Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Актиномициттер морфологиясы
Актиномицит-бұлар сәулелі саңырауқұлақ.Бұл төменгі сатыдағы саңырауқұл.жатады.Морфологиясы бактериялар мен саңырауқ.ұқсамайтын құрылысы мен биохимиялық қасиеттері бактерияларға ,ал көбею жолдары гиф мен мецери түзетін саңырау.ұқсас.Біржасушалы нағыз ядросы жоқ прокариотты,көбісі аэробты,бірақ арасында анаэробтарда кездеседі.Табиғатта кең тараған суда.топырақта жануар мен өсімдік қалдықтарында кездеседі топырақта қарашірікте ыдыратып гумус түзуге қатысады.Бактерияларға ұқсас актиномицит.таяқша тәрізді .ал саңырауқұлақтарға жақын түрлері мицери түзеді.Агарлы қоректік ортада өскенде субстрат және ауамицери пайда болады.Ауа мицери ұштарында денесінде спора жүретін көбеюін органдарында орналасқан.Мицери гифтерінің ені 0,5-1,2 мкм ұзындығы әртүрлі.Гифтер-ң құрылымы,химия-қ құрамы бактерия.қабақшасына ұқсайды.Көп түрлерлі-ң денесінде түрлі түсті баяу пигменттер бөледі.Актиномициттер-ң көбеюінің бірнеше жолы бар:1.Мицери жай ферменттерге ыдырап,қолайлы ортаға түссе жаңа мицер.өркендетеді,бұл вегетативті көбею.2.Спора арқ.споралар гифтер-ң ұшында орналасады және оларда ауалық спора д.а Спора орналасқан гифтерді спора тасымалдау д.а 3.Спора тәрізді актиномициттер жай бөліну арқ.көбейеді.Актиномициттер арасында биологиялық белсенді заттарды дәрумендерді және т.б түзетін түрлерінде кездеседі.бірақ басқа түрлері микробтарды құртып жіберетін биологиялық белснһенді антибиотиктерді бөледі.Оларды антагониетер д.а Антагониттік актиномицид-ң тек топырақтағы түрлері 70кл жетеді.Актиномициттерден алынатын антибиотикттер стрептамицин,аурамицин,терромицин,неомицин.Бұлар медицинада ветеринарияда ,ауылшаруа,өсімдік зиянкестерімен ауру қоздырғыш.қорғауға көмектеседі.Актиномицит көбі-сапрофиттер,бирак арасында паразиттер кездеседі.Адам мен жануар қоздырғышы-акригиомицин.құрт ауруын қоздыр-мусобактерум туберкулез.....Микроорганизм физиологиясы......Зат алмасу -бұл жерде орг-ң зат және энергияның алмасуы,биохимия-қ үрдістерінің бірлестігі яғни ассимиляция заттар-ң ағзаға жиналып түсіп сіңіруі және дисимиляция үрдістерінің жиынтығы.Бұл үрдістер жасушаның сыртында экзофермент-ң әсерінен жүреді.Жай қосылыстардан жасуша денесі құралады.Бұны анаболиз құрылымының алмасуы д.а Метаболизм үрдісуінің журуі үшін энергия қажет.Бұл энергия жасушада органикалық заттар тотыққанда түзіледі.Ағзаға түскен заттар түрлі өзгеріске ұшырайды.оны катаболизм энергетикалық алмасу д.а Органикалық заттардың тотығуы тікелей тыныс алуға әсер етеді.Анаболизм мен катаболизм және клеткадағы қоектену тыныс алу олар бір кезде жүруі мүмкін.
Ашытқы саңырауқұлақтардың морфологиясы
Аскомицетос-яғни жетілмеген жоғары сатыдағы саңырауқұлақтар, бірақ нағыз саңырауқұлаққа ұқсамайды. Себебі, мицелий түзбейді. Жасуша құрылысы өсімдікке ұқсайды, бірақ хлорофилі жоқ. Жасушлары әр пішінді шар тәрізді, цилиндр тәрізді. Бактериялары қарағанда ірі. Жасушаның диаметрі 8-10 микрон, кейде 50 дейін ұзарады. Табиғатта кең тараған топырақ беттерінде, әсіресе баубақша жемістерінде кездеседі. Техникалық мңызы зор. Көптеген ашыту үрдістеріне қатысады. Оның нәтижесінде түрлі тағам алады. Бірақ араларында зиянды түрлері бар. Эукариодтты ағзаларға жатады. Көбеюі 3 жолмен: .
1.Бүршіктеніп көбею- ересек жасушаның беткі жағында төмпешік пайда болады. Ол біртіндеп ұлғаяды. Содан аналық жасушада бүршіктік ядро мен цитоплазма бір бөлігі ауысады, одан жаңа жасуша п.б.
2.Спора түзу арқ- бірақ бұл жерде ерекше жағдайды ескеру керек.
а)ортада корек тапшы болғанда
б)Оттегі мол болғанда
в)температура қолайлы болғанда.
Споралы ашытқылар 2 жолмен көбейеді;
1.Жынысты- бұл кезде популяция құбылысы байқалады. 2 жасуша жаасқанда аралық қабықша ериді, түзілген саңылаудан цитоплазма мен ядро бөлінеді. Жаңа ядролар цитоплазма ж/е қабықша п.б.
2.Жыныссыз- бұл кезде қапшық ішінде 8-4 н/е 10-12 аскоспоралар түзеді. Олар дөңгелекше кейде сопақша болады, н/е қолайсыз жағдайда төзімді.
3) Бактериялар сияқты көбеюі- жай бөлініп көбеюі, бірақ бұл үрдіс сирек кездеседі.
Систематикалық қатынас жағдайына ашытқылар 3 класска жатады.
1.Аскомицетес
2.Базидомицетес
3.Деутеромицетос
Ертеден келе жатқан класстарды нағыз ж/е жалған ашытқылар деп бөледі. Нағыз ашытқылар көбеюі бүршіктену арқ. жүреді ж/е олар спора түзеді. Ал жалған ашытқылар тек бүршіктенеді спора түзбейді. Нағыз ашытқылар қалталы саңырауқұлақтарға жатады ж/е сахаромицетестерге жатады. Ал жалғандарды сахаромицетестер еместерге жатқызамыз. Сахаромицетес түұымдасы бүршіктену арқ. көбейеді. Бұлардың жасушаларының пішіні лимон сияқты. Ал қолайсыз жағдайда олар спора түзеді. Бұл процестер технология үшін өте маңызды. Бұларды спирт, сыра, шарап ж/е нан өнд. қолданады.
Сыра мен нан ашытқылары медицинада препаратты жасауда қолданады. Өйткені олар аққуызбен Б дәруменнінің көзі болып табылады. Шизосахорамицетация тұқымдасы
Бұларға жататын ашықылар жасушалары таяқша тәрізді ж/е бөліну арқ. көбейеді. Қолайсыз жағдайда 4-8 спора түзеді. Кейбір өкілдері өздігінен ашыған жемістерде кездеседі. Бұл жалған ашытқыларда полисахарамицетация деп аталады. Кейбір өкілдері сыра жасауда қолданылады.
Аскомицетос классына- спора түзу қабілетінен айырылған сахаромицетация жатады. Бұлардың ішінде кандида ж/е толупопсис кездеседі. Толупопсис ж/е кандида топтарға зиянын келтіреді. Кейбір толупопсистер айран жасауда қолданылады. Бұл ашытқылар арасында адам мен жануарларда көз ауруларын туғызады.
Бактериялардың морфологиясы
Бактериялардың негізгі марфологиялық түрі.Бактериялардың көлемі өте кішкентай, орташа диаметрі 0,5- 0,8 мкм, ал таяқша бактерия ұзындығы 0,5-3 мкм кейбір бактериялардың ұзындығы 300 мкм. Ал ұсақ бактериялардың өлшемі 0,5-0,15 мкм. Сыртқы пішініне қарай бактериялар 3 топқа бөлінеді: 1. Шар пішінді 2.таяқша пішінді 3.спиральді пішінді.
Шар тәрізділер кокколо (коккус).
Егер микроскоппен қарағанда бөлек-бөлек болса микрококколар д.а.
Егер микроскоппен қарағанда қос-қостан болса диплококколар д.а.
Егер микроскоппен қарағанда4-тен болса тетрококколар д.а.
Егер микроскоппен қарағанда моншақ сияқты болса стрептококколар д.а.
Егер микроскоппен қарағанда жүзім сияқты болса стофилококколар д.а.
Егер микроскоппен қарағанда шоғырланып тұрса сорциналар д.а.
Ұзындығы диаметрімен, жасуша ұшының формасымен және спора түзуіне қарай бірнеше топқа бөлінетін, спора түзетін, таяқша тәрізді бактерияны бациллалар д.а. спора түзбейтіндерді бактериялар. Диплобациллалар таяқша тәрізділер. Диплобактериялар спора түзбейтіндер.
Ирек тәрізділер. Ұзыны және қысқасы кездеседі және ирек санына қарай бөлінеді:
1)бір ирек болса вибрион
2)бірнеше ирек спирилла
3)көп ирек болса спирохиттер
Бактерияның пішіні, өлшемі сыртқы орта әсерінен өзгеріп отырады. 3- топтың ішінен жасуша жағынан ең тұрақтысы коккалар. Өзгеріске ұшырайтын таяқша тәріздісі. Бактерияның ішіндегі өте ұсақтары ультрамикробтар. Қатты қоректік ортада калония түзеді, саны млн-ға жетуі мүмкін. Олардың пішіні, түсі әртүрлі болады.
Жасушаның құрылысы. Жасушалары қарапайым бірақ әлі толық зерттелмеген. Жасуша қабықшасы өте маңызды қызмет атқ, күрделі құрылысты органоид болып табылады. Беткі қабаты жасушаның пішінін белгілейді және сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан қорғайды. Егер ортада қант мол болса жасуша қабығының сыртында капсула түзіледі, шырышты қабықша пайда болады. Бұл капсула жасушаның құрғап кетуінен сақтайды. Жасуша қабықшасы оның 20%-ын құрайды,бактерияның алуан түрлілігі осы қабықшаға байл. 1884жылы Дания ғалымы Грам барлық бактерияларды хим-қ құрамы мен кұрылысына байл 2-түске боялатынын көрсетті, бұл әдіс Грам бояуы д.а. Грам оң күлгін түске боялады, грам теріс қызыл түс. Грам оң жасуша қабықшасында бояуды ұстап тұратын күрделі гликопептид муригин және тейхой қышқылы бар. Муригин 80-90%. Грам терісте муригин-5-10% ғана. Тейхой қышқылы жоқ.
Егер жасуша қабықшасы ерекше ферменттің әсерінен ерітілсе осмостық қысымнан бактерияның түрі құрылады. Жасуша қабықшасы жоқ бактерия- L формалы. Бұларға микоплазмалар жатады. Олар өте кіші, ұсақ фильтрден өтеді. Грам теріс қозғалмайтын, спора түзбейтін сапрофиттер, бірақ арасында паразиттер де кездеседі. Ауру туғызады.
Цитоплазмалық мембрана. Жасуша қабықшасына іргелес орналасқан органоид. Қалыңдығы 7-10нм, екі қабатты липидтерден тұрады, сырты ерекше ақуызбен қапталған. Жасуша құрғақ затының 8-15%-ын құрайды. Цитоплазмалық мембранада түрлі тотығу тотықсыздану ферменттері орналасқан. Егер цитоплазмалық мембрананың бүтіндігі бұзылса жасуша тіршілігін жоғалтады. Мембрананың ойысуынан мезосомалар түзіледі. Олар энергетикалық үрдіске қатысады. Жақсы жетілген мезосома грам оң, грам теріс жетілмеген.
Цитоплазма. Химиялық құрамы күрделі, түссіз қоймалжың зат. Құр: су,май, белок,түрлі мин.заттар, ферменттер болады. Жас жасушада цитоплпзма бүкіл жасушаны алып жатады, ал ересек жасушада одан вакуоль түзіледі. Цитоплазмада гликоген, азотты заттар кездеседі. Олар ыдырағанда түрлі қанттарға айналады. Басқа цитоплазмада аминқышқылы РНҚ митохондрияларда орн, ал ДНҚ рибосомада орн. Цитоплазма ірі болғаннан, оның құрамы өзгеріп отырады.
Ядро. Химиялық құрамы күрделі, дезоксинуклеинпротеидтерден тұрады. Құрамында бірі ерекше ақуыз. Екіншісі, тимонуклеин қышқылы. Жасушада бір не бірнеш ядро болады. Пішіні шар тәрізді, сопақша заттар ДНҚ дан тұрады. Әдетте жасушаның ортасынан орын алады. Ядро немесе ДНҚ тұқым қуалаушылық қызметін атқарады. Прокариоттарда нағыз ядро болмайды, бірақ ядролық зат нуклеоид д.а. бұл екі есе спиральды ДНҚ ұзындығы 1-4нм. Кейде оларды бактериялдық хромосома д.а.
Бактериялардың қозғалуы,спора түзуі және көбеюі.
Қозғалу негізі бактерияларға тән құбылыс емес. Пішінге байланысты: шар тәрізділер мүлдем қозғалмайды, таяқшаның ішінде қозғалатын және қозғалмайтын түрлері бар,ал ирек бактериялар түгел қозғалады. Қозғалудың 2 түрі бар: жүзіп және сырғанай. Сырғанай қозғалатындарға микобактериялар және күкіртбактериялар жатады. Олар толқын сияқты жиырылып, пішінің өзгертіп қозғалады. Жүзіп қозғалатын бактерияларда ерекше жіп тәрізді орган жіпшелері болады. Жіпшелер бактериялардың толқындалып шиыршықтала қозғалуына әсер етеді. Көптеген спириллалар жіпшеленіп қозғалады. Жіпшелердің ұзындығы бактериялардың клеткасынан бірнеше есе артық. Құрамында азот, көміртек, май, нуклейн қышқылы және аминқышқылы бар. Жай микроскоппен көрінбейді, тек электрондықпен ғана. Саны түрліше болады,осыған байланысты бірнеше топқа бөлінеді: монотрихтер және перитрихтер. Монотрихтер бір бағытта тіке қозғалады, ал перитрихтер ретсіз айналып қозғалады. Спора түзу барысында жіпшелері түсіп қалады. Температураның жоғарлауы мен төмендеуі әсер етеді және түрлі улы заттардың әсері бар. Жылдамдығы түрліше. Мысалы: шөп таяқшасы секудына 10мкм қозғалса, ал вибрион 30мкм қозғалады. Бактерияладың қозғалысын 2 әдіспен зерттейді: ілінген тамшы және жаншылған әдістері.
Бактериялардың көбеюі.
Бактериялар әдетте жыныссыз жай бөліну арқылы көбейеді. Әр клеткадан 2 одан тағы бөлініп көбейеді. Алдымен нуклеиод бөлінеді осы кезде клетканың ортасында цитоплазмалық мембрананың 2 қабатынан тұратын қалқанша пайда болады. Одан болашақ қабықша түзіледі. Таяқша бактериялар бөлінер алдыңда ұзарады, бірақ клетка диаметрі өзгермейді. Бөлінер кезде ортасы жіңішкеріп, бөлініп кетеді. Бактериялардың жай екіге бөлінуін бинарлық көбею деп аталады. Көбею процесі өте тез шапшаңдықпен жүреді. Әрбір 10, 15,30 мин сайын кейбіреулері 20-24сағ.көбейеді. Сөйтіп аз уақыт ішінде көлемі 12мкм бір клеткадан көп клетка түзіледі. Бактериялардың өсуі олардың массасының өсуі, ал көбеюі сандық өсу деп аталады.
Ғылымда бактериялардың өсіп және көбеюінің бірнеше фазалар ажыратылады:
1.Лагфаза ортаға бейімделу фаза, бактериялар көбеймейді, тек клеткалар өсіп көбеюге дайындалады.
2.Активті даму фазасы, бұл көбеюдің ең активті фазасы клеткалары қарқынды дамып, тез көбейе бастайды.
3.Стационарлық фаза жаңадан пайда болған клеткалар мен қырылған клеткалар бірдей болады. Сондықтан теңесу фазасы деп те атайды.
4.Қырылу фазасы қоректік ортаның физикалық, химиялық құрамы өзгеріп, яғни қорек азайып клеткасы қырылады. Соңғы жылдары бактериялар әлемінде жынысты жолмен көбеюдің болатыны анықталды. Мысалы: ішек таяқша бактериялары,мұндай көбеюді конъюгация деп атайды. Бұл кезде зигота пайда болады.
Спора және оның түзілуі
Бактериялардың кейбір түрлері негізінен таяқшалар спора түзе алатын қабілеті бар оларды бациллар дейміз. Спора клеткада орналасқан дөңгелек кейде сопақша келген жарқырауық түйір. Шар тәрізді бактериялардың ішінде спораны мочевинаны ыдыратушы сорциналар түзе алады. Спора негізінен тыныштықтағы клетка сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына әсіресе температураға және құрғақшылыққа төзімді. Мысалы вегетатитік клеткалар +50-60 градус температурада қырылыса, олар спора күйінде 100 градус ыстыққа төзімді. Спора көп уақыт қолайлы жағдай туғанша тіршілік қабілетін өзгертпейді. Осыған байланысты әсіресе спора түзе алатын ауру қоздырғыш тағам бүлдіргіш бактериялар өте қауіпті. Сонымен спора бактерияларды сыртқы қолайсыз жағдайға бейімделу деп қарауымыз керек немесе бактериялардың түрін сақтап қалу үшін деп қарамау керек.
Вирустар жайлы жалпы түсінік, олардың көбею жолдары
Вирус деген лат у деген мағынаны білд.1882ж орыс ғал Ивановскй ең бірінші рет темекі теңбіл вир-н ашқан.
ВИР-Ң ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.Басқа микр-н ұсақ ультрамикроб-р.Бұның ішінде нанометрмен өлш.1 нм-ден 0,0001нм-ге дейн.Өте ұсағы 10-нан 12 нм ге дейн.Олар аусыл,полимилит ауруын туғызатын вир.Ал ірі түрлері 200-300нм оспа,ұшық аур туғызады.Оптикалық микроскоп-н көрінбейді тек эл-қ мик-н көрінеді.Бактериялық сүзгіден өтіп кетеді.
2.Кристалл түзе алады.Кейбір табиғи деректер бойынша вир-р крис-ы нуклеин қышқ ж/е ақуыздан тұрады.Вир-р тірі орг-м екені дәлелі бар.
1.көбейе алатндығында
2.өзгере ал/да
3.ауру қоздыра ал/да
4.сыртқы орт бейімделе ал/да
3.Вир-ң жасушалық құрылымы жоқ құр/да 1 нукл қышқ ж/е сырты ақуызбен қапталған яғни капсид.ал кейбірінде липедттер мен көмірсулар кездеседі.Піш әртүрлі шар,таяқша,жіпше цилиндр т.б.
4.Жасанды қор ортада өспейді.Олар тірі жас/да н/е ұлпаларда өседі.Сонд. оларды өс/ң мен жан/ң обсалютті паразиттері д.а.Олар/ң ішінде микроорг-ді зақымдайтыны бар.Олар фаг.яғни бакт зақымд бактериофаг.Актиномицет/ді зақ актинофаг.Саң/ды микофаг.
Тәжірбиелік мақ/н вир/ы өсіру үшін тауық эмбрионы н/се жұм/ы алынады.Вир-ға ұқс/н рикетциялар бар.Олар өте ұсақ бөліну арқ көбейетін қозғалм/н спора түзб/н гр теріс ауру қоздырғыштар.Көбеюі бакт-ға ұқсайды.
5.Ерекше көбею жолы. Басқа микр-ге ұқсамайтын өзін-өзі көбейту.Вир/ң бөлшегі вириондар қоректік қоректік заттармен жасуша жанына жиналып ішіне түседі. Солкезде нукл қышқ нәруыз қабатынан босанып жас/ң ядролық апарат құрамына кіріп зат алмасуын өзгертеді.оның нәт/де зақымданған жасуша вирус нукл қышқ/н ақуызын вириондар синтездей баст/ды.Соның нәт/де жаңа вир/р п/да болады.Олар жасушаның талқандап сыртқа шығады.Бұл үдеріс өте шапшаң жүреді.1 мин ішінде 50-ден 100-ге шейн вериондар бөлініп шығады.Осы жағдай вир-тық инфекцияның таралуын түсіндіреді.Вир-тар топырықта көбеймейді.Бірақ ұзақ уақыт сақталады.Сыртқы қолайсыз ортаға төзімді.Төменгі темп-та тіршілігін жоймайды.90*С ыстыққа төзімді.Бірақ ультра сәулелерге төзімсіз және бірқатар хим-лық заттар соның ішінде спирт ,хлороформ вирустарды қырып жібереді.Фактар технологиялық өндірісте зиянын келтіреді.Мысалы:сүт өндірісінде сүт қышқылды стрептококкалардың өмір шеңдігін жояды.Антибиотик өндірісінде актинофактар зиянын келтіреді алайда медецинада ветеринарияда кейбір пайдалы қасиеті бар.Мысалы:бактериофактар дезентерия ауруын емдеуге қолданылады.
Залалсыздандыру дегеніміз не және оның түрлері
Залалсыздандыру әдістері: хим-қ, мех-қ, физикалық болып бөлінеді. Жоғарғы темп-мен залалсыздандыру кезінде мына жұмыс фазаларына бөледі:қыздыру уақыты; тепе-теңдік уақыты; жою уақыты.
Залалсыздандырудың сенімділігі 50% жою уақытының ұзақтығына байл.
Ыстық бу қысымымен залалсыздандыру жылу өткізуші. Ол объектілерге ыстық ауаға қарағанда интенсивті әсер етеді
Құрғақ ыстық ауамен зал-ру арнайы шкафтарда жүзеге асады. Оның темп.160-200С болу керек
Сәулемен зал-ру йонмен сәулелендіру арқылы жүргізіледі.
Ультрадыбыспен зал-ру индекс 4және 8 жылдамдығына дейін механикалық тербеліс, адам құлағы тербелісті бір секунд ішінде қабылдамауы ультрадыбыс д.а.
Ультракүлгін сәулесімен зал-ру-100жыл бұрын шамасында ультракүлгін сәулелерінің бактерицидті әсері байқалған. Қысқа толқынды ультрак сәулелерінің әсерінің нәт дәлелденген. Максимум бактерицидтік әсері 2540-2570гр
Ауа мен мекеме дезинфекциясына арналған ультракүлгін сәулелерінің бірнеше әдістері қолд:
1) тура емес сәулелену
2) тура сәулелену
3) ветиляция құбырлары арқ өтетін ауаны зал-ру
4) ультракүлгін құрылғылары
5) рецикуляция құрылғылыры
Инфрақызыл сәулелермен зал-ру арнайы аппараттарда жүреді.
Химиялық зал-ру иммунобиологиялық препараттар мен қорктік орталардың бактериямен ластанбауының алдын алатын стерилизация түрі
Биологиялық зал-ру антибиотиктерді қолдануға негізделген. Вирусты дақылдандыруда қолданылады.
Газды қолданып зал-ру. МСБ-532 газды стерилизаторлар, көлемі-2,3л.
Зооантропоноздық инфекция
Зооантропоноздық инфекция-бұл жан-лар мен адамдарға ортақ ауру болы табылады, яғни бұл ауруды адам жан-лардан жұқтыртады. Зооантропоноздық инфекцияның 100-ден астам түрі белгілі. оларға жатаындар арасында құтырма, бруцеллез, туберкулез, орнитоз, және т.б. бұл зооантрооноздық инфекция қала жан-дан адамға жұқса, тура солай адамнан жануарға жұғады.
зооантропоноздық инфекция классификациясы: 1) ауыл - шаруа-қ 2) природно-очаговые
Иммунитет жөніндегі ілім
Иммунитет — организмнің зиянды әсерді немесе уды қабылдамау қасиеті. Мүндай қасиет организмнің жеке ба-сының тіршілік ортасына бейімделуіне, сол ортадағы зиян-ды микроорганшмдер, вирустар және олар бөлетін түрлі бүлдіруші әсері бар заттарға қарсы түра алатьщдығына тікелей байланысты. Осындай өзара байланыстың, дәлірек айтканда, күрестің нәтижесінде аса күрделі биологиялык процестер басталады. Сөйтіп, организмде қорғаныштык қасиет арта түседі, оның түрлі зиянды микроорганизм-дерді, вирустарды құртатьш және улы заттардың уытын жойып, ыдырататын қабілеті күшейеді.
Иммунитет түзуге бүкіл организм қатысады, мүвда ор-талық нерв жүйесі басқарушы және бағыттаушы кызмет атқарады.
Ауру қоздырушылар немесе вакциналар нерв жүйесінің үштары арқылы сарысу гамма-глобулиндерін түзетін тиісті мүшелерге әсер етеді. Ал бұлар жауап ретіңде тиісте анти-телалар бөледі. Бүл кезде клетка ішінде қандай процестер орын алатыны жөнінде толық мағлүмат жок.
Иммунитеттің пайда болуьша сыртқы орта жағдайлары көп әсер етеді Шамадан тыс қызу, салкьгадау немесе орга-низмнің аса шаршауы корғаныш заттарынын түзілуін на-шарлатады.
Сонымен бірге иммунитеттін организмде жақсы түзілуін тамақтың нашарлығы, соның ішінде А және С ви-таминдерінің, фосфор және кальций түздарының жетіспеуі тежейді. Бүдан зиянды әсерге карсы күресте арнаулы ша-ралармен қатар (вакциналар егу т. б.), малды және адам-ды толық бағалы қоректік заттармен қамтамасыз ету кажет деген қорытындыга келесіз. Иммунитетті бірнеше түрге ажыратады. Жасанды иммунитет құра-мында антителалар бар са-рысуды енгізуден пайда болған
Табиғи немесе туа пайда болған иммунитет — адамға және жануарлардың белгілі бір түріне тән, Ол түқым қуалайды. Бүдан ірі қараның — жылқының маңқасымен, жылқьшъщ, иттің обасымен, адамның ит пен шошқа оба-сымен ауырмауы мысал бола алады. Түрлі иммунитет бір мезгілде бірнеше зияңды әсерге қарсы әсер ете алады.
Жасанды иммунитет адам мен жануарларда жүқпалы аурулардың әсерінен пайда болады және оны тибиғи
жағдайда қабылдаған иммунитет деп те атайды. Егер им-мунитет организмге түрлі биологиялық препараттарды енгізгенде (егу, вакцина, сарысу енгізу) пайда болса, оны жасанды жолмен түзілген иммунитет деп атайды. Мүнда организмде түзілген иммунитет зиянды микробтың бір ғана түріне арналады.
Табиғи жолмен түзілген иммунитет әдеттегіше ұзақ бо-лады. Ал кейбір ауруларға қарсы түзілген иммунитет орга-низмде бүкіл тіршілік барысында сақталады. Мәселен, адам шешек, обамен бір рет ауырса, ол екінші рет ауыр-майды. Тіршілік барысында түзілген иммунитетті актив және пассив деп .екіге бөлуге боладылМүнда организм зи-янды әсерге өзі иммунитет құрайды. Жасанды жолмен күралған активу иммунитет түрақсыздау. Мәселен, пара-тифке қарсы бүзауларда түзілген иммунитет алты ай бой-ына ғана сақталады. Күйдіргіге қарсы түзілген иммунитет бір-ақ жылға жетеді. Актив иммунитет организмге вакци-на енгізілгеннен кейін 2—10 күн өткен соң түзіледі. Ал пассив сарысу иммунитеті организмге дайын қорғаныш за-ттарды енгізгеңде түзіледі. Түрлі аурулармен ауырған ор-ганизмнің сарысуында осы ауруға қарсы иммунитет күраушы заттар пайда болады. Оларды арнаулы фабрикада өндіреді. Бұл үшін малға ауру қоздырғыш микробтардан жасалган вакцинаны енгізеді. Сонда мал қаньшың сарысу-ында корғаныш заттар — антителалар түзіледі. Осыңдай сарысуды алып, басқа малға енгізгенде, оларда осы ауруға қарасы түра алатындай иммунитет түзіледі, бірак бүл түраксыз иммунитет, онын ұзақтығы 2—3 жүма-ақ.
Табиги пассив иммунитет организмге, онын әсіресе дүниеге келер кезіңде анасының сүтімен немесе жатыр арқылы беріледі.
ИММУНИТЕТТІҢ ТАБИҒИ ФИЗИОЛОГИЯЛЫК ФАКТОРЛАРЫ
Организмнің зиявды микробтардың енуіне қарсы түра алатындай ерекше қорғаныш бейімделушіліктері бар. Бүларды организмнің табиғи төзімділігі деп атауға болады. Ол кез келген дені сау адамда, жануарлар мен өсімдіктерде кезедеседі және олардың болуы сырқаттануға, зақымдануға, түрлі вакциналар енгізуге байланысты емес. Мүндай қорғаныштық қасиет организмнің микробтармен өне бойы кездесуімен пайда болуы ықтимал.
Закымдалмаған, сау теріден организмге микробтар ене алмайды. Тері микробтарды енгізбейтін механикалық фак-тор ғана емес, сонымен бірге ол ауру коздыратьш микро-бтарды кырып жіберетін бактерицидтік заттарды да бөліп отырады. Тері неғүрлым таза, ластанбаған болса, сол-ғүрлым оның бүл касиеті күшті болады. Сондықтан адам-ның, малдың организмін таза үстау, түрлі аурулармен күресте айта қаларлықтай шара болып табылады. Мәселен, тіпті көзден бөлінетін жастың өзінде микробтарды кырып жіберетін лизоцим деген зат болады. Танаудан бөлінетін түрлі секрециялар да түмау вирустарьш қыра алады. Осы-мен қатар организмде түрлі микробтар ферменттерін ыды-рататын арнаулы аитиферменттер де түзіледі. Мәселен, антииалуронидаза микроб ферментін ыдыратады. Соның арқасында ауру қоздырушы микробтардың таралуы теже-леді.
Қарьш сөлінің микробтарды күрта алатын қасиеті бар. Ондағы түз қышқылының әсерІ күшті. Ішек-карында бола-тын сапрофит микробтар ауру коздырушы микробтармен күресте айта каларлықтай рөл атқарады. Егер ауру коздырушы микробтар организмге ене калса, сол жердін қабьшатыны белгілі. И. И. Мечников бүл процесс организ-мге пайдалы деп көрсетгі, өйткені дәл осы жерге фагоцит-тер көп жиналады да, зиявды микробтарды "жалмайды".
Ауру коздырғыш микробтарға организмдегі сүйықтар, соның ішінде қаи сарысуы жойкьш әсер етеді, Егер проби-каға жаңадан алынған қан сарысуьш құйып, оған коздырғыш микробтарды жіберсе, олар шаптез кырылады. Ал егер осы сарысуды +56°-та 20—30 минут қыздырып, одан соң зиянды микробтарды жіберсе, олар тіршілігін жоймайды. Сарысуда микробтарды жоятын а л е к с и н немесе комплемент деп аталатын ерекше заттар бар.
И. И. Мечников фагозитоз жөнінде және оның орга-низмнін ауруды қабыддамайтын қасиетіндегі рөлІ жөнінде ілім жасады. Егер организге ерімейтін басқа бір затты енгізсе, оның айналасында мезодермалық клеткалар, ен алдымен, лейкоциттер шоғырлана бастайды. Бұдан ол осы клеткалардың организмде қорғаныш рөлін аткаратыны ту-ралы пікір айтты. Жасалган бірнеше тәжірибелерден кейін И. И. Мечников организМге басқа ауру қоздыратын мик-ркбтар еегенДе( онда сол микржбтарды жоюшы.
Антитела мен антигендердің үштарындағы топтар өзара байланысады да, нәтижесінде түрлі комплекстер түзеді. Сырты сарысу белогымен қапталған осындай комплементтер түрлі клет-калар сыртына, соның ішінде фагоциттер сыртына адсорб-цияланады. Сонда фагоциттер оларды жойып, ерітіп жібе-реді.
Сөйтіп, иммунитет реакциясы нәтижесінде организм тіршілігіне аса колайлы жағдай туады.
ПАТОГЕН МИКРОБТАР ЖАЙЛЫ ТҮСІНІК
Жүкпалы аурулардың коздырғышы — патоген микро-бтар. Әрине жүқпалы ауру адамға немесе жануарларға та-ралуы үшін белгілі бір жагдай кажет. Оларға адам және мал организмдерінің осы ауруларға беііімділігі, яғни кабыл алғыш қасиеті жатады. Моселен, топалаңнан өлген малдын етінен бөлініп алынған микробтардын сау организмді тез арада қатты ауруға шалдықтыратын қасиеті бар, Осьшдай микробтардың болмашы мөлшері үй қоянына сеспей катырады. Ал осы микробты лаборатория жағдайында бірнеше уақыт бір коректік ортада сактағаннан кейін коянға жүқтырса, ол ауруға шалдықпайды, өйткені қолайсыз жағдайда топалаң микробы езгеріп, әлсізденіп қалады.
Жүқпалы аурулардың таралуы адам мен жануарлар организмінің беріктігіне, яғни сол ауруға қарсы түра ала-тындык қасиетіне байланысты. Мәселен, тауық топалаңмен мүлде ауырмайды, тіпті оларға топалаң микробы колдан жүктырсаңыз да ауырмайды. Егер Л. Пастер жасағандай етіп, тауық аяғын салқын суда үзақ үстап, содан кейін то-палаң микробьш жүктырсаңыз, ол тез арада ауыра бастай-ды. Мүнда тауықтын топалаң микробына төзімділігі нашарлайды. Мәселен, адам өкпесіне туберкулез микробы енді делік, бірақ денсаулық күшті болса, бүл адам ол аурумен мүдде ауырмайды. Егер басқа бір аурумен ауырып, адам организмі нашарласа, онда туберкулез мик-робына организмнің қарсы түрарлык касиеті әлсірейді де адам туберкулезбен ауырады.
Жүкпалы ауру қоздырғыштары біздің организмге түрліше зиянды әсер етеді. Зиянды микробтардың көпшілігі организмді уландырып, нерв жүйесін, жүрек кызметін, кан тамырларын және ішкі мүшелердің бар-лығын зақымдайтын түрлі улы заттар беліп шығарады,
Ауру қоздырушы, яғни патоген микробтар бір адамнан екінші адамға тікелей жүғуы мүмкін. Мәселен, мерез ауруьш коздырушы гонококк микробы, әсіресе әйел мен еркектің жыныстық қатынасы кезінде, ал әр түрлі іш аурулары кір кол немесе заттар арқылы таралады. Мәселен, оба және іш сүзегімен ауырган адамдардың төсек-орны және баска да заттары арқылы сау адамдарға жүғады. Көптеген зиявды микробтар науқас адамдар ты-ныс алғанда ауаға тарайды. Осы ауамен дем алған сау адамнын науқастануы да ықтимал.
Әрбір патоген микробтар тек бір ауруды ғана қоздыруы мүмкін, яғни олардың атқаратьш кызметі жеке-леген болады. Кейде адамдарда белгілі бір аурулар тек жануарлардын бір түрінен жүғады. Мәселен, маңқа ауруы адамға жылқы немесе мысыктан жүғады. Ал кейбір ауру адамға қауіпсіз.
Инфекция туралы түсінік.
Инфекция — микро және макроорганизмдердің қарым-қатынасының бір түрі. Оның негізіне инфекциялық агенттің организмге кіруі мен онда өсіп-өнуі жатады. Инфекция көп түрлі болады. Оған ауру белгісі білінбей-ақ қоздырғышты тасымалдаудан бастап ауру белгілері толық көрінетін ауруларға дейін жатады. Инфекция барлық органикалық материяға тән. Ол бөлек торшаға да, тұтас организмге де тән. «Инфекция» деп жайшылықта жұқпалы аурулар тобын немесе олардың белгілі бір түрін атайды
ПАТОГЕН МИКРОБТАР ЖАЙЛЫ ТҮСІНІК
Жүкпалы аурулардың коздырғышы — патоген микро-бтар. Әрине жүқпалы ауру адамға немесе жануарларға та-ралуы үшін белгілі бір жагдай кажет. Оларға адам және мал организмдерінің осы ауруларға беііімділігі, яғни кабыл алғыш қасиеті жатады. Моселен, топалаңнан өлген малдын етінен бөлініп алынған микробтардын сау организмді тез арада қатты ауруға шалдықтыратын қасиеті бар, Осьшдай микробтардың болмашы мөлшері үй қоянына сеспей катырады. Ал осы микробты лаборатория жағдайында бірнеше уақыт бір коректік ортада сактағаннан кейін коянға жүқтырса, ол ауруға шалдықпайды, өйткені қолайсыз жағдайда топалаң микробы езгеріп, әлсізденіп қалады.
Жүқпалы аурулардың таралуы адам мен жануарлар организмінің беріктігіне, яғни сол ауруға қарсы түра ала-тындык қасиетіне байланысты. Мәселен, тауық топалаңмен мүлде ауырмайды, тіпті оларға топалаң микробы колдан жүктырсаңыз да ауырмайды. Егер Л. Пастер жасағандай етіп, тауық аяғын салқын суда үзақ үстап, содан кейін то-палаң микробьш жүктырсаңыз, ол тез арада ауыра бастай-ды. Мүнда тауықтын топалаң микробына төзімділігі нашарлайды. Мәселен, адам өкпесіне туберкулез микробы енді делік, бірақ денсаулық күшті болса, бүл адам ол аурумен мүдде ауырмайды. Егер басқа бір аурумен ауырып, адам организмі нашарласа, онда туберкулез мик-робына организмнің қарсы түрарлык касиеті әлсірейді де адам туберкулезбен ауырады.
Жүкпалы ауру қоздырғыштары біздің организмге түрліше зиянды әсер етеді. Зиянды микробтардың көпшілігі организмді уландырып, нерв жүйесін, жүрек кызметін, кан тамырларын және ішкі мүшелердің бар-лығын зақымдайтын түрлі улы заттар беліп шығарады,
Ауру қоздырушы, яғни патоген микробтар бір адамнан екінші адамға тікелей жүғуы мүмкін. Мәселен, мерез ауруьш коздырушы гонококк микробы, әсіресе әйел мен еркектің жыныстық қатынасы кезінде, ал әр түрлі іш аурулары кір кол немесе заттар арқылы таралады. Мәселен, оба және іш сүзегімен ауырган адамдардың төсек-орны және баска да заттары арқылы сау адамдарға жүғады. Көптеген зиявды микробтар науқас адамдар ты-ныс алғанда ауаға тарайды. Осы ауамен дем алған сау адамнын науқастануы да ықтимал.
Әрбір патоген микробтар тек бір ауруды ғана қоздыруы мүмкін, яғни олардың атқаратьш кызметі жеке-леген болады. Кейде адамдарда белгілі бір аурулар тек жануарлардын бір түрінен жүғады. Мәселен, маңқа ауруы адамға жылқы немесе мысыктан жүғады. Ал кейбір ауру адамға қауіпсіз.
Қоректік орталар(дайындау, сұйық және тығыз қ.о)
Қоректік орталар құрамы жағынан реттелген,еріген заттың концентрациясы тұрақты, ылғалды, оптимальды, тотығу тотықсздану потенциалы реттелген болуы керек.
Микроағзаларға арналған қоректік ортаны дайындауда олардың қорек қажеттілігін білудің маңызы зор. Қоректік орталар табиғи және жасанды деп екіге бөлінеді. Табиғи орталарға өсімдік текті (жеміс жидектер,көкөністер олардың қайнатпасы) және жануар текті (сүт,ет ,тауық жұмыртқасы) өнімдер жатқызылады. Табиғи орта жануарлар мен өсімдіктер өнімдерінен алынған күрделі және құрамы тұрақсыз заттардан алынады. Бұндай орта микробтарды өсіру үшін биомассаны жинақтау, таза дақылдарды сақтау және диагностикалық мақсатта қолданылады, бірақ бұндай орталар физиологиясын зерттеп білуге жарамсыз. Мысалы: Ет пептонды бульон, ет пептонды агар, сусло, ашытқы суы. Жасанды орта белгіленген бейорганикалық неорганикалық қосындылардан тұратын концентрациясы дәл берілген заттардан тұрады (аминқышқылдары, витаминдер, минералды тұздар).
Олар екіге бөлінеді: 1) Күрделі – сүт қышқылы бактерияларын өсіру үшін.
2)Жай - автотрофтық микроорганизмдер үшін. Мысалы Чапек Докс қоректік ортасы (саңырауқұлақтар үшін). Ридер ортасы ашытқылар үшін.
Қолданылуына қарай қоректік орталарды: әмбебап, элективті, дифференциалды диагностикалық деп бөлінеді.
С.Н.Виноградский микробиология практикасына кейбір микроағзалар тобына арналған элективті (таңдаулы) қорктік ортаны енгізді. Микробтар тобының физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес (қоректік орта құрамы, оның қышқылдығы, аэрация жағдайы, температура және т.б.) осы ағзалар тобы ғана өсе алатын жағдайды таңдап алуға болады. Бұл зертхана және өндірістік жағдайда қоректік ортаны алдын-ала зарасыздандырмай-ақ әртүрлі микробиологиялық процестерді жүргізуге мүмкіндік береді.
1. Әмбебап (негізгі немесе стандарттық) - бұл орталар микроорганизмдердің көп топтарын өсіруге қолайлы. Мысалы: ет пептонды спора, сыра сусласы.
2. Элективті (таңдаулы) - бұл орта микроорганизмнің белгілі бір түрін өсіру үшін керек, оларды микробтардың табиғи тіршілік ететін ортасынан дақыл жинау үшін қолданылады.
3. Дифференциалды-диагностикалық (индикатор) оларды микроорганизмдердің түрлерін топтастыруға және таза дақылдарды бөлуге қолданылады.
Қоректік орталар консистенциясына қарай 3 топқа жіктеледі: сұйық, жартылай сұйық, тығыз және ұнтақ. Тығыз қоректік ортада микроағзалардың санын санау үшін, олардың таза культурасын бөліп алу үшін және т.б. мақсаттарға қолданылады. Мұндай орталарды сұйық етіп дайындап, 1,5-2,5% агар-агар немесе 10-15% желатин қосу арқылы қатырады. Жартылай сұйық ортаға агар агардың 0,1-0,2% мөлшері ғана қосылады. Әртүрлі объектілерінің микрофлорасын, таза дақылдарды бөлуге, жекелеген колонийларды бөлуге, дақылдық қасиеттерін оқып үйретуге, клетка санын санауға, таза дақылдарды сақтауға, заводтарға оларды тасымалдауға қолданады.
Сұйық орталар биомассаны жинқтауға, зат алмасу өнімдерін, клеткалардың активті күйін сақтауға, микроорганиздердің биохимиялық қасиеттерін зерттеп білуге және сақтауға қолданылады. Азоттың органикалық формасын пайдаланатын микроағзаларды өсіру үшін ет пептонды орталар қолданылады: ет-пептонды сорпа, ет-пептонды агар және ет-пептонды желатин.
Ұнтақ орталар музейлік дақылдарды сақтауға, алғашқы материалды дайындауға қолданылады. Мысалы: кебек, құм, тары, топырақ,ұн.
Қоректік орталарды тығыздағыштар: агар агар, желатин, кремний қышқылды гель.
Агар - агар бұл теңіз балдырларынан қайнату арқылы экстракция жолымен алынған күрделі полисахарид немесе өсімдік тектіикаллоид. Талшық, пластина және ұнтақ түрінде пайда болады. Агар суда жұмсарып, ісініп гель түзеді. Балқу температурасы 100 градус, қату -40градус. Қатты тығыз ортада алу үшін 1,5-3,0 дейін, ал жартылай қатты ортаға 0,15-0,7% дейін агар қосылады.
Агар - агар кейбір теңіз балдырларынан алынатын.Оның құрамына негізінен полисахарид кіреді, ал азоттың заттардың мөлшері өте аз болады.
Желатин - сүйек пен шеміршекті қайнату арқылы алынатын қышқыл азоты бар өнім (белок). Ашық қоңыр түсті, дәмсіз, иіссіз жапырақ тәрізді. Балқу температурасы 22-26,5 градус. Желатинмен тығыздалған орталарды өте үлкен колонияларды алуға және ашытқылардың түрін анықтау үшін пайдаланады.
Қатты қоректік ортаны алу үшін кейде С.Н. Виноградский микробиология практикасына енгізілген гельді пластинкалар да қолданылады. Кремний қышқылды гель синтетикалық орталарды тығыздауға қолданылады. Бұл НСІ мен сұйық әйнектің тең қоспасы. Дайындалған соң алдымен ағынды сумен жақсылап шаяды, соңынан хлоридтерден босату үшін, ыстық дистелгенген сумен шаяды.
Қоректік ортаны дайындау үшін таза шыны ыдыстар болу керек. Оны жуғаннан кейін 8-10 сағат бойы 1-2% тұз және күкірт қышқылы ерітіндісіне ұстайды. Қиғаш агар алу үшін пробиркаға бөлігіне жарты етіп қоректік орта құйып, қиғаш күйінде қатырады. Бұл себуге және сақтауға қолайлы. Қоректік ортаны шыны ыдысқа құйғаннан кейін автоклавта стерильдейді. Петри табақша және пробиркаға құю, бокс бөлмесінде жүреді, сақтау тоңазытқышта болады. Әрбір ыдысқа қоректік ортаның құрамын, мерзімін белгілеп, этикетка жасайды.
Ет сорпасын дайындау. Ет-пепетонды қоректік орталарды дайындау үшін ет сорпасын пайдаланады. Оны былай дайындайды: 500г ұсақтап тұралған, майсыз және шыдырғайсыз (сухожилий), сүйексіз етті эмаль кастрюлге салып,50градусқа дейін жылытылған 1л құбырдағы суды құйып, бөлме температурасында 12 сағатқа қояды немесе 1 сағат бойы 50-55градуста бұқтырады. Етті мақталы дәкемен сүзіп, 30 минут каллоидты ақуыздарын іріту үшін қайнатады және сорпаны екі рет: алдымен мақталы дәкемен, екінші рет сүзгіш қағазбен сүзеді.Фильтраттың мөлшерін сумен 1л жеткізеді де клбаларға құйып, мақталы тығынмен жауып, 120градус температурада 20мин залалсыздандырады. Сорпаның сапасын арттыру үшін оған аздап пепсин немесе ортаны қышқылдау мақсатында тұз кышқылын қосуға болады. Пепсин ерітіндегі ақуыздың іріп, микроағзаларға сіңімді болуына жағдай жасайды. Еттің орнына дайын ет экстрактын пайдалануға болады. Ол үшін 1л 5г ет экстрактын пайдаланады. Ет-пептонды сорпаны дайындау үшін 1л ет сорпасына калориясын арттыру мақсатында 5-10г пептон мен осмостық белсенділігін арттыру үшін 5г ас тұзын қосады. Пептон ерігенше сорпаны үнемі араластыра отырып, аздап қыздырады. Сонан соң ортаның рН-ын бейтарап немесе 20% Иа2CО3 ерітіндісін қосып әлсіз сілтілі етеді. Ортаның рН ын қойған соң сорпаның 5-10минут қайта қайнатады. Құрамындағы іріген ақуызды қағаз сүзгіден сүзіп, мөлдір ет пептонды сорпаны пробиркаға құйып, мақталы тығынмен жауып, 120 градус температурада 20 минут зарарсыздандырады.
Ет-пептонды агар 1л ет-пептонды сорпага 15-20г агар-агар қосады. Қоретік ортаны агар ерігенше қыздырады (агардың еру температурасы 100градус, қату температурасы 40 градус), ортаның рН әлсіз сілтілі болу үшін 20% Иа2СО3 ерітіндісін қосады. Воронка арқылы пробиркаға құйып, 120 градус температура 20 минут зарасыздандырады.
Микробиологияның Қазақстанда дамуы
Микробиология, оқу пәні ретінде, биология факультетінің құрылған кезінен бастап ҚазМУ-де, яғни 1934 жылдан, ең алдымен ботаника кафедрасында, ал 1938 жылдан оның құрамынан бөлініп шыққан өсімдіктер физиологиясы кафедрасында оқытыла бастады. Дәрістік және практикалық сабақтарды өткізу үшін П.И.Грамоковский, тамаша ғалым, Қазақстандағы микробиология ғылымының негізін салушылардың бірі, «Жалпы микробиология» курсын оқыған профессор Давид Лазаревич Шамис, сонымен бірге М.В. Ломоносов атындағы ММУ биология факультетінің түлегі – доцент А.М. Бабусенко («Топырақ микробиологиясы», «Антибиотиктер» курстары) және ассистент Е.М. Попова (үлкен және кіші практикум сабақтары) шақырылды. Арнайы курстарды оқу үшін көрнекті ғалымдар –профессор Х.Ж. Жуматов («Вирусология») және П.А. Буланов («Медициналық микробиология») шақырылды.
Университетте микробиология саласындағы алғашқы ғылыми зерттеулер Д.Л. Шамистің жетекшілігімен және өсімдіктер физиологтарымен бірге жүргізілді және өсімдіктер мен микроорганизмдер тіршілігін кешенді зерттеу нәтижесінде құрылды. Сол уақытта профессор Д.Л. Шамистің жетекшілігімен ашыту өндірістерінде қолданылатын микроорганизмдердің өзгергіштігі, микробтардың әр түрлі топтары арасындағы қарым-қатынасы және микроорганизмдердің қасиеттеріне ортаның әр түрлі факторларының әсерлері зерттелді.
1965 жылы өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы кафедрасына микробиология бойынша маманданған Д.Л. Шамистің шәкірттері – М.В. Ломоносов атындағы ММУ биофизика кафедрасының биофизика мектебін бітірген б.ғ.к. Э.М. Карабаев және В.Л. Цзю келді. Республикада алғашқы микроорганизмдерге жүргізілген радиобиологиялық зерттеулерді Э.М. Карабаев және В.Л. Цзю бастаған болатын.
1971 жылы 167 микробиолог мамандар дайындалды. Сол кезеңдегі түлектердің көпшілігі алдыңғы қатарлы ғалым-микробиологтар, ғылым докторлары атанып, ҚР академиялық институттарында әртүрлі зертханаларды басқарды. Олардың арасынан ҚР ҰҒА К.А. Тулемисова, б.ғ.д., профессор Е.Т. Никитина, М.Г.Саубенова, Р.М. Алиева, Н.Н. Гаврилова, Ш.З. Мамилов, Г.С. Махмудоваларды атауға болады.
Микробиологтарды дайындаудағы жетістіктер, республикада осындай мамандардың қажеттілігі биология факультетінің деканы, қазіргі ҚР ҰҒА, б.ғ.д., профессор И.О. Байтулин және университет ректоры болған, ҚР ҰҒА академигі У.А. Жолдасбековтың биология факультетінде микробиология кафедрасын ашу туралы ҚазКСР жоғары және арнайы орта білім министрлігінде ұсыныс жасауына негіз болды.
1971 жыл 8 қазанда ҚазКСР жоғары және орта білім министрлігінің 1971 жыл 4 қазан №980 бұйрығын орындау кезінде Қазақ мемлекеттік еңбек туымен С.М. Киров атындағы мемлекеттік университет үшін №650 «Физиология және биохимия кафедрасын екі жеке кафедраға: өсімдіктер физиологиясы мен биохимиясы және микробиологияға бөлу туралы» бұйрық жарық көрді. №650 бұйрық қосымшасына сәйкес кафедраның профессор-оқытушылары құрамына: профессор И.А. Буланов, А.М.Бабусенко, Э.М. Карабаев және ассистент В.Л. Цзю, лаборанттар – Т.К. Купгапнская және Л.В. Кашникова енді. Кафедра меңгерушісінің қызметі ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, профессор И.А. Булановқа жүктелді. Ғалым И.А. Булановтың атымен Республикадағы жаңа бағыт – антибиотиктер продуценттерін іздеу және зерттеу жұмыстары бастау алды, ол микробиология бойынша алғашқы отандық оқулықтарының авторы болып табылады. 1971 жылы желтоқсанның аяғында кафедра меңгерушісі қызметіне ҚР ҰҒА корр.-мүшесі, б.ғ.д. Майя Хажетдинқызы Шығаева сайланды. 1972 жылы алғаш рет күндізгі бөлім бойынша 11, кешкі бөлім бойынша 9 биолог-микробиолог түлектері білім алып шықты.
Микробиология кафедрасының ашылуы мамандарды дайындау деңгейінің жоғарылауына ықпал етті, яғни жаңа арнайы курстардың енуіне, практика негізін және елдегі жоғары оқу орындары мен ғылыми мекемелермен байланысты кеңейтуге, кафедрада студенттердің ғылыми жұмыс жасауы үшін жағдай жасауға, ғылыми мекемелерден алдыңғы қатарлы ғалымдар мен мамандарды оқу процесіне шақыруға мүмкіндік берді. Кафедрада дәрістерді республиканың алдыңғы қатарлы ғалымдары: ҚР ҰҒА президенті, академик М.А. Айтхожин, ҚР ҰҒА микробиология және вирусология институтының директоры б.ғ.д., профессор В.Э. Березин, су микробиологиясы мен инфекциялық аурулар маманы б.ғ.д. Е.К. Шуратов, топырақ микробиологиясының маманы Ш.З. Мамилов және т.б. оқыды. ҚазКСР ғылым Академиясының ғылыми зерттеу институттарымен, ауылшаруашылық академиясымен, КСРО МҒА тамақтану институтының Қазақ филиалымен, Мәскеу, Ленинград, Новосибирск университеттерімен, өнеркәсіптік микроорганизмдер генетикасы институтымен (Мәскеу), антибиотиктер институтымен (Мәскеу), Украинаның ғылыми мекемелерімен ғылыми байланыстар орнатылды. Осы байланыстар нәтижесінде студенттер, кафедра оқытушылары мен қызметкерлері КСРО ҒА академиктері Н.П. Дубинин мен Е.Н. Мишустин, КСРО ҒА корреспондент мүшелері И.А. Рапопорт, Г.А. Заварзин, б.ғ.д. Е.Н. Кондратьев, б.ғ.д. Д.Г. Звягинцев, б.ғ.д. В.Т. Емцев секілді атақты ғалымдардың дәрістерін тыңдауға мүмкіндік алды. Осы уақытта кафедрада Республика кәсіпорындарымен шаруашылық келісімдер бойынша зерттеулер жүргізілді.
Микроорганизмдердің қоректенуі
Микроог/ң қоректенуі. Микроог/р басқа тірі организм/р сияқты қоректі қажет етеді. Айырмашылығы аузы болмайды. Қоректік затты бүкіл денесімен сіңіреді. Сондықтан микороорг/ң зат алмасу процесі өте интенсивті жүреді. Қоректену просецінің шапшаңдығы түрлі жағдайларға бай/ты, әсіресе заттар концентрациясына. Басқа фактор/н клетка құрамына қабығының өткізгіштігіне бай/ты. Қоректік затты қабылдау осмос құбылысына бай/ты. Заттар ерітіндісі клетка қабығының өткізгіштігі белгілі мөлшерде қысым туғызады. Оны осмос қысымы д.а. Егер еріген зат/ң концентрациясы артық болса қысым да арта түседі. Клеткада жүретін биохимиялық процесінің нәт/де жиналған заттар осмос қысым/ң әсерінен сыртына да бөлініп шығады. Ортада су көп болғанда цитоплазма ісініп клетка қабықшасына кіреді. Мұны тургор процесі д.а Бұл жағдайда клеткал/ң тіршілігі жойылады. Көп тағамдық затт/ы сақтау үшін тұрмыста қант пен ас тұзының пайдалануы осы жағдайға негізделген, әдетте микроб клеткасы үшін О, С, N, Н, минерал заттар қажет. Н, О негізгі көзі-су. Ал сутегінің сіңіру тәсіліне қарай микроорг/р 2 топқа бөлінеді:
1) автотрофтар- көміртегін ауадағы СО2 газынан сіңіріп өздеріне керекті органикалық заттарды түзу үшін энергияны минерал заттар тотыққанда(хемосинтез) немесе күн сәулес/ң(фотосинтез) көмегімен алады. Бұларға көк жасыл балдырлар, күкірт, бактериялар т.б жатады. Өйткені олардың фотосинтезге қабілеті бар. Құрамында ерекше хлорофилге жақын пигменттер бар.
2) Гетеротрофтар н/е хемеорганотрофтар д. те а.- көміртегін дайын органикалық заттардан сіңіреді ( аминоқышқылдардан, витаминнен, басқа күрделі органикалық заттардан. Гетеротрофтар өзара 2 топқа бөлінеді:
1) мететрофтар н/е сапрофиттер
2)паратрофтер н/е паразиттер
Метотрофтар өсімдіктердің қалдықтарынан және жануарлардың өліктерінен қоректенеді бұларға супстраттағы топырақ судағы түрлі органикалық заттарды ыдыраттатын және тағамды бүлдіретін микроорганизм. Кейде метатрофтарды табиғи санитарлар деп атайды. Өйткені қалдықты ыдыратып тазалайды.
Паратрофтар тек тірі организмдердің белогында көбиеді бұларға адам жануар ауру қоздырғыш микроб басқа зат азот микроорганизмдер тіршілігі үшін аса маңызды қорек ол негізінен тірі протоплазманың қорегі. Азотты сіңіру қабілеті 2 ге бөледі.
1)Аминоавтотрофтар белокты азоты минералды және органикалық қосылыс түзеді.
2)Аминогетеротрофтар олар қосылыста минералды тұздар кездесетін көміртегі мен азоттан амин қышқылдар түзеді. Бірақ олардың қалыпты тіршілігі үшін таза амин қышқыл керек. Басқа заттардан көбінесе бактериялар амин қышқылдар витамин және басқада өсуге қажетті қосымша затты қажет етеді. Бұл заттарды микроорганизмдер өздері синтездей алмайды бірақ қалыпты тіршілік үшін қажет етеді. Сондықтан бұл зат өсу факторы деп аталады әсіресе қажет ететін зат витаминдер. Витаминдер олар клеткада катализатор қызмет атқарады.
Микробиология және вирусология пәніне кіріспе
Микробиология микро-ң биол--қ қасиеттерін, генетикасын, экологиясын олардың табиғатта, адам және жануар тіршілігнде әсер ететін рөлін зерттейтін ілім. Микроорг-р биотехнологияда ерекше роль атқарады. Олардың дамуы микробиология, генетика және биохимиядағы фунтаментальды зерттеулермен тығыз байланысты. Биообъектілерден және шикізат сонымен қатар технологиялық жағдайлармен құрал - жабдықтармен құралған биотехнологиялық жүйе өндірістермен нақты өнім алу үшін қолданылады. Ашыту, биосинтез және биотрансформация процестері нәтижесінде нақты өнім алынады. Биообъект ретінде қолданылатын микро-ді келесідей критерийлер бойынша іріктеп алады: Микроогр-дің жылдам көбеюі, биосинтездің көптеген метаболизм жолдарының болуы; ферменттік қасиетке ие болғандықтан түрлі заттарды ыдырату қабілеттері және керісінше аэробты және анаэробты жағдада орг-қ заттарды бейорг-қ заттардан түзуі, микро-ң барлық жерде кездесуі, экстремалды жағдайларда олардың тез арада бейімделуі, гендік инженерлік маникуляциялар үшін жоғарғы орг-мен салыстырғанда микробтық клетканың ауқымды қол жетерлігі. Технологиялық прцестің аппараттық жабдықталуы субстратты кондидат алуға және микробтық биол-қ қасиеттерінің ерекшелігіне, сонымен қатар олардың ферментациялануына байланысты. Сондықтан да БТ-да қолданылатын микро-дер және олардың штаммдары күнделікті өсуде. Бұл метаболизмді реттеу механизмдерін игеруге және оларды менгере білуге, шеберлікпен бейімделген өндіріске жаңа инженерлік технологиялармен приборларды кіргізу болып табылады.
Микробиол-қ лабор-да жұмыс істеу ережесі
Микробиологиялық зертханада жұмыс істеу ережесі
Жұм.мақсаты: студенттерге микробиология ж/е вирусология зертханасында жұмыс істеу ережесімен, негізгі дезинфекциялаушы заттармен таныстыру.
Студенттердің микробиология ж/е вирусологиялық лабороторияда жұмыс істеуі мен жүргізуінің ережесі төмендегідей:
-лаб/ға сырт киіммен кіруге болмайды, жұмысты халат киіп жасау керек
-әрбір студент/ң жұмыс істейтін белгілі орны ж/е микроскопы болу керек
-тазалықпен тәртіпті сақтау керек. Жұмыс орнында ешқандай заттар болмауы керек
-темекі тартуға, тамақ өнімдерін сақтауға, артық әңгіме айтуғаж/е жүруге, оқыс қимылдауға, зерттейтін материалға басқа бөтен микрофлораның етіп кетуіне мүмкіндік туғызатын зат/ға тыйым салынады
Студент/ге дәп/ге жұм.орындалатын тапсырманы жазып, ал жұм.барысында зерттейтін препарат/ң нәтижесін жазып, суретін салады ж/е оқытушыға қол қойдырады.
Микробиологиялық зертханада қолданылатын нег.дезинфекциялайтын заттар
Дезинфекция-қоршағаған ортадағы микроорг/ді жою. Микроорг/н күресуге арн. Хим/қ затты антисептиктер д.а. Дезинфекция/н заттарды келесі топтарға бөлуге болады:
1)Қышқ/р, сілтілер ж/е о/ң тұзды ерітінділері
2) Хлорлы заттар
3) Ауыр металдар қосылыстары
4) Фенол ж/е о/ң туындылары
5) Газ тәрізді заттар
Төменде микробиология ж/е вирусологиялық лаб.нег.қолданылатын дезинфекциялаушы заттар келтірілген.
1.Хлор - үлкен зат. Микроорг/геаз концетрацияның өзінде қатты әсер етеді.
2.2 Хлор эк(известь) -(хлордың өткір иісті, ақ жұмарланған ұнтағы). Хлор әгінің зизенфеккциядан активтілігі микробиология практикасында кеңінен қолд/ды.
2.3Хлорамин -ақ түсті кристалды, 26-26.5% активті хлордан тұраты, суда жақсы еритін зат. Микробиология ж/е вирусологиялық лаб/да 0,2-10% ерітіндісі пайдаланылады.
3.Ауыр металдар тұздары –сынап, күміс, мыс бактерицидтік әсер етеді. Олар микроорг.белогын коагуляцмя жасайды.
3.1Сулема -(екі хлорлы сынап). Ол өте улы ж/е жалпы дезинфекцияда ерітінді түрінді қолданылады.
4.Фенол ж/е о/ң туындылары –бұл топқа көптеген фенол туындылары кіреді. О/ң ішінде микробиология ж/е вирусология практика/да карбол қышқ. ж/е лизол қолд/ды.
5.Газ тәрізді заттар – көптеген газдар бактерицидтік әсер туғыза алады: формальдегид, этилен қышқ., күкірт ангидриді-пропилактон
0,5-5%- формалин ерітіндісі
3-5%- фенол ерітіндісі
0,5-3%- хлорамин ерітіндісі
4-10%- хлор әгінің ерітіндісі
5%- оттегі тотығы
5%- марганец қышқ/ды ерітіндісі
1/1000-1/5000- сулема ерітіндісі
Микробтарды боялған күйінде зерттеу
микроорг-ді бояу үшін бояулардың сулы немесе спиртті ерітінділері белгілі бір концентрацияда қолданылады. кейбір бояулардың спирттегі қаныққан ерітіндінің сұйылтып та пайдаланады. бояудың қаныққан спиртті ерітіндіісн даярлау үшін 96% спиртке бояуды әбден ерімей түбіне тұнып қалғанша қанықтырады. Әрине әр түрлі бояудың ерігіштігі бірдей болмайды. мәселен, фуксиннің қаныққан спиртті ерітіндісін даярлағанда 100мл спиртке 10г ұрғақ бяуды қосса болғаны, ал метилен көгінің қаныққан спиртті ерітіндісі үшін 100мл спиртке 6г құрғақ бояу, геницианвиолет үшін 4,8г жеткілікті. қаныққан спиртті ерітіндіден қажетті концентрациясы бар сулы-спирт ерітіндісін әзерлеуге мүмкіндік береді. микробтарды тірі күйінде қарау үшін көбіне бояулардың сулы ерітіндісі пай-ды
Микробтарды Грам әдісімен бояу
1884жылы Дания ғалымы Грам барлық бактерияларды хим-қ құрамы мен кұрылысына байл 2-түске боялатынын көрсетті, бұл әдіс Грам бояуы д.а. Грам оң күлгін түске боялады, грам теріс қызыл түс. Грам оң жасуша қабықшасында бояуды ұстап тұратын күрделі гликопептид муригин және тейхой қышқылы бар. Муригин 80-90%. Грам терісте муригин-5-10% ғана. Тейхой қышқылы жоқ.
Егер жасуша қабықшасы ерекше ферменттің әсерінен ерітілсе осмостық қысымнан бактерияның түрі құрылады. Жасуша қабықшасы жоқ бактерия- L формалы. Бұларға микоплазмалар жатады. Олар өте кіші, ұсақ фильтрден өтеді. Грам теріс қозғалмайтын, спора түзбейтін сапрофиттер, бірақ арасында паразиттер де кездеседі. Ауру туғызады.
Грам әдісі (бояу тәссілі )
Кептірілген және май шам жалынында фиксирленген микроорганизмдер препаратын күлгін генциан феголының ерітіндісінде 1минут бойы бояйды. Бояуды құйып алып , препаратты сумен жумастан , оған люголия ерітіндісін қосып 1 минут (мазок толық қарайғанша ) ұстап тұрады . Препаратты (сумен жумастан ) 96 спиртте 15-20 секунт , шайқап тұрып өңдейді . Түсін өзгерту уақыты өте маңызды , белгілі мерзімнен артып кетсе грам оңның өзі ағкарып кетеді , ал препаратты өңдеу уақыты жетпей қалса қатты боялып кетеді .
Препаратты сумен жуып, гоны Пфейфера фусинімен бояйды . Грам оң микроорганизмдер қара –күлгін түске боялады Грам теріс боялмайды.
Микрооргназимдер систематикасы
Микробиологиялық зерттеу нысандары бойынша:бактерия ж/е актимуницитті -бактериология,мицелиалды саңырауқұлақтарды ж/е ашытқыларды-микология,микробалдырларды-алькология,вирустарды-вирусология,қарапайымдыларды-протозология қарастырады.1.қолдану саласы бойынша жалпы микроорганизм топтары бөлінбейді.мыс:медициналық БТ микробтардың бір тобын тағамдық ж/е ауылшаруашылық БТ 2-3ші тобы болып микробтық метобалиттер түрлі таксономиядағы микроорганизмдерді синтездей алады(амин қышқ.,органикалық қышқ.,антибиотиктер,дәрумендер).Сондай-ақ бир метобалитті әртүрлі салада қолдануға болды( ашытқылар,бактериялар,мицелиалды саңырауқұлақтар)2.әртүрлі салада био нысан ретінде қолданылады.Микрооранизмдерге қойылатын талаптар бөлек.Антибиотиктер өндіретін микорағзаларға 1 талап қойылса,вакциналар мен пробиотиктерге қойылатын талап басқа. 3.БТ түрлі салаларында био нысан маңызы,рөлі ж/е қатысуы жағынан ерекшеліктері болады.Микроорганизмдердің бейімделуі технологиялық жағдайларға өндірістің ауқымдылығына ж/е жасанды биореакторларда тіршілік етуінде функцияда техникалық өндірістік микробиологияда өндірістік микроорганизм пайда болады. 4.технологиялық міндеттерге байланысты бионысанды монодақылды(антибиотиктер,дәрумендер,амин қышқ. өндіретіндер,вакциналық штаммдар).Н/е ажыратылуы қиын қоғамдастарды таксономиялық топтар түрінде п.б.(ағынды суларды белсенді лаймен тазарту).Микробтар көбінесе 1 жасушалы,өте ұсақ тірі организм ж/е олардың ортақ қасиеттері мынадай:
1.көлемі өте кішкентай;
2.көбісі 1 жасушалы;
3.зерттеу әдістерінің бірлігі;
4.құрылымының жеңілдік қатыстығы; 5.жылдам көбеюі;
6.зат алмасудың белсенділігі;
7.жетілу үшін арзан шикізат пайдалану;
8.олардың көмегімен биологиялық пайдалы зат болады.(антибиотиктер,амин қышқ.,ақуыз ж/е дәрумендер)
1886 ж. Алмания ғалымы Геккель микробтарды бөлек Protistaeәлемін бірлестіруді ұсынған.Жасуша құрылымына қарай төменгі протиста-прокариодтар ж/е жоғарғы протиста-эукариодтар болып бөлінеді.Прокариодтарға актиномицеттер,бактериялар,спирохеттер,рикециялар,көк жасыл балдырлар жатады.Ал эукриодтарға микроскопиялық саңырауқұлақтар ж/е балдырлар жатады.Систематика,яғни токсаномия деген микробтардың классификациясы ж/е идиктофикациясымен номенклатурасын зерт. ғылым.3-ші микроорганизм әлемі бұл-архебактериялар. Жасушасы шар тарізді,спираль,цилиндр,квадрат ж/е т.б. пішінді.Бұлар ерекше микробтар,өйткеніпрокариодтарға ұқсайды. Себебінуклеойды цитоплазмада орналасқан және эукариодтар сияқты органелла бар. Жасуша қабықшасында мурилиннің орнына басқа биополимерлер кездеседі. ( ақуыз және полисахаридтер). Микробиология және вирусология XVIII ғ. Карл Линней ұсынған бинарлы номенклатураны пайдаланатын микробтардың аты латынның екі сөзінен тұрады:
Туысқандақты анықтайтын морфологиялық немесе физиологиялық немесе микробты ашқан ғалымның фамилиясы сияқты ерекше белгілерін , кейде тіршілік орнын көрсетеді.
Микробтың түрлерін көрсетеді.мыс:ішек таяқшасы Echerichiae Coli. Микробиология және вирусологияда штамм жіне клон деген трминдерді қолданады.
Штамм деген әртүрлі көздерден немесе біртүрлі табиғи ортада бөлініп алынған бір түрге жататын микроорганизмдердің әртүрлі дақылдары. Клон деген бір жасушадан алынған дақыл.Қазіргі кезде микроорганизмдерді ажырату үшін 1984 ж. қабылданған Бердийдің бактериялар анықтамасын айтуға болады.
1.Прокариодтар ядро мен цитоплазма арасында шекара байқалмайды. Ядро мембранасы жоқ, құрамында капсула , жасуша қабықшасы, цитоплазмалық мембрана цитоплазма ішінде лизасомдар және либасомдар жоқ. Цитоплазмалық органеласы жоқ. Рибасомдардың өлшемі кішкентай және ол цитоплазмада таралған.
2. Эукариодтар – ядросы 2 қабат мембранамен қапталған және айқын көрінетін ядросы бар. 2 жасушалық органелла бар, гольджи аппараты, митохондролар бар. 3. Рибасомалардың өлшемі үлкен және олар цитоплазмалық яғни эндоплазмалық мембранада орналасқан.Бактериялардың негізгі марфологиялық түрі.Бактериялардың көлемі өте кішкентай, орташа диаметрі 0,5- 0,8 мкм, ал таяқша бактерия ұзындығы 0,5-3 мкм кейбір бактериялардың ұзындығы 300 мкм. Ал ұсақ бактериялардың өлшемі 0,5-0,15 мкм. Сыртқы пішініне қарай бактериялар 3 топқа бөлінеді: 1. Шар пішінді 2.таяқша пішінді 3.спиральді пішінді.
Микроорганизмдер ферменттері
Клеткада жүретін процесс яғни қоректену тыныс алу ферменттердің көмегімен іске асады биологиялық катализаторлар ферменттер немесе гензим деп аталады. Ферментті алғаш рет орыс ғалымы Кирх Гоф 19 ғасырдың бас кезінде ашқан. Әсер етуіне қарағанда ферменттер күрделі организмнің катализатор болып есептеледі. Ферменттердің аз мөлшерінің өзі көп затты өзгеріске ұшыратады. Мысалы амилаза ферменттердің 1бөлігі белгілі бір жағдайда 1тонна крахмалды қантқа айналдыра алады. Ферменттер клеткада түзілетін зат бірақ клеткадан тыс жерде де затты ыдырата алады. Ферменттер эндоферменттерге және экзоферменттер деп бөледі.
Экзоферменттер протоплазма структурасымен байланыспаған микроб тіршілігі кезінде қоректік ортаға оңай бөлінеді. Ерігіш бактериологиялық сүзгіштен өтіп кетеді. Негізінде микроорганизмдердің қоректенуіне байланысты олар күрделі органикалық мол заттарды белок крахмал микроорганизмдердің сіңірілуін жеңілдетеді.
Эндоферменттер клетка цитоплазмасымен тығыз байланысты тек клетканың ішінде ғана әрекет ете алады.
1898 жылы Эмидюпло ферменттердің атын оларды катализдейтін заттардың аты мен аз жалғауымен атауды ұсынды. Мысалы лактоза ферментті тек лактоза қантты ыдыратады бірақ кейбір ферменттердің ескі аты сақталады. Мыс асқазан сөлі ферменттің пепсин деп атайды.
Ферменттердің негізгі қасиеттері
1. Жоғарғы температураға төзімсіз. Температураның жоғарлауы инактивацияға ұшыратады. Ал 100ºС-та талқандалады.
2. Ортаның белгілі pH көрсеткішінде ғана әсер етеді.
3. Жоғары спецификалық заттар, яғни белгілі қосылыстарды ғана катализдейді.
4. Реакция соңында өзгермейді, соңғы өнімнің құрамына кірмейді және улы емес.
Организмде кездесетін фермент саны 200-мыңнан асады.Олардың молекулаларында белок кездеседі.
1961 жылы фермментердің ғылыми негізінде құралған жаңа классификациясы жасалған.
осы классификациясы бойынша 6 топқа бөлінеді.
1. Тотығу-тотықсыздану
2. Трансфиразалар
3. Гидралазалар
4. Лиазалар
5. Изомеразалар
6. Лигазалар
1.Тотығу-тотықсыздану - микроо-ң тыныс алу және түрлі ашыту процесіне қатысатын ферменттер. Ашу процесіне тікелей қатысы бар фермент зимаза, олар сутегін тасымалдап, органикалық заттардың тотығуын қамтамасыз етеді.
2.Трансфиразалар -қалдық молекулаларды немесе жекелеген радикалдарын 1 қосылыстан 2-ші қосылысқа тасымалдап катализдейді. Өсімдіктерде кең тараған көмірсулар биосінтізіне қатысады.
3.Гидралазалар- субстраттағы полисахаридтерді, майларды, белоктарды ыдыратуға қатысады, тек сулардың қатысуымен жүреді.
4.Лиазалар- атомдар топтарын ажыратып немесе қосып алу реакциясына қатысып, судың немесе фосфор қышқылының қатысуымен катализдейді, мұнда су, аммиак, көмірқышқыл газы бөлінеді.
5.Изомераза- органикалық заттардың изомерлерінің ыдырауын катализдйді, изомерлік өзгеріске көбінесе көмірсулар амин қыщқылдарын және органикалық қышқылдар ұшырайды.
6.Лигазалар - АТФ энергиясы есебінен жай заттардан күрделі органикалық заттар синтездейтін ферменттер.
Микроорганизмдер ферменттерінің ерекшіліктері.
Микроб клеткаларда фермент мөлшері көп болады. Мысалы, аспергилл саңырауқұлақтарда 50-ге жуық фермент бар, сондықтан бұл микроб тіршілік ортасында бірнеше реакциялардың жүруін жылдамдатады.
Ауыр металдарының тұздары, цианит қосылыстары, формальдегид ферменттер қызметін нашарлатады. Бұл заттарды ингибиторлар деп атайды. Ферменттер суда,спиртте, глицерин, түрлі тұз араласқан ортада ериді.
Микроб ферменттердің басқа органикалық органикалық ферменнтерге ұқсамайтын ерекшілігі бар.
1. Микроорганизмдер ферментерінде жануарлар мен өсімдіктерде фермент бар.
2. Микрооганизмдер ферменттерінің әрекеті ферменттерге қарағанда күшті болады.
3. Олар арзан қоректік ортада бағалы және мол өнім береді, сондықтан оларды өндірісте кеңінен қолданылады.
Мыс, көбінесе нан, сүт, қымыз,көкөніс, жеміс, тоқыма, тері, қағаз және санитарлық салаларда қолданылады
Микрооргназимдер физиологиясы
Зат алмасу -бұл жерде орг-ң зат және энергияның алмасуы,биохимия-қ үрдістерінің бірлестігі яғни ассимиляция заттар-ң ағзаға жиналып түсіп сіңіруі және дисимиляция үрдістерінің жиынтығы.Бұл үрдістер жасушаның сыртында экзофермент-ң әсерінен жүреді.Жай қосылыстардан жасуша денесі құралады.Бұны анаболиз құрылымының алмасуы д.а Метаболизм үрдісуінің журуі үшін энергия қажет.Бұл энергия жасушада органикалық заттар тотыққанда түзіледі.Ағзаға түскен заттар түрлі өзгеріске ұшырайды.оны катаболизм энергетикалық алмасу д.а Органикалық заттардың тотығуы тікелей тыныс алуға әсер етеді.Анаболизм мен катаболизм және клеткадағы қоектену тыныс алу олар бір кезде жүруі мүмкін.
Микробтық клетканың химиялық құрамы өсімдіктер мен жануарларға ұқсас. Оның 70-85 байланысқан судан, 15-25 бос судан құралады. Көміртегі мөлшері 45-55, оттегі 30, сутегі 6-8, фосфор, калий, магний, феррум 3-11. Су-аса қажетті зат. Түрлі химиялық, биологиялық процестер суда жүреді. Жалпы клеткаға түсетін заттар мен зат алмасу әсерінен сыртқа шығаратын қалдықтар су көмегімен жүреді. Судың бір бөлігі бос күйде, ал қалған бөлігі байланысқан күйде кездеседі. Байланысқан су цитоплазмада берік қосылыс түрінде кездеседі. Ал бос су органикалық және минералды қосылыстарды ерітеді. Көміртегі, азот, оттек, сутегі құрғақ заттардың 90-97 алады. Құрғақ заттың басым көпшілігін белок құрайды, оның мөлшері тұрақты болмайды. Микробт/ң жасына, қоректік орта/ң құрамына байл/ты. М/ы:ашытқы 40-60%, саң/да 15-40% б/ы.Клеткада жай белоктар ол-протеиндер, күрделі-нуклепротеидтер, б/ы. Көмірсулар мөлшері 12-28%, көпшілігі жай қантқа айналатын полисахаридтен турады. Соның ішіндегликоген, декстрин, глюкоза, глюкоурон қышқылы кездеседі. Майлар құрғақ заттың 10% алады. Көбінесе клетка қабығасының құрамында б/ы: клетканың қор заты ретінде сақталады,ыдырағада энергия көп бөлінеді.
Микроог/ң қоректенуі. Микроог/р басқа тірі организм/р сияқты қоректі қажет етеді. Айырмашылығы аузы болмайды. Қоректік затты бүкіл денесімен сіңіреді. Сондықтан микороорг/ң зат алмасу процесі өте интенсивті жүреді. Қоректену просецінің шапшаңдығы түрлі жағдайларға бай/ты, әсіресе заттар концентрациясына. Басқа фактор/н клетка құрамына қабығының өткізгіштігіне бай/ты. Қоректік затты қабылдау осмос құбылысына бай/ты. Заттар ерітіндісі клетка қабығының өткізгіштігі белгілі мөлшерде қысым туғызады. Оны осмос қысымы д.а. Егер еріген зат/ң концентрациясы артық болса қысым да арта түседі. Клеткада жүретін биохимиялық процесінің нәт/де жиналған заттар осмос қысым/ң әсерінен сыртына да бөлініп шығады. Ортада су көп болғанда цитоплазма ісініп клетка қабықшасына кіреді. Мұны тургор процесі д.а Бұл жағдайда клеткал/ң тіршілігі жойылады. Көп тағамдық затт/ы сақтау үшін тұрмыста қант пен ас тұзының пайдалануы осы жағдайға негізделген, әдетте микроб клеткасы үшін О, С, N, Н, минерал заттар қажет. Н, О негізгі көзі-су. Ал сутегінің сіңіру тәсіліне қарай микроорг/р 2 топқа бөлінеді: 1) автотрофтар көміртегін ауадағы СО2 газынан сіңіріп өздеріне керекті органикалық заттарды түзу үшін энергияны минерал заттар тотыққанда(хемосинтез) немесе күн сәулес/ң(фотосинтез) көмегімен алады. Бұларға көк жасыл балдырлар, күкірт, бактериялар т.б жатады. Өйткені олардың фотосинтезге қабілеті бар. Құрамында ерекше хлорофилге жақын пигменттер бар.
2) Гетеротрофтар н/е хемеорганотрофтар д. те а. көміртегін дайын органикалық заттардан сіңіреді ( аминоқышқылдардан, витаминнен, басқа күрделі органикалық заттардан. Гетеротрофтар өзара 2 топқа бөлінеді:
1) мететрофтар н/е сапрофиттер
2)паратрофтер н/е паразиттер
Метотрофтар өсімдіктердің қалдықтарынан және жануарлардың өліктерінен қоректенеді бұларға супстраттағы топырақ судағы түрлі органикалық заттарды ыдыраттатын және тағамды бүлдіретін микроорганизм. Кейде метатрофтарды табиғи санитарлар деп атайды. Өйткені қалдықты ыдыратып тазалайды.
Паратрофтар тек тірі организмдердің белогында көбиеді бұларға адам жануар ауру қоздырғыш микроб басқа зат азот микроорганизмдер тіршілігі үшін аса маңызды қорек ол негізінен тірі протоплазманың қорегі. Азотты сіңіру қабілеті 2 ге бөледі.
1)Аминоавтотрофтар белокты азоты минералды және органикалық қосылыс түзеді.
2)Аминогетеротрофтар олар қосылыста минералды тұздар кездесетін көміртегі мен азоттан амин қышқылдар түзеді. Бірақ олардың қалыпты тіршілігі үшін таза амин қышқыл керек. Басқа заттардан көбінесе бактериялар амин қышқылдар витамин және басқада өсуге қажетті қосымша затты қажет етеді. Бұл заттарды микроорганизмдер өздері синтездей алмайды бірақ қалыпты тіршілік үшін қажет етеді. Сондықтан бұл зат өсу факторы деп аталады әсіресе қажет ететін зат витаминдер. Витаминдер олар клеткада катализатор қызмет атқарады.
Микроорганизмдердің тыныс алуы. Микроорганизмдер басқа организмдер сияқты энергияны керек етеді. Микробтар энергияны органикалық немесе минералды затты химиялық жолмен ыдыратуда алады. Тірі клеткада тотығу процесі жүргенінен оны тыныс алу деп атайды. Микроорганизмдердің тыныс алуы мен қоректену арасында тығыз байланысы бар. Бұл процесс бір кезде жүруі мүмкін.
Тыныс алу түріне қарай микроб 2 ге бөлінеді.
1 Аэробтар оттегін қажет етеді облигатты аэробтар тек оттегі бар жерде тіршілік етеді. Мысалы: туберкулез, микроаэрофилдер оттегінің төменгі концентрациясында тіршілік етеді. Оларға актиномициттер жатады.
2Анаэроб оттегін қажет етпейді. Факультатифті анаэробтар оттегі бар немесе жоқ жерде тіршілік етеді. Облигатты тек оттегі жоқ жерде тіршілік етеді. Мол күиіндегі оттегі олар үшін у болып келеді. Анаэробта табиғатта кең таралған топырақтың терең қабатыңда тіршілік етеді. Клеткада қоректену кезінде эндометриялық реакция басым өйткені энергия босап сыртқа шығады. 1861 жылы Луй Пастер өсімдіктің өзіндік ерекшелігі бар анаэробты микроб тапты олар оттегі жоқ жерде органикалық қосылыстарды ыдырыту жолымен энергияны қамтамасыз ету. Бұл ашу процесс деп атайды.
Тыныс алу және ашу процестеріндегі құрастырылған энергия АТФ түрінде жинақталады яғни АТФ химиялық энергияны әмбебап тасымалдаушысы немесе энергетикалық валютасы немесе қоры деп есептеледі. Клетка барлық қажетті энергияны осы АТФ тен алады. Энергетикалық жағынан тыныс алу процссі ашу процесіне қарағанда тиімді өйткені 1 моль глюкоза аэробты 0,09*10Дж энергия береді. 1 Моль глюкоза аэробты /(бөлу) тыныс алу 1,6*10Дж энергия бөледі.
Микроорганизмге абиотикалық факторлардың әсері
Абиотикалық фактор физикалық,химиялық оның ішінде темпиратура,ылғал осмос қысымы,атмосфералық қысым,түрлі сутек көрсеткіші және оттегі бұл жағдайларға эукариоттарға қарағанда прокориоттар төзімді. Ылғалдылықтың қатыстығына қарай микро-дер осындаға бөлінеді:
1)гидрофидтер-ылғалды қажет етеді;
2) мезофидтер-ылғал ортада
3) ксеррофидтер-құрғаққа төзімді, яғни ылғалдың аз мөлшерін қажет етеді.
Көбінесе бак-р үшін қолайлы ылғал 30%, ал микроскопиялық саңырауқұлақтар үшін 15%. Микробтар тіршілік ету үшін осмос қысымының әсері маңызды фактор. Егерде микробтар жоғары концентрациялық ортаға түссе плазмолиз процесі басталады.
Жоғары осмос қысымында тіршілік ететіндер осмофильдер деп аталады. Ал тұздың жоғары концентрациясында тіршілік ететіндер гагофильдер деп аталады. Атмосфералық қысым микробтардың сезімталдығын нашарлатады. Топырақтың терең қабатында теңіз, мұхит түбінде бак-р тіршілік етеді. Бұларды барофильдер деп атайды. 500 атмосфералық қысымға төзімді, ал кейбіреулері 3000 атмос-лық қысымға төзімді, ал вирустар 5000 атмос-лық қысымға төзімді.
Түрлі сәулелер ультракүлгін сәуле микробтарға бакеридцидтік әсерін тигізеді. Микробтар ядролық сәулелерге төзімділеу.
Микроорг-ге биологиялық фактордың әсері
биол-қ факторлар табиғатта микробтар басқа орг-мен бірге бір тұтас экол-қ ортада тіршілік етеді. Әр түрлі микроб-ң арасында келесі қатынастар болады: симбиоз, мутуализм, метабиоз, паразитизм, комменсализм, антогонизм.
Симбиоз-бір тіршілік ортада орг-ң бір немесе бірнеше түрлері бір-біріне зиян асамай тіршілік етеді.
Мутуализм - симбиоздың бір көрінісі. Бұл жерде орг-м бірлесіп тіршілік еткенде, бір-біріне көмектеседі.
Метабиоз-микро-р тіршілік барысында бір-бірінің өсіп өнуіне қолайлы жағдай жасауы.
Комменсализм-микробтар тіршілік еткенде бір-біріне қажеттілігі де, зияндылығы да болмайды.
Антагонизм немесе антибиоз-бір микроб екінші микроб бар жерде тіршілік ете алмауы. Бұл құбылысты 1877ж Пастер ашқан болатын. Антогонизм құбылысына антибиотиктер ашылуы негіз болған. Антагонизм 3 құбылысы бар:
1)бактериостатикалық-бак-ды құрытпайды, тек өсіп көбеюін тежейді.
2) Бактериоцидтік олар мик-ды құрытатындар
3) бактериолитикалық-мик-ды құртып және ерітіп жіберетіндер.
Паразитизм - 2 микробтың арасындағы қарым-қатынаста пайда көретін тек біреуі, ал екіншісіне зиян келеді немесе құртып жібереді.
Микроорг-ге сытрқы орта факторларының әсері
Микроорганизмдердің өніп-өсуі, тіршілігі сыртқы орта жағдайларына тікелей байланысты. Орта жағдайы неғұрлым қолайлы болса, соғұрлым ол белсенді тіршілік етеді. Табиғатта микроорганизмдерге әсер ететің жағдайларды негізінен үш топқа бөлуне болады:
1. Физикалық фактор
2. хим-қ фактор
3. биол-қ фактор
Физикалық фактордың әсері.
Физикалық факторлардың ішінде температураның микроорганизмдер үшін маңызы зор. Бірақ микроорганизмдер өсімдіктер мен жануарларға қарағанда температураның құбылуына төзімді келеді. әр түрлі микроорганизмдер топтары үшін температураның үш нүктессі бар: оптималь - ең тіршілікке қолайлы температура;
Минималь – бұл тіршілікке қажетті температураның ең төменгі шегі; макисаль - микроорганизмдер тіршілік ететін температураның жоғарғы шегі. Бұдан жоғарыласа, тіршілік ете алмайды. Жалпы микроорганизмдердің температураға қатысын зерттегенде оларды үш топқа бөлуге болады:
1. Психрофилдер.
2. Мезофилдер.
3. Термофилдер.
Психрофилдер. (гректің психрос –сусыз деген сөзіненшыққан). Салқын сүйгіш бактериялар. Бұларға кейбір топырақ және теңіз бактериялары, сонымен бірге балық және су өсімдіктеріне ауру қоздырғыш микроорганизмдер жатады. Көптеген психрофилдер мезофилдер үшін қолайлы температураларда өсе береді. Бұл топтағы микроорганизмдердің кейбір өкілдері төменгі температурада өсуге бейімделген. 25оС және одан да жоғары температура тіршілігн жояды. Бұларды облигат психрофилдер деп атайды. Психрофилдер 5оС немесе одан да төмен температурада өсуге бейімделген.
Мезофилдер (гректің мезос – орташа, аралық деген сөзінен шыққан). Микроорганизмдердің басым көпшілігі осы топқа жатады. Олардың ішінде ауру қоздырғыштары да бар. Адам мен жылы қанды жануарларда солардың дене температурасы деңгейінде жақсы өніп-өседі.
Термофилдер (гректің термо-жылы деген сөзінен шыққан). Жоғарғы температурада тіршілік етуге бейімделген, жылу сүйгіш микроорганизмдер. Олар үшін ең төменгі температура 35-40 оС. Облигатты термофилдер 37оС және одан да төменірек температурада өсуге қабілеті бар. Термофиль микроорганизмдердің жоғары температурада тіршілік етуі олардың клетка мембранасында болатын липидтердің құрамының ерекшеліктеріне және белоктары мен ферменнерінің температураға өте шыдамдылығына байланысты.
Ылғалдылық әсері.
Микроорганизмдер ылғалды ортада ғана тіршілік ете алады. Суда еріген қоректік заттарды микробтар клеткасы сорып алып, қоректенеді. Мұнда суда еріген заттардың концентрациясыныңзор маңызы бар. Егер бұлзаттардың концентрациясы суда аз болса, онда оны гипотоникалық ерітінді деп атайды. Ал ол заттар концентрациясы оптималды болса, микроорганизмдер тіршілігі үшін жақсы жағдай жасалады. Заттар концентрациясы молайған сайын сыртқы ортадағы осмостық қысым арта бастайды. Ондай ерітіндіні гипертоникалық ерітінді деп атайды. Осмостық қысым жоғары ерітінділер микроб клеткасындағы ылғалды тартып алады да, клетка тіршілігін жоя бастайды. Мұндай құбылысты плазмолиз деп атайды. Кейбір микроорганизмдерге ортаның жоғарғы осмостық қысымы олардың тіршілік етуіне зиян келтірмейді. Олардың осмофильді, яғни жоғары қысымды “сүзгіштер” деп атайды. Бірқатар микроорганизмдер ас тұзының жоғары концентрациясында тіршілік етуге бейімделген. Оларды галофильдер, яғни тұздың жоғары концентрациясын “сүйгіштер” деп атайды.
Кептірудің әсері.
Микроорганизмдердің кептіруге төзімділігі олардың физикалық-химиялық қасиеттері мен спора түзу қабілеттілігіне байланысты. Споралар орташа ылғалы 40%-ке дейін жеткенше тіршілікке қабілеттелігін жойылмайды. Құрғақ күйінде споралардың жүздеген жылдар тіршілігін жоймай сақталатыны мәлім. Ал спора түзетін бактериялар орташа ылғалы азайғанда өз тіршілігің тоқтата бастайды. Құрғатқанда микроорганизмдердің тіршілік процесі өте баяулайды, көбеюі тоқталады. Сондықтанжылддам бұзылатын ет, балық, жемістер, сүт шөпті құрғату арқылы сақтайды. Мұны сублимация деп атайды. Онда төменгі температура мен шапшан салқындату қатар жүргізіледі. Тағамдар осылай етіп өңдегенде екі жыл және одан да ұзақ сақталды.
Жарықтың микробтарға әсері.
Күн сәулесінің тікелей түсуі микроорганизмдерге жойқын әсер етеді. Бірақ микробтардың ішінде қарақошқыл күкірт бактериялары сәуледен өлмейді, қайта оны өз бойына сіңіре алады. Күн сәулесінің әсеріне, патоген, яғни ауру қоздырғыш бактериялар шыдамсыз болады. Сондықтан да жұмыста бөлмені желдетіп, күн сәулесін түсіріп алып тұрғанда, санитарлық жағдай жақсарып, зиянды микробтар қырылады. Микроорганизмдерге жойқын әсер ететің күн сәулесінің бір бөлігі –ультракүлгін сәуле. Міне оның бұл қасиетін лабораторияларды, емдеу мекемелерінің ішін зарарсыздандыру мақсатында кеңінен қолданады. Бактерияларға қарағанда вирустар ультракүлгін сәулеге төзімсіз.
Хим-қ фактор қышқылдық және сілтілік ортаның әсері рН оттегі әсері. Хим-қ заттардың зиянды әсерін дезинфекция мақсатында пай-ды, антисептик ретінде хим-қ заттар микробтар тобына бірдей әсер етпейді. Мысалы туберкулез таяқшасы хим-қ заттарға төзімді, өйткені олардың клетка қабықшасында май тектес заттар болады. олар хим-қ заттардың клетка ішіне енуін баяулатды. ортаның сілтілік, қышқылдық реакциясы микро-дер үшін әртүрлі болады. олар 3 топқа бөлінеді:
1) нейтрофильдер-ортаның бетарап жағдайында өседі, минималды рН - 4, оптималды рН-6,8-7,3, максималды рН-9 одан төмен. бқл топқа көбінесе бак-р жатады.
2) Адцидофильдер-қышқылдық ортада өседі, оптималды рН-4 немесе одан төмен. Бұларға сірке қышқылы бак-лар жатады.
3) Алкалофильдер-сіотілік ортаны қажет етеді. оптималды рН-9 немесе одан да жоғары. бұларға ішек таяқша бак-р тобынан және тырысқақ ауруының вибрионы жатады.
Жалпы бак-р үшін оптималды рН 6,8-7,3 -ке дейін. ал көбінесе зең саңырауқұлақтар мен ашытқылар үшін әлсіз қышқ.оптималды рН 5-6 дейін.
биол-қ факторлар табиғатта микробтар басқа орг-мен бірге бір тұтас экол-қ ортада тіршілік етеді. Әр түрлі микроб-ң арасында келесі қатынастар болады: симбиоз, мутуализм, метабиоз, паразитизм, комменсализм, антогонизм.
Симбиоз-бір тіршілік ортада орг-ң бір немесе бірнеше түрлері бір-біріне зиян асамай тіршілік етеді.
Мутуализм - симбиоздың бір көрінісі. Бұл жерде орг-м бірлесіп тіршілік еткенде, бір-біріне көмектеседі.
Метабиоз-микро-р тіршілік барысында бір-бірінің өсіп өнуіне қолайлы жағдай жасауы.
Комменсализм-микробтар тіршілік еткенде бір-біріне қажеттілігі де, зияндылығы да болмайды.
Антагонизм немесе антибиоз-бір микроб екінші микроб бар жерде тіршілік ете алмауы. Бұл құбылысты 1877ж Пастер ашқан болатын. Антогонизм құбылысына антибиотиктер ашылуы негіз болған. Антагонизм 3 құбылысы бар:
1)бактериостатикалық-бак-ды құрытпайды, тек өсіп көбеюін тежейді.
2) Бактериоцидтік олар мик-ды құрытатындар
3) бактериолитикалық-мик-ды құртып және ерітіп жіберетіндер.
Паразитизм - 2 микробтың арасындағы қарым-қатынаста пайда көретін тек біреуі, ал екіншісіне зиян келеді немесе құртып жібереді.
Микроорг-ге физикалық фактор әсері
Температураға қарап микроорганизмдер 3 топқа
1 психофильдер (төмен)
2 мезофильдер (орта)
3 термофильдер (жоғары
1 Психофильдер төменгі темп-қа бейімделген салқын жерде тіршілік етеді.Мұздатқыш камерада,салқын жерде,тағамда дамып оны бүлдіреді.Көбінесе теңізде тірш ететін бакт жатады.Мин-ды 10*С-тан 0*С-қа шейін.
Опт 10-15*С
Макс 30*С-та тіршілігін жоя бастайды.
2 Мезофильдер ең көп тараған топ.Топырақта,суда тірш етеді.Тірі оргн-нің ауру қоздырғыштары және сапрофиттерде кездеседі.Бұларға ашытқылар,саңырауқұлақтар,ішек және сүт қышқ бакт жатады.
Мин 0*С
Опт 28-30*С
Макс 42*С
3 Термофильдер жоғарға темптта тірш ететін табта кең таралған.Көбінесе шөлді шөлейтті жердің топырақтарында және жануарлармен адамның ішек қарнында кездеседі.Көбісі спора түзетін бактериялар және термогенез үрдісіне қатысатын бакт
Мин 35*С
Опт 50-70*С
Макс 75-85*С
Микроорг төменгі темп-қа қарағанда жоғ темп-ға төзімсіз.Мыс ылғалды субстратта спора түзбейтін бакт-лар 60-70*С 15мин арал тірш жояды.Ал 80-100*С 0,5-3,5 мин ішінде қырылады.Спора түз-дер төзімдірек келеді.Ылғы орты 20-30мин аралығында ал құрғ орт 160-170*С та 1-2сағ қырылады.
Температураның микрооргнаизмге кһрсетілетін осы қасиетін түрлі тағам өндіруде оларды құрту мақсатымен пай-ды(қуыру, қайнату, пастерлеу, стерильдеу)
Пастерлеу - деген спора түзбейтін және вегетативті клеткаларды 50-60С тем-да 15-30мин, 70-80С тем-да 5-10мин, 90-100С тем-да 1-2с жою.
Стерильдеу-деген микробтардағы ортаны түгелдей жою. Жоғары тем-да клетканың белогы линатурацияға ұшырайды. Төменгі тем-да микробтар қырылмайды, тек анабиоз күінде қалады. Ылғалдылықтың қатыстығына қарай микро-дер осындаға бөлінеді:
1)гидрофидтер-ылғалды қажет етеді;
2) мезофидтер-ылғал ортада
3) ксеррофидтер-құрғаққа төзімді, яғни ылғалдың аз мөлшерін қажет етеді.
Көбінесе бак-р үшін қолайлы ылғал 30%, ал микроскопиялық саңырауқұлақтар үшін 15%. Микробтар тіршілік ету үшін осмос қысымының әсері маңызды фактор. Егерде микробтар жоғары концентрациялық ортаға түссе плазмолиз процесі басталады.
Жоғары осмос қысымында тіршілік ететіндер осмофильдер деп аталады. Ал тұздың жоғары концентрациясында тіршілік ететіндер гагофильдер деп аталады. Атмосфералық қысым микробтардың сезімталдығын нашарлатады. Топырақтың терең қабатында теңіз, мұхит түбінде бак-р тіршілік етеді. Бұларды барофильдер деп атайды. 500 атмосфералық қысымға төзімді, ал кейбіреулері 3000 атмос-лық қысымға төзімді, ал вирустар 5000 атмос-лық қысымға төзімді.
Түрлі сәулелер ультракүлгін сәуле микробтарға бакеридцидтік әсерін тигізеді. Микробтар ядролық сәулелерге төзімділеу.
Микроорг-ге хим-қ факто-ң әсеі
Хим-қ заттардың зиянды әсерін дезинфекция мақсатында пай-ды, антисептик ретінде хим-қ заттар микробтар тобына бірдей әсер етпейді. Мысалы туберкулез таяқшасы хим-қ заттарға төзімді, өйткені олардың клетка қабықшасында май тектес заттар болады. олар хим-қ заттардың клетка ішіне енуін баяулатды. ортаның сілтілік, қышқылдық реакциясы микро-дер үшін әртүрлі болады. олар 3 топқа бөлінеді:
1) нейтрофильдер-ортаның бетарап жағдайында өседі, минималды рН - 4, оптималды рН-6,8-7,3, максималды рН-9 одан төмен. бқл топқа көбінесе бак-р жатады.
2) Адцидофильдер-қышқылдық ортада өседі, оптималды рН-4 немесе одан төмен. Бұларға сірке қышқылы бак-лар жатады.
3) Алкалофильдер-сіотілік ортаны қажет етеді. оптималды рН-9 немесе одан да жоғары. бұларға ішек таяқша бак-р тобынан және тырысқақ ауруының вибрионы жатады.
Жалпы бак-р үшін оптималды рН 6,8-7,3 -ке дейін. ал көбінесе зең саңырауқұлақтар мен ашытқылар үшін әлсіз қышқ.оптималды рН 5-6 дейін.
Микроорганизмдер клеткасы сыртқы ортадағызаттардың құрамы мен оның концентрациясына тым сезімтал келеді. Химиялық заттар аз болсада микробтарға әсер етеді, ал көбірек мөлшерде оларды қырып жібереді. Әсер ету сипатына қарай химиялық заттарды бірнеше топтарға ажыратады.
Беттік белсенді заттар – микроорганизмдердің сыртқы қабығын бұзып, цитоплазмалық мембрананың жұмыс қызметін бұзады. Бұларға детергенттер, сабындар, майлы қышқылдар жатады.
Акрилдер – ( дибензопирин типтес заттар ) нуклейн қышқылдарына әсер етіп, клетканың бөліну қабілеттілігін білдіреді.
Бояулар – бактериядардың өсуін тоқтатуы немесе өлтіріп жіберуі мүмкін. Оларға бриллиантты жасыл, этакридин лактат, флавакридин т.б. жатады.
Фенол мен оның туындылары – бактериялардың қабығын бұзып, белоктарды зақымдап, ферменттердің жұмысына нуқсан келтіреді.
Ауыр металдар тұздары – (қоғасын, мыс, күміс, сынап, мырыш) бактериялық құрамындағыбелоктарды коагуляцияға ұшыратады.
Тотықтырғыштар – (хлор, хлорлы әк, хлорамин, йод, калий перманганаты, сутегі тотығы, әр түрлі қышқылдар) белсенді белоктардың сульфигидрильді тобына әсер етеді. Түзегіштер, соның ішінде формальдегид оның 40% ерітіндісі - формалин) микроорганизмдегі белоктардың амин тобына қосылып оның бұзылуына душар етеді.
Химиялық заттардың микроорганизмдерге зиянды болатын қасиетің дезинфекциялау жұмысында антисептик ретінде қолданады. Дезинфекциялрудағы басты мақсат, ауру қоздырғыш микроорганизмдерге зиянды әрекет жасайтын түрлі қышқылдарды, сілтілерді, ауыр металдардың тұздарын, түрлі тотықтырғыш заттарды пайдалану болып табылады. Химиялық заттар микробтардың барлық тобына бірдей жойқын жойқын әсер ете алмайды. Мысалы, химиялық заттарға өкпе ауруы таяқшасы төзімді болады. Олай болатын себебі, бұл микробтың қабығында май тектес заттар болады. Олар химиялық заттардың клетка ішінде енуін боялатады. Кейбір тағамдарды консервілеу үшін бор, салицил, бензол қышқылдарын қолданады. Ал ауыз суды зарарсыздандыру үшін хлорды және хлорлы әкті пайдаланады. Микроорганизм жеке топтарының өсіп-өнуі үшін, ортаның қышқылдық және сілтілік дәрежесі әр түрлі болады.
Микроорг-ң тыныс алуы
Микроорганизмдердің тыныс алуы. Микроорганизмдер басқа организмдер сияқты энергияны керек етеді. Микробтар энергияны органикалық немесе минералды затты химиялық жолмен ыдыратуда алады. Тірі клеткада тотығу процесі жүргенінен оны тыныс алу деп атайды. Микроорганизмдердің тыныс алуы мен қоректену арасында тығыз байланысы бар. Бұл процесс бір кезде жүруі мүмкін.
Тыныс алу түріне қарай микроб 2 ге бөлінеді.
1 Аэробтар оттегін қажет етеді облигатты аэробтар тек оттегі бар жерде тіршілік етеді. Мысалы: туберкулез, микроаэрофилдер оттегінің төменгі концентрациясында тіршілік етеді. Оларға актиномициттер жатады.
2Анаэроб оттегін қажет етпейді. Факультатифті анаэробтар оттегі бар немесе жоқ жерде тіршілік етеді. Облигатты тек оттегі жоқ жерде тіршілік етеді. Мол күиіндегі оттегі олар үшін у болып келеді. Анаэробта табиғатта кең таралған топырақтың терең қабатыңда тіршілік етеді. Клеткада қоректену кезінде эндометриялық реакция басым өйткені энергия босап сыртқа шығады. 1861 жылы Луй Пастер өсімдіктің өзіндік ерекшелігі бар анаэробты микроб тапты олар оттегі жоқ жерде органикалық қосылыстарды ыдырыту жолымен энергияны қамтамасыз ету. Бұл ашу процесс деп атайды.
Тыныс алу және ашу процестеріндегі құрастырылған энергия АТФ түрінде жинақталады яғни АТФ химиялық энергияны әмбебап тасымалдаушысы немесе энергетикалық валютасы немесе қоры деп есептеледі. Клетка барлық қажетті энергияны осы АТФ тен алады. Энергетикалық жағынан тыныс алу процссі ашу процесіне қарағанда тиімді өйткені 1 моль глюкоза аэробты 0,09*10Дж энергия береді. 1 Моль глюкоза аэробты /(бөлу) тыныс алу 1,6*10Дж энергия бөледі.
Микроорг-ді сандық әдіспен санау. Ашытқылардан препарат дайындау
Ашытқыл/н препарт дайындау. Ашытқыл/ң морфологиясын зерттеу үшін стерильденген сусло-агар, глюкозапептонды қоректік орталарды 25-280С темп/да 2-3 тәулік өсіреді. Баяу өсетін саңырауқұлақт/ды 1-2 аптадан кейін микроскоптайды. Микроскоптау кезінде клетка өлшемдері бірдей қабығы жұқа, цитоплазмасы біртекті, вакуолі кішкене болуы керек. Егер цитоплазмасы түйіршіктелген, вакуолдері үлкен, бүршіктелген клеткалары боямасы бұл – ескірген дақыл екенін білдіреді.
Ауда микроағзалардың споралары көп кездеседі. олардың саны мен түрі ауның таза немесе ластануына байл.боады. тіршілік қайнап жатқан жерлерде ауаның микрофлорасы жоғары болады. микробатар қоректік ортаға түскен соң көбейіп өсе бастайды. Петри табақшасындағы қоректік ортадағы әр коллония бір коллония түзуші бірлікпен өсіп дамиды. аудағы КТБ санын анықтау үшін Кох әдісін пайда-ды оның мәні мынадай: қоректік ортасы бар залалсыздандырылған Петри табақшасынан зерттелетін ауаны 5мин қақпағын ашып қояды. микроағзалардың споралары бар шаң-тозаң бөлшектері ауырлық күшімен қатты қоректік ортаның бетіне шөгеді, 28-30С тем-да 48сағат соң бактерия коллониялары түзіле бастайды. Коллониялардың кебіреуі баяу өсетіндіктен коллония санын 5 тәулікте санаған жөн. 100см2 ауданда 5 мин ішінде 10л ауада қанша микроағза клетаксы болса, сонша клетка шөгеді. Петри тбақшасының ауадан біле отырып, 1м3 ауадағы шеткалар санын санауға болады. Ол үшін коллония санын Петри табақшасның жалпы ауданына қатынасымен анықтайды. алдымен 100см2 ауданда, сонан соң 1м2 ауданда қанша коллония болатыны анықтайды
Микроорг-ді тірі күйінде зерттеу
Микроорганизмдерді тірі күйінде зерттеу.
Микро-дердің пішінін, ұрықтасу мүшелерін ж/е спора түзуін, қозғалуын зерттеу үшін тірі күйінде зерттейді.
Микробтарды тірі күйінде зерттейдің артықшылықтары
Бактериялардың қозғалысын анықтау
Препарат дайындаудың тездігі
Кептіру ж/е бояу
Бірақта микробтарда тірі күйінде зерттеуде кемшілігіде бар
қозғалысын ұзақ уақыт бойы қарау
микробтарды боялмаған күйде зерттеу қиын
микробтарды жаншы тірі күйінде « жаншылған ж/е ілінген тамшы әдісімен зерттеу
« Жаншылған» тамшы әдісін дайындау
Таза зат шынысының үстіне физиологиялық ерітінді н/е құбыр суыннан бір тамшы құямыз, оған стерилденген ж/е суытылған ілгішпен зерттелетін материалдардан аздап салып әлсіз жұғын дайындаймыз. Зат шынысының ішіндегі тамшы жабқыш шынымен жабады. Жапқыш шынының қабырғасы тамшы шетінде 45-50 бұрышта болатындай етіп тигізіп ауаны қыса отырып жабамыз.
« Ілінген» тамшы әдісі- бактериялардың қозғалысын ұзақ уақыт қарау үшін қолданамыз. Бұл үшін ортасындағы ойығын вазелин немесе ерітілген парафинмен малайды. одан кейін таза жапқыш шынының ортасына физиол-қ ерітінді немеес құбыр суының бір тамшы оған зерттелетін материалды немеес сұық ортаға микро-р дақылы алады.
Микроорг-дің көбеюі мен өсуі
Өсу - бұл клеткалардың салмағы мен көлемінің координациялы артуы, теңгерімді өсу - клетка санына пропорционалды олардын массасы мен барлык компоненттердің (акуыз, РНК, ДНК) саны жоғарлауы.
Даму - ата-аналык кезден тукым куалаган клетканын кызметі мен кұрылымының уакыт ете келе жетілуі
Әртурлі топка жататын микроорганизмдерге жалпы биологиялык зандылык тен - өсу барысында даму, яғни жетшу, клетка ішілік курылымды компоненттерінің (рибосома, нуклеоид, клетка кабыргасы, клетка ішілік мембраналары жене т.б.) дифференцияциялануы.
Кебею - микроорганизмдер клеткалар санынын белгілі 6ip уакыт аралыгында артуы. Бактериялар, актиномицеттер, ашыткылар мен сацыраукулактардыц кебекннде елеугй айырмашылықтар бар, осыны биотехнологиялык урдістерде есепке алады. Мысалы, бактериялар бөлініп көбейгенде, клеткалар суспензиясы жаксы аэрацияланатын болгандыктан тереңділік ферментация жагдайында
араластырылып отырылады, ал саныраукулактар, Kepicінше, бутакталган мицелий тузу аркылы орта бетінде жайылып өседі Сол себепті оларга өсірудің беткейлік технологиясы тиімдірек жене т.б. Продуцент дакылдың даму фазаларын оңтайлы баскару биотехнологиялык өндірістің басты жумыстарыныц 6ipі.
Бактериялар әдетте жыныссыз жай бөліну арқылы көбейеді. Әр клеткадан 2 одан тағы бөлініп көбейеді. Алдымен нуклеиод бөлінеді осы кезде клетканың ортасында цитоплазмалық мембрананың 2 қабатынан тұратын қалқанша пайда болады. Одан болашақ қабықша түзіледі. Таяқша бактериялар бөлінер алдыңда ұзарады, бірақ клетка диаметрі өзгермейді. Бөлінер кезде ортасы жіңішкеріп, бөлініп кетеді. Бактериялардың жай екіге бөлінуін бинарлық көбею деп аталады. Көбею процесі өте тез шапшаңдықпен жүреді. Әрбір 10, 15,30 мин сайын кейбіреулері 20-24сағ.көбейеді. Сөйтіп аз уақыт ішінде көлемі 12мкм бір клеткадан көп клетка түзіледі. Бактериялардың өсуі олардың массасының өсуі, ал көбеюі сандық өсу деп аталады.
Ғылымда бактериялардың өсіп және көбеюінің бірнеше фазалар ажыратылады:
1.Лагфаза ортаға бейімделу фаза, бактериялар көбеймейді, тек клеткалар өсіп көбеюге дайындалады.
2.Активті даму фазасы, бұл көбеюдің ең активті фазасы клеткалары қарқынды дамып, тез көбейе бастайды.
3.Стационарлық фаза жаңадан пайда болған клеткалар мен қырылған клеткалар бірдей болады. Сондықтан теңесу фазасы деп те атайды.
4.Қырылу фазасы қоректік ортаның физикалық, химиялық құрамы өзгеріп, яғни қорек азайып клеткасы қырылады. Соңғы жылдары бактериялар әлемінде жынысты жолмен көбеюдің болатыны анықталды. Мысалы: ішек таяқша бактериялары,мұндай көбеюді конъюгация деп атайды. Бұл кезде зигота пайда болады.
Микроорг-дің таза дақылдарын бөлңп алу
Микроағзалардың физиолого-биохимиялық ерекшеліктері мен даму циклін,түрлік ерекшеліктерін анықтау үшін таза культурамен жұмыс істеу керек.Таза культура деп-бір клеткадан өсіп шыққан бір түрге жататын микроағзаларды айтамыз.
Таза культураны бөліп алу 3 кезеңнен тұрады
1.жинақтаушы культураны алу
2.таза культураны бөліп алу
3.оның тазалығын тексеру
Жинақтаушы алу үшін алдымен сол түрдің ғана өсуін қамтамассыз ететін элективты орта жағдайын таңдайды.Микроорг-ң сол түрінің өкілдері көп мекен ететін жерден культураны бөліп алып,элективты ортаға себеді.
Таза культураны жинақтаушы культураның бөліп алған жағдайда сұйылту жұмыстарын жүргізген соң қатты қоректік ортаға кох әдісі бойынша себеді.Кейін бір клеткадан өсіп шыққан колонияның әрқайсысын санайды.
Жинақтаушы культураны бөліп алу үшін аэробты бактрияларды сұйытылған культурадан 1 тамшы алып,шыны таяқшамен Петри табақшасындағы қатты қоректік ортаға абайлап жағады.Осылай тәжірбиені 3-4рет қайталайды.Табақшаларды термостатқа 2-7 тәулікке қояды.Себебі микроағзалардың өсу жылдамдығы әртүрлі болатынын ескеру қажет.Табақша басқа колониялардан оқшауланған колонияларды ілмекпен қатты қоректік ортасы бар пробиркаға немесе сұйық ортаға бөліп алады.
Факультативты аэробтар немесе факультативты анаэробтарды жинақтаушы культурадан бөліп алу үшін стерильды агары бар пробиркаға бағана түрінде терең себу жүргізіледі.Ол үшін стерильді агары бар пробиркаға бағана түрінде терең себу жүргізіледі.Ол үшін стерильды инені алып колониядан таза культураны іліп алады да бір мезгілде пробирканы ашып,шетін спиртшамда қақтап,спиртшамның үстіне пробирканың пробиканың түбін жоғары көтеріп,инені барынша терең итереді.
Анаэробты бактерияларды бөліп алу тек ауаның түсуі шектелген жағдайда ғана себу мүмкін болады және Кох әдісі бойынша жүргізіледі.Анаэростатта инкубациялайды.Таза культураны препаратты микроскоппен көру арқылы тексереді.
Микроорг-дің тыныс алуы және қоректенуі туралы түсінік
Микроог/ң қоректенуі. Микроог/р басқа тірі организм/р сияқты қоректі қажет етеді. Айырмашылығы аузы болмайды. Қоректік затты бүкіл денесімен сіңіреді. Сондықтан микороорг/ң зат алмасу процесі өте интенсивті жүреді. Қоректену просецінің шапшаңдығы түрлі жағдайларға бай/ты, әсіресе заттар концентрациясына. Басқа фактор/н клетка құрамына қабығының өткізгіштігіне бай/ты. Қоректік затты қабылдау осмос құбылысына бай/ты. Заттар ерітіндісі клетка қабығының өткізгіштігі белгілі мөлшерде қысым туғызады. Оны осмос қысымы д.а. Егер еріген зат/ң концентрациясы артық болса қысым да арта түседі. Клеткада жүретін биохимиялық процесінің нәт/де жиналған заттар осмос қысым/ң әсерінен сыртына да бөлініп шығады. Ортада су көп болғанда цитоплазма ісініп клетка қабықшасына кіреді. Мұны тургор процесі д.а Бұл жағдайда клеткал/ң тіршілігі жойылады. Көп тағамдық затт/ы сақтау үшін тұрмыста қант пен ас тұзының пайдалануы осы жағдайға негізделген, әдетте микроб клеткасы үшін О, С, N, Н, минерал заттар қажет. Н, О негізгі көзі-су. Ал сутегінің сіңіру тәсіліне қарай микроорг/р 2 топқа бөлінеді:
1) автотрофтар- көміртегін ауадағы СО2 газынан сіңіріп өздеріне керекті органикалық заттарды түзу үшін энергияны минерал заттар тотыққанда(хемосинтез) немесе күн сәулес/ң(фотосинтез) көмегімен алады. Бұларға көк жасыл балдырлар, күкірт, бактериялар т.б жатады. Өйткені олардың фотосинтезге қабілеті бар. Құрамында ерекше хлорофилге жақын пигменттер бар.
2) Гетеротрофтар н/е хемеорганотрофтар д. те а.- көміртегін дайын органикалық заттардан сіңіреді ( аминоқышқылдардан, витаминнен, басқа күрделі органикалық заттардан. Гетеротрофтар өзара 2 топқа бөлінеді:
1) мететрофтар н/е сапрофиттер
2)паратрофтер н/е паразиттер
Метотрофтар өсімдіктердің қалдықтарынан және жануарлардың өліктерінен қоректенеді бұларға супстраттағы топырақ судағы түрлі органикалық заттарды ыдыраттатын және тағамды бүлдіретін микроорганизм. Кейде метатрофтарды табиғи санитарлар деп атайды. Өйткені қалдықты ыдыратып тазалайды.
Паратрофтар тек тірі организмдердің белогында көбиеді бұларға адам жануар ауру қоздырғыш микроб басқа зат азот микроорганизмдер тіршілігі үшін аса маңызды қорек ол негізінен тірі протоплазманың қорегі. Азотты сіңіру қабілеті 2 ге бөледі.
1)Аминоавтотрофтар белокты азоты минералды және органикалық қосылыс түзеді.
2)Аминогетеротрофтар олар қосылыста минералды тұздар кездесетін көміртегі мен азоттан амин қышқылдар түзеді. Бірақ олардың қалыпты тіршілігі үшін таза амин қышқыл керек. Басқа заттардан көбінесе бактериялар амин қышқылдар витамин және басқада өсуге қажетті қосымша затты қажет етеді. Бұл заттарды микроорганизмдер өздері синтездей алмайды бірақ қалыпты тіршілік үшін қажет етеді. Сондықтан бұл зат өсу факторы деп аталады әсіресе қажет ететін зат витаминдер. Витаминдер олар клеткада катализатор қызмет атқарады.
Микроорганизмдердің тыныс алуы. Микроорганизмдер басқа организмдер сияқты энергияны керек етеді. Микробтар энергияны органикалық немесе минералды затты химиялық жолмен ыдыратуда алады. Тірі клеткада тотығу процесі жүргенінен оны тыныс алу деп атайды. Микроорганизмдердің тыныс алуы мен қоректену арасында тығыз байланысы бар. Бұл процесс бір кезде жүруі мүмкін.
Тыныс алу түріне қарай микроб 2 ге бөлінеді.
1 Аэробтар оттегін қажет етеді облигатты аэробтар тек оттегі бар жерде тіршілік етеді. Мысалы: туберкулез, микроаэрофилдер оттегінің төменгі концентрациясында тіршілік етеді. Оларға актиномициттер жатады.
2Анаэроб оттегін қажет етпейді. Факультатифті анаэробтар оттегі бар немесе жоқ жерде тіршілік етеді. Облигатты тек оттегі жоқ жерде тіршілік етеді. Мол күиіндегі оттегі олар үшін у болып келеді. Анаэробта табиғатта кең таралған топырақтың терең қабатыңда тіршілік етеді. Клеткада қоректену кезінде эндометриялық реакция басым өйткені энергия босап сыртқа шығады. 1861 жылы Луй Пастер өсімдіктің өзіндік ерекшелігі бар анаэробты микроб тапты олар оттегі жоқ жерде органикалық қосылыстарды ыдырыту жолымен энергияны қамтамасыз ету. Бұл ашу процесс деп атайды.
Тыныс алу және ашу процестеріндегі құрастырылған энергия АТФ түрінде жинақталады яғни АТФ химиялық энергияны әмбебап тасымалдаушысы немесе энергетикалық валютасы немесе қоры деп есептеледі. Клетка барлық қажетті энергияны осы АТФ тен алады. Энергетикалық жағынан тыныс алу процссі ашу процесіне қарағанда тиімді өйткені 1 моль глюкоза аэробты 0,09*10Дж энергия береді. 1 Моль глюкоза аэробты /(бөлу) тыныс алу 1,6*10Дж энергия бөледі.
Микроскоп және микроскоптау техникасы
микроскоп және микраскоптау техникасы.
Микроскоп- микроорганизмдердің әртүрлі күйдегі топтарын зерттеуге арналған прибор. Арнайы зерттеулер жүргізу үшін фазалық контрасты люминисденттік және қарапайым , қараңғы аймақты микроскоптар қолданады. Вирустарды бактериофактарды және микробклеткасының құрылымдық бөліністерін зерттеуге электрондық микроскоп қолданады, 100 мың немесе оданда көп үлкейткіштері бар.
Оптикалық микроскоптың құрылысы. Жарық арқылы объектіні зерттегенде ең ыңғайлы микроскоп- биологиялық микроскоп болып табылады. Биологиялық микроскоп мынадай негізгі бөліктерден тұрады: механикалық, жарықтандыру және оптикалық.
Оптикалық бөліміне акуляр және объектив жатады.Бұл микроскоптың ең басты бөлімі болып табылады. Және күрделі линзалар жүйелерінен құралған.Акуляр дегеніміз- зерттеушінің көзіне бағытталған, үлкейтіп көрсететін бірнеше линза.Акуляр 8,20 5,7 10-15 есе үлкейтіп көрсетеді. Объектив д/з –объектіге немесе зерттейтін затқа бағытталған линзалар жүйесі. Объектив 8,20,40,90есе лкейтіп көрсетеді. Микроскоптың жалпы неше есе үлкейтіп көрсеткен көрсеткіштерін өзара көбейту қажет.
Микроскоптық механикалық бөлімі оптикалық және жарық бөлімдеріне байланысты тұрады. Механикалық бөлімдеріне штатив ,тугус, препарат қосатын орындық жатады.
Микроскоптың жарық қабылдайдын бөлімдеріне айна мен конденцор жатады.
Микроскоппен жұмыс істеу ережелері: микроскопты ыңғайлап, сол жарыққа қойыңыз. Айнаның ойыс жағын жарық түсетін жаққа бағыттаңдар. Ольверді айналдырып 8 есе үлкейтіп көрсететін объективке қойыңдар.
Микроскопиялық саңырауқұлақтар классифкациясы
Жыныстық жолмен көбейетін саңырауқұлақтарды 6 классқа бөлеміз
1) Хитеромицетос-мийелиялары жоқ н/е нашар дамыған. Жыныссыз жолмен зооспоралары арқылы көбейеді. Көбісі жануар мен өсімдіктерде ауру қоздырады.
2) Оомицетос- мицелиялары жақсы дамыған, бірақ бөлек жасушаға бөлінбеген. Көп ядролы жыныссыз көбеюі зооспоралар арқ.
3) Зигомицетос- мицелилары жаөсы дамыған, зооспоралар арқ. көбейеді.
Адам мен жануарларда тері, көз, өкпе ж/е басқа органдарды зақымдайды.Бұлар органикалық қышқылдарды ж/е ферменттерді синтездейді.
4) Аскомицетос- қапшықты саңырауқұлар. Мицелилері жақсы дамыған, жасушалары кондидиялары, ал жынысты жолмен көбейюі аскоспоралары арқ. Дәнді-дақылдарды зақымдайды. Көптеген өсімдіктерді бүлдіреді.
5) Базидомицетос- мицелилары көп жасушалы,жынысты жолмен кондидиялары арқ. көбейеді. Бұл топқа қалпақты саңырауқұлақтар жатады.(қара күйе, тат саңырауқ.).Көбінесе тұрмыста зиянын келтіреді.
6) Деутаромицетос- топырақта, суда кездеседі. Мицелилары көп жасушалы. Тек жыныссыз жолмен кандидиялары арқ. көбейеді. Қызылшаны ж/е дақылдарды зақымдайды.
Микроскопиялық саңырауқұлақтардың клетка құрылысын зерттеу
Микроскопиялық саңырауқулақтар лат.саң-ды жалпы Fungi дейміз бұл эукариотты саң-қа жататын бастапқы кезде микроскопиялық саң-ды өсімдіктермен жауарлар арасында орын алатын ағзалар болып саналады,бірақ қазіргі кезде бұл микроорг-ді төменгі сатыдағы өсімдіктерге жатқызады.Бірақта оларда хлорофил болмайды.Бактериялардан айырмашылығы құрылысы күрделі ж/е көбею тәсілі жетілген 100 мыңнан астам түрлі белгілі.Әртүрлі өндірістерде дәруменді антибиотиктерді ж/е түрлі тағамдарды алуда қолданады.Арктикада,топырақта,өсімдікте ащы ж/е тұщы суларда ылғалды жерлерде кездеседі.Саң-дың денесі бір-бірімен шатаса орналасқан жіңішке жіпшелер гиытерден турады.Гифтер саң-дың денесін құрастырады.Оларды вицели д.а.Гифтердің диаметрі 5-10мкр ал ұзындығы бірнеше мм дейін.Көптеген гифтер ортаның бетінде дамиды.Көптеген саңырауқұлақтардың гифтері көпжасушалы, кейбіреулері ерекше дене түзеді. Гифтердің өлуі арқылы түзетіндер склероцилалар деп аталады. кейбіреулері хломидоспоралар түзеді. саңырауқұллақтардың мицелиінде жіпшелер болмайды. жасушаның құрылысы эукариотты. құрамында жасуша қабықшасы, цитоплазмалық мембранасы, цитоплазма, оның ішінде ядро бірнеше ядрошықтармен, митохондриялар, гольджи аппараты, ЭПТ, лизосомалар болады. жасуша қабықшасының құрамына полисахаридтер кіреді, кейбіреулерінде целлюлоза болады. Ядро саны 20-30 жетеді. Митохондрия мембраналық құрылым бол-тан, құрамында фермент болатын энергетикалық алмасу үрдісіне қатысады. ЭПТ мембраналық құылым бетінде липидтер көмірсілар синтездейті үрдәске қатысатын фермент болып табылады. Саң-тар жынысты ж/е жыныссыз жолмен спора түзу арқылы көбейеді.Жаңа пайда болған ядро бірнеше бөлшекке бөлініп зигоспоралар түзеді оның алдында екі жасуша қосылып зигота түзеді ж/е зигоспоралар жаңа гиф түзеді.Бұл жынысты жолмен көбеюі жыныссыз жолмен н/е вегетативтік жолмен көбейгендер бірінші гифтердің бөлшек арқылы,екінші спора арқылы көбеюі спора түзілгенде бірінші кейбір түрлері гифтердің ұшында түзілетін ерекше орган споранги түзеді,оның ішінде споралар споранги спора н/е эндоспоралар болады.Эндоспоралар ерекше гифтердің үшында конди тасымалдаушы эгзо спора түзеді.Оларды кондидиалар д.а.Кейбір саң-ды жынысты жолмен көбейгенде зигота қапшық сияқты аск түзеді.Бұл жолмен аскомедертос саң-ы көбейеді.
Микроскопиялық саңырауқұлақтардың морфологиясы және классификациясы
Микроскопиялық саңырауқулақтар лат.саң-ды жалпы Fungi дейміз бұл эукариотты саң-қа жататын бастапқы кезде микроскопиялық саң-ды өсімдіктермен жауарлар арасында орын алатын ағзалар болып саналады,бірақ қазіргі кезде бұл микроорг-ді төменгі сатыдағы өсімдіктерге жатқызады.Бірақта оларда хлорофил болмайды.Бактериялардан айырмашылығы құрылысы күрделі ж/е көбею тәсілі жетілген 100 мыңнан астам түрлі белгілі.Әртүрлі өндірістерде дәруменді антибиотиктерді ж/е түрлі тағамдарды алуда қолданады.Арктикада,топырақта,өсімдікте ащы ж/е тұщы суларда ылғалды жерлерде кездеседі.Саң-дың денесі бір-бірімен шатаса орналасқан жіңішке жіпшелер гиытерден турады.Гифтер саң-дың денесін құрастырады.Оларды вицели д.а.Гифтердің диаметрі 5-10мкр ал ұзындығы бірнеше мм дейін.Көптеген гифтер ортаның бетінде дамиды.Көптеген саңырауқұлақтардың гифтері көпжасушалы, кейбіреулері ерекше дене түзеді. Гифтердің өлуі арқылы түзетіндер склероцилалар деп аталады. кейбіреулері хломидоспоралар түзеді. саңырауқұллақтардың мицелиінде жіпшелер болмайды. жасушаның құрылысы эукариотты. құрамында жасуша қабықшасы, цитоплазмалық мембранасы, цитоплазма, оның ішінде ядро бірнеше ядрошықтармен, митохондриялар, гольджи аппараты, ЭПТ, лизосомалар болады. жасуша қабықшасының құрамына полисахаридтер кіреді, кейбіреулерінде целлюлоза болады. Ядро саны 20-30 жетеді. Митохондрия мембраналық құрылым бол-тан, құрамында фермент болатын энергетикалық алмасу үрдісіне қатысады. ЭПТ мембраналық құылым бетінде липидтер көмірсілар синтездейті үрдәске қатысатын фермент болып табылады. Саң-тар жынысты ж/е жыныссыз жолмен спора түзу арқылы көбейеді.Жаңа пайда болған ядро бірнеше бөлшекке бөлініп зигоспоралар түзеді оның алдында екі жасуша қосылып зигота түзеді ж/е зигоспоралар жаңа гиф түзеді.Бұл жынысты жолмен көбеюі жыныссыз жолмен н/е вегетативтік жолмен көбейгендер бірінші гифтердің бөлшек арқылы,екінші спора арқылы көбеюі спора түзілгенде бірінші кейбір түрлері гифтердің ұшында түзілетін ерекше орган споранги түзеді,оның ішінде споралар споранги спора н/е эндоспоралар болады.Эндоспоралар ерекше гифтердің үшында конди тасымалдаушы эгзо спора түзеді.Оларды кондидиалар д.а.Кейбір саң-ды жынысты жолмен көбейгенде зигота қапшық сияқты аск түзеді.Бұл жолмен аскомедертос саң-ы көбейеді.
Жыныстық жолмен көбейетін саңырауқұлақтарды 6 классқа бөлеміз
1) Хитеромицетос-мийелиялары жоқ н/е нашар дамыған. Жыныссыз жолмен зооспоралары арқылы көбейеді. Көбісі жануар мен өсімдіктерде ауру қоздырады.
2) Оомицетос- мицелиялары жақсы дамыған, бірақ бөлек жасушаға бөлінбеген. Көп ядролы жыныссыз көбеюі зооспоралар арқ.
3) Зигомицетос- мицелилары жаөсы дамыған, зооспоралар арқ. көбейеді.
Адам мен жануарларда тері, көз, өкпе ж/е басқа органдарды зақымдайды.Бұлар органикалық қышқылдарды ж/е ферменттерді синтездейді.
4) Аскомицетос- қапшықты саңырауқұлар. Мицелилері жақсы дамыған, жасушалары кондидиялары, ал жынысты жолмен көбейюі аскоспоралары арқ. Дәнді-дақылдарды зақымдайды. Көптеген өсімдіктерді бүлдіреді.
5) Базидомицетос- мицелилары көп жасушалы,жынысты жолмен кондидиялары арқ. көбейеді. Бұл топқа қалпақты саңырауқұлақтар жатады.(қара күйе, тат саңырауқ.).Көбінесе тұрмыста зиянын келтіреді.
6) Деутаромицетос- топырақта, суда кездеседі. Мицелилары көп жасушалы. Тек жыныссыз жолмен кандидиялары арқ. көбейеді. Қызылшаны ж/е дақылдарды зақымдайды.
.Микроскоптың құрылысы және оны күту ережелері
оптикалық, механикалық, жарық қабылдайтын бөліктерден тұрады.
Оптикалық бөліміне окуляр және объектив жатады. Бұлар микроскоптың ең басты бөлімі болып табылады және күрделі линзалар жүйелерінен құралған. Окуляр дегеніміз зерттеушінің көзіне бағытталған үлкейтіп көрсететін бірнеше линза. Окуляр 5,7,10,15 есе үлкейтіп көрсетеді. Объектив дегеніміз объектіге немесе зерттейтін затқа бағытталған линзалар жүйесі. Объектив 8,20,40,90 есе үлкейтіп көрсетеді. Микроскоптың жалпы неше есе үлкейтіп көрсеткен көрсеткіштерін өзара көбейту қажет.
Микроскоптың механикалық бөлімі оптикалық және жарық бөлімдерін байланыстырып тұрады. Механикалық бөлімдеріне штатив, тубус, макровинт, препарат қоятын орындық, револьвер, конденсор винті жатады.
Микроскоптың жарық қабылдайтын бөлімдеріне айна мен конденсор жатады. Айна микроскоп штативінің төменгі тұсындла орналасқан. Ол жарық сәулелерін зерттейтін объектіге бағыттайды. Айна бір жағы ойыс, екінші жағы тегіс болады. Конденсор айнадан түсетін жарықты шоғырландырып, зерттейтін затқа түсіреді.
Микроскоппен жұмыс істеу ережелері:
Микроскопты ыңғайлап, сол жаққа қойыңыз. Айнаның ойыс жағын жарық түсетін жаққа бағыттаңдар. Револьверді айналдырып, 8 есе үлкейтіп көрсететін объективке /кіші/ қойыңыздар. Кіші объектив пен препарат орналасатын орындықтың аралығы 1-1,5 см болуы керек. Айнаны ептеп қозғап біркелкі түсетін жарықты табыңыздар. Препараттың кішкентай шынысын жоғары бағыттап орналастырып, микроскоппен қараңыздар. Макровинтпен тубусты жоғары немесе төмен түсіріп, препараттың біркелкі боялғанын көресіздер, жақсы және ашық көрінетін тұсына қойыңыздар. Фокусын өзгертпей кіші объективтен, үлкен объективке көшіріңіздер. Микровинтті ақырын бұрап, препараттың өте анық көрінетін тұсын табыңыздар. Препаратты ақырын қолмен жылжытуға болады. Препаратты зерттеп болған соң үлкен объективтен кіші объективке көшіріңіздер. Микроскоппен жұмыс істеп болғаннан соң оны салфеткамен жауып қойыңыздар.
Прокариотты және эукариотты микробтар, олардың негізгі айырмашылығы
1886 ж. Алмания ғалымы Геккель микробтарды бөлек Protistaeәлемін бірлестіруді ұсынған.Жасуша құрылымына қарай төменгі протиста-прокариодтар ж/е жоғарғы протиста-эукариодтар болып бөлінеді.Прокариодтарға актиномицеттер,бактериялар,спирохеттер,рикециялар,көк жасыл балдырлар жатады.Ал эукриодтарға микроскопиялық саңырауқұлақтар ж/е балдырлар жатады.
Қазіргі кезде микроорганизмдерді ажырату үшін 1984 ж. қабылданған Бердийдің бактериялар анықтамасын айтуға болады.
1.Прокариодтар ядро мен цитоплазма арасында шекара байқалмайды. Ядро мембранасы жоқ, құрамында капсула , жасуша қабықшасы, цитоплазмалық мембрана цитоплазма ішінде лизасомдар және либасомдар жоқ. Цитоплазмалық органеласы жоқ. Рибасомдардың өлшемі кішкентай және ол цитоплазмада таралған.
2. Эукариодтар – ядросы 2 қабат мембранамен қапталған және айқын көрінетін ядросы бар. жасушалық органелла бар, гольджи аппараты, митохондролар бар. Рибасомалардың өлшемі үлкен және олар цитоплазмалық яғни эндоплазмалық мембранада орналасқан.
Риккетсиялардың морфологиясы
H. da Rocha- Lima енгізген (1916) «риккетсия» термині үлкен грам теріс тіршілігі буынаяқтылармен байланысты микроорганизмдер тобын құрайды. Риккетсиялардың жүйелік орналасуын бүгінде толық анықталған деп айта алмаймыз. Қазіргі классификациялық жүйе тек бұл микроорганизмдердің биология, генетика және экология білімдерінде жинақталған мағлұмат болып табылады:
рикктсиялар облигатты клетка ішілік паразиттер;
басқа бактериялардан айырмашылығы жасуша дақылынсыз қоректік орталарда тіршілік ете алмайды;
олардың биологиясы буынаяқтылар паразитизмімен байланысты;
олардың құрлысының, көбеюінің, биохимиялық, генетикалық және иммунобиологиялық мінездемелерінің ерекшеліктері бар;
риккетсилар тудыратын аурулардың клиникасы мен эпидемиологиясының ерекшелігі;
арнайы зерттеу әдістері бар (риккетсиологиялық).
Бұл микроорганизмдер топтарынан маңызды орын алатын адам мен жылықанды жануарларға апатогенді,бірақ тіршілігі буынаяқтыларға жоғары бейімделген риккетсиялар. Риккетиялар мен риккетсиятәрізді микроорганизмдер әр түрлі буынаяқтылар арасында кең таралған, соның ішінде биттер, кенелер, масалар, бүргелер. Бұл микроорганизмдер тобының өкілдерін эндосимбионттар деп атайды, себебі олар буынаяқты- иелерімен мутуалисттік қатынаста. Буынаяқтылар организміне жоғары бейімділігі болғандықтан, риккетсиялардың бірінші иелері ретінде қарастыруға болады. Көптеген омыртқалы жануарлар мен адамға патогенді риккетсиялар медициналық және ветеринарлық маңызы бар.
Таксономия.
Патогенді риккетсиялар мен оларға жақын қоздырғыштар – эукариоттық жасушалардың эндоцитобионттары қазіргі токсономия бойынша прокариоттар патшалығына Gracilicutes бөліміне, Proteobacteriaклассына, Rickettsiales түріне, Rickettsiaceae туыстығына, құрамына Rickettsia, Orientia, Ehrlichia және Bartonellaceae тұқымдастығына, ал Coхiella тұқымдастығы ( Ку қызбасы) гамма- протеобактериялар тобына жатқызылады.
Бөртпелі сүзек – Rickettsia prowazekii адам мен платиналы биттің арасындағы парзитарлы жүйеде қоздырғыш циркуляциясы жүретін антропоноз. Бит организмінде риккетсиялар ішек эпителийін бұза отырып көбееді. Риккетсиялар тасымалдаушының нәжісінде көп мөлшерде кездеседі. Платиналы бит адам ағзасынан бөртпелі сүзекті қызба кезінде кетеді. Таралу жолы – трансмиссивті.
Ку қызбасы
Өз атауын инфекция ағылшын сөзінің querry, яғни белгісіз, түсініксіз мағанасында, алғашқы екі әрпінен алды Qu. Қоздырғышы – Coхiella burnettii – қоректік орталарда өспейтін эукариотты клетканың фаголизосомальды паразиті. С.burnettii тауық эмбриондарында, клетка дақылдарында, әр түрлі зертханалық жануарларда өседі.
Коксиеллалардың фазалық вариациялары, R- және S- бактерия түрлері. Фаза1 және фаза2 қоздырғыштары вируленттілігі, құрлысы, иммуногендігі және басқа қасиеттері бойынша ерекшкленеді. Коксиеллалар риккетсиялардан ұсақтау, инфратүр түзуге қабілетті (40 нм кіші), ал олар бактериялық фильтрлерден өтуге өте қабілетті, сыртқы ортаға тұрақты.
Ку қызбасы – негізінен ауыл шаруашылық малдың зоонозы. Инфекция көзінің және таралу факторларының көптігімен сипатталады. Негізінен аспирациялық және контактілі жолмен, сирек – алиментарлы жолмен жұғады. Қоздырғыштыі жоғарғы тұрақтылығын ескере отырып шаңды инфекция маңызы зор болып табылады.
38.Судың микробиотасын зерттеу
Тамақ өнеркәсібі өндірістеріндегі қолданылатын сулар ауыз суларға қойылатын сулар барлық талаптарға сәйкес болуы керек. Сондықтан судағы бактериялардың жалпы санын, ішек, таяқшасы мен потогенді микоорг-ң болуы анықталып отырады. Кранды 10-15 мин. ашық күйде қалдрып, содан кейін үлгіні алады. Судың сапасының санитарлы-гигиеналық бағалануы колиндекс 1 литр суда және коли-литр 1 миллилитрдегі бойынша ішек таяқшасының санымен анықталады.
МЕСТ бойынша ауыз судың құрамында
-ішек таяқшасының титрі 300-ден кем емес
- коли-индекс 3-тен көп емес
-1 мл судағы бактериялардың жалпы саны 100-ден көп емес болуы қажет.
Басқа су қоймаларында :
А) артезиан суларының 1 миллитрінде 100 бактериядан аспауы және коли-титр 500-ден кем емес(1 суда 2-3 ішек таяқшасы) болуы
Б) құдық және бұлақ суларының 1 мл-де 100 бактериядан аспауы және коли-литр 200-250 (1 литр суда 4-5 ішек таяқшасы) болуы.
В) ашық сулар ( көлшік, өзен, көл сулары) тамақ өндірісінде тазартудан өткеннен кейін ғана ғана қолданады.
Суда потогенді микроорганизмдер болмауы керек.
1 мл судағы микроо-ң жалпы санын анықтау.
Стерилденген 9 мл суы бар пробиркаларға алынған су үлгісінен 1 мл қосып қосып ерітінділер қосып ерітінділер дайындалады.
Ерітінділердің мөлшері үлгінің тұріне байланысты белгіленеді.
Дайын ерітіндіден стерилденген пипеткамен 1 мл алынып Петри табақшасына себу жүргізіледі.
Мембрананың сүзгіш әдісі.
Мембрананың сүзгіштер диаметрі 35 мм, қалыңдығы 0,1 нитра целлюлозадан тұратын тесік пленка. Суды сүзу үшін Зейтц қондырғысына қолданады.
Сүзіп болғаннан кейін стерильді пинцентпен сүзгіні эндо қоректік ортасы бар Петри табақшасына орналастырып себілген уақытын, материалды белгілеп термостатқа 37 ºС-қа 18-24 сағатқа қалдырады. Одан кейін ішек таяқшасына тән колонияларды санайды.
Спирттік ашу процесі
Спирттік ашу процесін ашытқылар қоздырады. Мұндай қасиет кейбір бактерияларда және мукор саңырауқұлағында аз да болса кездеседі. Бірақ практикада маңызы бары – ашытқылар.
Ашытқылар қантты анаэробты жағдайда ашытқанда одан спирт, көмір қышқыл газы және энергия бөлінеді. Ол мына реакция бойынша жүреді:
С6 Н12 О 6 + 2Н 3РО 4 + 2АЕФ ® 2С 2Н 5ОН + 2СО 2+ АYФ + 27 Ккал энергия
Спирттік ашу процесі кезінде этил спиртінен басқа сірке альдегиді, глицерин, сірке және янтарь қышқылдары, сивуш майлары түзіледі.
Сивуш майларының түзілуі ортадағы амин қышқылдарының ыдырауына байланысты.
Спирттік ашу процесін қоздыратын сахаромицет туысына жататын ашытқылар. Егерде ортада ауа көп болса, ашытқылар көмірсуларды тотықтырып, ашу процесін тыныс алу процесіне қарай бағыттайды. Мұнда көмірсуларды пайдалану коэффициенті артады. Сондықтан ашытқылардың массасын көптеп алу үшін оларға ауа үрлейді. Осындай әдісті нан және мал азығындық ашытқыларды өндіруде кең қолданады. Ал спирт алуда процес анаэробты жағдайда жүреді.
3. Пентаза. Спирттік ашу процесінің табиғаты біршама терең зерттелді. Бұған көп еңбек сіңіріп, бірқатар жаңалықтар қосқан орыс ғалымдары Л.А. Иванов, С.П. Костычев, А.Н. Лебедев, А.Н. Бах, В.И. Палладий, В.А. Энгельгардт, шетел ғалымдары Кейберг,Мейергарф, Эмбденді атап өткен жөн.
Әдетте спирттік ашу процесі қышқылды ортада (рН 4,5-50) жақсы жүреді. Егерде орта реакциясы сілтілі болса (рН 8,0), онда негізгі өнімдердің бірі ретінде глицерин пайда болады. Мұнда спирттік ашу процесі мына реакция бойынша жүреді:
2С6Н12О6 + Н2О = СН3СООН + СН 3СН 2ОН + 2СН2ОНСНОНСН2ОН + 2СО2
егерде қоректік ортаға нартий сульфаты қосылса глицерин өнімі арта түседі. Мұнда сірке альдегиді сульфитпен қосылады да, сутегі көмегімен этил спиртіне дейін тотықсыздана алмайды.
Кейбір жағдайда спирттік ашу процесінің көмегімен глицерин және амин спиртін алуға тура келеді.
Сүт және сүт өнімдерін таңдамалы орталарға себу жүргізу
Сүт,кілегей және қоюлатылған сүт. микрофлорасын бірнеше топқа бөлуге болады: сүтқышқ.бактериялар, ма қышқ.бак-лар, шіріту бак-лар, ішек таяқшасы тобы, ашытқылар, патогенді бак-лар. Сүттің микрофлорасын зерттегенде, олан аздаған мөлшерде алып мұқият араласытрып, стерилді ыдысқа құйып мақта тығынмен жабады. Сүт пен кілегейлі 5-6°С - қа дейін төмендетіп, 4 сағ дейін сақтайыды немесе жедел түрде зерттеу жүргізеді. қоюлатылған сүттің банкісін жылы сумен жуып, қақтадған спиртке батырылған мақта тампонмен сүртіп, күйдіреді.
Сүт қышқ.ашу
Сүт қышқ.ашу табиғатта кең тараған. сүт қышқ. бактериялар сүтте және сүт өнімдерінде сонымен қатар өсімдіктерде, адам және жануарлар ішегінде көп кездеседі, бірақ су мен топырақта көп кездеспейді. Сүт қышқ.ашуының дақылы ретінде стрептококкус лактис 1887 жылы бөлініп алынды. Бұдан кейін осындай процестерді тудыра алатын басқа микро-дер табылған. Осы микро-дердің лактазаны(сүт қынты) ашыта алатын қабілеті бар. сүт қышқ.ашуының 2 типі бар: 1) гомоферментативті-бір ғана өнім түзетін, яғни сүт қышқ.түзетін процесс. 2) гетероферментативті - 2 немесе одан да көп өнім түзетін сүт қышқ.: этанол, көмірқышқ.газы және басқа да өнімдер түзетін процесс. Гомоферментативті немесе типтік сүт қышқ.ашуда осы типтік сүт қышқ.ашуының қоздырғыштары қантты ыдырата отырып, екі мол-лы сүт қышқ.түзеді. C6H12O6=2C3H6O3+94.3кДж
Егер қышқылда толықтай түзілсе және рН-тың мәні 4,6-ға жетсе онда козейннің уюы болады және қышқ.түзілуіне байл.қою заттардың тығыздығы артады. Осы типтік сүт қышқ-ның ашуының ішінде шар тәрізді және таяқша тәрізді формалар болады: 1) шар тәрізді сүт қышқ.стрептококкалар. Сүт қышқ.ашуының негізгі өнімі ретінде стрептококкус лактис. Ол барлық сүт өнімдерінде кездеседі. Және сүттердің ашуында үлкен маңызға ие болады. олар простоквашалардың негізгі микрофлорасына кіреді. Формасы бойынша қысқа тізбек тәрізді, кейде дифлококколар тәрізді, грам оң, спора түзетін факультативті анаэробтар, оптималды тем-сы 33-35Сидейін. Сүт қышқ.стрептококкалардың антимикробтық әсері бар. Полипиптидтік антибиотин незин түзеді. олар жоғары тем-ға өте төзімді, көптеген грам оң микробтарының өсуін тежейді. Соның ішінде аптогенділері де ісер етеді. Қазіргі кезде незиндердің тамақ өнеркәсібінде көр колданылады. Сондай - ақ ветеренарияда сиырлардың мастиптерін емдеуге қолданылады. 2) кілегейлі стрептококкалар ол стрептококкус кремалис; олар ұзын тізбекті, оптималды тем-сы 30С, сүтте тығыз қаймақ тәрізді консистенциясы түзетін кокколалар. Бұлар қаймақ, май, сыр, алған кезде ашытқы ретінде қол-ды.
Сыртқы орта факторлардың әсері
Микроорганизмдердің өніп-өсуі, тіршілігі сыртқы орта жағдайларына тікелей байланысты. Орта жағдайы неғұрлым қолайлы болса, соғұрлым ол белсенді тіршілік етеді. Табиғатта микроорганизмдерге әсер ететің жағдайларды негізінен үш топқа бөлуне болады:
1. Физикалық фактор
2. хим-қ фактор
3. биол-қ фактор
Физикалық фактордың әсері.
Физикалық факторлардың ішінде температураның микроорганизмдер үшін маңызы зор. Бірақ микроорганизмдер өсімдіктер мен жануарларға қарағанда температураның құбылуына төзімді келеді. әр түрлі микроорганизмдер топтары үшін температураның үш нүктессі бар: оптималь - ең тіршілікке қолайлы температура;
Минималь – бұл тіршілікке қажетті температураның ең төменгі шегі; макисаль - микроорганизмдер тіршілік ететін температураның жоғарғы шегі. Бұдан жоғарыласа, тіршілік ете алмайды. Жалпы микроорганизмдердің температураға қатысын зерттегенде оларды үш топқа бөлуге болады:
1. Психрофилдер.
2. Мезофилдер.
3. Термофилдер.
Психрофилдер. (гректің психрос –сусыз деген сөзіненшыққан). Салқын сүйгіш бактериялар. Бұларға кейбір топырақ және теңіз бактериялары, сонымен бірге балық және су өсімдіктеріне ауру қоздырғыш микроорганизмдер жатады. Көптеген психрофилдер мезофилдер үшін қолайлы температураларда өсе береді. Бұл топтағы микроорганизмдердің кейбір өкілдері төменгі температурада өсуге бейімделген. 25оС және одан да жоғары температура тіршілігн жояды. Бұларды облигат психрофилдер деп атайды. Психрофилдер 5оС немесе одан да төмен температурада өсуге бейімделген.
Мезофилдер (гректің мезос – орташа, аралық деген сөзінен шыққан). Микроорганизмдердің басым көпшілігі осы топқа жатады. Олардың ішінде ауру қоздырғыштары да бар. Адам мен жылы қанды жануарларда солардың дене температурасы деңгейінде жақсы өніп-өседі.
Термофилдер (гректің термо-жылы деген сөзінен шыққан). Жоғарғы температурада тіршілік етуге бейімделген, жылу сүйгіш микроорганизмдер. Олар үшін ең төменгі температура 35-40 оС. Облигатты термофилдер 37оС және одан да төменірек температурада өсуге қабілеті бар. Термофиль микроорганизмдердің жоғары температурада тіршілік етуі олардың клетка мембранасында болатын липидтердің құрамының ерекшеліктеріне және белоктары мен ферменнерінің температураға өте шыдамдылығына байланысты.
Ылғалдылық әсері.
Микроорганизмдер ылғалды ортада ғана тіршілік ете алады. Суда еріген қоректік заттарды микробтар клеткасы сорып алып, қоректенеді. Мұнда суда еріген заттардың концентрациясыныңзор маңызы бар. Егер бұлзаттардың концентрациясы суда аз болса, онда оны гипотоникалық ерітінді деп атайды. Ал ол заттар концентрациясы оптималды болса, микроорганизмдер тіршілігі үшін жақсы жағдай жасалады. Заттар концентрациясы молайған сайын сыртқы ортадағы осмостық қысым арта бастайды. Ондай ерітіндіні гипертоникалық ерітінді деп атайды. Осмостық қысым жоғары ерітінділер микроб клеткасындағы ылғалды тартып алады да, клетка тіршілігін жоя бастайды. Мұндай құбылысты плазмолиз деп атайды. Кейбір микроорганизмдерге ортаның жоғарғы осмостық қысымы олардың тіршілік етуіне зиян келтірмейді. Олардың осмофильді, яғни жоғары қысымды “сүзгіштер” деп атайды. Бірқатар микроорганизмдер ас тұзының жоғары концентрациясында тіршілік етуге бейімделген. Оларды галофильдер, яғни тұздың жоғары концентрациясын “сүйгіштер” деп атайды.
Кептірудің әсері.
Микроорганизмдердің кептіруге төзімділігі олардың физикалық-химиялық қасиеттері мен спора түзу қабілеттілігіне байланысты. Споралар орташа ылғалы 40%-ке дейін жеткенше тіршілікке қабілеттелігін жойылмайды. Құрғақ күйінде споралардың жүздеген жылдар тіршілігін жоймай сақталатыны мәлім. Ал спора түзетін бактериялар орташа ылғалы азайғанда өз тіршілігің тоқтата бастайды. Құрғатқанда микроорганизмдердің тіршілік процесі өте баяулайды, көбеюі тоқталады. Сондықтанжылддам бұзылатын ет, балық, жемістер, сүт шөпті құрғату арқылы сақтайды. Мұны сублимация деп атайды. Онда төменгі температура мен шапшан салқындату қатар жүргізіледі. Тағамдар осылай етіп өңдегенде екі жыл және одан да ұзақ сақталды.
Жарықтың микробтарға әсері.
Күн сәулесінің тікелей түсуі микроорганизмдерге жойқын әсер етеді. Бірақ микробтардың ішінде қарақошқыл күкірт бактериялары сәуледен өлмейді, қайта оны өз бойына сіңіре алады. Күн сәулесінің әсеріне, патоген, яғни ауру қоздырғыш бактериялар шыдамсыз болады. Сондықтан да жұмыста бөлмені желдетіп, күн сәулесін түсіріп алып тұрғанда, санитарлық жағдай жақсарып, зиянды микробтар қырылады. Микроорганизмдерге жойқын әсер ететің күн сәулесінің бір бөлігі –ультракүлгін сәуле. Міне оның бұл қасиетін лабораторияларды, емдеу мекемелерінің ішін зарарсыздандыру мақсатында кеңінен қолданады. Бактерияларға қарағанда вирустар ультракүлгін сәулеге төзімсіз.
Хим-қ фактор қышқылдық және сілтілік ортаның әсері рН оттегі әсері. Хим-қ заттардың зиянды әсерін дезинфекция мақсатында пай-ды, антисептик ретінде хим-қ заттар микробтар тобына бірдей әсер етпейді. Мысалы туберкулез таяқшасы хим-қ заттарға төзімді, өйткені олардың клетка қабықшасында май тектес заттар болады. олар хим-қ заттардың клетка ішіне енуін баяулатды. ортаның сілтілік, қышқылдық реакциясы микро-дер үшін әртүрлі болады. олар 3 топқа бөлінеді:
1) нейтрофильдер-ортаның бетарап жағдайында өседі, минималды рН - 4, оптималды рН-6,8-7,3, максималды рН-9 одан төмен. бқл топқа көбінесе бак-р жатады.
2) Адцидофильдер-қышқылдық ортада өседі, оптималды рН-4 немесе одан төмен. Бұларға сірке қышқылы бак-лар жатады.
3) Алкалофильдер-сіотілік ортаны қажет етеді. оптималды рН-9 немесе одан да жоғары. бұларға ішек таяқша бак-р тобынан және тырысқақ ауруының вибрионы жатады.
Жалпы бак-р үшін оптималды рН 6,8-7,3 -ке дейін. ал көбінесе зең саңырауқұлақтар мен ашытқылар үшін әлсіз қышқ.оптималды рН 5-6 дейін.
биол-қ факторлар табиғатта микробтар басқа орг-мен бірге бір тұтас экол-қ ортада тіршілік етеді. Әр түрлі микроб-ң арасында келесі қатынастар болады: симбиоз, мутуализм, метабиоз, паразитизм, комменсализм, антогонизм.
Симбиоз-бір тіршілік ортада орг-ң бір немесе бірнеше түрлері бір-біріне зиян асамай тіршілік етеді.
Мутуализм - симбиоздың бір көрінісі. Бұл жерде орг-м бірлесіп тіршілік еткенде, бір-біріне көмектеседі.
Метабиоз-микро-р тіршілік барысында бір-бірінің өсіп өнуіне қолайлы жағдай жасауы.
Комменсализм-микробтар тіршілік еткенде бір-біріне қажеттілігі де, зияндылығы да болмайды.
Антагонизм немесе антибиоз-бір микроб екінші микроб бар жерде тіршілік ете алмауы. Бұл құбылысты 1877ж Пастер ашқан болатын. Антогонизм құбылысына антибиотиктер ашылуы негіз болған. Антагонизм 3 құбылысы бар:
1)бактериостатикалық-бак-ды құрытпайды, тек өсіп көбеюін тежейді.
2) Бактериоцидтік олар мик-ды құрытатындар
3) бактериолитикалық-мик-ды құртып және ерітіп жіберетіндер.
Паразитизм - 2 микробтың арасындағы қарым-қатынаста пайда көретін тек біреуі, ал екіншісіне зиян келеді немесе құртып жібереді
Тағам өнімдеріне микробиоллогиялық бақылау жүргізу
Мақсаты : Дайын тамақ өнімдеріне микробиологиялық бақылау жүргіумен таныстыру.Әрбір өнімнің микрофлоралық ерекшеліктерін анықтау.Нанға арналған қамаырда ашытқыларда басқа сүтқышқылды бактериялар кейде бөгде микроорганизм кездеседі.1.Сапрофитті микроор.-олар қамырдың ашу процесіне әсер етпейді: микрококкалар,сарциналар.2.Ашу проценінің дұрыс журуіне кедергі келтіретін және пісірілген нанның сапасын төмендететін микроорганизмдер:жетілмеген ашытқылар Candida,Torilopsis.3.Зиян келтірретін микро-бұлардың қамырда дамуы нан өнімдерінің аурауларын қоздырады.Қамырдың микрофлорасының сапалық құрамын таңдамалы қоректік орта ерітінді жасап себу арқылы қоздырады.Сүт,кілегей,қоюлатылған сүт.Сүттің микрофларын зерттегенде одан аздаған мөлшерде алып мұқият араластырып,стерильді ыдысқа мақта тығынмен жабады.Сүт пен кілегеі 5-6 сағатқа дейін төмендетіп,4 сағатқа дейін сақтайды.Жедел түрде зерт.жүргізіледі.Одан кейін қақпақты ашып стерильдейді табақшаға және бюске 10г сүт өлшеп алады.Жеміс-жидек шикізаттары:бұл өнімдерде қышқылға және жоғары темпера.төзімді түрлі микроорганизм дамуы мүмкін.Кремді микроорга-шикізаты -сүттен,кілегеіден,жұмыртқадан,майдан,қанттан түседі.Ет және балық өнімдеріне микробиололық бақылау жүргізгенде қолд.өнімнен стерилдену.Те тоңазытылатын 1 г өнімде микроб саны 1х10-5х10-ге болғанда жарамды деп табылады.
Тағамдық улану
Тағамдық токсикоинфекция (астағы бактерия уыттарымен - токсиндерімен улану) – тағамда экзотоксин түзетін, негізінен шартты патогенді микроорганизмдермен қоздырылатын, нәжіс – ауыз механизмімен берілетін, жалпы уыттанумен, диспепсиялық белгілермен күрт басталатын ішек инфекциялары тобына жататын кесел. Астан жедел уланудағы негізгі патологиялық фактор тағамға түскен бактериялардың көбеюі барысында бөлінген экзотоксинге байланысты. Аурудың «инфекциялығы» ауру туғызушы удың микроорганизмдердің тіршілігі барысында бөлінген «өнім» екендінде. Аурудың себебі организмнен тыс ортада көбейіп, көбеюі барысында экзотоксин бөлетін миктроорганизмдер. Олар ботулизм бациллалары, алтын түстес стафилококк және шартты патогенді микроорганизмдердің көптеген тұқымдастықтары (протей, клебсиелла, цитробактер, серрация, энтеротоксинді стрептококтар т.б.) Аталған микроорганизмдердің бәрі абиотикалық ортадағы көбею барысында энтро- және цитоксин синтездейді. Энтротоксин мен цитотоксин асқазан-ішек жолдарының эпителий торшаларын зақымдап, диспепсия, жалпы уланудың себебі болады.
Тағамдық токсикоинфекция туғызушы микроорганизмдер белгілі бір тағам түрлерінде, яғни олар үшін қолайлы қоректік орта болып табылатын тағам түрлерінде, сақталу температурасы 20-40°С деңгейінде бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейінгі мерзімде экзотоксин түзіп жинақталады. Көп жағдайда тағамның түсі мен иісінің өзгермеуі де мүмкін. Жұқпа көзі дені сау тасымалдаушы, ауру адам немесе жануарлар. Шиқан, күбірткелі шыққан адам тағамды дайындау, өңдеу барысында асты залалдайды, жануарлардан қоздырғыштар сүт безі қабынғанда, іріңді қабыну ауруы бар жануарлар еті жеткілікті термиялық өңделмегенде түседі.
Негізгі берілу механизмі нәжістік-ауыздық. Бұл механизмнің жүзеге асу жолы - тағам жолы. Улану көп жағдайда сүт пен сүт тағамдарын, ет және ет тағамдарын, салаттарда, балық консервілерін, крем қосылған тағамдарды қолдануға байланысты болады. Стафилакокк экзотоксиндері бар тағамның сыртқы түрі, түсі өзгеріп, иістенбейді, сондықтан күдік туғызбайды. Басқа да көптеген қоздырғыштар тағамды көрінетіндей өзгеріске ұшыратпайды. Сөйтіп бұл тағамдарды қолданушылар улануға ұшырайды.
Улану жылдың барлық мезгілінде кездеседі, бірақ өте жиі жаз-күз мезгілдерінде тіркеледі. Тағамдық токсикоинфекция індетінің басты эпидемиологиялық ерекшелігі- кенеттен көп адамның ауруға шалдығуы және барлық ауырғандардың ауруға шалдығуының бір тағам түрімен немесе бір ошақпен байланысты болуы, клиникалық сипатының ұқсас болуы. Токсиндердің организмге ену қақпасы асқазан-ішек жолдарының кілегей қабаты. Энтеротоксиндер мен цитотоксиндер асқазан мен ішектің кілегей қабатының эпителиалды жасушаларының мембранасын зақымдап, онда белок синтездеу процесін бұзады, қабыну туғызады, су мен электролиттердің ішек қуысына қарай өтуін, ішектің жиырылуын арттырады, сөйтіп іш өткізеді, құстырады. Сонымен қатар, ішектен қанға өткен токсиндер ауруды жалпы уыттануға (интоксикация) ұластырады. Әр түрлі микроорганизмдердің токсиндерінің әсер ету механизмі ұқсас болғандықтан да, аурудың басты клиникалық белгілері микроб түріне қарамастан ұқсас.
Ауру қайта қайта құсу, лоқсу, іш өту, іштің бүріп ауруы, жалпы әлсіздік, бас ауру, дене қызуының көтерілуі белгілерімен көрінеді. Стафилококкта улану, перфрингенс клостридиялармен улануда басылмайтын лоқсу мен құсу, қысқа уақытқа ғана дене қызуы көтерілуі, қанды іш өту сияқты ерекшеліктері болуы мүмкін. Тәжірибелі клиницистер клиникалық ерекшеліктеріне қарай этиоагент түрін болжай алады.
Емдеу принциптері. Асқазан-ішек жолдарын токсиндерден тазарту (асқазанды шаю, сифонды клизма, абсорбенттер ішкізу), су тұз алмасу бұзылысын қалыптастыру.
Алдын алу шаралары. Эпидемия отбасына және қоғамдық тамақтану орындарына байланысты болғандықтан үйде де, қоғамдық тамақтану орындарында да тағамды тасымалдау, сақтау, өңдеу санитарлық және технологиялық ережелерге сай болуы қажет. Әсіресе жаз, күз айларында дайын тағам өнімдерін, жартылай дайын тағам өнімдерін, сусындарды сақтау мен тасымалдау, термикалық өңдеу қатаң бақылауға алынуы тиіс. Балалар мен ересектердің жазғы демалыс орындарында тағам мен сусынның санитарлық талапқа сай өңделуі мен сақталуын қадағалау өте маңызды. Отбасылық індет бұрқ ете қалуының алдын алу үшін, тұрғындар арасында санитарлық ағарту жұмысын жүргізу, тағамның жеткілікті термикалық өңделуінің, сақталу жағдайы мен мерзімінің назарда ұсталуының керектігін, тағам өнімдерін сатушыларға талаппен қарау керектігін жеткізу қажет.
Топырақ микробиотасын зерттеу
Адамдар мен жануарлардың қалыпты жағдайдағы микрофлорасынан топыраққа әдетте ұзақ тіршілік ете алмайды. Бірақ кейбір микроорганизмдер топырақ биоценощының құрамына енуге қабілетті болып келеді. Патогенді бактер-дың топырақтағы тіршілігіне, топырақтың түрі, температура, ылғалдық, атмосыералық жауын-шашындар, ластану дәрежелі әсер етеді. Топырақтағы патогенді микроорг-дер 3 топқа бөлінеді: 1) топырақта тұрақты тіршілік ететін патогенді микроорг-дер; 2) спора түзетін патогенді микроорг-дер; 3) Аз уақыт сақталатын топыраққа адамдар мен жануарлардың ішегінен түсетін патогенді микроорг-дер.
Микроб санын анықтау. Зерттелетін территорияның топырағынан стерилді пышақпен 10-15см тереңдуіктен 200-300 г мөлшерінде алып, стерилденген ыдысқа салып мұқият араластырады. Алынған үлгіні сол күні зерттеу керек, одан 1г өлшеп алып, ерітінділер дайындады. Оны стерилді Петри табақшасына салып, үстіне ерітілген және 45-50 °С - қа дейін суытылған ЕПА құйып, қоректік орта қатқанша қойып қояды. Кейін 37С тем-да бір тәулік өсіреді. Өскен коллонияның санын санап, микро-дер санын анықтайды.
Ттура микроскоптау жолымен тағам өнімдерінің микрофлорасын зерттеу
Дәннің микрофлорасын зерттеу. Дәннің негізгі ластану көзі болып , шаң жинау кезіндегі дән массасына түсетін құм және т.б. ластаушы заттар б.т. Дәндегі микро-дің саны жинау тәсіліне шаңдану дәрежесіне климаттық жағдайға және дәннің морфология-қ ерекшелігіне, тазарту, сұрыптау тәсіліне, тасымалдау менханикалық зақымдануына баланысты болады. Дәннік массадағы микро-дің жалпы санының аз ғана мөлшерін микроскопиялық саңырауқұлақтар құрайды. олардың ішінде кездесетіндері: Alternaria, Panicillus, Fusarium, Tricoderma