы мол, шөбі қалың жайлауларға ауысып отырды. Оғыз тайпаларының бір бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий маңындағы далаға көшкен. Оғыздар негізінен жылқы,қой,ешкі, сиыр, өгіз, түйе өсірген. Әсіресе, қой өсіру шаруашылығы маңызды рөл атқарған. Сондай-ақ оғыз бай феодалдары жер қайыстырған қалың жылқы үйірлерін үстаған. Көшпелі оғыздар түйе де оның ішінде айыр өркешті ірі түйелер өсірген. Оғыздар аңшылықпен де айналысты, терісі қымбат түлкі, сусар, қүндыз сияқты авдарды аулаған. Оғыз кедейлері Арал теңізінен, Сырдариядан, тағы басқа да өзендерден балық аулап кәсіп қылған.
Президенттің 2010 жылғы жолдауындағы 5 жалпы міндеттер, оның орындалуының жолдары.
Ресейдегі Столыпинның аграрлық реформасы және Қазақстанға жаңадан орыс шаруаларын жаппай қоныс аудару.
3 Сақтар: шаруашылығы тұрмысы және қоғамдық құрлысы. Сақ тайпалары.
Темір дәуірі (б.э.б. 1 м.ж. ортасы ҮІІ ғ)
Темір қорыта бастаған, көшіп-қону, мал шаруашылығы дамыды. Рулар арасы жер-су үшін соғыстар, ру одақтарының қалыптасуы:
1. сақ, б.э.д. ҮІІ-ІҮ ғ
2. кангюй, б.э.д. ІІІ ғ
3. үйсіңдер, б.э.д. ІІ-І ғ
4. ғұндар, б.э.д. І ғ
Біздің заманымыздан бұрынғы 5 ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың «Тарих» деп аталатын еңбегінің және басқада қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы 1 мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қаз. Жеріндегі сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одағы болғаны айтылады. Сақтардың терр. Қазақстан, Орта Азия. Оларды грек деректерінде скифтер, парсы деректерінде – құдіретті еркектер, иран деректерінде – жүйрік атты турлар деп атаған. Сақтардың 3 түрі бар: 1. тиграхауд – шошақ басты сақтар; 2. парадория – теңіздің арғы жағындағы сақтар; 3. хаумоварг – хаома сусынын дайындайтын сақтар. Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер тоңғы Афрасиаб/ болған деген деректер бар.Сақтар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Жылқы, сиыр, қой, түйе ұстаған. Малдың етімен, сүтімен қоректеніп, малдың терісін, жүнін пайдаланған. Сақтар өміріңде әсіресе жылқы өсіру маңызды орын алған. Жүйрік жарау әдемі аттарды көсемдер мен атақты жауынгерлер мінген. Сақтар парсы патшасы Кирмен соғысты. Сақ патшасы Томирис (Зарния). Томирис Кир патшаның басын алған. 519-518 жж. Парсы патшасы Дарий Жетісудағы сақтарға шабуыл жасап, сақтар жеңіледі. Сақ батыры Ширак Дарий әскерін шөл далаға апарып, өзі де өледі. Дарий әскерін де өлтіреді. 330-327 жж Александр Македонскийдің шапқыншылығына тойтарыс береді. Парсылармен бірігіп, гректерге қарсы Иарафон, Фермопиль шайқастарына қатысты. Ол Египет-Грецияда болған. 1969 ж. Алматы облысы Есік қаласынан 5 ғ. жататын 18 жасар сақ көсемінің мүрдесі табылған. Олардың нәсілі – Европоидтық көне түркі (үнді-иран) тілде сөйлеген, көне түркі жазу болған. Қызылордадан 300 шақырым жерде Ширақ-Рабат қаласы табылды. Ол апасиактардың астанасы болған. Археологиялық ескерткіштері: бесшатыр (Іле өзені), Есік (алтын адам).
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың "Тарих" деп аталатын еңбегінде және басқада қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одағы болғаны айтылады. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы /Персополға жақын/ тас жазуларында сақ тайпалары үш топқа: сақ-хаумаваргаларға / хаома сусынын дайындайтын сақтар/, сақ-тиграхаудаларға /төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар/, сақ-парадарайандарға /теңіздің арғы бетіндегі сақтар/ бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар Ферғана жерін мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап, үшіншілері - еуропалық скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы бетінде орналасқан.
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тоңға /Афраси-аб/ болған деген деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың аңдарды өрнектеумен дүние жүзіне әйгілі болған даналық өнері жалпы адамзаттың даму процесіне елеулі әсерін тигізді.
Сақ тайпаларында көпке дейін матриархаттық ел билеу тәртібі сақталып, әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың кесемдерінің бірі - тамаша сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі патша ханум Зарине ел билеп, қалаларды салуға және әскери жорықтарға өзі қатысқан.
Персия мемлекетінің патшасы Кир - Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж. соғысқан кезде - сақтармен одақ жасасып, олардан әжептеуір көмек алған. Кейін Кир сақтар мен массагеттерді өзіне бағындыруды ұйғарады. Сөйтіп, Мидия патшалығын жеңгеннен кейін, Кирдің әскерлері сақ-тардың жеріне басып кіреді. Сақтар парсылардың басқыншылық әрекетіне қарсы қайсарлықпен қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде, сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып салады. Осы шайқаста олар Кирдің өзін де өлтіреді. Осыған байланысты Геродот жазбаларында мынадай аңыз бар: парсыларды жеңгеннен кейін сақтардың әйел патшасы Томирис: "Сен канға құмартып едің, енді шөлің қансын" деп үлкен торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.
Тіпті сақтардың біразы парсы патшасының "өлмейтін он мың" деп аталатын ұланының кұрамына кіріп қызмет етті. Б.з.б. VI ғасырдың аяғы V ғасырдың басында /500-449 жж./ ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысында сақ тайпалары парсылар жағында болды. Мәселен, б.з.б. 490 жылғы грек-парсы әскерлерінің Марафон жеріндегі болған соғыста сақтар парсылар жағында болып, гректерге қарсы соғысты.
Б.з.б. IV ғасырдың 30-шы жылдарында македониялық гректер Александр Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III Дарий Кодоманның әскерлерін талқандап, Орта Азияға баса көктеп кірді. Олар Маракандты /Самарқандты/ алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кішігірім "Александр Крайный" немесе "Шеткі Александр" деген қала салдырды.
Семей ядролық полигоны. Арал трагедиясы және т.б
Атом қаруын және қарудың басқа түрлерін сынау үшін Семей ядролық, Орал және баска полигондар жұмыс істеді. 80 жж. Полигондар, әртүрлі әскери объектілер 18 млн га – дай Қазақстан жерін алып жатты. Тек Семей ядролық полигоны ғана 8372 шаршы шақырым жерді жайлады. Жер бұл объектілерге республикалық органдардың ешкандай келісімсіз және оларға алдын – ала ескертусіз – ақ орталық органдардың шешімі бойынша алып берілді. Мұндай жағдайдыреспубликаның жоғары лауазымды адамдары жүйенің үнсіз – түнсіз құлы болы қала берді. Олардың бірде біреуі халыққа қырғын, қайғы – қасірет әкелген ядролық сынақтарға қарсы дауыс көтере алған жоқ. Семей және басқа полигондарды барлығы 500 ден астам ядролық қарулар жарылды. Бұл жарылыстардың халықтың денсаулығына және қоршаған ортаға тигізген әсері туралы ондаған жылдар бойы үндемей келді. Ғалымдардың мәліметі бойынша полигонда сынақ жасалған жылдары кемінде 500 мың Семей өңірі тұрғындары ионды радияцияның тұрақты сәулесіне ұшырады. Ядролық қаруларды жер астында сынау облыстың суландыру құрылыстарының жағдайына зардапты әсерін тигізді. Жер асты суларының ағысын бүлдірді, су алатын скважиналардың өнімділігін төмендетті. Полигонға жақын аудандарда одан алыстағы аудандарға қарағанда жем – шөпте және мал шаруашылық өнімдерінде йодтың, цезийдің, стронцидің құрамы 30 – 100 есе жоғары болды. Қоғаныс және Женсаулық сақтау министрліктері атом қаруын сынаудың адам денсаулығына зиянды әсері туралы шынайы мәліметтерді 1990 ж. дейін жасырып келді. 1975 – 1985 жж бұл аурулардан өлгендер тек Семей облысының өзінде ғана 7 есе өсті. Бала тууы азайды, жынданып ауыру және өзін - өзі өлтіру көбейгені байқалды. Семей полигонынан басқа әр жылдарда республика территориясында 27 жерде қуатты әр түрлі 38 ядролық жарылыс жасалған. Бұл мақсатта әсіресе Атырау облысы көбірек пайдаланылған, мұнда жаппай қырып жоятын қарудың 17 – і сыналған. Сегіз ядролық заряд Орал өңіріндегі полигондарда, қалғандары Ақтөбе, Ақмола, Оңт. Қазақстан облыстарында жарылған. Бактериологиялық қаруларды сынау полигоны Арал теңізіндегі Барсакелмес аралы болған. Кеңес басшылығы Шығыс және Батыстың арасындағы текетірес тұйықтан шығудың нақты қадамдарын жасады. КСРО 1985 ж. озінің ядролық сынақтарын бір жақты түрде тоқтатты. Полигондар бір жыл үнсіз жатты, бірақ 1987 жылы сынақ қайта басталды. Республика жұртшылығының 1989 жылғы ақпандағы митингісінде тұңғыш кеңестік “Невада – Семей ” қозғалысының бастамасы салынды. Бұл қозғалыстың Семей облысы Қарауыл ауылының жанында 1989 жылы 6 тамызда өткен митингісінде КСРО мен АКШтың халықтары мен Президенттеріне ядролық сынауларға бірлесіп мораторий жариялау қажеттігі туралы үндеу қабылданды. Онда былай делінді: “Біздің даламыз ядролық жарылыстардан дүр сілкінуде, сондықтан енді біз үндемей отыра алмаймыз. 40 жылға созылған бұл сынау мың – мыңдаған Херосималарды өз жалынымен шарпыды. Біз су ішуге, тамақ жеуге, бала тууыға қорқамыз. Біз Қазақстанда ядролық қаруды тоқтату, өз үлесімізде бейбітшілік пен қауіпсіздік орнату жолындағы өзіміздің ізгі құқығымызды қорғау жолында күресу үшін “Невада - Семей” қозғалысын ұйымдастырдық”. “Невада - Семей” қозғалысының бастамасы бойынша 1990 жылы мамырында Алматыда әлемдегі барлық антиядролық қозғалыстардың барлық ядролық державада қаруды сынауды толық тоқтату жолындағы күш – жігерін біріктіру мақсатымен “Дүниежүзінің сайлаушылары ядролық қаруға қарсы” деген халықаралық конгресс өткізілді. Қазақстан президенті Н. Ә. Назарбаев 1991 жылы 28 тамызында Семей полигонын жабу туралы үкімге қол қойды. Сөйтіп қазақстан халқы өзінің батыл қимылымен бірінші болып елдегі ең ірі атом полигонын жапты және осы арқылы жалпыға бірдей ядролық қарусыздану процесіне елеулі үлес қосты. Семей полигоны жабылғаннан кейін Ресейдің, Американың, Францияның полигондарында мораторийлар жарияланды. 1969 – 70 жылдары Маңғыстау облысында да халықтан жасырып үш бірдей жерасты ядролық сынақ өткізді. Арал теңізі атырабына өндіруші күштер орналастыруда жіберілген қателіктер су қоын есепсіз пайдалану мақта- күріш дақылдарын өсіруге дара үстемдік беру салдарынан теңіз түбі 27 мың шаршы шақырымға дейін құрғап кетті. Теңіз суының тұздылығы 3 еседен астам өсіп, Арал өзінің балық өнеркәсібінен тұтастай айырылды. Құрғап қалған теңіз түбінен шаңның көтерілуі күшейе түсіп Арал аймағының климаты өзгерді. Дүлей күшіне енген экологиялық апат ұлы өсіп - өну мүмкіндігін сақтап қалу туралы мәселені көтеруге мәжбүр етті, өйткені Арал қазақтар мекендейтін аудан. Бұған Балқаш көлінің бір бөлігінің іске жарамсыз қалғанын көптеген өнеркәсіптік қалаларда Өскемен, Жамбыл, Шымкенттегі экологиялық жағдайдың ауырлығын қосқанда КСРОға социалистік құрылыстың артықшылықтары тайға таңба басқандай болып көрінді.
Соғыстан кейінгі кезеңдегі қоғамдық саяси өмір. «Бекмаханов ісі»
Соғыстан кейінгі жылдары әміршіл-әкімшілдік жүйе одан сайын күшейді,адамның бас бостандығын аяққа таптау,құқығын шектеу өндіріс орындарынан шектету ,мем. Басқару ісінен аластату 50ж-ы әміршіл-әкімшіл жүйеге қарсы шыққандар басқаша ойлайтын адамдар д.қудаланды .Сол жылдары түрлі атаулармен қылмыс істер қозғалып Бекмаханов ісі ұйымдастырылды
Қазақ КСР ғылым академиясының ғылымн зерттеу ннститутында казак мем. универсктетінде жалпы зиялы кауым арасында күндік үрей орын алып ішкі жауларды іздеу басалды. 1937-38 ж. орын алған саяси хал-ахуал қайталанды. Ленинград-Мәскеу), Ленинград ісі, Дәрігерлер ісі дейтін саяси наукандар журіп жаткан кезде Қазақстанда Бекмаханов ІСІ дейтін іс колдан жасалды. Бекмаханов дарынды тарихшы Асыра сілтеу бұрмалау, күшілдік кйтадан бел алған тұста жарык көрген «Қазақ ССР тарихи» кітабына пікір айтушылардың көпшілігі әуел бастан-ак оны «К.Қасымов бастаған көтсрілістің тарихын ақтау тұрғысынын көрсеткен еңбек деп бағалап окиң авторын буржуазияшыл -ұлтшыл идеологияны дәріптеуші деген саяси кінаратқа ұшыратты. Осындай айып тағылған Бекмахановктың көңіл-күйі 1947-50 ж өте ауыр б. Күк өткен сайын оған тиген моральдық соккынын салмағы арта түсті. Ермахан Бекмаханов 25 жыл. сотталды. Ол Понкратовтың көмегімен Берия өлгеннен кеиін 1954 ж. Ақпанда акталып шыкты.Қаз-дағы көрнекті ғалымдар А.Жұбанов,Қ.Аманжолов,Қалижан Бекқожин өз шығармаларында буржуазиялық ұлтшылдық қателіктері жіберілді д.айыптады Олардың арасында:Қ.Сатбаев,М.Әуезовта бар еді.Олар Москвағв көшуге тура келді.1953жСталин қайтыс болғаннан Хрущев билікке келді
Сырым Датұлы бастаған Кіші жүздегі көтеріліс: себептері және сипаты.
С.Д. бастаған көтеріліс 1783-1797 ж-р аралығында Кіші жүзде болды.Себебі жер мәселесінің шиеленісуі Қаз-ға Жайық-Еділ өзенінің жағасына мал жаюға тиым салды. Феодалдық колониялық қанаудың күшеюі халықты аштықтан ашық сылтауы Орал қазақтарының 1782-88ж қасында Жайық өзенінің сыртына өткен кіші жүздің малшысын 4 мыңнан астам жылқы-ларын қуып кеткендігі.Көтерілістің барысы: ұйымдастырылған көтерілістің басталуы.Басшысы-С.Д.(ірі феодал) Мақсаты-хан билігін жою.Нұралы ханнның патша әкімшісіне көтерілісті басу туралы өтініш жазды.Көтерілістер қазақ бекінісіне шабуыл жасады. 1785ж. жазалаушы отряд бейбіт ауылдарға шабуылы, халық наразылығы ұлғач түсті. 1786ж. көтерілістер ханауылдарына шабуыл жасады. Нұралы ханды биліктен алып тастады. Кіші жүзді 3 бөліккке бөлді. 1790ж. Есімді, 1791ж. Ералыны хан етіп тағайындады. Феодалдарға қарсы күрестің шиеленісуі 1797ж. хан кеңесі құрылды Сырымотряды Илецк бекінісіне шабуыл жасап ол сәтсіздікке ұшырады. Сырым Датұлы хан басқармасының құрамына кірді. Көтеріліс тоқтады. Оның женілу себебі: ұйымдаспаған көтерілістің халық басқармашы...... феодалдың әртүрлі көзқараста б/ды. Маңызы хан билігін шектеп, оны жоюға жағдай жасады.
Сырым Датұлы бастаған көтеріліс (1783-1797). 18 ғ. 30-ж. Кіші Жүз Ресейге қосылғаннан кейін бекіністер салына бастады. 1744 ж. Орынбор салынды. Ор өзені бойында Орск салынды. Орал қаласынан Өскеменге дейінгі 3,5 мың шақырым қашықтықтағы Жайық, Ертіс өзендері жағалауларында ірі әскери бекіністер салынды. Оларға орыс-казактар қоныстандырылды.Патша үкіметі қазақтарды ішкі жаққа Жайық сыртына өткізбей оған тиым салды. Кіші жүз ханы Нұралының да қысымы көп болды.Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шыққан Сырым батыр (1742-1802) тұрды. 1783 ж. көктемінде қазақтардың Орал бекінісіне шабуылы басталды. Ағамандар Тасболат пен Ерболат бастапан қазақ жасақтары Гирьяль бекінісіне шабуыл жасады. Орынбор коменданты Ладыменский далаға орынборлық казактардан құралған жазалау отрядтары мен жүзбасы С.харитонов басқарған башқұрттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитонов басқарған башқұрттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитоновтың отрядына қарсылық көрсетті, бірақ олар жеңілді.1784 ж. мамырда Сырым оралдық казактармен ұрыс жүргізді. Қазақ жасақтары Нижневральск желісі ауданында, Орск бекінісі маңында әрекет жасады. Қараша айында Сырым жасағында 1000 адам болды. 1785 ж. көктемде қаза даласына жазалаушылар келе жатқанын естіген Сырым 2700 адам жасақ жинады. Оған 3,5 мың адамы бар Барақ пен Тіленші әскері қосылады. Оларды шкеара бойына қалдырып Сырым бес жүз жІгітімен Сахарный бекінісіне шабуыл жасады. Бірақ сырым бекіністі ала алмады. 1785 ж. жазында тағы да адамдар қосылады. Осы тұста Тама руының старшыны Қадыр, Садыр деген батырлардың бастауымен Нарын құмының жІгіттері Сырымды қолдап, орыс әскерлеріне қарсы күреседі.1785 жылы Орынбордан патша генералы Смирнов, Орал қаласынан Жайық атамандары Колпаков пен Пономарев бастапан әскер шоғырлары шығып, Сырым жасақтарын құртпақшы, көтерілісті баспақшы болады. Сырым жасағы оларға партизандық соғыс жасайды.Ресей үкіметі жағдайды өзінше шешпекші болады. Бұл хандық тәртіпті жою шарасы болды. Сырым мұнымен келіседі. 1786 ж. Хандық жойылып, Нұралы хан Жайық бойындағы орыс бекіністерін паналады. Сырым он екі ата бай ұлының аға старшыны болды.Оның билігі халыққа жақсы болды. Ұзақ жылдар бойы сүйеніш болып келген хандық билікті бекер жойғанын үкімет түсінді. Сөйтіп, хандық билікті қалпына келтіруге кірісті. 1790 ж. Нұралы өлгеннен кейін осы оқиғаны желеу етіп, інісі Ералыны хан етті.Ералы халықты ойламады. Жер тарылды. Тағыда халық Сырым төңірегіне топтасты. 1791 жылдың наурызында жазалаушылардан сақтау үшін, табын, кердері руларын шығысқа Мұғалжар тауларына ойысуды ұсынды. Бұл саясат кейін өзін ақтады. 1792 ж. Cырымның қарулы күшінде мыңнан астам жасақ болды. Патша үкіметі Сырым Бұхара, хиуа хандығымен байланысады деп қауіптенді. Өйткені Сырым олармен келісім жасаған болатын.Патша үкіметі бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Жайық өзенінің оң жағында мал жаюға, Жайық пен Еділ арасындағы Үлкен және Кіші өзендердің (Қара өзен, Сары өзен) бойындағы жайылымдарды пайдалануға рұқсат етті. Одан халық жағдайы жақсармады. 1795-1796 жж. жұтта халықты қажытты.794 жылы Ералы хан өліп, 1795 ж. Есім хан болды. Ұлт-азаттық көтеріліс қайтадан өршіді. Сырымға енді Ерсалы, Қайсарлы деген батырлар қосылды. 1797 ж. 26-27 наурызда Есім хан өлтірілді. Көтерілісшілерді жазалау үшін 1797 ж. күзінде полковник Скворкин Сырымды қудалауды ұйымдастырды. Алайда Сырым жасақтары Ойыл өзені бойына көшіп кетті. Жазалау сәтсіз аяқталды.Есім хан өлгеннен кейін Кіші жүз сұлтандарының бір бөлігі Нұралының ұлдарының бірі - Қаратайды хан етіп сайлауды қалады. Сырым батыр да бұл мәселеден сырт қалмады. Ол халықтың пікірімен санасуды айтты. Хан сайлау төңірегіндегі тартыс Кіші жүз сұлтан, старшындарын екіге бөлді. Орынбор ген-губернаторы Игельстром хан сайлауын тоқтатуды айтты. Жүзді басқаруды хандық кеңеске беруді ұсынды. Кеңестің төрағасы болып Айшуақ тағайындалды. Кеңес мүшелігіне 4 адам кірді. Оған Сырым да, Нұралы хан туыстары да енгізілмеді.Хан кеңесі жиналған кезде Нұралыға жақын феодалдар оның баласы Қаратайды хан деп жариялады. Бұл Нұралыға қарсы топтың Сырымға жақындасуын күшейтті. Патша үкіметі 1797 ж. күзде хандық билікті қалпына келтіруге тырысты. Осыдан кейін Сырымға қарсы қуғын күшейді. Оған 800 адамммен Қаратай сұлтан қосылды. Сырым хиуа жеріне өтіп кетті. 1802 ж. Үргеніште Нұралы тұқымдары өлтірді.
Т‰ркеш ж?не ?арлы? ?аѓанаттары. Саяси тарихы, шаруашылыѓы, ?оѓамды? ?±рылысы.
Түркештер (704-766, 756 жж) Жетісуда 701 ж. Түркеш қағанаты құрылды. Олар жетісуды мекендеген сары үйсіндер ұрпағы, ордасы Суяб. Ірі сауда орталығы – Тараз. Түркештердің кезіңде алғашқы ақша, динар, дирхандар пайдаланды. Алғашқы қағаны –Үймелек, Саға Сұлу. 8 ғ. Басында түркештерге арабтар шапқыншылық жасайды. Ташкент, Бұқара түбінде шапқыншылық болады. 748 ж. Қытайлар Түркештердің Суяб қаласын басып алады. 751 ж. Талас өзенінің бойында арабтар мен қытайлар соғысады. Түркештер арабтар жағында соғысады. Жеңілген қытайлар түркештер жерін тастап кетуге мәжбүр болады. Түркеш қағанаты өзара 2-ге бөлінеді. (сары, қара болып). 766 ж. түркештерді қарлұқтар басып алады.Т.қағандығы бар-жоғы жарты ғасырдай өмір сүрді. Оның көп жылдары сыртқы жаулармен соғыста өтсе, ішкі жағдайында да тыныштық болмады. Тайпалар 2 жаққа бөлініп, бір-бірімен талас- тартысқа түсті. әрине, мұндай ұзақ уақытқа созылған саяси күрес қағанаттың экономикалық және мәдени жағынан өсіп өркендеуіне кері әсерін тигізді.Қарлұқтар (766-940). Терр. Жетісу ордасы. Билеушілері жағбу. 840 ж. бастап қаған деп аталған. Іле, Шу, Талас өзендерінің бойында болды. Құлан, мерке, Баласағұн деген қалалар бой көтерген. Мұсылман діні кең таралған. Бұл мемлекет шығ.Түркістанның тұрғындары пұтқа табынушы шығыл және яғма тайпаларының Жетісуға басып кіруімен ыдырайды. Қарлұқтар әлсірегенде қарлұқ қағанының билігін Сатух Барахан қолына алады. Ол кезде қарлұқ билеушісі болған атасы Қараханның атымен қарахан мемлекеті еді. 766 ж. Тараз бен Суяб, Жетісу қарлұқтардың қол астына кіреді. 766-775 ж. Олар Қашгарды басып кіріп Ферғанаға ықпалын жүргізе бастады. Егіншілік жақсы дамыған. Байлар мен құлдар 2 тап болды, әкімшіл-әміршіл жүйе болды
Түрік тектес түргеш тайпалары УІ-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын мекендеген, ал УІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Олар өзінен бұрынғы өмір сурген Батыс түрік қағанаты қүрамындағы халқы көп тайпа-лардыц бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке қағандық болып қүрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрған. Жаз-ба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас, Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Та-лас аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған. Түргеш қағанаты 704-756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бүл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы - Шу өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле өзені бойындағы Күнгүт қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа /бөлікке/ бөліп, олардың әр қайсысында 7 мыңнан әскер ұстады. 705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мәуеренахрды жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін басып алып, Бүхараға аттанады. Осындай қиын кезеңде түргештер Соғды /Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп Күтеибке тойтарыс береді. 709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға кай-тадан жорық үйымдастырады. Ол Согдиана патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп Бүхараны басып алады.
Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал-қағанға көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бүл кезде елдің ішкі және сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды. Батыста түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қар-сы күрес жүргізді. Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан импе-риясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде /Бөлісу жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан етті. Бүл кезде арабтарға қарсы самархандықтар мен Орта-лық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/ қаласы түрғын-дары және ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мәуере-нахрдағы араб иелігіне төніп отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабка шабуыл үйымдастырды.
Кептеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның ара-сындағы тартыста қара түргештер жеңіске жетеді, олар қол-даған Сүлу тархан қаған болады.Түргеш қағанаты Сүлу қағанның /715-738 жж./ тұсында қайта күшейе бастады. Бүл кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мемлекет орталығы Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті әскери қолбасшы Сүлу екі майдан-да: батыста арабтарға қарсы, шығыста Батыс түрік қаған-дары мирасқорларын (Шығыс Түркістанда орныққан) қол-даған Тан империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түргеш-тер Ферғана қарлүқтарымен және Шаш түрғындарымен бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Дегенмен арабтар 732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бүхара қаласын басып алды. 737 жылы Сүлу араб-тарға қарсы жорық үйымдастырып, Тохарстанға дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы Баға-тархан өлтірді. Сүлу қаған қаза болғаннан кейін билік үшін "сары" және "қара" түргештердің арасында үзаққа созылған күрес жүрді. Түргеш мемлекеті өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мүны Тан /Қытай/ империясы үтымды пайдалан-ды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі билеушісі 748 жылы түргештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп, оны ба-сып алды, Шаш қаласының билеушісі өлтірілді. Оның ба-ласы арабтардан көмек сүрады. 751 жылы Тараздың қасындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған Қытай әскерлерінің арасында 5 күнге созылған қырғын соғыс жүрді. Қытай-лықтарға қарсы оның тылындағы қарлүқтар көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске үшырады. Олар Жетісуды ғана емес, үйғырлар мен тибеттердің қысымы-мен Шығыс Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас жерін қалдырып, Шаш қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті де 756 жылы қүлады. Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты ғасырдай өмір сүрді. Оньщ көп жылдары сыртқы жаулармен соғыста өтсе, ішкі жағдайында да тыныштық болмады. Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен талас-тартысқа түсті. Әрине, мүндай үзақ уақытқа созылған саяси күрес қағанаттың экономика-лық және мәдени жағынан өсіп өркендеуіне кері әсерін тигізді. Осыған қарамастан Түргеш қағанаты бүрынғы Ба-тыс түрік мемлекеті қалдырған ел басқару жүйесін, әлеуметтік-экономикалық бағытындағы дамуын жалғастырды. Түргеш қағандығы қүлағаннан кейін бүрынғы көшпелі түрік тайпалары қүрған Батыс түрік қағанатының орнына төрт күшті мемлекет қүрылды. Олар: Төменгі Поволжье мен Солтүстік Кавказ жеріндегі Хазар қағанаты, Сырдың орта және төменгі ағысы мен Арал даласында орналасқан Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанда Кимек қағанаты, ал Батыс түрік қағанатының негізгі орта-лығы болған Жетісу жерінде қарлүқтардың мемлекеті орнады. Қарлүқтар туралы алғашқы мәлімет V ғасырдан бастап белгілі болады. Бүл кезде қарлүқтар Монғол Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс етіп, көшіп жүрген. УІ-УІІ ғасырларда қарлүқтар Түрік, Батыс түрік және Шығыс түрік қағанаттарының қүрамына кіреді. Олар ірі-ірі үш тайпалық-бүлак, шігіл (себек) және ташли одағына бірікті. Қарлүқ тайпалар одағының билеушісі елтебер деп аталды. УІІ-ғасырдың басында Шығыс түрік қағанатының қүрамына енген қарлүқтар оның билеушілеріне қарсы көтерілістер жасап тұрған 742 жылы Монғолия даласындағы Шығыс Түрік қағанатын үш тайпаның-қарлүқтардың, үйғырлар мен басмалдар-дың біріккен одағы күйретіп жеңеді. Қағанат билігі аз уақыт басымалдардың қолына кешіп, олардың көсемі қаған бола-ды. Қарлүқтар басшысы мен үйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алады. Алайда, көп кешікпей бүлардың арасында талас-тартыс басталып, 744 жылы басымалдарды үйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші тас талқан етеді. Сөйтіп, Орталық Азияда жаңа мемлекет ¥йғыр қағанаты (744-840жж.) қүрылады. Ұйғыр тайпаларының басшысы жоғарғы қаған болады да, қарлүқтар көсемі жабғы атағын алады. Бірақ карлүқтардың дербестікке үмтылуы, олардың Ұйғыр қағанатынан бөліиіп шығуына жеткізеді. 746 жылы қарлүк тайпалары Жетісу жеріне қоныс аударады. Ал мүндағы Түргеш мемлекетінің саяси жағдайы тым күрделі болатын. Сыртқы жаулардың шабуылынан және өзара кырқысқан күрестен әлсіреген түргеш қағандары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. 766 жылы түргеш қағанының екі ордасы - Тараз бен Суяб және бүкіл Жетісу жері қарлұқтар жабғуының қолына көшті. Қарлүк тайпалары УІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бәрінде қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле, Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлүқтардың бір тобы 766-775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың екінші бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX ғасырдың бас кезінде қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы маңына барып қоныстанды. Бүл кезде Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бүлақтар, халаждар, түргештер, азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген. Бүлардан басқа оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде қалған кейбір топтары, сондай-ақ түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды. Қарлұк қағандығы билікті өз қолдарына алғаннан кейін, батыстағы Мәуеренахрдың араб жаулаушыларымен, саманидтермен үзақ жылдар бойы соғыс қимылдарын жүргізді. Қарлұқ жабғуы IX ғ. басында арабтарға қарсы Ферғана және Жетісу қарлұқтарының күрестерін қолдап отырды. 810 жылы арабтар қарлұқтарға қарсы шабуыл жасап, Құлан /қазіргі Луговой стансасы/ қаласына жетеді. 812 жылы араб-тар Отырарға жорыққа шығып, қарлұқтар қолын қирата жеңеді. Олардың жабғысы Қимак еліне қашып кетуге мәж-бүр болады. Осыдан кейін Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін бір бөлігінде араб билігі орнайды. Қарлұктардың шығыстағы Ұйғыр қағанаты мен жүргізген бәсекелестік әрекеті, қақтығыстары да сәтсіздікпен аяқталады. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің біріккен әскерлерін талқандайды. 812 жылы олар қарлұқтар мен соғыста тағыда жеңіп шығады. Ұйғыр қағаны қарлұқтарды қуа отырып, Ферғана мен Сырдарияға дейін жетеді. Олардың адамдары мен малдарын қолға түсіріп, Орталық Азиядағы ордасына қайтып оралады. Осы жеңілістен кейін Қарлұқ жабғуы Монғ-олиядағы Ұйғыр қағанының билігін мойындауға мәжбүр болады.
840 жылы Орталық Азия даласында аса маңызды тари-хи оқиға орын алды. Енесей қырғыздары ¥йғыр қағанатын талқандап, оның халқын Турфан аймағы мен Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бүл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ жабғысы Білге қүл Қадырхан шебер пай-даланады. Ол жаңадан қаған атын алып, езінің жоғарғы өкіметті алуға қақысы бар екенін ашықтан-ашық жария-лайды. Алайда қарлүқтардың билігі берік болмады. Сол жылы Орта Азия саманилері оған қарсы «қасиетті соғыс» жариялап, Исфиджабты басып алды. Қала көшпелі түріктерге ислам дінін таратудың орталығына айналды. 893 жылы Самани билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразға жорық жа-сайды. Қарлұқ кағаны Оғүлшақ Қадырхан қорғанғанымен ақырында қала қүлап, халқы ислам дінін қабылдайды. Оғүл-шақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, саманилерге қарсы соғыс әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бүл кезде Жетісу түріктері саманилердің қысымына тойтарыс беріп қана қоймай, олардың мемлекетіне жорықтарда жа-сап түрды. 904 жылы олар Мәуеренахрға басып кіреді, бірақ көп ұзамай тастап кетуге мәжбүр болды.
Қарлұқтардың феодалдық мемлекет болуымен байланысты, онда еншілік тайпалық жүйесі қалыптасты. Бүл, әрине, басқарудың орталықтанған түрінің бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар түрған, енші жер-суы бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін кеңейтуге тырысты. Осының салдарынан қарлұқ жабғылары билігінің аты болмаса, заты жоқ тұғын.
Қарлұқ феодалдық қоғамында әлеуметтік және жіктік теңсіздік күшейді. Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа қауымның ешбір қүқы жоқ тобы - күлдар-тын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның қарапайым қатардағы мүшелері, олар малы мыңғыраған байларға экономикалық жағынан кіріптар болды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен қүнарлы жер ғана емес, қалалар да болатын.Ұйғыр қағанатының күшеюіне байланысты, Қашғар жеріндегі түрік тілдес тайпалар Оңтүстік Қазақстан аймағына жылжыды. 940-жылы олар Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ мемлекеті құлады.
Т‰рік ж?не Батыс т‰рік ?аѓанаттары: этносаяси тарихы.
Түрік қағанаты 552-582 жж.
552 ж. Алтай тауын мекен еткен түріктер Түрік қағанатын құрады. Алғашқы билеушісі Түмен өзін ағанмын деп жариялады. Терр. Қара теңізден бастап шығысында Корея жарты аралына дейінгі территорияны алды. 582 ж. Естемей Мұқан арасындағы талас-тартыстан түрік қағанаты батыс шығыс болып Алтай тауынан 2-ге бөлінді. Батыс түрік қағанаты 603-704 жж. Астанасы – Суяб. Ірі сауда қолөнер орталығы Тараз қаласы. Түріктер Тәңірге (көк аспанға) табынған. Табынатын жануарлары – көк бөрі. Жалауында қасқыр бейнеленген. Түрік жазуы: көне түрік жазуы, орхон, енисей жазуы, руна жазуы. Түріктердің билеушісі – Бумын қаған 553 ж. қаза табады. Оның мұрагері Мұқан қаған 558-572 жж аралығында дүниеге келеді. Ол кезде түрік қағанаты Орта Азияда үстемдікке ие болды. 561-563 жж. Түріктер Иран мен эфталиттерге қарсы одақ құрады. 587 ж. Бұқар түбінде эфталиттердің құл талқанын шығарады.
Батыс түрік қағанаты (603-704 жж) өмір сүрді. Батыс түрік қағанатының орталық ауданы Жетісу болды. Терр. Қаратаудан Жоңғарияға дейінгі жерлер. 7ғ. Батыс түрік қағанаты 10 тайпа мемлекет атына ие болады. Б.Т.Қ.-на үйсіңдер, қаңлылар, түркештер, дулат, қарлұқ, теле, қыпшақ, оғыз, шығыл, басымал тайпалары енді. Жазғы ордасы Мыңбұлақ болды. Қаған – ең жоғарғы билеуші, қарулы күштердің қолбасшысы. Ұлық-орынбасар, Бұйрық-сот билігінің жүргізушісі, Тархан-сот қызметін атқарушы. Тудын – салықты басқарушы. Жабғу, шад, елтебер жоғарғы шешеңдері қаған жоғарғы шеңді туыстарына беріледі. Б.Т.Қ-ң негізгі халқын бодандар құрады. Тілі – түрік. Жазуы – Руна/Орхон, Енисей). 7 ғ. Б.Т.Қ.-на Қытай басқыншылық жасап, қағанаттығ құрамындағы түркеш тайпаларына қысымдық көрсетіп, Батыс түрік қағанатын жойды.
ІІ-У ғасырларда ғұн тайпаларының Қазақстан, Орта Азия және Шығыс Еуропаға ұлы қоныс аударуы, бұл жерлердің этникалық және саяси картасына едәуір өзгерістер енгізді. Ал IV ғасырда түркі тілдес телэ (тирек) тайпалар одағы Солтүстік Монғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің бойына дейінгі кең байтақ аймақты қоныстанды. Олардың орнына УІ-Х ғасырларда Қазақстан жеріндегі алғашқы феодалдық мемлекеттер Көне және Батыс түрік қағанаттары қалыптасты. Біздің заманымыздың бір мың жылдығындағы Орталық Азия жерін мекендеген тайпалар одақтарының та-рихы бүлармен өзара тығыз байланыста болды. «Түрік» деген ат алғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдың солтүстік батысында орналасқан Вэй князьдігіне түріктер (туцюе) жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғұндар деп атаған, мүның өзі түріктердің ғұн тайпаларының жалғасы екенін көрсетеді.
546-шы жылы тирек (телэ) тайпалары Монголияның оңтүстік және орталық аудандарын мекендеген аварларға (жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Осы кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумыниың (Бумын деп те ата-ған) басқаруымен түріктер тирек (телэ) әскерлеріне шабуыл жасап, быт-шытын шығарып жеңіп, 50 мың әскерін түтқынға алады. Осыдан кейін түріктер күшейіп, енді бүрын өздері тәуелді болып келген аварларға (жуань-жуань) қар-сы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап етеді. Авардың қағаны өзіне бұрын бағынышты болып келген түріктердің елшісін үйінен қуып шығады. 552-ші жылы кектемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңеді, авардың қағаны Анағүй өзін-өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Тумын түрік билеп-төстеушілердің қағаны деген атағын алады. Тумын 553-ші жылы қайтыс болады. Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-Еске отырады. Ол Орхонның жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның мүрагер інісі Еркінді-Мүқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі 553-572 жылдар. Мүқанның түсында аз уақыт ішінде (553-554 жж.) түріктер шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргенттерді өздеріне қаратты. Бүл жылдары түріктердің батысқа қарай жасаған жорықтары күшті болды. Оларды Тумынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны Батыс түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін қалау-шы деп атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул (Естемі) Эфталит мемлекетін басып алуға кіріседі. Алайда бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтүстік Үнді ойпатына дейінгі Орта Азияда үлан-ғайыр жерді алып жатқан эфта-литтерді оңай жеңе алмайтынын түсінген Түрік қағаны Иран шахы Хүсрау I Ануширванмен одақ жасайды. Түрік қағаны-мен жасаған келісім бойынша Хүсрау I шах езінің әскер-лерін Тохарстанға аттандырып, оны 564 жылы эфталиттерден тартып алды. Сөйтіп, эфталиттер берік тылынан айы-рылады. Мүның өзі түрік қағаны Силзибулға (Естеміге) 563-567 жылдары Эфталит патшалығын талқандауға мүмкүндік береді. Осыдан кейін түріктердің батыстағы ше-карасы Каспий теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты.Алайда осы жеңістен кейін Түрік қағанаты мен Иран шахының арасындағы одақтастық үзаққа созылмайды. Оған басты себеп, түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын ¥лы Жібек жолына иелік етті. Бүл Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғызды. Оның үстіне түріктер мен олардың қарауында болған соғдылар Византия мемлекетімен тікелей сауда байланысын орнатуға мүдделі болды. Ал Иран бұған кедергі жасады. Атап айтқанда, Иран шахы түріктердің Персия арқылы Византияға жіберген екі елшілігін қайтарып жіберді. Сондықтан 568-ші жылы соғды көпесі Маниах түрік қағаны елшілігін енді Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы арқылы Константинопльге алып барады. Онда екі ел арасында сауда келісімі және Иранға қарсы әскери шарт жасалды. Оны Земарх бастаған Византия елшілігінің түрік елшілігімен бірге аттандырылуы дәлелдейді. Земарх баста-ған елшілік Түрік кағанының астанасы Суяб қаласында қабыл-данған. Түрік елшілігінің Константинопьлде жүргізген келіс-сездері Иран мен Византия қатынастарын шиеленістерді, олар-дың арасында соғыс жағдайы қалыптасты. Мүны Түрік қағанаты өзінің жаулап алу соғыстары үшін пайдаланды.
571 жылы түріктердің қағаны Естемі Солтүстік Кавказ-ды басып алды, сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті басып алып, 576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірак Естемі өлгеннен кейін, 582-593 жылдары Түрік қағанатында билік үшін қырқыс басталды. Өз ішіндегі алауыздық пен әлеуметтік қайшы-лықтар қағанатты қатты әлсіретті. Елде талай жылдарға созылған мал індеттері, жұттар мен ашаршылық орын алды. Түрік қағанаты шекараларына шығыстан Қытайдың Сүй әулетінің (581-618 жылдары) шабуылы күшейді. Міне, бүл жағдайлардың барлығы 603 жылы Түрік мемлекетінің екі дербес қағанатқа - Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталды. Батыс қағанатының орталығы -Жетісу жеріндегі Суяб қаласы болды.Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлады. Ол Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып жатты. Қағанаттың негізгі этникалық-саяси үйы-тқысы - "он тайпа" (он-ақ будунның) мекендеген жері де осы ара болған. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан және Орта Азияның Самарканд, Бүқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы калаларда қағанның орынбасарлары отырды.Қағанның жазғы ордасы Мың бүлақ (Түркістан қаласы-на жақын) деген жерде болған. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның інісі Түнжабғы қаған /618-630ж.ж./ билеген кезде қағанаттың күш-қуаты таси түседі.Олардың ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. Жетісуға қоныс аударуы Орта Азиядағы араб жаулап алушыларымен және ондағы әлеуметтік қысымшылықтармен байланысты еді.Қағандық үшін Батыс Түрік мемлекетінде басты екі тайпаның – Дулу және Нишаби тайпаларының арасында талас басталады.
Қағанат ішіндегі өзара тартыс, билеушілердің жиі – жиі ауысуы, 16-жылға /640-657ж.ж./ созылған тайпалар арасындағы соғыс пен ішкі қырқыстар Жетіьсуға Қытайдың Тан империясы әскерінің баса көктеп кіруіне әкеліп соқты.Түріктердің Тан басқыншылығына және олардың сыбайластарына қарсы жүргізген тынымсыз күресі барысында қағанат құрамында түргештер күшейіп көтерілді, сөйтіп 704 жылы Батыс Түрік қағандығы құлап, Түргеш қағандығы құрылды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында жаңа қозғалыстар мен партиялардың пайда болуы: демократияның дамуы ж?не тереңдеуі.
Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан болашағы қоғамының идеялық бірлігінде» деген 1983 ж. соңында Қазақстанда 4 саяси партия тіркелді. Олар социалистік партия, қазақстанның Республикалық партиясы, коммунистік партия және Қазақстан халық конгрессі. Республикада 300-ден аса қоғамдық саяси ұйымдар 68 қорлар тіркеуге алынды. Саяси қозғалыстардың ішіндегі беделі жоғары Қазақстанның халық 1-ші одағы Н. Ә. Назарбаев оның басшысы болуға келісім берді. Трағасы Қ. Сұлтанов Қазақстан халық конгрессі партиясының 1993 жылдың 19-шы шілдедегі 5-ші пленумында жоғары кеңестен саяси партияның заң жобасын бекіту жөнінде заңдылау мәселесі талқыланды. Қазақстан халық конргесінің төрағасы О. Сүлейменов Ресей мен Қазақстан арасындағы байлықты орнатты. Қазақстан социалистік партиясы ұйымшылдықты нығайту, техникалық базаны жақсарту жолында жұмыс атқарды. Азат қозғалысы Қазақстанның республикалық партия басшысы өкіметке қысым көрсету туралы айтты. Қазақстандағы алғашқы қозғалыстардың бірі Невада-Семей экономикалық қозғалыс 1989 жылы О. Сүлейменовтың ұсынысы бойынша құрылған бұл Қазақстанның мақсатын Семей және басқа полигондарды жабу. 1990-шы жылдың шілдесінде «Азат» азаматтық қозғалысы д. Оның мақсаты егемендік алу еді. Республика халқының славян жұртшылығымен қауымдастырған «Лад» қозғалысы 1993 ж. соңына қарай қозғалысқа саяси қозғалыстар республикада шынайы берік күшке айналды, олардың өз бағыт-бағдары, әдіс-тәсілдері болды.
Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының саяси жағдайы. «Жеті Жарғы» заңдар жинағы.
1680 жылы Каз-н жеріндегі хандықтардың билігі Жәңгір баласы Тәуке (1680-1717жж) көшті. Ол өзін жақтайтын феодалдардың ел сыйлаған билердің қолдауына сүйене отырып, халықтың, елдің бірлігінің туын жоғары ұстады. Тәуке хан өкіметтің беделін көтеруге және оған үш жүздің руларын бағындыруға бағытталған шаралар қолданды. Оның тұсында «жеті жарғы» деген атаумен қазақ қоғамындағы әдеттегі құқық өлшемдерінің жинағы құрастырылды. Мұнда феодалдық құқық тәртібі мен мемлекеттік құрылымның негізгі шарттары белгіленгенді. Тәуке хан елдің бірлігін, ынтымағын ойлап, халықтың ру-руға, жүзге бөліну саясатын және бет-бетімен әрекет жасауды шектеу үшін аянбай күресті. Тәуке хан өз төңірегінде Ұлы жүзден Төле биді, Орта жүзден – Қаз дауысты Қазыбекті, Кіші жүзден Әйтеке биді кеңесші ретінде қызметке тартты. Сөйтіп қазақ халқының тарихына ірі құқықтық өзгерістер енгізді. Бұл оның халыққа кең тараған «Жеті жарғысымен» байланысты еді. Жеті жарғы көшпелі қазақтардың ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны: - қанға-қан алу, біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға -1000қой, әйелге 500); -ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық өлім жазасына кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; -денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ-100қой, шынашақ-20 қой); -егер әйел ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); -төре мен қожаның құны қарашадан екі есе артық төленеді; -егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді; -ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі; -өзіне-өзі қол жұмсағандар бөлек жерленеді; -егер екіқабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса:бес айлық бала үшін-5ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға - әр айына 1түйеден (анықтама үшін 100 түйе-300 атқа немесе 1000 қойға тең); -әйел зорлау кісі өлтірумен тең қылмыс болып есептеледі. Мұндай қылмыс үшін еріне, немесе қыздың ата-анасына құн төленуге тиіс, егер жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады; -егер ері әйелінің көзіне шөп салу үстінде ұсталса, өлтіруге қақылы, бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуі тиіс әйелінің көзіне шөп салды деп күмәнданған еркектің сөзін 4 сенімді адам теріске шығарса, әйел күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады; - біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелінің келісімімен әкетсе күйеуіне қалың төлеп қосымшасына қалыңсыз қыз беруі тиіс; -әйелді ренжіткен адам одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса арыздығы үшін айып салынады; -қан араластыру (жеті ата ішінде өлімге немесе ағайындар берілген жазаға бұйырылады; -құдайға тіл тигізген (жеті адам куәлік берсе) таспен атып өлтіреді: -кәріп болған адам мал-мүлкінен айырылады; -құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде; - ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрық байлаған күйі қара сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз қол-аяғы байланып анасының билігіне беріледі; -ұрлық жасаған адам үш тоғазымен қайтаруы керек; -ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйел мен баласы жазаға тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады; -өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады; -барымтадан қайтқан мал төлемімен қайтарылуы тиіс; дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі; -куәлікке екі немесе үш адам жүреді; - билерге билік айтқаны үшін кесілген малдың оннан бірі тиесілі; -егер айыпкер айыбын төлемесе, оны ру басының рұқсаты арқылы барымтамен алуға болады; -ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады; -егер әкесінен бөлек тұратын ұлдың өлгенде баласы болмаса, оның мал мүлкі әкесіне тиесілі. Тәуке хан заң баптарының орындалуын жүзеге асыруда хан бастаған барлық сұлтандар, рулардың ақсақалдары мен билеушілері халық істерін талқылау үшін күз айында бір жерге жиналып, маслихат өткізуді белгілеген . Халық жиналысында бірде-бір қазақтың қару-жарақсызкелуіне болмайтындығы және қарусыз адам дауыс бере алмайтындығы атап көрсетілген. Тәуке ханның «Жеті жарғысының» әрбір бабы сол заманның талаптарына сай келеді.
Тәуке және Есім хан тұсындағы Қазақ хандығы. Жоңғарлардың Қазақстанға шапқыншылығың басталуы.
Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығы
1680 ж.Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718)хан болды.Оның тұсында «Жеті жарғы»деген заңдар жинапы құрастырылды.Жеті жарғыкөшпелілердің ел билеу заңы болып табылады.Оның негізгі баптарының мазмұны:
1.Өлім жазасы. Оның 2түрі бар – буындыру, таспен ұру. Осындай жаза мынадай жағдайларда қолданылады:
а)егер әйелі күйеуін өлтірсе ж/е оның туыстары кешірмесе;
ә)егер әйел өзінің «жолдан» тапқан нәрестесін ұялғаннан өлтірсе;
б)егер күйеуі әйелінің көзіне шөп салғанына куәгер болса;
в)егер құдайға қарсылық көрсетсе.
2.ҚҰН-өте кең тараған жазаның түрі.Оның өлшемі-әлеуметтік статусқа сай. Ер адамның құны-1000қой, әйелді өлтірсе тек 500қой.
3.Мүліктік тәркілеу-хрестиан дінін қабылдағандарға қолданады.
4.Остракизм-қауымнан кесіп тастау, ол өзінің күйеуін өлтірген жүкті әйелге қолданады.
5.Жұрт, ел алдында масқаралау, яғни әке-шешесін қорлаған не болмаса ұрғаны үшін қолданылады.
Есім ханның тұсында Қазақ хандығы
Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына шығу үшін күресті. 1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сыр бойындағы қалаларды алып, Ташкент, Андижан, Акси, Самарқанд сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде Тәуекел хан жараланып қаза болды. Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Бұқарамен бітім шартын жасасты, шарт бойынша өзбектер бұрын тартып алған Сыр бойы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бекітіп берілді. Сөйтіп, Сыр бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік Қазақстанның жерін кеңейту үшін бір жарым ғасырға созылған күрес біраз бәсеңдеді.
Есім хан елді жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға қан, құн төлеу, барымта алу, құлды сату, зекет, ұшыр жинау, айып салу және т.б. уағыздады. Халық Есім хан заңдарын "Есім хан салған ескі жол! деп атады.
Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі
1718 жылы Тәуке өліп, орнына Болат хан болды. Оның кезінде қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды, осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап, әріп құюды үйретеді. Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады.
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама
1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне тағы да соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы Кетпен тауы баурайына орналасты. Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан пен ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы хиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды. Халық ең соңында бірігудің қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр бастапан Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға қарсы соққы берді.1730 жылы көктемде Балқаш көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты батырлар бастапан қазақ жасақтары жоңғарларға аяусыз соққы берді. Бұл жер кейін «Аңырақай» деп аталып кетті. Шуно Дабо бастапан қалмақтар Іле өзені бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды. Қазақ жерін азат ету жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр мен Бөгенбай сайланды. Осы тұста Тәуке ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болды. Таққа талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр бұған наразы болып, майдан шебінен әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды. Осы тұста әрбір жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы (Әбілхайырдың баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар болды. Еділ өзені бойында қалмақтар мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды.
Тұңғыш қазақ ғальмы Шоқан Уалиханов және оның Қазақстанның және Орта Азияның тарихын, этнографиясын мен географиясын зерттеудегі қосқан улесі.
Шоқан(Мұхаммедқанафия) 1835ж қараша айында Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде туған. Әкесі Шыңғыс Уалиханұлы сол жерде аға сұлтан болған. Кейін туған елі-Көкшетауға көшіп келді. Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында өткен. Ол бес жасында хат таныған. Қазақ мектебінде арабша жазуды және сурет салуды үйренеді. Араб, парсы, ұйғыр тілдерін үйренеді. 1847-53ж. ол Омбыдағы Кадет корпусында оқиды. 1853ж. Кадет корпусын бітіріп, атты әскер корист деген атақ алып шығады. Ол Қырғызстанның батыры «Манас» туралы жырды ел аузынан алғаш рет жазып алды. Ол ғылыми зерттеу жұмыстарын жасауға кіріседі. Алдына мақсат қояды. Мақсаттарының орындалуында оған атақты географ П.П.Семенов, Тянь-Шанский ықпалы зор болады. Ол 22 жасында орыс география қоғамының толық мүшесі б., Семенов, Тянь-Шанский ғылым үшін жұмбақ болып келген Қашқар өлкесіне экспедиция ұйымдастырды. Оған Ш.Уалиханов басшылық жасайды. Бұл ұсынысты генерал-губернатор (Сібір) Гасфорт қолдайды. Шоқан осы ұсынысты қолдап экспедицияны бастап 1858ж. қазанында Қашқарияға саяхат жасайды. Ол саяхат Шоқанның даңқын бүкіл елге жаяды. Бұл саяхаттарда жинаған материалдары арқылы «Алтыншаһар» және Қытайдың Наи-Лу провинциясының шығысындағы алты қаланың жайы атты еңбегі Германияда содан соң Лондонда басылып шықты. Бұл оның тұңғыш еңбегі болды. Осыған байланысты патша өкіметі 1860ж. оған Штаб родмейстер әскери атағын төрт дәрежелі ізгі Владимир ордені және 500 сом күміс ақша берді. 1861ж. ол өкпе ауруымен аурып, өз еліне қайтарылды. 1865ж. сәуірде Алтынемел жотасының етегіндегі Көшен тоғаны деген жерде Тезек сұлтанның ауылында қайтыс болды.
Тың жерлерді игеру: жағымды және жағымсыз нәтижелер.
КОКП Орталық Комитетінін 1954 ж. қаңтар-наурыз пленумында анықталды. Пленумда «Еліміздегі астық өндіруді одан арн арттыру туралы тың жәке тыңайғзан жерлерді игеру туралы каулы б\ша Қаз-да, СібІрде, Аралда. егістік көлемін күрт артыру керек болды. 1954-55 ж. 1100-1200 млн пұт астық алуды белгіледі. 1954 ж тамызда Қазақстакда 6,5 млн жер жыртылды 1954 ж тамыздың 13-де КОКП Орталык Комитеті мен КСРО министрлср кеңесі Астық өндіруді молайту ушІн тың және тынайған жерлерді одан әрі игеру туралы жаңа каулы кабылданды. Қаз. Компартиясының 7 съезінде (1954 ж. қаңтар) онын ОК-ң І хатшысы Ж.Шаяхметов босатылып оның орнына Пономаренко сайланды. II хатшысының креслосына Брежнев отырылғызды. Тың жерлерді игеру мейлінше Қазақ. 6 облысында жүргізілді. Қостанай, Ақмола. Солт. Казақстан. Көкшетау, Торғай, Павлодар облыстарында. 1954 ж. 1 жартысында Ақмолаға жер игеруге 20 мыңнан астам адам келді Ресейден келушілерге жеңілдіктер жасалды әр отбасына 500 000 сом 10 мерзімге үй салу үшік 10 мың сом. 1500-2000 сом мөлшерінде мал сатып алу үшін ақшалай көмек берілді. Тың жерлерді игеру үшін әртүрлі мамакндар ғана емес кылмыскерлер де келді Мысалы. Келгекн 650 мың адамның ішінде тың игеруге кажстті мамандар 150 мын адам ғана болды. Тың игеруді жиілеу етіп 2 млн.ғл жуық адамдардың көшіп келуі орыстар. украиндер т.б ұлт өкілдері Қаз.. солтүстігі. хал ахуалдарды өзгертіп жіберді. 1954-62 ж. дейін тың игеруге КСРО-н европалық бөлігінен 2-млн-ға жуық адам келді. Мұның өзі қазақ халкының айтарлықтай бөлігіне ана тілін ұмытуға әкеп соқты. халыктың ұлттық намысы біртікдеп жоғала бастады.
Ұлы Жібек жолы ж?не оныњ ортаѓасырлы?.
. Ж.ж. тарихы туралы алғашқы жазбаша дерек 7ғ. өмір сүрген будда дінін зерттеуші Сюань-Цзян жолжазбалары болып табылады. Б.э.д. 1 мыңжылдықтың ортасында Қара теңіздің Дон бойында оңтүстік Арал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, Алтайға, Ертіс-Зайсан көлінің маңайында мекендеген тайпаларға осы Жібек жол арқылы жібек, тері, иран кілемі, асыл бұйымдар сауда арқылы таратылып жатты. Б.э.д. 2 ғ. Жібек жолы сауданың тұрақты желісі реттелді, қызмет ете бастады. Жібек жолы б.э.д. 2 ғ. және б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстанға Рим әйнегі, теңге, Қытай жібегі, айна, ыдыс-аяқ, иранның асыл тастары жеткізіліп тұрған. 6 ғ. соңында Жібек жолы Жетісуда, Қазақстанның оңтүстігінде жаңа қалалардың бой көтерілуіне көп көмегін тигізді. Бұл сауда жолы 14 ғ. ішкі қырқ-р қола мәдениетін тоздырғанға дейін Қытайға баратын теңіз жолын игергенге дейін бұрынғы көне жолдың жұлдызы сөнгенше жұмыс істеді. Археологтардың зерттегендеріне қарағанда осы кезде оңтүстік Қазақстанда оңтүстік батыста 27 қала: Тараз, Құлан, Атдак, Джамукат, Мерке, б-н Талас Алатауының баурайында Джумиланг Манксит қалалары, Шавгар өңірінде – Яссы, Қарған, Шағылжаң,Қарашоқ, Сайран, Сырдария маңында Сығанақ, Жент т.б. Шу алабындағы Баласағұн бас қалаға айналды. Міне, Ұлы Жібек жолы Қазақстандағы қалалардың бойын көрсетуге, тауар айырбасты жақсартуға көп пайдасын тигізді. Ұлы Жібек жолы тек сауда қызметін ғана атқарып қойған жоқ сонымен қатар мәдениетті, дінді тасмалдаушы да болды. Шайырлар(ақындар), суретшілер, бишілер, сиқыршылар т.б. өнер адамдары үнемі жол үстінде жүретін болған. Демек, Ұлы Жібек жолы жер- жерлерде мәдениеттің негізгі мазмұнын таратушы-дәнекер бола алды. Шығыс мәдениеті мен Батыс мәдениетінің үйлесуінің жаршысы болды. Жібек жолы 14ғ. дейін қызмет етті. Ең бастысы- Қытай теңіз жолының ашылуы, оның үстіне дүркін- дүркін болып жатқан соғыстар Ұлы Жібек жолын қарағанда істен шығарды. Бұдан былай құрлықтағы керуен сауда жолына қарағанда қауіпсіздеу әрі арзан түскен су жолы қолданды.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы (1941 -1945) қазақстандықтардың еңбектегі ерліктері
Соғыстың тікелей салдары ретінде1941-1942 жылдары өнеркәсіпте, сол сыякы ауыл шаруашылығында істейтін әйелдердің саны курт артты. Сондай-ақ кала жәке село халқынын аракатынасы да өзгерді.СоғЫС жағдайына сай жұмыс істей отырып,металлургтер 1941 жылы шілдеде айлык тапсырмаларын асыра орындады, мұнайшылар отын шығару және бұрғылау жөнінде косымша бригадалар кұрды. Майданға сапалы ұрыс техникасы. Окдәрі мен азык-түлік қана емес. сонымен бірге киім-кшек. жабдық та кажет еді. 1941 ж. екінші жартысында Казакстанның тігіншілері әскерлерге 329 мың гимнастика, 322,5 мың жазғы шалбар 170 мың жұп пима және т.б. өнім шығарды.
Темір жол көлігінің рөлі мен маңызы арта түсті. 1941-1942 жылдары бір млн-ға жуык адам, аса зор көлемдегі өкеркәсіп жабдықтары тасылды, Егіншілік пен мал ферма-ларынын кызметкерлері кажу-шаршау дегенді білмей еңбек етті. 1941 жылы республика негізінен колхоздар есебінен мем. 100,2 мың пұт астық тапсырды- Казақстан елдін аса ірі мал шаруашылык Базасы еді. 1941 ж мал базсы онын алдындағы жылға карағанда 20,9 пайызға өскен. Бұл табыстар майданға кажетті өнімдер мен шикізатты жөнелтудің келемін ұлғайтуға
мүмкіндік жасады. Мем. 114,6 мың тоннадан астам ет (тірілек салыагаыек), 283,7 мың тонна сүт, 14,8 мың тонна жүн, 2,8 млн данадан астам түрлі тусті мал терісі тапсырылды. Мал шаруашылығы өнімдерін және өнеркәсіпке кажетті шиізат өндіру жөнінде Қазакстан тылдағы аудандардың арасында жетекші орын алды.Каратау тау-кек химия комбинаты-ның кұрылысы айрықша бакылау мен жүзеге асырылып жатты. 1943 жылғы мамырда Карағандыда жақын жерде металлургия зауытының кұрылысы басталды Оның қорғаныс өнеркәсібі үшін зор маңызы болды, зауыт Атасу кен орын тобының негізінде кұрылды. Онын құрылысын тездету үшін республика үкіметі қарашада 3 мың адам жіберілді.Жеңіл және тамак өнеркәсібі де өнім шығарудың еселеп арттыра түскен. Жұмыс істеп тұрған куаттарды ұлғайтумен қатар жаңадан көптеген токыма және тамак кәсіпорындары салынды. 1940 ж. Көбіне жартылай қолөнері үлгісіндегі 26 кәсіпорынның орнына 1943ж. 43 Ірі фабрика іске қосылды.Карағанды көмірімен Сібірдін, оралдын, Поволжъенің басқа да аудандардын өнеркәсіп топтары жабдықталды. Жұмыс істеп тұрған лавалар саны 1941 ж. 63-тен 1945 жылы І58-ге дейін көбейді, жылдын жалпы куаты 6 млн тоннадай 19 жаңа шахта мен 3 көмір разрезі салынып, пайдалануға берІлді. Жаңа мұнай кәсіпшіліктер: Қошқар, Комсомольск,Тентексор, Жолдыбай еселеп арттырды. Соғыс жылдары Ембіді 430 жаңа скважина іске қосылды. Соғыстың соңғы үш жылдарында Қаз. 247,2 мың тонна жоғары сапалы мұнай берді. Респ. Энергетикалық қуатты арта түсті олар 1941 ж. Қаңтарынан 1945 ж. Қаңтарына дейін 54,4 пайызға ұлғайды.. электор қуатын өндірудің жалпы одақтық көлеміндегі респ. Үлесі 1,31 пайыздан 2,67 пайызға дейін көтерілі. Өкеркәсіптің жоғары каркынмен дамуынын нәтижесінде соғыс жылдарында республикада халық шаруашылығындағы өнеркәсіптің жалпы өнімінің үлес салмағы 1940 ж. 60 пайыздан 1945 ж. 66 пайызға дейінөсті, ал жұмысшылардың саны 1,5 еседен астам көбейді. Егіншілермен малшылардың еңбегі ұлаң ғайыр 1942 ж.84,3 млн пұт астық дайындалып дәнді дақылдардың түсімі орта есеппен әр гектардан 7,9 ц айналды, көптеген озот егіншілер оданда мол өнім өндірді Ақтөбе обл. Ойыл ауданында озот тары өсіруші Ш.Берсиев тарының қуаншылыққа төзімді жоғары өнімді жергілікті ауа райының жағдайына икемді сорттын өсіріп шығарды. Ол 1942 ж. әр гкетардан 175 ц ал 1943 ж 202 ц өнім жинады. Қызылордалық күріш өсірушілер Ы.Жақаев пен Ким Ман Сам күріштен мол өнім алды. Ыбырай Жақаев 1943 әр гектарының өнімін 192 ц жеткізді. Колхоздармен совхоздар МТС-тер азат етілген аудандарға баға жетпес көмек көрсетіп отырды. Гитлершіл жауыздар 1710 қала мен поселкіні 70 мыңнан астам село мен деревняларды өртеп қиратып кеткен 25 млн адам баспанасыз қалды .майдан армиясының ең жақын тылын тез арада қалпына келтірудің орасан зор әскери шаруашылық маңыз болды. 1942 ж. 26 наурызда қазақстан мәскеу обл. Азат етілген аудандары еңбекшілерінің алғашқы делегациясын қабылдады. Оларға 1237 қой, 142 сиыр, 184 шошқа35 жылқы 9 тонна астық тұқымы және басқалары берілді. Фашистік бскыншылардың азат етілген аудандарға 1942 жылдың I маусымынан 1943 жылдың маусымына дейінгі бір жылдын ішінде 3879 тракторшы, 593 тракторшылар бригадирі, 106 механник, 221 комбайыншы, 69 МТС директоры, 115 агроном жіберілді. Майдангерлер отбасына мемлекет тарапынан қамкорлық жасалыкып отырды. Тек кана соғыс басталғаннаң кенінгі 11 ай ішінде респуб.290,9 мың , ал 1943 жылдын 1 қаңтарына карай .178 мың майдангерлер отбасыларына мем. Көмек ақы берілді. Соғыс жылдарында 93,1 мың бала балалар үйіне қабылданып жетім қалған 6400-ден астам жасөспірім еңбекке тартылды
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы (1941 -1945) қазақстандықтардың майдандағы ерліктері.
фаршистік германия 1941 жыл 22 маусым таңғы сағат 4-те Кенес одағына жасау туралы он жылға жасалған шарт опасыздықпен бұзылып тұтқилдан ұрыс қимылдарын жүргізді. Жау адам саны мен соғыс техникасы жағынан анағұрлым басым болды. Кеңес халқының социалистік Отанды қорғау жолындағы Ұлы Отан соғысы басталды. Соғыстың алғашқы күндерінен-ақ Алматы, Жамбыл, Оң. Қазақстан Қырғыстан шақырылған жігіттерден 316-атқыштар дивизиясы жасақталды. Оның командирі болып азамат соғысына қатысушы генерал И.В. Панфилов тағайындалды . соғыстың бастапқы үш айының ішінде Қазақстанда 238.310.314.398. және 391 атқыштар және атты әскер бригадалары әуе күштерінің әр түрлі соғысбаталиондар құрды. Ұлы отан соғыс тарихында қазақстандықтардың үлесі аз болған жоқ. Еліміздің басқа да халықтарының ұл-қыздарымен қатар біздің республиканың жастарыда да жаумен Балтық теңізімен Қара теңізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайқасты.қаз. оғыстың алғашқы күндерінен бастап басқыншылармен кескілескен ұрыс жүргізді. Даңқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған қаз.болды. олардың арасында Ғ.Жұматов, Ш. Шолтаров, В.Лобанов К. Әбілрахманов, К.Иманқұлов, Е.Качанов, В.Фурсов т.б. жаумен жан алмай шайқасып ерліктін үлгісін көрсеттіҰлы отан соғысы жылдарының алғашқы айларында қаз. Пермышь, Саврема аралы Минск, Одесса Бельцы, Шауляй Севастополь және т.б. қалалар үшін шайқасты әсіресе 1941 ж қараша желтоқсан айларында Мәскеу түбіндегі шайқаста қаз. жауынгерлік даңқы шықты. Рес. Жасақталған 316-атқыштар дивмзиясына астанаға апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі- Волгокаламск тас жолын қоғауға тапсырды. Мұнда мйор Бауыржан Момышұлы басқарған 1073-ші атқыштар полкі жау шабуылына девизиясын басқа бөлімдерімен бірге Қысқа мерзім ішінде бұл дивизия жаудын атты әскерлерін талқандады. 316-дивизияның жоғары қаһармандық қаблетін қамтамасыз етуге оның командирі И.В.Панфилов зор еңбек сіңірді. Саяси жетекші В.Г.Колчаковтың жауынгерлерді ерлікке жігерлендіріп «Ресей жері кең байтақ бірақ шегінерге жер жоқ артымызда Мәскеу»-деген сөздері бүкіл майданға тарап кетті. 28-жауынгер орыстар,қазақтар,украйндер, қырғыздар -4сағат бойы жау танкілерін тынымсыз шабылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар қасық қаны қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қаза тапты саяси жетекшілер П.ВВихрев М.Ғабдулин автоматшылар Т.Тоқтаров Р.Амангелдин өздерінің ерліктерімен мәңгі өшпес із
қалдырды. Қазақстандықтар тек Сталинграт түбіндегі шайқаста ғана емес сонымен қатар Курск иінінде, Днепр, Ленинград үшін шайқастарда жанқиярлықпен соғысты. Леленинград қоршауындағы іскери бөлімдерде қызмет еткен жауынгерлердің арасында Д.Шыныбековтың алысқа ататын аэростат командиріС.Жылқышевтің есімі мқтанышпенайтылады. 1942 ж шайқастардың бірінде Бат. Қаз. обл. Жаңакада ауданының түлегі Арыстан Ахметов өз есімін өшпес даңқа бөледі. Ол 19 жауынгермен әскери маңызы бар бір төбені жаудан қорғап соңғы адамы қалғанша соғысты. Осндай азапқа жау офицерінің бетіне түкіріп қайсарлықпен қаһарлықтың үлгісін көрсеткен А.Ахметров қанішерлер үстіне жанармай құйым өртеп жіберді батыр жігіт жау алдында сес бермеи өмірден өтті. Елге оның ерлігі туралы Павел Кузнецовтың очерктері арқылы жетті.қуатты жарылғыш минамен жау танкісінің астына түскен Қарсыбай Сыпатаев, жаудың оқ шашып тұрған дзотының аузын өз кеудесімен жапқан Ленинград қоғаушысы Сұлтан Баймағанбетов қазақ жауынгерлерін ерлікке рухтандырды Соңгы жылдарға дейін тарихи оқулыктарды қазақ
ұшкышы Кекестер Одағынык батыры Нұркск Әбдіров ерлігі жөнінде, атақты ұшкыш капитан Н.Гастеллонык отка оранған ұшағык жаудын танк колоннасының үстіне шүйдіре кұлатып, тас-талкак еткен көзсіз ерлігін қайталаушы адам ретінде жазылып келді. Нұркен де 1942 жылы 19 жслтоксакда Ростов облысы Боков-Пономаревка
ауданыкда жау оғы тиіп, жаңа бастаған өзінін «Ил-12» ұшағын неміс танктілерініңр шогырланған калың ортасына бағыттап оларды көп шытынға ұшыратып, каза тапты. Бұл ерен ерлІкті соғыстың алғашқы 5-шІ күні капитан Масловтын экипажынык құрамында казак ұшқышы. Алматы облысы Балкаш ауданынын тулегі Бақытозар
Бейсенбаев та жасағак еді. Бұл тарихи әділеттілік арада 56 жыл өткенде орнап, Б.Бейсебаевқа Рссейдін батыры және Казакстаннын Халык Қаһармакны атағы беріл-ді.Қазакстакдыктар партизандык козғалысқа белсене қатысты. Толык емес мәліметерге карағанда, Украинаның партизандық кұрамалары мен отрядтарында -1500,
Лекнкград облысында 220, смоленск жерінде 270-тек астам казақ жігіттері соғыскан. Белоруссияның әр түрлі аудандарында әрекет еткен 65 партизандык бригадалар мен отрядтарды 1500-ден аса казакстандыктар болған. Партизан козғалысына катысқан данкты казак жігіттері Г.Ахмедилроа, Қ.Оыаров,А.Жұмагалиев.З.Хұсанов,Е.Орзбаеав,Қ.Кайсенов,Ө.Шәріпов. Т.Жанкелдин, Ж.Сани т.б. есімдері бүгінде зор құрметке ие болып отыр.Жапониянын 1945 жылгы кыркүйектің басында тізе бүгуімен Кенестер Одағынын Улы Отан соғысы және екінші дүние жүзілік соғысы аякталды. Адамзат соғысқұмар фашистік диктатураның дуние жүзІне устемдңк жүргізу каупінен сактап калды.Үяы Отан соғысы майдандарымен көрсеткен ерліктері үшін 96638 казакстандыктар Кснес Одағынын орден, медальдарыі марапатталды. 500-ге жуык казақстандыктарға Кекес Одағының Батыры атш берілдіді. Олардың 99-ы қазақ. Солардың қатарында Кенестік Шығыстың қос қарлығашы, қаһарман кыздары - Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметова бар. Кенес Одағының батыры атағн ұшқыштар Т.Бигелдинов, Л.И.Беда. И.Ф.Павлов, С.Д.Луганский екі реттен берілді. 110 казакстандықтар Даңқ орденімен үш дәрежесінс ие болды. Соғыс Қазакстан үшін өте кымбат түсті. ұлы Отан соғысында 603 мыңдай Казакстан азаматтары ерлікпен каза тапты.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы білім, ғылым және мәдениет.
Көшіріліп әкелінген жоғарғы және орта оқу орындары білікті кадрлар дайарлау жөнінде елеулі жұмыс жүргізді.Олардың қатарында Москва авиация иниституты,Шымкент техналогия институты ,әдебиетпен өнер соғысып жатқан халықтың қуатт идеялық қаруы болды .Қазақстанның 90,ға жуық жазушысымен ақыны соғыс майдандарында тшайқасты.Партизапн Ж.Саиннің өлендер топтамасы .Қ.Аманжоловтың ,Ақын өлімі туралы аңызы,Жамбылдың Ленинграттық өренім жыры соғыс жылдарындағы қазақ поезиясында елеулі оқиға болды.М.Әуезовтың көп томдық Абай эпопеясының 1ші кітабы,С.Мұқановтың өмірбайандық Өмір мектебі повесі Ғ.Мүсіреповтың Қазақ солдасы ,Ғ.Мустафиннің Шығанақ ,Ә.Әбішовтың Жас үлектер повестері бүкіл одақтық оқырмандарға Қазақ кеңестік прозасының идеялық және көркемдік жағынан кемеліне келгенін көрсетті,Соғыс кезінде халық ақывндарының айтысы өрістетілді А,Толстой Иван Грозный треологиясын Қазақстанда жазды.1941жылғы 15қарашада көшіріп әкелінген Москваның Ленин. Ордені Мосфильм киностудиясы Ленинграттың ленин орденді Ленфильм киностудиясы.Кеңес халқының фашизімге қарсы һаһармандық күресі көркем картиналардың басты тақырыбы болды Екі жауынгер,Партизандар,Ленинграттық деген және басқа кинокартиналарғка кеңес кино өнерінің қайраткерлері ,кеңес халқының жат жерлік басқыншыларға қарсы күрестерге батылдығымен табандылығын көрсетті.
4 Үйсіндер мемлекеті: этносаяси тарихы ж?не әлеуметтік құрылымы.
Б.э.д. 2-1 ғ. өмір сүрген. Қытай жазба еректер-ң хабарына қарағанда б.з.дб. 3ғ.бастап Жетісу жерін үйсін тайпалары мекендеген. Үйсіндердің тарихын жазуда шығыс зерттеушілері Н.И. Кюнер мен Н.Я.Бичурин үлкен ғылыми жұмыстар атқарған.бұлардың Қытай тілінен аудармаларын және басқа да деректерді пайдалана отырып акедемик В.Бартольд өзінің «Жетісу тарихының очеркі» деген еңбегін жазып, онда үйсін тайпаларның қысқаша тарихын жарыққа шығарды. Ал Қытай тілінің маманы Ю.Вюзуев кеңес дәуірі кезінде үйсін тайпаларының тарихы туралы жаңа деректерді пайдалана қосты. Үйсіндер мекен еткен жерінің шекарасы батысында Шу мен Талас өзендерінің бойымен өтіп, Қаратаудың шығыс беткейлеріне дейін созылып жатқан. Терр. Жетісу оңт-шығ. Қазақстан. Астанасы Қызылаңғар болған. Билеушінің титулы – гуньмо (күн би). Үйсіңдер өзара сары және қара үйсін болып екіге бөлінген (нәсілі – европоидтық), мал жайылымы үшін қаңлы мен ғұндармен қатынас жасаған. Жылқы шаруашылығы дамыған. Қыстап шығу үшін тас қора салған. Олар ата-баба аруағына, табиғатқа табынған. Үйсіңдердің қыстаулары мен жайлаулары Жетісу таулары мен олардың аласа беткейлерінде, Іле, Шу, талас өзеңдерінің алқаптарында болған. Өзеңдер алқаптарында егін шаруашылығы өркендеген. Тұрмыс жағдайы жөнінен үйсіндер бірдей болмаған. Олардың арасында жері, малы бар байлар болған. Бұлар тайпа мен ру басшылары. Діни басшылар мен жасауылдар да орташа ауқаттылар қатарына жатқан. Сонымен қатар қарапайым бұқара халық малшылар мен егіншілер болған. Үйсіңдер арасында құлдар да бар еді. Құлдардың еңбегі негізінен үй шаруашылығында, ұсақ малды күту, малдан алынатын өнімдерді өңдеуге ғана пайдаланылған. Олар соғыс тұтқындары болған. 4-5 отбасы 1 ауыл болып саналған. Ауыл жаңында бейіттер болған. Қыш ыдыстар жасаған. Темір, мыс т.б. өңдіріп қорыта білген. Астанасы Ыстықкөл маңында орналасқан.. Б.з.б. 73-ші жылға дейін үйсіндердің жері 3 бөлікке: сол(шығыс), оң(батыс) бөліктерге және ғұньмоның өзіне қарайтын орталық бөлікке бөлінген, бірақ олардың бәрі ғұньмоға тәуелді болған.
Қытай жазба деректемелерінің хабарына қараған-да б.з.б. III ғ. бастап Жетісу жерін Үйсін тайпалары мекендеген. Үйсіндердің тарихын жазуда шығыс зерттеушілері Н. В. Кюнер мен Н. Я. Бичурин үлкен ғылыми жұмыстар атқарған. Бұлардың Қытай тілінен аудармаларын және басқа да деректерді пайдалана отырып академик В. Бар-тольд өзінің «Жетісу тарихының очеркі» деген еңбегін жазып, онда үйсін тайпаларының қысқаша тарихын жарыққа шығарды. Ал Қытай тілінің маманы Ю. А. Зуев кеңес дәуірі кезінде үйсін тайпаларының тарихы туралы жаңа дерек-терді пайдалана отырып, Қазақстан тарихын зерделеуде өз үлесін қосты. Үйсін тайпаларының тарихын жазуда, археологиялық ма-териалдарды жазба деректермен байланыстыра отырып, зер-ттеуде Қазақстан ғылым академиясының академигі Ә. Ма-рғүлан және атақты археолог ғалым А. Бернштам зор ай-туға түралық еңбек сіңірді. Ал республикаға белгілі археолог А. Г. Кушаев Іле өзенінің бойындағы үйсін тайпалары-ның ескерткіштеріне қазу жүмыстарын жүргізіп, олардың өмір сүрген уақытын кезендерге бөліп, бір жүйеге келтірді. Жетісу жерін мекендеген сақ және үйсін тайпаларының тарихымен үзақ жылдар бойы сондай-ақ атақты тарихшы-археолог К. Ақышев жан-жақты айналысты. Ол өзінің зер-ттеулерінің барысында үйсін тайпаларының қоғамдық қүрылысы мен әлеуметтік-экономикалық жағын ғылыми түрғыдан дәлелдеп, олардың мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген деген қорытындыға келеді.
Үйсіндер мекендеген жердердің шекарасы батысында Шу және Талас өзендерінің бойымен өтіп, Қаратаудың шығыс беткейлеріне дейін созылып жатқан. Үйсіндер иеліктерінің орталығы - Іле аңғары, басты ордасы - Есік көлімен Іле өзенінің оңтүстік жағалауы аралығында орналасқан Чигу-Чен («Қызыл-аңғар») қаласы. Ол ертеден белгілі «Үлы Жібек жолындағы» мацызды сауда орталығы. Үйсіндердің билеушісі гуньмо (ғұнбек) деп аталған.
Үйсін тайпалары туралы алғашқы хабарлар б.з.б. II ғасырдың аяқ кезінде пайда болды. Бұл кезде Қытай императорының сарайындағылар ғұндарға қарсы күресте одақтас іздеп, б.з.б. 138 жылы Батыс өлкеге Чжан Цянь бастаған елшілік жібереді. Жолда Чжан Цяньды ғұндар тұтқынға алып, олардың елінде он шақты жылдай болады. Алайда ол кейінен қашып шығып, Жетісуға барады, бұл жерден Қытайға үйсіндер жөніндегі алғашқы хабарды әкеледі. Чжан Цяннің хабарына қарағанда, үйсіндердің саны 630 мың адам және олардың 188 мың жауынгер жасақтарының болғанын айтады.
Б.з.б. 73-ші жылға дейін үйсіндердің жері үш белікке: сол /шығыс/ белікке, оң /батыс/ бөлікке және ғүньмоның өзіне қарайтын орталық бөлікке бөлінген, бірақ олардың бәрі ғұньмоға тәуелді болды. Үйсіндердің тарихы кіші ғүньмолар мен үлы ғүньмолардың үстемдік үшін өзара бо-лған күрестерімен тығыз байланысты. Үйсіндер көршілес халықтармен тығыз қарым-қатынас жасаған. Хань импери-ясы және ғүн тайпалары үйсіндермен одақ болып, Хань мен ғүн әміршілерінің қыздарын үйсін ғүньмоларына әйелдікке беріп отырған.
Б.з.б. 64-51 жылдары Хань империясының Үйсіннің хан тағы мүрагерлігіне араласуы халықтың наразылығын күшейтеді. Халық бүқарасы гуньмоның ғүн тегінен тараған мүрагерлерінен болуды жақтады. Бүл үйсіндердің халқы мен территориясының екі бөлікке: ұлы гуньмо және кіші гуньмо иеліктеріне бөлінуіне алып келген. Олардың қарамағындағы жерлердің шекарасына межелер қойылған.
Үйсін мемлекетінің доуірлеген кезі Цылими гуньмоның билік қүрған, б.з.б. 45-14 жылдардың арасы деп саналады. Өйткені, ол туралы «билікті берік үстады» және иеліктері-нде «алаңсыз тыныштық пен бейбітшілік орнады» деген деректеме осы уақытқа дейін жеткен.
Қытайдың Хань дәуіріпдегі әулеттік жазбаларда үйсін-дердің саяси тарихын баяндап жазу, шамамен алғанда, біздің заманымыздың III ғасырына дейін жеткізілген. Біздің за-манымыздың 437 жылы үйсіндер Хань ордасына елшілер жіберді деген хабар бар.
Х±ндардыњ саяси ж?не этникалы? тарихы.
Шыңғысханның Қазақстан территориясына шапқыншылығы. Ұлыстардың пайда болуы.
Шыңғыс хан - Азияда тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есүхей батырдың отбасында туған.
Мемлекет құруы.Өзінің әскери таланты арқасында және дұшпандарының әлсіздігі мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183—1204 жж. өкімет билігі үшін күресте негізгі жауларын — Меркіт тайпасының көсемі Тохтадан бастап, Найман тайпасының басшысы Таян ханға дейін — талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі болды.Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған бірсыпыра әлеуметтік шараларды жүзеге асыруы нәтижесінде Тэмуджин дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен Барыс жылы (1206) барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, «Шыңғыс хан» (түркі тілдеріндегі «теңіз» деген сөзден шыққан деп есептеледі) лауазымын алды. Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы жүргізбекші болды. Өз басының жеке жауы най-манның ханы Күшлік ханды талқандап, бай қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған 1218 жылы Жебе ноян бастаған әскер тобын жіберді. Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып алды. Моңғолдарға қарсы түруға жарамай қашып кеткен Күшлік ханның мүсылмандарды қудалауы, қаталдығы, жігерсіздігі, салықпен зар илеткен зорлық-зомбылығына ыза болған жергілікті халық Шыңғысханға мойынүсынатынын білдірді. Жетісуды бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуеренахрға, сол кезде бүкіл Орта Азияны билеп отырғ-ан Хорезм мемлекетіне қарсы жорыққа жолы ашылды. Көп кешікпей оған сылтауда табылды. 1218 жылы көктемде Шыңғысхан Орта Азияға сауда керуенін жіберді. 500 түйе-; ден түратын керуенінде монғол жансыздарын қосып есеп-тегенде барлығы 450 адам болатын. Көп адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі Қайырхан Иналшық көпестерді тыңшылық жа-сады деп күдіктеніп, оларды олтіруге бүйырды. Шыңғыс-хан Хорезм шахынан Қайырханды үстап беруді талап етті. Бірақ Хорезм шахы бүл талапты орындамады, Шыңғысхан жіберген елшілерді олтіруге әмір берді. "Отырар апаты" деп аталатын бүл тарихи оқиға Шыңғысханның Хорезмге қарсы соғысын тездетті. 1219 жылдың күзінде Шыцғысхан орасан зор армияны бастап Жетісу арқылы Мәуеренахрға аттанды. Оңтүстік Қазақстанның жергілікті халқы моңғол басқыншылығына қатты қарсылық көрсетті. Мүнда Шыңғысхан әскерлері Отырар қаласына келіп, оны қоршауға алды. Қайырхан ба-сқарған қалада 80 мыңдай әскер бар еді. Отырар қорғаны-сы Қазақстан мен Орта Азияның халык бүқарасының моңғол басқыншыларына қарсы жүргізген ерлік күресінің айқ-ын көрінісі болды. Қарамағында қамал бүзатын техника-сы, соның ішінде жанып кететін күбіршіктер, ататын машиналары болса да, моңғолдар бүл қаланы алты ай бойы ала алмады.Қаланың қүлауына опасыздық себеп болған еді.
Ұлыстарға бөлуі.Басып алынған жерлерді Шыңғыс хан ұлыстарға бөлді де, ұлдарына үлестіріп берді. Жошыға Ертістен Орал тауына, одан оңтүстікке қарай Каспий мен Арал төңірегіне дейінгі жерлер, Орта Азиядағы иеліктерінен Солтүстік Хорезм мен Сырдария аймағы, Шағатайға Мауераннахр, Жетісу, Қашқария, Үгедейге Батыс Моңғолия мен Тарбағатай аймағы берілді. Төле әкесінің ұлысы Моңғолияны мұраға алды.
Қайтыс болуы.Шыңғыс хан Танғұттарға кезекті шабуылы кезінде қаза тапты. Соғысты Шыңғыс ханның мирасқорлары, Шыңғыс әулетінің хандары азды-көпті үзілістермен үсті-үстіне жүргізе берді.
Ы.Алтынсарин - қазақтың ақыны, оқытушысы және оның ауылдық жерлерде оқу-білімді дамытудағы ролі
ЖАҢА ОНЖЫЛДЫҚ – ЖАҢА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ӨРЛЕУ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА МҮМКІНДІ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылдың Қазақстан халқына Жолдауы Ел тарихының ХХІ ғасырдағы аса бір күрделі кезеңі аяқталып келеді. Дүние жүзінің экономикасын тұралатқан жаһандық дағдарыс дауылы әлі басыла қойған жоқ. Алайда ол өзінің алғашқы алапат қуатынан айырылды. Тастүйін дайын болғандықтан, оның салдары біздің еліміз үшін соншалықты ауырға соққан жоқ. Дағдарысқа дейінгі кезеңде Қытай, Үндістан және өзге де экономикасы қарыштап алға басқан мемлекеттер қатарында дамудың жоғары деңгейіне көтерілдік.
Толағай табыстарымен дүние жүзін мойындатқан Қазақстанның әлеуеті артып, экономикасы серпінді бола түсті.
Дамуымыздың маңызды алғышартына айналған қазақстандық бірліктің өнегелі үлгісі ғаламшардағы мемлекет басшылары мен конфессия жетекшілерінен лайықты бағасын алды.
Осылайша Қазақстан қуатты да табысты мемлекетке айналып, өзінің бастамалары арқылы жоғары халықаралық беделге ие болды.
Жасампаздық қуатымен дүние жүзінде даңқы артқан Қазақстан әлемді өз жетістіктерімен таң қалдырды.
Сондықтан Қазақстанға Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету мәртебелі миссиясы сеніп тапсырылды.
Біз жаңа онжылдығымызды әлемдік деңгейдегі осындай абыройлы тарихи оқиғамен бастадық.
Мен біздің алдағы барша жетістіктеріміз осындай жарқын болады деп сенемін.
Менің басты мақсатым – еліміздің алдағы онжылдықтағы экономикалық өрлеуін қамтамасыз етіп, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу. Бүгінгі Жолдауым осыған арналған. “Қазақстан-2030” Стратегиясын орындай отырып, біз алғашқы онжылдыққа бағдарлама жасап, оны тәмамдадық. Ендігі мақсат – осы Стратегияның келесі онжылдығына қарай қадам жасау.
1. 2010 Стратегиялық жоспарын іске асыру – ел дамуының аса маңызды шебі
1997 жылы “Қазақстан-2030” Стратегиясын қабылдап, біз елдің ұзақ мерзімді күн тәртібін, басты мақсаттар мен басымдықтарын қалыптастырдық, кейін олар 2010 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарда қисынды түрде дамытылды.
Сөйтіп біз қалай жоспарласақ, солай өмір сүрдік және мынадай нәтижелерге қол жеткіздік.
2000 жылмен салыстырғанда 2008 жылы-ақ, жоспарланғанынан екі жыл бұрын, біз республика ІЖӨ-сінің көлемін екі еселедік және мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін тиімді орындадық.
Орташа айлық жалақы 5 есеге, ал зейнетақының орташа мөлшері 3 есеге өсті.
Өмір сүрудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі 4 есеге (50%-дан 12%-ға дейін) азайды.
Халық денсаулығының негізгі көрсеткіштері жақсарды. Күтілетін өмір ұзақтығы 65-тен 68 жасқа дейін ұлғайды. Ана өлімі екі есеге азайды, бала туу бір жарым есеге өсті.
Он жылда 652 мектеп және 463 денсаулық сақтау нысаны салынды.
Бүгінде бізде әлемдік деңгейдегі медициналық орталықтар – Ана мен баланың ұлттық орталығы және Нейрохирургия институты бар.
Биылғы жылы Кардиохирургия орталығын іске қосамыз. Барлық облыстарда қазақстандықтарға медициналық қызмет көрсету жақсаруда.
Осының арқасында біз өз азаматтарымыздың мыңдаған өмірін сақтап қаламыз!
Біздің жетістіктерімізді мойындай отырып, БҰҰ өзінің 2009 жылғы Баяндамасында Қазақстанды адам әлеуетінің жоғары деңгейі бар елдер санатына қосты. Бұл – біздің өскен әл-ауқатымыздың даусыз дәлелі! Он жылда 350 мың отбасы – бұл шамамен 1,2 миллион адам тұрғын үйге ие болды. 32 мың шақырым жолдар салынды және жөнделді, бұл Қазақстанның барлық жолдарының үштен бірі.
2030 жылға дейінгі Қазақстанның Даму стратегиясының қарпі мен рухын негізге ала отырып, біз ХХІ ғасырдың алғашқы он жылдығына белгіленген барлық міндеттерді шештік.
2. Дағдарыс кезеңі – дұрыс шешімдер қабылдау уақыты
Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарысы экономиканың өсу қарқынына ықпал етті, бірақ біздің дамуымызды тоқтатқан жоқ. Жинақталған экономикалық әлеует соңғы үш жылдың аса қиын дағдарыстық шайқасында бізге тұрлаулылықты қамтамасыз етті.
Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап қалдық.
Біз шағын және орта бизнесті қиыншылықта қалдырмадық.
Ұлттық және трансұлттық компаниялардың мемлекеттік сатып алуларындағы “қазақстандық үлестің” болмаған өсіміне қол жеткіздік. Агроөнеркәсіптік кешенге бұрын-соңды болмаған көмек көрсеттік. Мемлекет үлестік құрылысты аяқтау жөніндегі барлық шығындарды өз мойнына алды. “Жол картасы-2009” бағдарламасын табысты іске асырудың арқасында ел өңірлерінде ТКШ-ны реконструкциялау жөнінде 862 жоба іске асырылып, 737 шақырым электр желісі, 1029 шақырым сумен жабдықтау желілері, 284 шақырым жылу трассасы, автожолдар, жүздеген мектептер мен ауруханалар, мәдениет пен спорт нысандары жөнделді. Әр ауылға дейін жеткен мұндай аса маңызды жұмысты біз тұңғыш рет жүргіздік. Халық бізге риза – біз жақсы жұмыс атқардық. Барлығы да менің бақылауыммен, жедел, жария атқарылды.
Біз рецессияға жол бермедік, өйткені, не істеу керектігін білдік және мұны жедел істедік. Ұлы Неру бір кездері былай деген екен: “Табыс кім батыл қимылдаса, соның үлесіне жиі түседі”. Ал біз батыл қимылдадық. 2009 жылы экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Біз оң өсу қарқыны бар елдердің “серіппелі тобына” жаттық. Ұлттық қордың жалпы халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50 миллиард доллардан асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті.Өткен жылы біз Қор қаржысының бір бөлігін жұмсадық, ал бүгінде Қордың көлемі өткен жылдың желтоқсанындағыдан көп екенін атап өту маңызды. Қордың арқасында біз дағдарысқа қарсы шараларды жүргізіп қана қойған жоқпыз, сонымен бірге мемлекетке, бізге қиын болған кезде, сатуға мәжбүр болған маңызды активтерді қайтардық. Бұл – Екібастұз 1-ші ГРЭС-і, “Богатырь” разрезі, Қашағандағы біздің үлесіміз, Маңғыстаумұнайгаз және барлық үш мұнай өңдеу зауыты. Жұмыссыздық деңгейі 6,3%-ды құрады, ал бұл дағдарысқа дейінгі уақыттағыдан төмен. Тиімді іске асырылған Жұмыспен қамту стратегиясының арқасында елде 400 мыңнан астам жұмыс орындары ашылды. Біз төтеп бердік. Енді біз 2020 жылға дейінгі Даму стратегиясын орындауға кірісеміз.
3. 2020 Стратегиялық жоспары –көшбасшылыққа қазақстандық жол
Бізге мыналарды атқару керек:
1. Экономиканы дағдарыстан кейінгі дамуға әзірлеу;
2. Жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен экономиканың тұрақты өсуіне қол жеткізу;
3. Адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін болашаққа белсенді инвестициялау;
4. Қазақстандықтарды сапалы әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық қызметтермен қамтамасыз ету;
5. Ұлтаралық келісімді нығайту, ұлттық қауіпсіздікті арттыру, халықаралық қарым-қатынасты одан әрі дамыту.
3.1 Экономиканы әртараптандыру – табыс кілті
Таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады. Еңбек өнімділігінің кешенді артуы аса маңызды міндет болып табылады. Қазақстанда, егер тұтастай экономика бойынша қарайтын болсақ, бір қызметкер жылына 17 мың доллардың өнімін өндіреді екен. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 90 мың доллардан асып түседі.
Қорытынды өте түсінікті – бізге жағдайды түзету – өнімділікті арттырып, инновацияларды ендіру керек.
Басқарудың барлық деңгейінің жұмысына баға беру мен жаңағы өлшемдер бойынша қаржылай қолдау көрсету және бақылау Үкіметтің басты міндеті болады.
Инновациялар ғана еңбек өнімділігінің шұғыл артуына жеткізеді.
Менің тапсырмам бойынша Үкімет Жедел индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасын және Елді индустрияландырудың егжей-тегжейлі картасын әзірледі.
Бұл құжат – таяудағы бес жылда біз нені, қайда және қашан салатынымыздың толық іс-қимыл жоспары.
Бүгінде әңгіме инвестицияларының жалпы көлемі 6,5 триллион теңгелік 162 жобаны іске асыру туралы болып отыр, ал бұл ел ІЖӨ-сінің 40%-дан астамы, олар бізге таяудағы үш жылда ғана 200 мыңнан астам жаңа жұмыс орындарын тікелей ашуға мүмкіндік береді.
Алдағы бес жылда қуатты газ-химиясы кешенін, минералдық тыңайтқыштар өндіру жөніндегі зауыттарды, бірқатар ірі электр-энергетикалық стансаларды – Балқаш ЖЭС-ін, Мойнақ ГЭС-ін, Екібастұз 2-ші ГРЭС-інің жаңа блогын және басқа көптеген кәсіпорындар пайдалануға берілетін болады.
2014 жылға қарай біз барлық 3 мұнай өңдеу зауытын реконструкциялаймыз және бүкіл мұнай өнімдерінің түр-түрі бойынша ішкі қажеттілігімізді толық қамтамасыз ете аламыз.
Әр өңірдегі әрбір индустриялық жоба жергілікті биліктің ғана емес, сонымен бірге жұртшылықтың да айрықша бақылауына алынуы керек. Бұл жұмыс таяудағы онжылдықта бүкіл еліміздің жалпыұлттық міндетіне айналуы тиіс.
Тек осылай ғана біз әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ене аламыз.
“Нұр Отан” ХДП үшін 2020-Бағдарламасын орындау жұмыстың басты өзегіне айналуы тиіс. Ешкім сыртта тұрмауы керек, өйткені, тек осылай ғана біз Қазақстанның жаңа экономикалық өрлеуін қамтамасыз етеміз.
Бағдарламаны жүзеге асыру жөнінде Премьер-Министр бастаған бірыңғай басқару орталығы (штабы) және облыстарда әкімдер басқаратын орталықтар құрылады. Біз 2009 жылы “Жол картасы” бағдарламасы бойынша қалай жұмыс істесек, солай жұмыс істеуге тиіспіз. Министрлер, әкімдер барлық ағымдағы мәселелердің шешілуі үшін жауапты болады. Олар барлық ресурстарды жұмылдырады да. Индустриялық даму – бұл біздің жаңа онжылдықтағы мүмкіншілігіміз, ел дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер. Қазақстан табысты индустриялық держава болады – мен бұған әбден сенімдімін.
Әртараптандырудың басқа бір маңызды сегменті агроөнеркәсіптік кешенді дамыту болып табылады. Оның дамуы негізгі үш бағыт бойынша жүруі керек.
Біріншіден, негізгі салмақ еңбек өнімділігінің артуына түсірілуі тиіс.
Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі ең төмені және жылына бір жұмыс істеушіге 3 мың доллар шамасында келеді. Ал дамыған елдерде бұл көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды екен. Ауыл үшін өсу перспективасы міне осында. Сондықтан біздің міндетіміз – 2014 жылға қарай агроөнеркәсіптік кешенде өнімділікті кем дегенде екі есе арттыру. Бұл күрделі міндетті аграрлық-индустриялық әртараптандыру ғана, яғни ауылшаруашылық шикізатын қайта өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құрал-жабдықтар, жаңа технологиялар мен ауыл шаруашылығындағы жаңа көзқарас шеше алатын жағдайда. Әлемдік тәжірибені пайдалану, оны біздің ауыл шаруашылығымызға жедел ендіру керек. Екіншіден, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
2014 жылға қарай азық-түлік тауарлары ішкі рыногының 80%-дан астамын отандық тағам өнімдері құрауы тиіс. Бізде бұл үшін мүмкіндіктер бар.
Үшіншіден, экспорттық әлеуетті іске асыру, бірінші кезекте бұл Кеден одағы, Орталық Азия, Кавказ бен Таяу Шығыс елдерінің рыноктары.
Біз қазірдің өзінде “Жетіген-Қорғас”және “Өзен-Түркіменстанмен мемлекеттік шекара” темір жол желілерін салып жатырмыз, олар іс жүзінде біздің өнімдерге Қытай мен Парсы шығанағы елдерінің рыноктарына жол ашады. Біз салуға кірісетін “Батыс Қытай-Батыс Еуропа” автожолы – тауарлар үшін маңызды магистраль. “Болашақтың экономикасы” секторларына жеке тоқталғым келеді. Нәтижелі де тиімді қызмет ететін ұлттық инновациялық жүйе оның негізі болуы тиіс. Бізде қазірдің өзінде бұл бағыттағы әзірліктер бар. Біз одан әрі ілгері кетеміз. Жаңа Университеттің аясында Астанада үш жаңа ғылыми орталық құрылатын болады. Өмір туралы ғылымдар орталығы органдарды көшіру, жасанды жүрек және өкпе, бағаналы жасуша және ұзақ жасау медицинасы саласында әлемдік жетекші ғылыми орталықтармен бірлескен әзірліктер жүргізеді. Энергетикалық зерттеулер орталығы қайталанба энергетика, жоғары энергиялар физикасы мен техникасы мәселелерімен айналысатын болады.
Тақырыпаралық аспаптық орталық инжиниринг орталығы, зертханалық база және конструкторлық бюро болып табылады.Барлық үш орталық биылғы жылы құрылатын болады. Үкіметке біздің индустрияның 2010 жылғы басымдықтарын ескере отырып, елдің ғылыми технологиялық дамуының 2020 жылға дейінгі салааралық жоспарын әзірлеуді тапсырамын. Сондай-ақ, “Ғылым туралы” жаңа заңның әзірленуін жеделдету қажет. Бұл біздің болашақ дамуымыз үшін маңызды.
3.2 Сауатты сауда саясаты – экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне қолдау
Қазақстан ТМД-дағы интеграциялық үдерістердің белсенді қатысушысы болып табылады. 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енген Ресеймен және Беларусьпен Кеден одағының құрылуы – бұл қазақстандық барлық интеграциялық бастамалардың серіппелілігі.
Үш ел интеграциясының келесі кезеңі 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап Біртұтас экономикалық кеңістіктің қалыптастырылуы болады. Бұл капитал мен жұмыс күшінің еркін қозғалысы қамтамасыз етілетін интеграцияның әлдеқайда жоғары деңгейі. ТМД-дағы өңірлік экономикалық бірлестіктерге қолдау білдіре отырып, Үкімет Қазақстанның экономикалық даму басымдықтарына сай келетін жағдайларда Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру үдерісін жандандыруы тиіс.
Қазірдің өзінде біздің кәсіпкерлерге жаңа мүмкіндіктердің пайда болуын дұрыс бағалау, жаңа рыноктарға шығу жөніндегі тиімді стратегияларды әзірлеумен байыпты айналысу, бәсекелестік артықшылықтарды өсіре түсу маңызды.
Әрине, айтылып жүргеніндей, “бәсеке жоқ жерде ұйқың жақсы, бірақ та өмірің нашар”. Ал қазақстандықтар жақсырақ өмір сүрмек және өз жоспарларын жүзеге асыруға кедергі келтіретіндерге жол бермеу ниетінде.
3.3 Инвестициялар тарту
Әртараптандыру жөніндегі біздің жоспарларымызды іске асыру үшін бір ғана мемлекеттік ресурстар жеткіліксіз болатыны анық. Оның негізгі көзі тікелей шетелдік инвестициялар болуы тиіс.
Менің халықаралық сапарларым барысындағы негізгі мәселелердің бірі Қазақстанға инвестициялау мәселесі болды. Көптеген мемлекеттер біздің экономикаға ресурстар салудың мәні бар деп біледі.
Бүгінде Қытайдан, Оңтүстік Кореядан, Біріккен Араб Әмірліктерінен, сондай-ақ француз, итальян, ресейлік компаниялардан 20 миллиард доллар көлемінде инвестициялар тарту туралы мәселелер шешілді.
Бұл қаражат шикізаттық емес секторға жұмсалып, индустриялық бағдарламаның, инфрақұрылым мен бірлескен кәсіпорындардың ондаған нысандарын іске қосуды қамтамасыз етеді.
“Батыс Қытай-Батыс Еуропа” автомагистраліне 3 миллиард долларға жуық көлемінде және елдің батысынан оңтүстігіне қарай тартылатын газ құбырына 2 миллиард доллар инвестициялар тарту мәселелері шешілді.
Мұның бәрі – шикізаттық сектордың инвестицияларынан басқасы, ал ол 10 миллиард доллардан астамды құрайды. Көріп отырсыздар, бұл Бағдарламаны қаржылай және материалдық ресурстармен қамтамасыз ету жөнінде орасан зор жұмыс жүргізілді. Біз Қазақстанда өңірімізде жұмыс істеуге дайын инвесторлар үшін барынша тартымды жағдай жасауға тиіспіз.
Индустриялық даму басымдықтарын ескергенде арнаулы экономикалық аймақтар мен индустриялық парктердің қызмет етуіне жаңа көзқарас қажет. Үкіметке арнаулы экономикалық аймақтар туралы жаңа заң жобасын әзірлеуді тапсырамын. Жеке меншік инвестицияларды тарту жөнінен мемлекеттік-жекеменшік әріптестік тетігі орасан зор әлеуетке ие болып отыр.
Біз Қазақстанда бұл тетікті іске қостық, бірақ та ол озық әлемдік практикаға сәйкес жетілдіруді талап етеді.
Үкіметке бірінші жартыжылдықта концессиялар туралы заңнамаға тиісті өзгерістер енгізуді тапсырамын. Жобалық қаржыландыру қағидатын ендіру мақсатында біздің заңнамада ерекше құқықтық мәртебесі бар арнаулы жобалық ұйымдар құру мүмкіндігін көздеу керек.
3.4 Кәсіпкерлік – жаңа экономиканың қозғаушы күші
Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады.
Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпкерлікті дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді тапсырамын.
Оны “Бизнестің жол картасы-2020” деп атауды ұсынамын.
Бұл бағдарламаның мақсаты өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу болады.
Бұл бағдарлама қаражатын пайдалану мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуы тиіс:
– несиелер бойынша пайыздық ставкаларды субсидиялау;
– шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру;
– бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
– кадрларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру, жастар практикасы және әлеуметтік жұмыс орындары.
“Бизнестің жол картасы-2020” кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыру жөнінен жаңа мүмкіндіктер ашады.
Үкімет әкімдермен бірлесіп үшжылдық бюджет аясында әр өңірдің экономикалық әлеуетін есептеулерге негізделген жылдар бойынша бөлшектелген қаржыландырудың жалпы лимитін әзірлеуі тиіс. Бұл қаражат өңірлерге беріледі.
Әкімдер бағдарлама бойынша қаржыландырылатын шағын және орта бизнес жобалары үшін толық жауапты болады.
Үкіметке ӘКК-ні жергілікті атқарушы органдарға беруді тапсырамын, олар іс жүзінде бизнесті дамыту жөніндегі өңірлік корпорациялар болады.
3.5 Отандық тауарлар – 2020 Жоспарын жүзеге асырудың табыстылық индикаторы
Біздің шикізаттық емес экспорттаушыларды қолдау индустрияландырудың шешуші бағыты болуға тиіс.
Қазақстан өнеркәсібі экспорттық рыноктарға отандық брендтердің кең ауқымды тізбегімен ұсынылуы керек.
Сондықтан Үкіметтің міндеті – экспорттаушыларға негізгі құралдарды сатып алуды қаржыландыруды, экспортқа сервистік қолдау көрсетуді, экспорттаушыларға гранттар мен экспорттық саудалық қаржыландыруды қарастыратын біртұтас қолдау жүйесін жасау.
3.6 Өңірлердің дамуы – елдің дамуы
Өңірлік даму реформаларынсыз біз жедел әртараптандыруға қол жеткізе алмаймыз. Сондықтан бізге экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыруды бастау қажет. Қазақстанның батысында мұнай-газ секторын, химия өнеркәсібін, жабдықтар өндірісі мен көліктік қуаттарды дамыту керек.
Орталықта, солтүстікте, оңтүстік пен шығыста – кен-металлургия кешені, атом, химия өнеркәсібі және аграрлық индустрия дамытылуы тиіс.
Ішкі сұраныс базасындағы секторларды дәстүрлі индустриялар жанынан, сондай-ақ қуатты кадрлық әлеуеті бар Алматы мен Астана қалаларында дамыту қажет.
Жоғары экспорттық әлеуеті бар шикізаттық емес сектор мен АӨК-ні елдің солтүстік және оңтүстік өңірлерінде дамыту орынды.
Болашақ экономикасының секторы Алматы мен Астанада дамуы тиіс.
Біздің елордамыз, экономикасы бәсекеге қабілетті, ел азаматтары мен туристер үшін тартымды қала – Астананы одан әрі дамытуға айрықша маңыз берілетін болады.
Жаңа өңірлік саясат – 2020 Стратегиялық жоспарының аса маңызды бөлігі.
Үкіметке облыстардың, Астана мен Алматы қалаларының әкімдерімен бірлесе отырып, өңірлердегі инвестициялық саясат мәселелерін мұқият пысықтауды тапсырамын.
3.7 2020 Стратегиялық жоспарын іске асырудың базалық шарттары
Экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш міндетті шешу қажет болады:
біріншіден, бизнес-ахуалды елеулі жақсарту;
екіншіден, қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
үшіншіден, сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру.
Үкіметке 2011 жылы бизнесті тіркеуге және бизнесті жүргізуге байланысты операциялық шығындарды 30%-ға, ал 2015 жылы тағы да 30%-ға қысқартуды тапсырамын.
Онжылдықтың соңында шағын және орта бизнестің ІЖӨ-дегі үлесі 40%-ға дейін көтерілуі тиіс.
2020 жылы Қазақстан бизнес-ахуалы ең қолайлы деген 50 елдің қатарына енуі керек.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудің маңызы зор.
Отандық қор рыногын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД мен Орталық Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және Азиядағы жетекші қаржы орталықтарының ондығына енуі тиіс.
Отандық қаржы жүйесіндегі реттеулер дағдарыстан кейінгі әлемнің сынақтары мен қатерлеріне сәйкесінше сай болуы керек.
Қаржылық реттеуші банк секторының сыртқы міндеттемелері үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін қамтамасыз етуі тиіс.
Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі тиімді де бәсекеге қабілетті өндірістер құруға бағытталуы керек.
Банктерді ашық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау қажет.
Банктердің тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің барынша мөлдір болуын қатаң бақылауға алу керек.
Біз банктердің дағдарыс кезінде аман қалуына көмектестік, енді банктер экономикаға оның дағдарыстан кейінгі қалпына келуі мен дамуына жігерлі түрде жәрдемдесуі тиіс. Дағдарыс жағдайында Ұлттық қор біз үшін өзіндік бір “қауіпсіздік көпшігіне” айналды. Оның ендігі міндеті – тұрақтылық пен өркендеудің кепілі болу. Үкімет бюджеттің шикізаттық емес кірістер әлеуетін ұлғайтумен байыпты айналысуы тиіс. Осы онжылдықтың соңында бюджеттің мұнайлық емес тапшылығы ІЖӨ-нің 3 пайызынан аспауы керек. Одан кейінде оны нөлге дейін жеткізу қажет. Үстіміздегі жылдан бастап республикалық бюджетке кепілді трансферт абсолюттік мөлшерде – 8 миллиард доллар көлемінде бекітілетін болады. Бұл трансферт ең алдымен индустрияландыруды жүзеге асыру мақсаттарына бағытталуы тиіс.
Бюджетке Ұлттық қордан ешқандай займдар, өзге де ешқандай қосымша трансферттер болмайды. Осы көзқарастарды ескере келгенде, Ұлттық қордың активтері 2020 жылға қарай 90 миллиард долларға дейін өсуі тиіс, мұның өзі ІЖӨ-нің 30%-дан кем емес мөлшерін құрайды. Үкіметке үстіміздегі жылдың бірінші тоқсанында Ұлттық қорды қалыптастыру мен пайдаланудың жаңа тұжырымдамасын маған бекітуге ұсынуды тапсырамын. Тұтастай алғанда 2020 жылға қарай біз экономиканы жеделдете әртараптандырудың төмендегідей негізгі нәтижелеріне қол жеткізуге тиіспіз. ІЖӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 13%-дан кем емес мөлшерін құрауы тиіс. Экспорттың жалпы көлемінде шикізаттық емес экспорттың үлесі 27-ден 45%-ға дейін ұлғаюы тиіс. Еңбек өнімділігі өңдеу өнеркәсібінде 2 есе, ауыл шаруашылығында кем дегенде 4 есе артуы керек. ІЖӨ-нің энергия сыйымдылығы 25%-дан кем емес мөлшерде төмендеуі тиіс. Кәсіпорындардың инновациялық активтерінің үлесі 4-тен 20 %-ға дейін өсуі керек. 2015 жылдың өзінде-ақ аграрлық саланың экспорттық әлеуеті 4-тен 8%-ға дейін ұлғайып, құрылыстың ішкі қажеттіліктерінің 80%-ы қазақстандық құрылыс материалдарымен қамтамасыз етілуі тиіс.
Үкіметтің, барлық деңгейлердегі әкімдердің алдында тұрған нақты міндеттер міне, осындай. Біз сұрайтындар да міне, осылар. Сондықтан барлық компаниялар мен кәсіпорындар басшыларының жауапкершіліктерін арттыру қажет. Бұл жаһандық мәселе, мемлекеттілік мәселесі, тәуелсіздік мәселесі.
Бес жылда Үкімет металлургия өнімдерінің өндірісі мен экспортының екі еселенуін, химия өнімдері өндірісінің үш еселенуін қамтамасыз етуі керек. 2015 жылға қарай бюджет кірістері, шикізатқа тәуелділікті төмендете отырып, жаңа жобалар есебінен 300-400 миллиард теңгеге өсіп шығуы тиіс.
4. Адам – елдің басты байлығы
Елді жаңғырту стратегиясын іске асырудың табыстылығы, ең алдымен, қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік және дене болмысы, көңіл-күйлеріне байланысты.
4.1 Білім беру
2020 жылға қарай қалалық, сол секілді ауылдық жерлердегі барлық балалар мектеп жасына дейінгі тәрбие беру және оқытумен қамтылатын болады. Бізде мемлекеттік-жекеменшік әріптестігінің зор әлеуеті бар. Жеке меншік отбасылық балабақшалар мен шағын орталықтар – бұл мемлекеттік мекемелерге балама.
Үкіметке әкімдермен бірлесіп үстіміздегі жылдың бірінші жартысында-ақ балаларды мектеп жасына дейінгі оқытумен және тәрбиемен қамтамасыз етуді арттыруға бағытталған “Балапан” арнайы бағдарламасын әзірлеп, іске асыруға кірісуді тапсырамын.
2020 жылға қарай орта білім беруде 12 жылдық оқыту моделінің табысты жұмыс істеуі үшін Үкімет барлық қажетті шараларды қабылдауы тиіс.
Кәсіптік және техникалық білім беру кәсіби стандарттарға негізделіп, қатаң түрде экономиканың қажеттіліктерімен өзара байланыстырылуы керек.
Жоғары білім сапасы ең жоғары халықаралық талаптарға жауап беруі тиіс. Елдегі жоо-лар әлемнің жетекші университеттерінің рейтингіне енуге ұмтылулары керек.
2015 жылға қарай Ұлттық инновациялық жүйе толыққанды жұмыс істеп, 2020 жылға қарай елде енгізілетін талдаулар, патенттер мен дайын технологиялар түрінде өз нәтижелерін беруге тиіс. Білім беру саласында Астана қаласында құрылып жатқан бірегей оқу орындары – “Жаңа Халықаралық Университет”, “Арнаулы Қор” және қазірдің өзінде табысты жұмыс істеп жатқан “Интеллектуалдық мектептер” секілді жобалар ерекше басымдыққа ие болмақ.
Мен олардың менің есімімді алуына келісімімді бердім.Олардың отандық білім беру жүйесінің флагманы болып, осы заманғы оқу бағдарламаларын кейіннен оларды бүкіл республика бойынша енгізетіндей етіп әзірлеу мен байқап көру жөніндегі басты алаңға айналуы үшін қолдан келгеннің бәрін жасау қажет.
Осы оқу орындарының толыққанды жұмыс істеулері үшін Үкіметке үстіміздегі жылдың бірінші тоқсанында Парламентке тиісті заң жобасын әзірлеуді және Парламентке енгізуді тапсырамын.
4.2 Денсаулық сақтау
Халық денсаулығы – ол Қазақстанның өзінің стратегиялық мақсаттарына жетудегі табысының ажырамас құрамдас бөлігі. Бүгін біз медициналық қызметке нәтижелерге бағдарланған қаржыландыру мен ақы төлеу жүйесін енгізуді дайындаудамыз. Дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудің тиімді жүйесі үшін барлық қажетті базалық жағдайларды жасадық. Дәрілердің 50%-ы біздің елімізде шығарылатын болады.Білім беру мен денсаулық сақтау салаларындағы мемлекеттік кәсіпорындардың қызмет мәселелері жөніндегі республиканың заңнамалық актілеріне түзетулер енгізуді жеделдету қажет.
Саламатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс. 2011 жылғы Азия ойындары үшін біз дайындап жатқан спорттық инфрақұрылымдар өңірлерді Астана мен Алматыдан қалып қоймауға итермелей отырып, бұқаралық дене шынықтыру-спорттық қозғалысын дамыту үшін қажетті алғышарттар жасайтын болады.
Туризм және спорт министрлігі әкімдермен бірге елде бұқаралық спортты дамыту үшін бірлескен іс-шараларды анықтап, оларды нақты іске айналдыруы тиіс. 30%-ға дейінгі қазақстандықтар бұқаралық спортқа тартылуы керек.
Осындай жағдайда ғана біз дамуды көре аламыз.Бұл бүкіл Үкіметтің міндеті де.
Денсаулық сақтау нысандарын салу және жабдықтау, кадрларды даярлау, саламатты өмір салты жөніндегі мемлекеттік шаралар кешені 2020 жылға қарай ана мен бала өлімін екі есе төмендетіп, жалпы өлімді 30%-ға азайтып, туберкулезбен ауруды 20%-ға қысқартуы тиіс. Бұл ретте өмір сүрудің күтілетін ұзақтығы 72 жасқа дейін ұлғаяды. Осынау құрғақ сандардың артында біздің азаматтарымыздың аман алып қалынған мыңдаған өмірлері тұр. Бұл өте маңызды мақсат. Біз оған міндетті түрде қол жеткізуіміз керек!
4.3 Өмір сапасын жақсарту және әлеуметтік қорғау
Алда тұрған онжылдықтың аса маңызды міндеті – Қазақстанның барлық азаматтарының өмір сапасы мен деңгейін жақсарту, әлеуметтік тұрақтылық пен қорғалуды нығайту. Ел халқы санының 2020 жылы 10%-ға өсуі үшін мемлекет барлық қажетті жағдайларды жасайтын болады. Біздің мемлекеттік әлеуметтік саясатымыздағы басты басымдық халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 5%-дан, ал табыстары ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан аспайтын болсын деген міндет қоямын. Әлеуметтік қызметтер тек мұқтаж адамдарға көрсетіліп, қазіргі заманғы стандарттар мен Қазақстандағы өмір деңгейіне сәйкес болуы керек. 2015 жылға қарай базалық зейнетақы төлемдері ең төменгі күнкөріс деңгейі көлемінің 60%-ы деңгейіне дейін өсіріліп, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мөлшері 2010 жылмен салыстырғанда 1,2 есе арттырылуы тиіс. Біз өз іс-әрекетімізде дәйектілікті ұстанамыз. Өткен жылы зейнетақылар, шәкіртақылар, бюджет саласы қызметкерлерінің еңбекақылары 25%-ға өсірілді. Әлеуметтік жәрдемақылар орта есеппен 9%-ға артты. Республикалық бюджетте үстіміздегі жылы да зейнетақыларды 1 қаңтардан бастап, ал шәкіртақылар мен бюджеттегілер еңбекақыларын 1 шілдеден бастап жиырма бес пайызға өсіру қарастырылған. Өткен жылғы экономика өсімінің оң серпінін шәкіртақылар мен бюджеттегілердің еңбекақыларын үш ай бұрын – 2010 жылдың сәуірінен бастап өсіруге мүмкіндік береді деп есептеймін. Үкіметке осы үшін қажетті шаралар қабылдауды тапсырамын.
4.4 Ардагерлерге қамқорлық
Үстіміздегі жылы біз Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 65 жылдығын атап өтеміз. Бұл біздің ортақ тарихымыздағы маңызды дата.
Әрбір соғысқа қатысушы мен соғыс мүгедегіне бюджеттен 65 мың теңге мөлшерінде бір жолғы жәрдемақы төленетін болады.
Сол сияқты соғысқа қатысушылар мен соғыс мүгедектеріне теңестірілген, Ұлы Отан соғысы уақытында қаза тапқан әскери қызметшілердің ата-аналары мен жұбайлары, қаза болған соғыс мүгедектері мен оларға теңестірілген мүгедектердің жұбайлары, соғыс жылдарындағы тыл еңбеккерлері де материалдық қолдаусыз қалмайды.
Оның сыртында Жеңістің 65 жылдығын кеңінен мейрамдауға байланысты соғысқа қатысушылар мен мүгедектерінің жеңілдікпен жол жүрулері үшін 383 миллион теңге қарастырылған.
Бұл біздің әкелеріміз бен аталарымызға олардың жанқиярлық күресі мен жеңісі үшін, олардың біздерге бейбіт өмірді қамтамасыз еткендері үшін көрсетілген құрмет.
4.5 Тұрғын үй-коммуналдық сектор саласындағы саясат
Дағдарыс сабақтары тұрғын үй құрылысын дамыту саясатын жетілдіруді талап етеді. Ол үшін тұрғын үй құрылыс салымдары жүйесінде зор әлеует бар деп есептеймін. Азаматтардың, Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің, мемлекет пен құрылыс компанияларының тең құқылы әртіптестігі қағидатын пайдалану қажет.
Ол нені білдіреді?
Азаматтар тұрғын үй құнының бір бөлігін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкінде жинайды да, қымбат емес ипотекалық несие алу мүмкіндігіне ие болады.
Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі, түпкі нәтижесінде тапсырыс беруші ретінде көріне отырып, азаматтардың тұрғын үй жөніндегі қалауларының пулын қалыптастырады, құрылыс инвесторлары мен тұрғын үй құрылысын қаржыландыруға дайын екінші деңгейлі банктерді іздеуді жүзеге асырады. Мемлекет жергілікті атқарушы органдар атынан жер телімдерін бөлуді және инженерлік коммуникациялар тартуды қамтамасыз етеді. Осылайша, азаматтар өз тұрғын үйлерінің құрылысына толық құқылы қатыса алады. Төлем қабілеттілікке сұраныс та, құрылыстың бақылануы да қамтамасыз етіледі. Үкіметке 2010 жылы “Жол картасы-2009” жоспары бойынша басталған тұрғын үй-коммуналдық сектор нысандарын қайта жаңғыртуды жалғастыруды, ал 2011 жылы тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты кең ауқымды жаңғыртудың 2020 жылға дейінгі жоспарын жасауды тапсырамын.
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымдарын жаңғырту өзіндік пайдалану шығындарын төмендетумен және ресурс сақтаушы технологиялар енгізумен қоса жүруге тиіс.
Ауылдық жерлерді құбырлы сумен қамтамасыз ету жұмыстарын жалғастыру қажет. Шағын қалаларда халықтың 100%-ы үшін сапалы су қолжетімді болуы тиіс.
5. Ішкі саяси тұрақтылық – 2020 Стратегиялық жоспарын іске асырудың сенімді іргетасы
Ішкі саяси сала мен ұлттық қауіпсіздіктің 2020 жылға дейінгі негізгі мақсаттары қоғамда келісім мен тұрақтылықты сақтау, ел қауіпсіздігін нығайту болып қала береді.
Жаңа онжылдықта біз өзіміздің экономикалық жоспарларымыздың табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бекемдеп, саяси жүйемізді жетілдіруді жалғастырамыз. Және мұнда құқықтық реформа маңызды рөл атқаратын болады.
Біз құқық қорғау жүйесін реформалау бойынша байыпты жұмыс жүргізуге тиіспіз. Бүгінде, өкінішке қарай, біздің барлығымызға тиімсіз басқарудан, құқық қорғау органдары функцияларындағы жанжалдан, тиісті кадрлық жұмыстың болмауынан, сондай-ақ ел құқық қорғау жүйесі қызметінде мөлдірлік пен бақылаудың жоқтығынан туындаған проблемалар анық көрінеді.
Бұл сектор өткен жүйенің көптеген кем-кетіктерін сақтап қалған. Біздің жүйемізде жазалау айыптары 5%-дан аз болса, түзеу жұмыстары – 0,4%-ды, қоғамдық жұмыстар 0%-ды құрайды.
Жазалаудың негізгі түрі бас бостандығынан айыру болып қалып отыр. Ешкім қамау орындарынан босағандарды оңалтумен айналыспайды.
Осының салдарынан олар қылмыскерлер қатарын толықтыруда.
Мен реформалардың бірнеше жалпы бағыттарын бөліп көрсетер едім.
Бәрінен бұрын, құқық қорғау жүйесін оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек.
Біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың сапасын арттыру қажет.
Құқық қорғау жүйесінің қызметінде екпін ішківедомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс.
Бізге парламенттік және қоғамдық қатал бақылауды қамтамасыз ету керек болады, сондықтан әрбір құқық қорғау органының қызметінде есептілік пен бағалау жүйесін жетілдіру талап етіледі.
Нәтижеліліктің өлшемі сандық көрсеткіштер емес, азаматтардың, заңды тұлғалар мен шетел инвесторларының сенімін арттырудың индикаторы болатын жұмыс сапасы болуы тиіс.
Басқаша айтқанда, жаңа онжылдықта бізге демократиялық мемлекеттегі құқық қорғау қызметінің жоғары халықаралық стандарттарына сәйкес келетін жаңа құқық қорғау жүйесі қажет. Менің тапсырмам бойынша, тиісті құжат жобасы дайындалды.
Сондықтан Президент Әкімшілігіне, Үкіметке, Жоғарғы Сотқа, құқық қорғау органдарына құқықтық кеңістікті жетілдіру бойынша жүйелік жұмысқа шұғыл кірісуді тапсырамын.
Сондай-ақ осы жылдың өзінде құқық қорғау жүйелерін реформалау жөніндегі заң жобасын Парламентке енгізуді тапсырамын.
Құрметті қазақстандықтар!
Елімізде азаматтық қоғам институттарын одан әрі қолдауға бағытталған саяси жаңғырту жалғаса береді.
Бүгінде біздің ынтымақтастығымыз ортақ табысымыздың міндетті шарты бола түсуде. Осы онжылдықта алдымызда бірлесіп атқаратын ауқымды істер тұр.
Мен Үкіметке Қазақстанның 2020 жылға дейінгі әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының негізгі ережелерін түсіндіру мақсатында бұқаралық ақпарат құралдары мен үкіметтік емес ұйымдарға қолдау көрсетуге 1 миллиард теңге бөлуді тапсырамын. Бұл мемлекеттік тапсырыс аясында жүзеге асырылуы тиіс.
Өткен жылы мен осы мінберден еліміздің барлық саяси күштеріне дағдарыстың қиын кезеңінде елімізге және қоғамға қолдау көрсету үшін партияаралық үнқатысуды орнықтыруды және бірігуді ұсынған едім.
Менің бастамам қолдау тауып, 7 саяси партия Экономикалық дағдарыс жағдайында әлеуметтік және саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету туралы меморандумды бірлесе әзірлеп, оған қол қойды. Бұған үлкен ризашылығымды білдіремін.
Бұл – мәні зор елеулі оқиға. Біз осы кезеңдегі саяси риториканың байыпты, ал сынның көп жағдайда сындарлы екенін көріп отырмыз.
Бұл біз өмір сүріп, балаларымыз өсіп келе жатқан елімізде бейбітшілікті, тыныштық пен келісімді сақтаудың жалпыұлттық құндылыққа айналғанын білдіреді.
Енді партияаралық үнқатысудан нақты іс-қимылға көшетін кез келді. Өйткені, түптеп келгенде, кез келген партия болсын, қоғамдық ұйым болсын барша қазақстандықтардың мүддесі үшін жұмыс істейді емес пе? Сондықтан мен барлық саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерге елдің дамуы мен ұлттық бірліктің тиімді жолдарын іздестіруге септесетін өзара іс-қимылдың жаңа үлгісін әзірлеуді ұсынамын.
Бұл іс жүзінде барлық саяси күштерді Отан игілігі үшін жұмысқа жұмылдыратын болады. “Нұр Отан” партиясы бұл істе біріктіруші рөл атқаруы тиіс.
Болашаққа белгіленген орасан зор міндеттерді ұйыстырушы ұлттық стратегиясыз орындау мүмкін емес. Егер біз табысқа жеткіміз келсе, онда мына төрт қағидатты басшылыққа алуға міндеттіміз:
Біріншіден, біздің ең басты құндылығымыз – ол Отанымыз, Тәуелсіз Қазақстан!
Екіншіден, мемлекет және оның әрбір азаматы қай жерде де қоғамның тұрақтылығы мен елдің әл-ауқатына кері әсерін тигізуі ықтимал кез келген қадамға бармауы тиіс.
Үшіншіден, экономикалық өрлеу – әрқайсымызға қатысты бүкілхалықтық іс. Бұл – қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешудің және баршамызды табысқа бастаудың кілті.
Төртіншіден, өңірлік және әлемдік нарыққа интеграциялану – дамудың аса маңызды шарты.
Құрметті қазақстандықтар!
Болашаққа белгіленген ұлан-ғайыр міндеттерді біріктіруші ұлттық стратегиясыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Егер біз табысқа жеткіміз келсе, онда біздің әрқайсымыз мынадай қағидаттарды негізге алуға міндеттіміз:
Бірінші – бәрінен бұрын біздің Отанымыз, Тәуелсіз Қазақстан!
Екінші – мемлекет және әр азамат ел ішінде, сондай-ақ оның сыртында қоғамдағы тұрақтылық пен қазақстандықтардың игілігіне кері әсерін тигізуі ықтимал кез келген қадамдардан бас тартуы тиіс.
Үшінші – экономикалық өрлеу – әркімнің ісі. Бұл – басым әлеуметтік мәселелерді шешудің, бүкіл қоғам мен әрбір қазақстандықтың берекеттілігінің кілті.
Төртінші – өңірлік және әлемдік нарыққа интеграциялану – дамудың аса маңызды шарты.
6. Сыртқы саясат
Қазақстанның сыртқы саяси бағыты Сыртқы саясат тұжырымдамасына негізделетін болады.
Ұлттық мүдделерді қамтамасыз етуге, елдің халықаралық беделін арттырып, ұлттық, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған белсенді, прагматикалық және теңдестірілген сыртқы саясат жүргізілетін болады.
Қазақстан халықаралық қатынастардың жаңа архитектурасын және әлемдік сауда-қаржы жүйесінің сұлбасын қалыптастыру кезінде жаһандық шешімдер қабылдау үдерістеріне қатысу ниетінде.
Қазақстан барлық қазіргі бар ұжымдық қауіпсіздік жүйелері арасындағы стратегиялық үнқатысуды жолға қоюға белсенді жәрдемдесетін болады.
Қазақстан өңірлік және жалпыәлемдік экономикалық үдерістердің жауапты қатысушысы ретіндегі өзінің рөлін толық көлемінде сезіне отырып, оны өз тәуелсіздігінің барлық жылдары бойында мінсіз орындап келеді.
Сондықтан әлемнің жетекші елдерінің көшбасшылары мен беделді халықаралық ұйымдардың басшылары – экономикалықтан гуманитарлыққа дейінгілердің бәрі – өздерін Қазақстанның досы санайды.
Біз мұны мақтаныш етуге тиіспіз.
Қазақстанның жоғары халықаралық беделі біздің елімізге Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға төраға болуға мүмкіндік берді.
Бұл – біз үшін үлкен абырой.
Бұл – ЕҚЫҰ-ға адамзаттың жаңа тарихындағы аса күрделі кезеңде төрағалық етудің аса жоғары жауапкершілігі.
ЕҚЫҰ оған қатысушылардың бірегей географиялық құрамымен – ал бұл үш құрлықта орналасқан 56 мемлекет, мемлекеттердің өзара ықпалдасуының бай тәжірибесімен халықаралық қауіпсіздік пен ынтымақтастықтың шешуші тетіктерінің бірі болып табылады.
Біз ЕҚЫҰ-ға төрағалыққа қатысты өзіміздің ұстанымдарымызды белгілеп алдық.
Сондықтан бұл туралы егжей-тегжейлі айтпай-ақ қояйын.
Қауіпсіздік жөніндегі аса ықпалды ұйымға қазақстандық төрағалық мынадай ұранмен өтетін болады: “Сенім. Дәстүр. Ашықтық. Төзімділік”.
Біз көптеген көкейкесті мәселелерді шешу жолдарын бірлесе іздеп, ықтимал дағдарысты жағдайлардың алдын алу үшін бірлескен тетіктерді әзірлейтін боламыз.
Біз қауіпсіздіктің негіз қалаушы мәселелері бойынша, сондай-ақ Ұйымның өзін дамыту мәселелері бойынша консенсустық алаңды кеңейту және нығайту ниетіндеміз.
Біз ЕҚЫҰ ХХІ ғасырдағы әлемнің көпқырлылығын танитын құрылым болуы үшін бәрін де жасайтын боламыз.
ЕҚЫҰ-ға мүше көптеген мемлекеттер Қазақстанның жоспарларына, сонымен қатар, үстіміздегі жылы Астанада ЕҚЫҰ-ның Саммитін өткізу туралы менің ұсынысыма қолдау білдірді.
Мен Саммитте ЕҚЫҰ-ның жауапкершілігі аймағында қауіпсіздіктің көкейкесті проблемаларын, Ауғанстандағы жағдайды және төзімділік мәселелерін талқылауды ұсындым.
Біздің ЕҚЫҰ-дағы төрағалығымыз бүкіл әлем халықтарының қауіпсіздігін дамыту мен өркендетуге бағытталатын болады.
Құрметті қазақстандықтар!
Құрметті Парламент депутаттары!
Көріп отырғандарыңыздай, біз елімізді дамытудың жаңа кезеңіне дайынбыз. Ауқымы жөнінен осындай күрделі де ұлан-ғайыр міндеттерді біз бұған дейін шешкен емеспіз.
Біз өзіміздің барлық мүмкіндіктерімізді егжей-тегжейлі сараптап, он жыл бұрынға есептеп қойдық.
2020 жылға дейінгі даму бағдарламасы сіздерге таратып беріледі және баспасөзде жарияланады. Біз не, қашан, қалай жасалатынын және құрылатынын іс жүзінде айлар бойынша білеміз. Және, ең бастысы, жоғарыда айтылғанындай, біздің барлық іс-қимылдарымыз қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілген.
Біз алдымызда қандай қиындықтар тұрғанын білеміз. Әлемдік дағдарыс әлі аяқталған жоқ, бірақ оның өткір кезеңі артта қалды. Өткен жылдағыдай, форс-мажорлық жағдайлар біздің жоспарларымызға қандай да бір өзгерістер енгізуі мүмкін, бірақ мен біздің бас желіміз жалғастырылатынын ескертемін.
Біздің бағдарламамыздың мәні мен маңызы осында.
Әркім сапалы медициналық қызметке қолжетімділік алады.
Балалар бақшасынан бастап университетке дейінгі сапалы білім бүкіл еліміз бойынша әр отбасына қолжетімді болады.
Елімізде тұрғын үй-коммуналдық қызмет көрсетудің сапасы айтарлықтай жақсарады.
Зейнеткерлер, мүгедектер мен аз қамтамасыз етілген отбасылар сенімді қорғалатын болады.
Жастар – біздің болашағымыздың негізі – өз болашағын құрудың жаңа мүмкіндіктеріне қол жеткізеді.
Бұл – сіздердің әрқайсыларыңыздың алдынан, сіздердің отбасыларыңыздың алдынан, біздің еліміздің алдынан ашылатын жаңа мүмкіндіктер.
2030 жылға дейінгі Даму стратегиясында айқындалған біздің стратегиялық мақсаттарымызға қол жеткізу жолында жұмыла отырып, біз өзіміздің миссиямызды табысты орындаудамыз – тәуелсіз, өркендеген, саяси тұрақты Қазақстанды құрудамыз.
Біз бүкіл қоғамды, партияның барлық мүшелерін алдағы онжылдық міндеттерін түсіндіру мен іске асыруға жұмылдырып, іс жүзінде бұл жұмысқа жетекшілік ететін және оны өзінің бағдарламасы жасайтын “Нұр Отан” партиясының мүшелеріне үлкен үміт артамыз.
Қымбатты менің отандастарым!
Өзімнің сіздерге арнаған сөзімді аяқтай келе, былай дегім келеді: біз бірлесіп Қазақстанды табысқа жетуші жасай алдық және бірлесіп оны өркендеуші жасай аламыз.
Қымбатты менің отандастарым!
Халқымызда “Ынтымақты елде бақ тұрар” деген дана сөз бар.
Біз қазығы берік, мемлекеттігі бекем, төрт құбыласы сай Қазақ елінің айбынын асырып, атағын әлемге әйгіледік.
Біз толайым табыстарға қол жеткізіп, биік белестерді бағындырдық, алайда алар асуымыз әлі де алда.
Біз сияқты халқының саны аз, экономикасы даму үстіндегі елге технология ауадай қажет. Сонда ғана әлемнің алып мемлекеттері мен төңірегіміздегі елдер бізбен санасады.Бұл бағдарламаның түпкі мақсаты – еліміздің тәуелсіздігін баянды ету, қазақтың ұлт болып өркендеуіне жол ашу, оның тілі мен мәдениетінің кең құлаш жаюына мүмкіндік туғызу. Келер ұрпақтың жүзін жарқын ететін бұл мақсатқа біз асқан табандылықпен ел бірлігін сақтай отырып қана қол жеткізе аламыз. Мен осы күндері Қазақстанның бүкіл аумақтарынан мыңдаған хаттар мен жеделхаттар аламын. Әсіресе, Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төраға болуына және атқарып жатқан жұмысыма байланысты көптеген хаттар келуде. Халықтың көңіл-күйін сіздер түсіну үшін соның біреуін оқып берейін:“Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы, қазақ бүгін Еуропаның төріне шықты. Бұл – бүкіл қазақ халқының қуанышы мен мақтанышы. 85 мыңнан астам халқы бар шекараның шебінде, елдің ең шетінде жатқан біз үшін қауіпсіздік пен ынтымақтастықтың маңызы ерекше. Бұл – халықтың ең басты мақсаты мен мұраты. Қазақ қашан қарт Еуропаның төріне шықпақ түгілі, есігінен бұрын-соңды сығалап көріп еді? Өзіңізге, қазағымызға осы биік мәртебеде абырой берсін. Бұл жақта еліміз – аман, жұртымыз – тыныш, ең бастысы – балаларымыздың ұйқысы бұзылған жоқ. Аузымызда – тәубеміз, қолымызда қауғамыз, халқымыздың ынтымақ-бірлігі қалыптасты. Берекеміз кіріп, ел тірлігі күннен-күнге ілгері басуда. Даламыз – дәнге, өрісіміз – малға, үй-ішіміз – жанға толды. Барлық ісіңізге Алла жар болсын”. Райымбек ауданының құрметті азаматы Совет Оразаев. Еліміздің оңтүстігі мен солтүстігінен, батысы мен шығысынан келіп жатқан осындай мыңдаған қолдау хаттар біздің халқымыздың кеңдігі мен шыдамдылығын, сауаттылығы мен мол түсінігін, дүниеде болып жатқан оқиғаларды, ішкі және сыртқы жағдайды қарап, дұрыс аңғарып отырғандығын білдіреді.
Сондықтан дәл осындай санамен, біліммен және табандылықпен осы бағдарламаны орындауға қол жеткізуіміз керек. Ол жалғыз Президенттің немесе Парламент пен Үкіметтің ғана шаруасы емес. Біз болашағымыздың жарқын болғанын көргіміз келеді. Олай болса, осы іске жеңді түріп кірісуіміз керек. Ендеше, құрметті ағайын, ынтымағы жарасқан еліміздің бағын асыратын, мерейін тасытатын үлкен істе баршаңызға сәттілік тілеймін.
Рахмет.