Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Нияз Алсынбаев
ХАЗИНА
(мажаралы повесть)
Тарихи белешмº. 1814 йылда Урал войскоžы казактары Сº´е, Оло žºм Кесе ¦´ºн буйындаƒы башšорт ауылдарына žµж±м итеп, улар´ыœ халšын šыуып ебºрº. Был енºйºт ир-аттыœ француз яуынан šайтып етмº±енºн фай´аланып šылына. Тµрлµ ырыу´арƒа šараƒан šасаšтар ´ур ы´алыš менºн Кºмºлек, Ырƒы´ буйы ауылдарына барып тµплºнº. Шулай итеп, башšорт иленеœ иœ кµньяк-кµнбайыш šырыйында йºшºгºн а¾абалар кµнбайыш Šа´аƒстандаƒы žºм хº´ерге Žарытау, Žамар µлкºлºрендºге байтаš ер´ºренºн мºхр±м šала. Был к±сене±´еœ тарихы боронƒо халыš йыры «Сº´е»лº саƒылыш тапšан.
Ырыу алтыны
Семеновка утарынан д±рт казак сºйер к±ренешкº тап булды. Сº´елºге заставанан тµнлºп šайтып барыу´ары ине. Юлдары ташландыš башšорт зыяраты аша ±тº.
Йºйге йылы тµн. Тулы ай яšтырта. Ниндºй´ер бºндº зыярат уртаžында мºж килº. Šºбер аšтарылƒан, ялпаš ташы ситтº аунап ята. Шикле º´ºм соšор´ан нимºлер сыƒарып тоƒона тултыра. Аттары, улар икº± ине, šымшанмай ´а янында ба¾ып тора.
-Хазина!
Алты йыл элек бында йºшºгºн инородецтар ситкº šыуылƒайны. Улар´ыœ уœдырышлы ер´ºре, бынамын тигºн кµтµ±лектºре казактар šулына тµштµ. Башšорттар šай´алыр тµнъяššа šасты, º Б±кºй ур´аžы šа´аšтары Оло И´ел яр´арына к±сенде. Дала иркенºйеп šалды. Йылšы šыуыу, º´ºм талау кºмене. Башšорттар зыяратта ниндºй´ер байлыš к±мгºн имеш, ти´´ºн донъя бер а´ тынысланƒас килеп аласаšтар тип žµйлºгºйнелºр. Улар менºн ы´ƒыштыœ тµп сºбºбе, имеш-мимештºр буйынса, ана шул хазинаƒа бºйле… Žºм бына, килгºндºр!
Аттар´ыœ ба¾šан урынындарында žºйкºл ке±ек тороуынан уš был бºндºнеœ яугир икºнен белергº була ине. Башšорттар эйºр´º ултырып мылтыš атšан хºлдº лº улар´ыœ йылšыžы µрµкмºй. Тыныс, хºрºкºтžе´ šала. Сµнки уны тай саƒынан уš µйрºтº башлай´ар. Шуƒа ла к±негеп-µйрºнеп бµткºн. Саšырžаœ, эт žымаš й±гереп килº, šыуžаœ - китº, кºрºк саšта тик кенº ята. Яу аты бит.
-Хазина! Килгºндºр, басурмандар…
¦´´ºрен «бишул-бµрйºн» тип йµрµтµ±се был ырыу´а алтын булыуын суšынƒан сыуаш Федот Петров ±´ к±´е менºн к±ргºйне. Бер мºл бишулдар´а ºсир´ºме, «мºжб±ри šунаšта»мы, žºр хºлдº йыл ярым žарыš кµтµп ятšайны. А´ ž±´ле, етди сырайлы был šарт алдаšсыƒа žис тº оšшамаƒайны.
-Бына тºре! ¦´ем к±р´ем! Кºмендº бер бот саф алтын!
Семеновка халšы ±´е лº ул байлыšты э´лºп šараны. К±пме šºберлектºр аšтарылды, žµлдºлºр лºхетенºн сыƒып осто. Тик фай´аžы булманы. Хазинаны ныš йыйƒандар, к±рºžеœ.
Ата-бабаларыбы´´ыœ žµйºген алып šайтып яœы урында ерлºйбе´ тип тº šаœƒырып алƒайны башšорттар. Аšžаšалдары кантон етºкселегенº лº, Войско атамандарына ла хат артынан хат я´ып, байтаš ваšыт юллап йµрµне. Тик эштºре уœманы. Семеновкалар улар´ы зыяратšа яšын да ебºрмºне. Šарттар ºйте±енсº, заманында бишулдар ниндºй´ер батша генералын ±лтергºн. Унан армия šойроšтарын бора башлаƒас, ауылдары менºн žыпырылып был яššа šасšандар. Берºйžе эш бо´оп šулƒа алынžа, бµтº ауылдары менºн килеп етºлºр. Fауƒалашырƒа тиžºœ улар´ы šуш. Бик ºшºке, бик ти¾кºре халыš.
Ти´´ºн басурмандар´ыœ был яšтарƒа юлы бµтµнлºй µ´µлºсºк. Сºбºбе шул - зыяратты žыу šаплаясаš, сµнки Сº´енеœ бер šултыƒын šамап тирмºн µсµн быуа быумаšсылар. Тимºк, хазина, мºгºр ул ысынлап та була šалžа, мºœгелек сергº º±ерелеп, šара тулšындар а¾тында юƒаласаš...
Хºйер, хº´ер инде юš, šалмаясаš! Ана бит, бер нисº генº а´ымда ята ул байлыš. Хорунжий Афанасий Кривогубов, šырыš биш йºштºр´ºге мыšты ир, мылтыƒын к±тºр´е. Ай яšтыžында теге бºндºне к±´º±гº элºктер´е. Тºтегº ба¾ты. Дµмп! Атыу тауышы тµнгµ тынлыšты б±¾еп ебºр´е. Шул уš мºлдº дошманы тºкмºслºп тº китте.
Бµрйºндºр кµнбайышšа šаса
Алтын башšорттарƒа уйлама¾тан килеп элºкте. Был ƒºжºп тº, ƒибрºтле лº хºл уры¾ и¾ºбе буйынса 1752 йылда башланды. Бер мºл бµрйºндеœ ямаш ырыуына šараƒан ар´аšлы батыры Бишул урман т±œгº±ер´ºренº сабауыл яžаны. Йºй уртаžы ине. Уœды юлдары. Йºйлº±´ºн алы¾ т±гел, Маƒаш туƒайында утлап йµрµгºн йылšы µйµрµн шºйлºп šалдылар. ¤с кµтµ±се šарауыллай ине аттар´ы. Т±œгº±ер´ºр у¾ал халыš, ауанланып µ¾тºренº ябырылыу ±лемгº тиœ. Кµнµ буйына ºрºмºлектºр араžына бо¾оп, тегелºр´е к±´ºтеп яттылар. Тµндµ лº шулай аœдып у´´ыр´ылар. Žºм таœ алдынан, йоšоноœ иœ тºмле саƒында, ай-žайлап килеп ба¾тылар:
- Žай-žайт!
- Žайт-žайт!
Ике йµ´лºп йылšыны ºй´ºп алды ла киттелºр, º кµтµ±селºр ауы´ асып тороп šалды. Унан и¾тºренº килеп ба¾тырып šараƒан булдылар. Тик šай´а ул,- барымтасылар ´а, аттар ´а иртºнге томан эсендº юƒалды.
«Бирºм тигºн šолона-сыƒарып šуйыр юлына». Йылайыр кисе±ен ±ткºс, бер аšланда Šарƒалы сау´ºгºре Сºйфелмµлµккº юлыšтылар. Тегенеœ ике юлдашы ике яššа тороп šасты. Йыуан šорžаšлы был ме¾кен арба µ¾тµндº шаœšып ултыр´ы ла šалды. Ап-аš йомшаš šулдарын žу´ып µ´лµгµп-µ´лµгµп саšырƒан булды.
- Ибраžим, ду¾šайым! Яр´амƒа!
- Сºйфетдин! Šºйнешкºйем, šотšар мине! Зинžа-а-ар!
Šарап тороуы ла ерºнес ине. К±ркºнеке ке±ек тумалаš к±´´ºрендº šурšыу ƒºлºмºте. Ерºн тµк ба¾šан šуш эйºге кµ´гµ япраšтай дерелдºй. Бишулдыœ а´ ž±´ле, ±тº лº šырšыу кеше икºнен яšшы белº ине. Žº тигºнсе žуйып берºй соšорƒа тыƒып китмº¾ тимº. Йºžºннºм тишегенºн килеп žатыусылыš šылƒан сау´ºгºр´ºр´еœ žºммºžен дº башšорт šанын эсе±се алдаšсылар, мµртºттºр тип и¾ºплºй ине.
Биш тоš он, ун фунт самаžы шºкºр, žиге´ балта, бысšы, пуля šойоу µсµн šурƒаш, бер мискº дары žºм тµргºк-тµргºк бу¾тау юлба¾ар´ар´ыœ улъяžына1 º±ерелде. Сºйфелмµлµк тыныслана тµштµ, ºммº арбаžында šа´аšланƒандай ултыра бир´е. Žºм шуныžы менºн Бишул батыр´а шик уятты.
-Тор, мµртºт!
Сау´ºгºр тынƒыžы´ланды, боламыš к±´´ºрен йºнº хº±еф шекºрºžе šапланы. Ултырƒан ерендº артын тызып алды, ºммº тµшµргº ашыšманы. Батыр уны яƒаžынан бµрµп алды ла žº тигºнсе ергº атып бºр´е. ªžº! Бына нимºлº икºн хикмºт! Сºйфелмµлµктµœ осаžы юл šуржынына šа´аšланƒан икºн. Šарайыš, нимº йºшерºžеœ икºн, šап šорžаš? Šуржындан ауыр ºйбер килтереп сыƒар´ы. Ташмы, нимº был? Кµн яšтыžында мºƒдºн ба´лап китте. Алтын ине. Самородоктыœ ауырлыƒы туп йº´рºžенекенºн кºм т±гел, ±´е б±ре башына оšшап тора ине2.
Сºйфелмµлµк т±нгº±ер йºйлº±енº барып šолаƒанында тµш ауƒайны. Шундуš бер žарыšты салып ебºр´елºр, šунаš хµрмºтенº šа´ан а¾тылар. Сикžе´ рºнйегºн сау´ºгºр´еœ кºйефе к±тºрелмºне, šунаšсыл хужалар´ыœ ž±´енº ырыя ƒына яуап биргелºп, кис буйына япалаš ке±ек, к±´´ºрен аса-йома, турžайып ултыр´ы. Шул тµндµ ±к Ырымбур крайыныœ генерал-губернаторы Иван Иванович Неплюев исеменº ялыу ºтмºлºп ташланы. К±птºнге ºшнºžе, волостной старшина, мисºт žуšты. Бынан 16 йыл элек хµк±мºт башšорттар´а борон-борондан килгºн ±´ идараны - тархандар žºм бей´ºр хакимлыƒын бµтµрµп, урындаƒы т±рº-šараны указ ниге´ендº тºƒºйенлºй башлаƒайны. Т±нгº±ер´ºргº лº ситтºн саšыртып, килмешºк мишºр´ºн старшина менºн писарь тºƒºйенлºнелºр. Ырыу šарттары иžº Сºйфелмµлµктµœ šаƒы´ына тамƒаларын žуƒырƒа ашыšманы:
- Бµрйºн ни, т±œгº±ер ни – бе´ žºммºбе´ ´º башšорт ºƒºйнеžе! Талашžаš талашырбы´, ярашžаš ярашырбы´, был бе´´еœ эш! Šы´ урлау ´а, ат урлау ´а - борондан šалƒан йола. Гµбµрнатор´ы юš-бар менºн борсома, мыр´ам, - тиештелºр. Барымтасылар´ы язалау žылтауы менºн йºнº илде килеп ба¾ыр´ар тип хафаланалар ине.
Хºтºр я´ылƒайны ялыу. Унда Бишул Монашов тигºн фетнºсенеœ хµк±мºткº šаршы й±нºлтелгºн ƒºмºлдºре, тиœžе´ яуызлыƒы, сикžе´ šанžы´лыƒы тасуир šылынƒайны. Был юлба¾ар ±ткенсе уры¾тар´ы žºм татар сау´ºгºр´ºрен талау менºн шµƒµллºнº, урындаƒы халыš та зар илай икºн ±´енºн. Бигерºк тº т±œгº±ер´ºр тип µ¾тºне. ¦´енºн тартып алынƒан тауар к±лºмен бишлºтº арттырып я´´ы. Алтын ки¾ºге тураžында µндºшмºне, губернатор´ыœ šолаƒына икº±´ºн-икº± šалƒас šына тµшµрµ± šулай булыр… Кисектергеžе´ саралар к±ре±´е ±тенде. Бер ž±´ менºн ºйткºндº, Бµрйºн волосы яœы бола алдында тора. Шул хаšта žµрºнлºй ине šаƒы´ ки¾ºге…
¤с кµн šунаš булып ятšандан žуœ, т±œгº±ер´ºр биргºн яšшы атšа атланып, егеттºр о´атыуында Šарƒалы сау´ºгºре Ырымбурƒа šу´ƒалды.
-Ошомо инде ырыу šото тигºнеœ? Был ниндºй šот булžын, был фºšºт алтын ƒына!
ª±лиºлек даны сыššан Тайбуƒа šарт šул žелтºп кенº šуй´ы. Йºше инде йµ´´ºн ашšайны:
-Эйе, улым, был фºšºт алтын ки¾ºге! Б±ре башына оšшаны ни, эт башына оšшаны ни, ºйтºм бит, был мºƒдºн генº. Таш!
Бишул батыр º±лиºгº барымтанан šайтыуыныœ иртºгеžенº ±к ингºйне. Бµрйºндºр ±´´ºрен б±ре нº¾еле тип и¾ºплºй ине. Заманында йылы диœге´ яр´арында икžе´-сикžе´ šылƒанлы далалар´а йºшºгºндºр. Šыпсаš-оƒуз ºйтмешлºй «бµри-жандар»´ы, йºƒни «б±ре-йºндºр»´е Уралтауƒа тоšом атаžы – Аš Б±ре килтергºн. Изге хайуандыœ баш žµйºген бу¾аƒа а¾тына к±мºлºр, тешен бете± итеп таƒалар, тырнаƒын бишеккº бºйлºп šуялар. Шулайтžаœ µйгº бºлº-šаза килмºй, сабыйƒа к±´ теймºй, яугиргº лº уš-пуля зыян итº алмай. Б±ре ул бµрйºнде генº т±гел, º барлыš халайыšты ла šурсалай. «Башšорт» ±´е лº бит ду¾ына киœ к±œелле, º дошманына аяуžы´ «Баш Šорт» тигºнде аœлата…Бºлки ошо б±ре šиºфºтле алтын ки¾ºге Тºœребе´´ºн б±лºктер? Ниндºй´ер ишаралыр? Хºйер, бºлки т±гелдер ´º. Батыр´ыœ Тайбуƒа šартšа былай ƒына, юл ыœƒайы ине±е ине. ªйткºндºй, Бишул žºм уныœ д±рт энеžе башšортто Уралтауƒа алып килгºн Бµрйºн бей´еœ иœ яšын тоšомдарынан ине. Атаžы мºрх±м, ±´енеœ биш улы булыуын телºп, šатыныныœ šарынындаƒы баланы шулай атаƒан - Бишул.
- Был алтын Žаšмар буйында табылƒан. Элек тº килеп сыššылай ине. Тик бºлºнºн башšа žис ни ºпкилгºне юš. Шуƒа ла, улым, šºžºр žуššыр был нºмºне ятšан урынына апарып žал.
ª±лиº к±´ен йомдо ла тын šалды.
-Юƒиžº ´ур бºлº килºсºк…
-Олатай, нимºлºр к±рºžеœ? – Бишул бабай´ыœ йыйырсыšтар ба¾šан ша´ра битенº тµбºлде. ª±лиº был мºлдº нимºлер к±рº, ни´ер к±´ºтº ине. Тегеžе о´аš šына µндºшмºй ултыр´ы-ултыр´ы ла телгº килде:
- Утлы таяš тотšан кешелºр´е к±рºм. Бер тµрлµ аттар´а, бер тµрлµ кейемдº улар. Бик к±птºр…Бында килºлºр…
Тирмº эсе тын. Šай´алыр алы¾та к±к к±крºй, дауыллап ямƒыр šоя, шикелле. Йºй´еœ ажар селлºžе ине.
- Žин ямаштар´ы Уралдан алып китергº тейешžеœ! Бик алы¾šа! Šояшšа эйºреп, кµн батышына табан! Бе´´еœ ата-бабалар килгºн яššа табан! Шулайтып šына нº¾елдºреœде žаšлап алып šалырžыœ… Бер нисº быуын ±теп донъя тынысланƒас, бºƒзе бµрйºндºр илгº ºйлºнеп šайтыр.3 ªммº žе´´еœ яœы атайсалыƒы´ -д±рт оло žыу араžында. Шунда тамыр йºйеп, т±л йыйып нº¾ел ±рсетерžеге´.
- Бе´ мотлаš китергº тейешме?
- Žин китžºœ, бында šалƒан халыššа бер а´ тыныслыš килер…
-ª šай´а žуœ ул бºрºкºтле тµбºк? Нисек табырƒа уны?
Šарттыœ тауышы тоноšланды:
-О´аš э´лºрžеге´…ªммº бер мºл табырžыƒы´…Оло žынау´ар аша ±терžеге´…
-Килеп еткºнебе´´е нисек тµшµнµрбµ´ žуœ, олатай?
- Тºœребе´´ºн ишара булыр… Бер мºл тау т±бºžенº аš тµ¾тºге б±ре менеп ултырыр! Ул туšтаƒан ер´º žе´ ´º туšтарžыƒы´…
Šарт, ±тº лº šарт ине º±лиº. Тауышы º´ºм тауышынан да бигерºк урмандаƒы япыраš šыштыр´ауына тартым ине.
- ªкиºт…- Бишул эстºн генº йылмайып šуй´ы. Бабай Изге Б±ре тураžындаƒы хµрºфºтте šайтанан žµйлºп сыšты т±гелме? Шуƒа ла кинºйºлºп µндºште:
-Олатай, таƒы ла нимºлºр к±рºžеœ?
-Фетнº к±рºм…Ил бер тарšалыр, бер тупланыр4. Таш µй´ºр к±рºм. Тимер šоштар осоп бара…Дала буйлап ер šыртышын кимереп тимер ƒазарилдар ±кереп йµрµй…Унан žуœƒыžы к±ренмºй. Томан, тик томан ƒына…Šараœƒылыš…
- ª бе´´еœ нº¾елде, бµрйºн башšорттарын к±рºžеœме?
-Юš. Бер ниндºй ´º халайыšты к±рмºйем. Туšта-туšта, улым…Ниндºй´ер сатšы бар.
-Яšтылыšмы?
-Сатšы ƒына. Тик уныžы нимºлер инде? Юš, бер ´º генº ºйтº алма¾мын… ªммº нимºлер бар! Осšон бар…
Талƒын ƒына аššан Žаšмар ярында Бишул батыр о´аš ултыр´ы. К±œелендº тыныслыš юš ине. Ти´´ºн уƒа žºм уныœ кешелºренº тыуƒан яšтарын мºœгелеккº ташлап китергº тура килºсºк. Ул º´ер. Алы¾ илдº улар тыныслыš, ыры¾, бºхет табасаš. Мºгºр Тайбуƒа šарт яœылышмаžа…Тик ниœº бºхет-бºрºкºт žºр саš алы¾та, žºр саš килºсºктº генº булыусан? Ниœº ±´ илеœдº, žºм иртºгº т±гел, º бµгµн табылмай улар? Барыžына ла ошо алтын ки¾ºге ƒºйепле! Юš, теге šап šорžаšлы Šарƒалы бºндºžе ƒºйепле! Егеттºрен тыœламаны шул, šарурман шырлыƒында žуйып китергº кºрºк булƒан ±´ен. Йºллºне. ª ул мµртºт йºллºмºгºн, генерал-губернаторƒа ялыу я´ƒан. Кисº тºнгº±ер´ºр килеп урланƒан йылšыларын алып šайтšайны. Шулар ºйтте. Имеш, баяƒы мµртºт Неплюев т±рºнеœ šатышып йµрµгºн ду¾ы, ž±´е žºр šай´а ла ±тº имеш. Хº´ер оло бºлº киле±ен кµт тº тор.
Кµнбайыштан гµрžµлдºп йºшенле ямƒыр яšынлаша ине. Алтын ки¾ºгенº к±´ ташланы ла, йºнº, инде нисºнсе šат, žыуƒа šарап талпынды. Был šºžºрле мºƒдºн ±´ урынында ятырƒа тейеш, йылƒа тµбµндº! Šарт º±лиºнеœ телºге уныœ µсµн šанун ине. Тик žуœƒы мºлдº йºнº икелºнеп šалды. Бºлки, Šы´ыл šºлƒºžе казактарына осорорƒалыр? К±пме мылтыš, šурƒаш, дары žатып алырƒа була…ª šоралдыœ яšын арала кºрºк булырына шиклºнмºй ине.
Žалдаттарƒа Бишул ±´е телºп бирелде. Полковник Красовский´ыœ µс ротаžы ауылды šамап алƒайны. Šалšыулыššа пушкалар šуй´ылар, улар´ыœ кµбºге йºйлº± уртаžында йыйылƒан халыššа тµбºлде. О´он сылбыр булып те´елгºн яугир´ºре алдында ба¾ып тора ине батыр. Šоралын ергº žалды ла полковник янына килеп ба¾ты
- Мин žуƒышырƒа телºмºйем! Барымта µсµн фºšºт мин ƒºйепле! Яœƒы´ым ƒºйепле! ª хº´ер ауылдан китеге´…
Биш драгун žºм армияƒа хе´мºт ите±се Монай исемле башšорт разведчигы батыр´ыœ šулын бºйлºп, о´он бау менºн šороšланылар ´а атлата-й±гертº алып киттелºр. Бишул бер-нисº урында абынып йыƒылды, ºммº йºн-тºслимгº тартылып, яœынан аяƒына ба¾ты, йºнº й±гереп китте. Ер´º žµйрºтелеп барырƒа телºмºй ине.
Лºкин Бишулдыœ ±´-±´ен šорбан килтере±е, халšын šотšара алманы. Болаƒа º´ерлºне±се бµрйºндºр´е мотлаš šыйратырƒа кºрºк ине. Žаšмар´ы кисеп сыƒыуƒа, артта сартлап žынƒан ботаš тµ¾лµ мылтыš шартланы. Атыш šупты. Кешелºр šысšырышты, балалар иланы, аттар кешнºне. Шундуš хºрби оран яœƒыраны, яу тоšанып китте.
А´аšтан ƒына белде: баšžаœ, уны šулƒа алыу менºн žалдаттар бойороš биргºн: булƒан šоралды тапшырырƒа! К±птºр уš-žа´аƒын, саšма мылтыƒын, пистолеттарын, суšмар´арын, šылыс-бысаšтарын ±´ šулдары менºн уртаƒа сыƒарып žалƒан. Бишул алдан ки¾ºтеп šуйƒайны. Šаршылашма¾šа, šан šойорƒа сºбºп бирмº¾кº! Тик ªмир исемле žаœƒырауыраš šарт šына фарманды ишетмºй šалƒан, имеш. Быныœ «±жºтлеген» к±реп ике žалдат ике яšтан килеп йºбешкºн. Талаш-тартыш ваšытында тегеžе яœылыш тºтегº ба¾šан…
Шунда уš ƒºрºсºт к±тºрелде, ауыл янындаƒы убанан µс мортира телгº килде. Žелº±žендºй талпынып, ир´ºр šорал µйµмµнº ырƒыны, бºƒзеžе буш šул менºн žалдаттар´ыœ боƒа´ына йºбеште. Žуйыш китте. Теге šºžºрле туптар халыš µйµрµнº тµбºп атты, бик к±п башšортто, тº± сиратта šатын-šы´´ы, бала-саƒаны, šарт-šороно šырып žалды. Май´андаƒы драгундар ´а ±´ иптºштºренеœ šулынан žºлºк ителде. Тере šалƒан бµрйºндºр аттарына žикереп менде, менде лº оран žалып яуƒа ташланды.
- Тарауыл!
- Аš туƒан!
Был бºрелештº µс йµ´´ºн ашыу бµрйºндеœ, етмешлºп žалдаттыœ ƒ±мере µ´µлдµ. Имен šалƒан а¾абалар урман тµпкµлµнº инеп šасты. Малдарын да šотšара алдылар, ярай ºле улары яу мºлендº кµтµ±´º ине.
Бе´´еœ геройƒа ºйлºнеп šайтайыš. Бишул батыр´ы кµнъяк-кµнбайышšа тартып алып киттелºр. Тº±ге тµндµ урманда у´ƒар´ылар. ¤´лµкžµ´ žµж±м кµтµп šоттары алынƒан žалдаттар керпек тº šаšманы. Бер-береžенº žырышып, žаман усаš янында µйµрµлдµлºр. Бишул батыр таœƒа табан еœелсº генº žы´ƒырыу ишеткºндºй булды. ªžº, был бит яƒылбай!5 Тимºк, егеттºренеœ кемеžелер уны о´ата килº. Žаšсыларƒа иžº бивуак янына килеп саœšыƒан яƒылбай бер ни ´º аœлатмай ине. Šош šош инде.
Иртºгеžен ныƒытылƒан казак ауылында šундылар. Ниžºйºт тынысландылар, шикелле, ±´-ара талашыу´арын да бµтµр´µлºр. Ай ярым туšтауžы´ маршта килгºн драгундар žуœƒы сиккº етеп арыƒайны. Командир´ары тотош бер тº±леккº ял иƒлан итте. Яœы žалынƒан Преображенский заводына алып китеп барыу´ары ине. Маšсаттарына к±п тº šалмаƒайны, артыš ашыƒырƒа т±гел. Бµрйºн волосында тºртип урынлаштырыусы роталар´ы шунда, яœы заводта, кµтµргº тейештºр. Барыžы ла килеп бµткºс, к±мºклºшеп Ырымбурƒа šайтып китергº фарман алынƒайны.
-Эх, гуляй, служивые!
Žынын килтереп ял иттелºр. Хутор´ыšылар´ыœ ºсе балы быуындарына ултыр´ы, тамам хµрриºткº сыšтылар. Ныƒытма эсендº булƒас, башšорттар яƒынан этлек кµтмºнелºр. Бишулды иžº žарайƒа индереп яптылар. Баƒанаƒа šуша сырманылар, тын алырлыš та т±гел. Янына ике часовой šуй´ылар, тик арманžы´ булып арыƒан ме¾кендºр тµн уртаžына šº´ºр ±к татлы йоšоƒа талды. Яƒылбай йºнº саœšыны. Ти´´ºн šыйыš башынан эскº šарай Šараса žикереп тµштµ. Бишулдыœ йºн ду¾ы отрядтан šалышмай šаса-бо¾а арттан й±гереп килгºйне. Šулында бысаš ялтыраны. Ти´ арала бау´арын šырšып ташланы. Унан žаšсыларыныœ мылтыƒын žºм аттарын алдылар, урман šаплаƒан тауƒа менеп юƒалдылар. Ярай ºле, теге башšорт шºйлºге, Монай, станицала юš ине. Рµхсºтžе´-ниžе´ ауылына šайтып киткºйне. Юƒиžº, Бишулƒа ирек тураžында хыялланырƒа ƒына šалыр ине. Fµм±мºн, башšорттар´ыœ иœ яуыз, иœ šурšыныс дошманы – икенсе башšорт. Хµк±мºт яƒында žуƒышыусы а¾абалар булмаžа был šыраƒай яšтар´а žалдаттар´ы тºšºтžе´ šыйратыр´ар ине. Ер-žыу´ы яšшы белгºн, žºр саš абай, žºр саš аяуžы´, тºжрибºле егеттºр армияныœ алыштырƒыžы´ терºге ине. Был хºšиšºтте Бишул элекке яу´ар´ан сыƒып та ºйтº ала.
-Эх, гуляй, братцы…
Таœ атты. ªсир šай´а? Žалдаттар аž-уž килде, хутор´а тауыш šупты. Айнып та бµтмºгºн казактар эргº-тирºлºге башšорт ауылдарын барып ба¾ты, žºр тирмºне, žºр йортто пыр ту´´ырып тентене. Тик Бишул батыр´ан елдºр и¾кºйне. Нишлºргº? Фетнºсене šасырƒан µсµн рºхмºт ºйтмºйсºктºр!? Саф аша ±ткºрºсºктºр, кºмендº йµ´ šамсы сºпейºсºктºр. Унан - карцерƒа…Юš инде, ваше высокоблагородие, улай булмай!
Яуап ти´ табылды, сºбºбе сыƒып тороуын ºйт:
- ªžº, бына бе´´еœ дезертир! Šай´а šасыр´ыœ бур´ы?
Хуторƒа ºйлºнеп šайтып эйºрен сисеп кенº торƒан теге башšорт разведчигын йыƒа аттылар. Йыƒа аттылар ´а žº тигºнсе башын šырšып алдылар. ªлбиттº, улай ярамай. ªлбиттº, улай килешмºй. Был басурман да бит, бахыр, хºленºн килгºнсе хµк±мºткº хе´мºт итº… Лºкин кºрºк! Хуш… Бишул батыр´ыšы тип ºйтер´ºр. Бер а´ оšшап та тора. Шул уš о´онса йµ´, кºкерерºк танау, šара žаšал. Хºйер, унžы´ ´а бынау э¾елº µс-д±рт кµндºн º´ºм таныƒыžы´ хºлгº килºсºк. Красовский йºки губернатор ƒына т±гел, ±´ ºсºžе лº айыра алма¾.
¤с а´нанан арыу ƒына ту´´ырылƒан роталар килеп етте. Фетнºсе бµрйºндºр ныš šына šаршылыš к±рžºткºн икºн. Араларында ниндºй´ер бик ºшºке, бик йылƒыр сардар´ары бар икºн. А´ым žайын этлек šылып, а´ым žайын то´аš šороп теœкºне šоротšан. Байтаš кеше ºрºм булƒан. Šºžºр тµшкºн бер тарлауыšта šыуып индереп, šамап, тотош ротаны юššа сыƒара я´ƒан. Шул яу´а Красовский ºфºнде ±´е лº šаты яраланƒан, ºммº бµгµн хºле яšшыра тµшкºйне. Бер уš бµйµрµнº, икенсеžе т±шенº šа´алƒан. Žуœƒыžы тºнендº тороп šалƒан. Был šºбºхºт бµрйºндºр яу уšтарын ±тº лº šурšыныслы итеп яžай. Башаƒы žабаƒына еœелсº генº беркетелº. Кеше ±´енº šа´алƒан уšты тартып ала šалžа - žабаƒы сыƒа, ºммº башаƒы ысšынып эстº тора ла šала. Яу šырында был тоƒро ±лемгº бºрºбºр.
Волоста егерме биш ауыл яндырылƒан, µс меœ баш йылšы, иллелºп дµйº тартып алынƒан, меœдºн ашыу боласы юš ителгºн. Šалайтаžыœ, žуƒыштыœ šануны шул - эттºргº эт ±леме! Хº´ер ил «тынысландырылƒан». Бишул фетнºсенеœ ºшºке ырыуы кµнбайышšа олаššан. ªйткºндºй, šай´а ±´е?
«Тµп боласыныœ»´ыœ башын тоšтан сыƒар´ылар. Бына ул, šасырƒа маташšайны, бºдбºхет. Полковниктыœ кºйефе яšшы ине. Рµхсºт бир´е:
- К±меге´ берºй ер´º! Эткº-эт ±леме…
Эйе, иœ хºтºр боласы ±´ язаžын тапšайны. Уныœ урманƒа šасšан ырыуын э´ºрлºклº±´еœ хº´ер хºжºте šалманы. Барыбер кире šайтыр´ар. Šайтмаžалар šайтмаžындар, ºй´º йµрµžµндºр žºптºœдºп, берº´ºк б±ре ке±ек урман-тау буйлап. Барыбер аслыš, сир´ºр, šышšы žалšындар, пулялар ±´ эшен эшлºйºсºк. Бик хуп.
Шул уš кисте полковниктыœ хºле йºнº хµртºй´е. Ике кµн кµткºс, экспедицияƒа етºкселек ите±´е ±´ µ¾тµнº алƒан секунд-майор Крашененников šу´ƒалырƒа бойороš бир´е. Ырымбурƒа етер-етмº¾тºн полковник йºн бир´е, ºммº был хºл šайтыусылар´ыœ к±тºренке кºйефен тµшµрº алманы. Генерал-губернатор´ыœ бойроƒо ±тºлгºйне.
Бишул батыр šайтып егеттºрен йыйып алды. Хº´ер ул šон šайтарырƒа ниºтлºй ине. ¦´ен-±´е šорбан šылыуы, ±´е телºп ºсир тµшµ±е фай´а бирмºгºйне. Ауылдар яндырылƒан, халыš таланƒан, тыуƒан-тыумасаžы ±лтерелгºн. Тау´ан-тауƒа, уйžыулыšтар, ялан-урмандар, дала буйлап яу ораны шаœданы:
- Тарауыл!
Батыр уры¾тар´ы хºйлº менºн бер тарлауƒа индереп šаманы. Ете сºƒºт барƒан алышта байтаš дошманын šырып žалды. ªсир тµшкºн бер капрал менºн егерме ете žалдатты яšшы аттарƒа žºм šурƒаш-дарыƒа алыштыр´ы. Унан халšын кµнбайышšа алып китте. Губерна хакимдары Бишул šасšындарын э´ºрлеклºп маташманы. Барыбер кире šайтыр´ар тип µмµтлºнделºр. Šайтмаžалар ´а насар т±гел, сит-ят šº±емдºр араžында йотолоп юššа сыƒасаšтар. ª Бишул батыр´ыœ ±´ен Ырымбур´а бер кем дº и¾енº тµшµрмºне. Сµнки ул язаžын тапšан фетнºселºр исемлегендº ине. Йºн ду¾ы Šараса тороп šалды, илен ташлап китергº телºмºне. Ките±селºр žаны дµйµм ямаш нº¾еленеœ яртыžы тиерлек ине. Уларƒа šасандыр ошо ырыу´ан сыššан, ºммº хº´ер айырым йорт булып йºшº±се ун биш тирмº йомаштар ´а šушылды. Монаштар менºн яƒылбайлылар араžынан да бер нисº ƒаилº эйºр´е. Алы¾та, бик алы¾та ятšан, žалдаттар ´а, заводчиктар ´а, поптар ´а, аяуžы´ т±рºлºр ´º булмаƒан ирекле ил тураžындаƒы ƒºжºйеп хºбºр йºшен ти´легендºй таралды. Ул ƒына ла т±гел ымžындырƒыс хыялƒа ºйлºнде. Был хыял ±´ сиратында µмµт уятты. ª инде µмµт тигºнеœ дµм-šараœƒы тµндº балšыƒан йондо´´ай, юš, žалšын тµндº дµрлºгºн усаšтай йµрºктºр´е йылытты, дыуамаллыš сатšылары šабы´´ы. Кемдер тº±ºкºллºне, бишулдарƒа šушылды. Бында šалып º±ºлгесº кºмžетелеп, šурšып-µркµп йºшºгелºре килмºне. Бºƒзелºре ба´ап šалды. ªммº к±птºре, ни тиклем šыйыу, ни тиклем ауан булžалар ´а, ата-бабалар ерен ташламаны.
¤с йыл эсендº башšорт, типтºр, мишºр, уры¾ волостары буйлап о´он юл ±ттелºр. Д±рт йµ´ алтмыш алты йºн ине улар. Артыš бирешмºнелºр, ни тиžºœ дº ямаштар элек-электºн хºлле ырыу ине. Бер мºл яœы тµ´µлµп ятšан заводты барып ба¾тылар, байтаš šорал žºм мануфактура тауар´ары šулдарына тµштµ. Сыуаш ауылы янынан ±ткºндº крº¾тиºндºр тоš-тоš иген килтереп бир´е. Былар´ан šоттары осоп бµткºйне. «Ирºндек šасšындары», «башки¾ºр´ºр» тигºн яманаттары алдарынан иœ елле арƒымаšтан да ете´ерºк сабып бара ине. К±´ к±рмºгºн, šолаš ишетмºгºн тарафтарƒа к±сенеп китеп барƒан илº±´º бµрйºндеœ иœ яžил º´ºмдºре йыйылƒайны.
Торатау´ан тµнъяšтараš шºйлºктºр тµркµмµ бай алпауыттыœ йортона юлыšты. Теге бºндº былар´ы алы¾тан к±реп šалды, ƒаилºžе, бала-саƒаžы, ялсылары менºн šасып šотолдо. Šуш ат еккºн кµймºžе артынан саœ бураны ƒына борšоп šалды. Таш µй´µ аšтарып сыšтылар, тµпкµ б±лмºлº šалай менºн кµплºнгºн žандыš к±´´ºренº салынды. Абау, эсе тулы алтын аšса ла кµмµш би´º±естºр! Был юрматылар´ан талап алынƒан байлыš ине.
Ашšа´ар буйында меœ баш самаžы йылšыны šыуып алып киттелºр ´º мишºр´ºргº осор´олар.
Бер саš šара кейемдºге уры¾ попына тап булдылар. Ž±´ артынан ž±´ сыƒып теге бµрйºндºргº дºƒ±º šуй´ы. Имеш, ат урларƒа ла, º´ºм мµлкºтен тартып алырƒа ла ярамай. Сµнки дин быны тыя.
- Ризамын! Тик башта žин урлап алƒан еремде šайтарып бир! - тип Бишул батыр šырт ки¾те. Унан šулына бер ус тºœкºне алды ла µ¾тºп šуй´ы – Был алтыныœ минеœ бер ус тупраƒыма ла тормай!
Бер заман Нµгµш тамьяндарында šунаš булдылар. Байтаš борсоулы яœылыšтар ишеттелºр. Тегелºр´еœ ерендº Изге-Никольск тигºн поселение žалып яталар икºн. Заводы ла буласаš. Бынамын тигºн кµтµ±лектºр´е тартып алƒандар, халыšты ситкº šыуƒандар. Шуƒа зарланып к±пме ялыу я´ып šараƒандар, хатта Петербур´ыœ ±´енº лº. Тик šарƒа к±´ен šарƒа суšымай… Šымы´ эсеп, думбыра сиртеп, šурай гµжµлдºтеп хºтºр шºп ултыралар ине. ªйтереœ бармы, šымы´ дан! Тора-бара баштарына сыƒып китте. К±œеллºнеп алƒан Бишул егеттºрен йый´ы ла ажƒырып барып теге заводты ба¾ты. Тµнгµ к±кте телеп утлы уšтар осто, блокгаузƒа, казармаƒа, šоймаларƒа, µй´ºргº ялšын šапты. Šотосšос сºрелдºп, эйºр µ¾тµндº ендºй µйµрµлµп, дала дауылы тµ¾лµ µ¾кº менеп килº инº бишулдар. Žалдаттар менºн šораллы ополченецтар т±´мºне, абына-žµрµнº, бер-береžен тапай-тапай артšа šарап сапты. Žºммº халыš сиркº±гº инеп тулды. Батыр уларƒа теймº¾кº šушты, фºšºт барлыš провиантты, йылšыны, šоралдарын улъя иттелºр. Иœ ´ур табыштары – ике мортира ла улар µсµн уты´лап йº´рº ине. Был алыш ни бары д±рт сºƒºт дауам итте. Таœ атыуƒа šºлƒºнºн бы¾šып ятšан торомбаштар ƒына šалƒайны.
Дыуамаллыšтары сиктºн ашšайны. «Žис šасан да ±´еге´´е ба¾ырƒа ирек бирмºге´. Бер ба¾ылƒанды гел ба¾ыр´ар» - тигºн фекер´º ине šарт боласы. Изге-Никольский´ыœ кµлµн к±ккº осорƒандыœ икенсе а´наžына йºнº бер хуторƒа ябырылдылар. ªммº šапšан žайын šалъя элºкмºй. Был сабауылда Бишул батыр šатнашманы, ул Торатау юрматыларына киткºйне. Fº´ºттºгесº тµн уртаžында килеп ба¾тылар. Уš башына šараƒас сайыры žылап мул итеп дары žиптелºр. Šу´ бºйлºнелºр. Бºйлºнелºр ´º ут тµртµп осороп ебºр´елºр. Тегелºр таš та тоš килеп šоро диуар´арƒа šа´алды. Янƒын башланды. Бµрйºндºр´еœ дºžшºтле «утлы уšтары» ине был. Мортиралар´ан биш-алты залп бир´елºр, тик йº´рºлºр тегелºр´еœ баш µ¾тµнºн осоп ±тте, žис кºрºкмºгºн урынƒа тµштµ. Унан егеттºр žµж±мгº китте, ºммº šамалыусылар ныšлап º´ерлºнгºн булып сыšты - ныƒытма žикеžенº šуйылƒан пушка žºм сарт та сорт шартлап мылтыšтар телгº килде.. Уны-быны байšама¾тан, ±тº šабалан башланƒайны žµж±м. Алты кеше žºлºк булды, уты´ы яраланды. Был фажиƒºнºн žуœ Бишул башбаштаšланып яу сабыу´ы тый´ы. Лºкин šон šайтармай ките±´е ±´е µсµн т±бºнселеккº žананы. Теге яманатлы хуторƒа таƒы ябырылып яртылаш тиерлек яндыр´ылар. Аš сепрºк к±тºреп сыššан žаšсыларын ºлеге лº баяƒы šоралƒа žºм йылы кейем-žалымƒа алыштырып алдылар. Башšаса заводтарƒа ла, ауылдарƒа ла, хºрби´ºргº лº žµж±м итмºнелºр.
Ул šышты д±рт изге тау аралыƒында šышланылар. Юрматылар иле ине был. Нºš шул ер´º Табын šºлƒºžенºн сыššан атлы полк килеп етте. Уларƒа боласылар´ы кире Бµрйºн волосына šыуыу бурысы йµкмºтелгºйне. Бишул батыр ике кµн буйына уландар´ыœ йºш кенº командиры менºн žµйлºше± алып бар´ы. Ниндºй ž±´´ºр тапšандыр, ºммº тегелºр кире боролоп šайтып китте. Шунан икенселºре килде, ºммº был ваšытšа бишулдар´ыœ ±´´ºре т±гел, э´´ºре лº šалмаƒайны. Далала февраль бураны šоторона ине.
Бирешмºнелºр, сµнки šоралдары елле, тамаšтары туš, аттары кµр ине. Урындаƒы т±рº-šара менºн дº уртаš тел таба инелºр. Бишул батыр ришº±ºткº аšса, б±лºккº затлы мал-монаятты йºллºмºне. Сµнки ул ыры¾лы, бºрºкºтле, тыныс тµбºккº халšын имен алып барып еткерергº тейеш ине. Тик кµтµлгºн аš б±ре žаман да к±ренмºне. Хо´ай´ан да, боронƒо тºœрелºр´ºн дº ишара булманы. О´он к±сене± осоронда былар´ан айырылып бер нисº ƒаилº тороп šалды. Šыпсаš илендº Šасšындар žºм Šотлоюл, унан кµнбайыштараš, юрматы илендº - Юлдаш ауылдары хасил булды6. Батыр´ыœ µс энеžе Šараžаšал яуында башын žалƒайны, йºнº берº±žе, К±сºрбай тигºне, Ашšа´ар буйында тороп šалды. Šалƒандары ±´ бºхетен юллап хºтºр сºйºхºтен дауам итте. Žаман да šояшšа эйºреп, žаман да кµн эœеренº тµбºп барыштары ине. Бер šай´а ла килмешºк, припущенник булып инергº телºмºнелºр. Žан яƒынан да арта бар´ылар. Žºр кемде хыял йµрµтº ине Татар араžынан да суšыныу´ан šасšан ике егет быларƒа šушылды.. Бишул батыр´ыœ µс šатыны бар ине, балалары хº´ер етº± булып китте. Žуœƒы икº±žе ат µ¾тµндº талпандай ултырƒан ялтыр к±´ле ºрžе´ сºфºр малай´ары ине. Ялан бµрйºндºренеœ яœы тоšомо. Туš йылƒаžын кисмº¾ борон ун ике ƒаилºнºн торƒан ´ур ƒына тµркµм килеп šушылды. Былар кесе табындан сыššан шул уš боласыл šº±ем ине.
Бишул халšы Ырƒы´ буйына килеп туšтаƒанда алтын кµ´ еткºйне. Зºœгºр к±ктº šоштар оса, сал šылƒан диœге´е žелкенº, кµмµш та¾ма булып йылƒа аƒа. И¾ китмºле матур сыуаš бер иртºлº šай´андыр аš б±ре хасил булды. Кµнµ буйына колоннаныœ алдынан бар´ы. Бар´ы-бар´ы ла тирº-й±ндºге иœ бейек т±бºгº - Асšар тауƒа менеп ултыр´ы. Халыš туšтаны, тирмºлºр šоролдо, šа´андар а¾ылды, тºмле тµтµн е¾е таралды. Усаš баƒаналары к±ккº олƒашты. К±œел ниндºй´ер байрам, тантана, еœеллек кµтº ине. Аš б±ре иžº т±бº башында ултырыуын белде. Тµн етте, эре-эре йондо´´ар тоšанды. Уралда булмаƒан кµнъяš йондо´´ары ине. Улар´ан ниндºй´ер ƒºжºйеп яšтылыš, кµмµш нур´ар тарала ке±ек. Баšсы дµœгµрµ тµ¾лµ тумалаšланып тыуƒан ай яšтыžында б±ре олой башланы. Был тºбиƒºт йыры, боронƒо йыр, еœе± йыры ине. Был ишара ине.
Таœ алдынан Бишул батыр шул уš т±бºгº менде. Тº±ге šояш нур´ары менºн ±к, изге б±ре юššа сыššайны. Тирº-й±нгº к±´ žалды. Fºжºйеп иркен, ±тº лº хозур урындар ине. Бейек тау´ар žºм šарурмандар ышыƒындаƒы элекке илдºренº оšшамаƒан ине ул. Яп-я¾ы šылƒанлы дала, т±мºлºс убалар, алšынып аƒыусы киœ йылƒа. Ырƒы´ яƒаžында ƒºжºйеп ´ур тирºктºр ±¾º, улар´ыœ сатыры ергº мул к±лºгº ташлай. Šай´андыр кµнъяšтан диœге´´еœ е±еш йылы žулышы килº. Žауа шарттары байтаššа йомшаƒыраš, šояш šы´ыуыраš, сыуаš кµндºр к±берºк ине. Ят е¾тºр аœšый, ят šоштар оса, ят ±¾емлектºр ±¾º. Ирºндектº тороп šалƒан šºр´ºштºре менºн улар´ы хº´ер меœ алты йµ´ саšрымлыš юл айыра ине. Эйе, хозурлыš žºм žиллек хµкµм итº ине бында. Кеше торлаƒыныœ º¾ºре лº юš. ªле билºнмºгºн азат, ирекле ер´ºр.
- Бе´ килеп еттек! Žаумы, яœы атайсалым!
Заманында, Нуƒай ханлыƒы заманында, был далала табын, бµрйºн, ±¾ºргºн, šыпсаš ырыу´арына šараƒан а´ žанлы аралар кµн иткºн. Нуƒай´ар киткºс башšорт тархандары хоšуšтарын уры¾ хакимиºтенºн алынƒан жалованный грамоталар менºн ныƒытšан. ªммº šалмаš яуы ябырылƒас, сик буйы ауылдары тµп башšорт иленº žыйыныбыраš ултырƒан. Йºнº йµ´ йылдан žуœ дошман Оло И´елдеœ кµнбайышына к±сенгºс, дала яœынан бушап, яœынан иркенºйеп šалƒан. Уры¾ билºмº¾ борон тип башšорттар кµнъяš-кµнбайыш сиккº кире šайтып, ашыƒыс рº±ештº саƒараš к±тºрº7 башлаƒайны.
А¾аба ер´ºр ине был. Бишул батыр šулында шуны ра¾лаƒан šаƒы´ бар ине. ªлеге лº баяƒы мул б±лºк-ришº±ºттºр яр´амында грамотаны яœыртып, ергº хоšуšты йºнº бер´е ныƒыттылар. Ти´´ºн бµрйºндºр´еœ ´ур µлµшµ Сº´е žºм ¦´ºн буйына к±сеп ултыр´ы. Бында улар тамыр йºй´е, т±л ебºр´е. Д±рт ауыл ниге´лºне. К±ршелº šа´аšтар йºшºй ине. ªммº ул-был ы´ƒыш булманы, баштан уš туƒандарса мµнºсºбºт урынлашты. Улар´ыœ жаƒалбайлы šºбилºžе бµрйºндºр менºн уртаš тамыр´ан ине. Заманында Арал диœге´е янындаƒы далалар´а бер халыš булып ƒ±мер кисергºндºр. Шуƒа ла дала к±смºселºре менºн татыу, ду¾ булдылар. Бишул ±´е лº Жанузаš тигºн бей менºн šо´алашты. Шулай šы´ биреп, šы´ алып, бер-береžенº терºк булып, хºтºр замандар´ы бергº у´ƒар´ылар. Батырша яуынан žуœ Урал яƒынан байтаš фетнºсе к±сеп ултыр´ы. Улар араžында д±рт йµ´лºп яугир´ы эйºрткºн Šараса ду¾ы ла бар ине. Улар баšžаœ Талšа¾ к±лендº бер геолог баяр´ы ±лтереп8 Šустанай далаžына šасšан. Шунан Яйыš т±бºнлºп к±сенº-к±сенº был яšтарƒа килеп сыššандар. ªммº армия žаман э´ºрлºй икºн ±´´ºрен. Šасаšтар´ы иœ алы¾таƒы йºйлº±´ºргº йºшер´елºр. Береžе лº тотšон тµшмºне. Йºнº егерме йылдан, Салауат яуы ба¾тырылƒас, Кинйº Ары¾ланов тигºн бик ´ур сардар´ы бо¾ороп šына Жанузаš šо´аžына алып китте, уныœ šулдарына ышанып тапшыр´ы. Бей ±´енеœ тайпаžы менºн шул кµ´´µ ±к алы¾ с±леккº, Сырдаръя буйына к±сеп китте. Žалдаттар килеп о´аš šына теме¾кенеп йµрµнµ, лºкин šасšындыœ э´енº тµшº алманылар. Кинйº бишулдарƒа žирºклºп килеп сыššылай ине, ºммº šалƒан ƒ±мерен тµпкµл далала у´ƒар´ы. Тау´ар´а йºшеренеп šалƒан ƒаилºžен дº к±сереп алды тинелºр, тик уларын бишулдар к±рмºне. Байулылар ºйте±енсº, бµйµк šасšын француз яуы алдынан ƒына г±р эйºžе булƒан, иленº алып барып шым ƒына ерлºп килдек тинелºр.
Сº´е žºм ¦´ºн буйы бµрйºндºре žуœƒы ихтилалдар´а šатнашманы. Фºšºт йºштºр´еœ ажарыраšтары Башšортостанƒа барып žуƒышып килде. Йºнº бер нисº йыл ±ткºс Šараса ду¾ы ±´е лº, уныœ менºн йµрµгºн šайžы бер егеттºре лº кире Уралƒа šайтты. Элекке боласыларƒа амнистия сыššайны. Донъялар яйлап тынысланды. Хºлле, бай йºшºнелºр. К±плºп мал ±рсеттелºр, бер а´ иген сºстелºр. Šасšындар аƒымы туšтаƒас, элекке ватандары менºн бºйлºнештºре бµтµнлºйгº µ´µлдµ. Ирºндектº тороп šалƒан нº¾елдºре бик интегеп, ы´алап йºшºй тигºн остоš-мостоš хºбºр генº килеп етº ине.
Бишул батыр ±´е 1809 йылда, туšžан йºшенº етеп г±р эйºžе булды. Уныœ ±леменºн žуœ Сº´е žºм ¦´ºн буйында тµплºнгºн башšорттар´ыœ žºммºžен дº šыу´ылар.
Йºмле генº Сº´е буй´арынан
Башšорттар´ыœ барын šыу´ылар…
Баšžаœ, илдºге šотто ла, именлекте лº ырыу башы Бишул тотоп торƒан икºн. Šºбере уры¾ ауылы янындаƒы зыяратта тороп šалды. Теге алпауыт йортонда табылƒан алтын-кµмµштµ бер šºбер эсенº к±меп киттелºр. Сµнки ауылды килеп ба¾šан казактар бµтº мал-монаятты тентей башлаƒайны. Был байлыš улар´ыœ šулына элºгергº тейеш т±гел ине.
Ул тµбºкте ти´´ºн žыу ба¾асаš, сµнки тирмºн µсµн быуа быуасаšтар. Šарттар ºйте±енсº, мºгºр ил аƒаžыныœ žµйºктºре žыу а¾тында šалып юƒалžа, ырыу´ыœ абруйы ƒына т±гел, º килºžе кµнµ лº оло хº±ефкº дусар ителºсºк. Йºштºр быƒа ышанманы, ºкиºт тип кенº кµлдµлºр. ªммº ти´´ºн яœы урынƒа к±сенгºн бµрйºндºргº ±лºт килде. Мал šырылды, кешелºр бµлгµнлµккº тµштµ. Фºšирлек žºм аслыš хµкµм итº ине ауылда. Бºƒзе ƒаилºлºр сабый балаларын ±ткенселºргº žатып ебºрергº мºжб±р булды, башšаларыныœ тамаƒын туй´ырырƒа кºрºк ине. Эйе, тамам бµлдµ бишулдар. Тимºк, зыяратта тороп šалƒан хазинаны нисек тº булžа алып šайтырƒа ваšыт еткºйне.
Казактар менºн алыш
Байбулат хазина тултырылƒан šуржынды эйºр аша ырƒытты, ныƒытып бºйлºп šуй´ы. Икенсе аты, Šашšаžы, яу µсµн тºƒºйенлºнгºн ине, уныžыныœ эйºренº уš-žа´аƒы беркетелгºйне. Эш тамам, хº´ер кире юлƒа. Таœ атšансы Семеновканан мµмкин šº´ºре алы¾ыраš китеп µлгµрµргº кºрºк ине. Байбулат яу атына менеп тº µлгµрмºне, баш осонан шыжлап пуля ±теп китте.. Шул уš ми´гелдº žуœлаƒан атыу гµрžµлдºне.
- Дµмп!
Егет к±´ асып йомƒансы ергº йыƒылды, ат бауыры а¾тына ташланды, дошмандарын абайларƒа тырышты. Казактар!
Айлы тµн ±тº яšты шул. Žыбайлылар яšын уš килеп, то¾šап атты, ºммº тиге´º алманылар, пулялар туп та туп килеп эргºлºге тирºктºргº бºрелде. Егет эйºргº žикереп менде, шул уš мºлдº сабып та китте. Ялтайып Šашšа юрƒаныœ žул яƒына ауып тµштµ. К±´ уœынан ысšынды, шайтан. Хорунжий Афанасий Кривогубов ºсе итеп ž±генеп алды. Хº´ер ике юрƒа šушарлап саба ине. Артынан тµштµлºр, ºммº артыš ырата алманылар. Башšорттоšо менºн саƒыштырƒанда, аттары к±пкº šайтышыраš ине.
Елдºй елеп Байбулат бала саšтан уš таныш сауšалыš аша ±тте. Барыžы ла таныш, лºкин бында хº´ер уныœ халšына урын юš. Žºр а´ымдан ±лем шомлоƒо килº ке±ек… Бер šабаšта туšтап хазина žалынƒан ауыр тоšто Šашšаƒа к±сереп бºйлºне. Йµк аты аšžаœšырай башланы, - йырын аша žикереп ±ткºндº тояƒын ауырттыр´ы, шикелле. Киœ далаƒа сыššас šына тыныслана тµштµ, ºммº яœы šурšыныс тыу´ы- таœ žы´ыла башлаƒайны. Арттан šыуƒан казактар тороп šалды, бер ±к мºлдº šайтыу юлы ла µ´µлгºйне. Сº´е кисе±ендº застава тора, кµнµ-тµнµ Б±кºй ур´аžынан килгºн ат šараšтарын žаƒалай´ар. Уны ла кµтºлºр´ер. Атыу тауышын, žис шикžе´, ишеткºндºр´ер. Тимºк, кµньяš- кµнбайышšа тартып, ¦´ºн žыуын кисеп, šа´аš сиге аша šайтырƒа тура килºсºк.
Егетте Петропавловкаƒа - к±птºнге казак станицаžына етмº¾ борон йыƒа аттылар. ¦´ºн тамаƒына к±п šалмаƒайны. Эйºренºн осоп барып тµштµ. Был йºшерен тµркµм- секретšа тарыуы булды, шунда уš ат тояšтары яœƒыраны. Алты кеше инелºр, барыžы ла казачий´ар. Пуля к±крºгенº килеп бºрелде. ¦лемдºн µ¾тµнº кейгºн тимер к±лдºге šотšар´ы, ул олатаžы Бишул мºрх±мдеœ яу торšаžы ине. Заманында бµрйºндеœ а¾ыл батыры Алдар И¾ºнгилде ±´е кейеп йµрµгºн ти´ºр.
Аттарын ятšыр´ы, йºйºžен кир´е. К±´ асып йомƒан арала ун ике уš осор´о. Береžе алда сапšан казактыœ šорžаƒына šа´алды, сираттаƒыžы арттаƒыžыныœ муйыны аша ±тº сыƒып китте. Йºнº берº±žенеœ ни еренº элºккºндер, уныžын аœƒармай šалды. Фºšºт теге яман аšырып ебºр´е, уртаƒа бµгµлдµ лº аттан тµшµп šалды. Шунан алпан-толпан ба¾ып šыуаš араžына йыƒылды. Башšалар ата башланы, тик йºрºхºтле казактыœ ƒына µнµ сыšманы. Яраžы šаты булды, шикелле. Самаžы´ яšын килеп µлгµргºйне шул.
Байбулат Сº´е яƒынан ту´ан болото яšынайƒанын абайланы. Тµнгµ таныштары, зыяратта килеп ба¾šан казактар´ыр. ¤¾тºмº кµс киле±ен дошман да к±р´е, атыш кµсºй´е. Егеттеœ иžº хºле, киреžенсº, мµшкµл тµ¾ алды. Ятып šалƒансы атып šал ти´ºр. Лºкин был осраšта атышып ятšансы, šасып šотолоу яšшыраš булыр. Байбулат šºтƒи šарарƒа килде. Эйе, кисекмº¾тºн ысšынырƒа кºрºк бынан.
Žµж±м ите±селºр´еœ бер ваšыттараš атыу´арын кµтµп алды ла, эйºргº žылашты. Šашšа юрƒа šапыл к±тºрелде, икенсе ат та тороп ба¾ты. Дошмандар мылтыšтарын яžап µлгµргºнсе, байтаš šына юл ±тте. Йºнº тирº-яšлап пулялар сыйылдашты, етºктºге алмаш айƒыр артта аунап šалды.
Аƒас аралыƒына ингºс, егет юл šапсыƒын сисеп алды. Бына ул байлыš, ырыу хазинаžы… Šуржынды бº±елтеп- бº±елтеп, йыуан тирºктеœ µ¾кµ ботаšтарына ырƒытты. Тик уныžы ботаššа элºкмºне, телºгºненсº, эленеп тороп šалманы. Егет šыр бесºйе тµ¾лµ аƒасšа ±рмºлºне. Ике йыуан ботаš араžына урынлаштырып бºйлºп šуй´ы. Šуйы сатыр šуржынды сит к±´´ºр´ºн ышаныслы йºшер´е. Хуш, булды быныžы!
Аƒаслыš ярайžы уš бейек уба итºгендº. Ошонда уš инеш žарšып сыƒа. Ат тояšтарыныœ дºррº± тупылдауы бермº-бер яšынай´ы. Байбулат šоралын сисеп алды, ризыš žалынƒан šуржынды, šымы´ тулы žабаны йµкмºне. Šашšаны иреккº ебºр´е лº, µ¾кº ашыšты. Тирлºп-бешеп žуœƒы ынтылышта т±бºгº менеп етте. Бында, Šы´ыл Т±бºлº, элек šалмаšтар менºн хºтºр алыш булƒан. Šан йылƒа булып аššан, шуƒа ла Šы´ыл Т±бº тип атала. Хºйер, šояш сыššанда šалšыулыš алы¾тан уš šы´арып к±ренº. Бºлки шунан šалƒандыр ул атама. Šарттар žµйлº±енсº, šарауылда торƒан ике башšорт ошонда žуœƒы, ±лемесле яу тотšан. Хº´ер уныœ, Байбулаттыœ, сираты…
Яœƒы´ башšорт яу тота
Яœƒы´ башšорт кµнµ буйына алышты. Уба башында соšор булып, уны эре таштар, сºнскеле šыуаšтар уратšайны. Žаšланыу µсµн бынан да шºп урын табыуы, ай-žай, мµмкинме икºн? Йºнº бер дошманын атып ±лтер´е, µсº±žен яраланы. ªммº хазина µсµн барƒан тиœžе´ алыш тынманы. Яœы килеп šушылƒан Семеновка кешеžе - хорунжий Кривогубовтыœ алтын тураžындаƒы хºбºре šомар´арын бермº-бер кµсºйтеп ебºр´е. Байбулат тº±´º йºйºнºн атышты, унан яšын ятšан бер ±лектеœ мылтыƒын, уƒа µ¾тºп байтаš яžауын šулƒа тµшµр´µ. Žул šулын пуля žы´ырып ±теп китте, šаптырƒаžынан кейе´ ки¾ºген алып, яраƒа ябып бºйлºп šуй´ы. Был башšорттоœ šан аƒыу´ы туšтатыу µсµн šулланƒан боронƒо сараžы ине. Аслыš уны борсоманы, žабала šымы´ы, тµйµнсºгендº šаšланƒан «поход» ите етерлек ине. Иœ борсоƒаны а¾та йºшерелгºн šуржындыœ именлеге булды. Аƒаслыšта žµж±м ите±селºр бивуак šороп урынлашты, šа´ан а¾тылар. Берº±´ºр уны šамау´а тота, икенселºре ял итº. Хºмер эсºлºр ине, бер заман к±œелле генº йырлап ебºр´елºр. Бик яšшы. ªммº ауы´´ары бешкºс, тº±ге мºлдºге ке±ек ауанланып алƒа ынтылмай´ар. ¤¾тºге басурмандыœ мºргºнлеген ±´ тирелºрендº žынап µлгµргºйнелºр.
Ауылда уныœ šайтыуын т±´емžе´лºнеп кµтºлºр´ер. Яугир монарланып ятšан дала киœлектºрен к±´ºтте. Зºœгºр к±ктº бµркµт µйµрµлº. ¦´ºн туƒайында йылšы кµтµ±е йµрµй. Кµньяšта т±œºрºк кµ´гµ булып Алак±л ялтырап ята. Аš šанатлы šоштар тулšындар µ¾тµнº šунды. Сайƒаšтар žыуƒа тµшµп бара. Бынан алты йыл элек кенº ауылдаштары шул хайуандарƒа žунар итº ине. Ошо икžе´-сикžе´ šылƒанлы далалар уныœ ватаны ине.
Йºмле генº Сº´е буй´арынан
Башšорттар´ыœ барын šыу´ылар…
Байбулат ±´е µсµн борсолманы. Был хºтºр сºфºр´ºн имен šайтасаƒын белº ул. Ноšот žалƒайнылар. Барыžы ла яšшы буласаš, бишул šº±еменеœ хазинаžы ырыуƒа тапшырыласаš, ба¾šынсы šулында тороп šалмаясаš. Šарт ноšотсо шулай юраны. ª ул яœылышмай.
Тик бына уšтарын атып бµткºйне. Яžау-пулялары ла самалы. Шуныžы яšшы - дошмандары уны к±рмºžº лº, Байбулат µсµн ±´´ºре ус µ¾тµндº ине. Берº±žен атып йыššас, тµштºн žуœ артыš тырышлыš к±рžºтмºнелºр. Хº´ер šараœƒы тµшкºнен кµтºлºр, žуœƒы žµж±м тµндº буласаš.
Тик яžил башšорт хºл иткес žµж±мде кµтµп торманы, алдараš сыƒып ысšынды. Хºйлºкºр ине б±ре тоšомо. «Бµрйºн» тигºнеœдеœ «б±ре йºн»дºн килеп сыƒыуы юššа т±гелдер. Хºйлºкºр žºм аяуžы´…
Šараœƒы тµшµ± менºн усаš šабы´´ы. Фай´аžы´ таяš булып ятšан µс мылтыšты бергº ба¾тырып терºне, аš сºкмºнен элеп šуй´ы. Тегелºр žаƒай´ы, бар иƒтибарын утšа žºм аƒарып к±ренгºн žынƒа й±нºлттелºр. Сºкмºнде атып тишкелºй ´º башланылар. Байбулат усаšтан ситкºрºк шыуышты. Шºйлºмºнелºр, шикелле. Дошмандары йºнº яšынлаша башланы. Егет иžº таш араžынан йыландай а¾šа шыу´ы. Бер ±лектеœ кºпºсен алып кей´е, кºзºкиен µ¾тµнº япты. И¾ерек казактар яман žµрºнлºп усаššа ынтылды. Берº±žе šулын и´º ба¾ып ±теп китте, яугир ±лгºнгº žалышып ятып šалды. ¦´´ºренеке тип уйланы, шикелле. Бына т±бºгº менеп еттелºр. Атыш кµсºй´е, кем-кемгº ябырылƒанын да аœларлыš т±гел ине. Байбулат убанан тµшкºс, атын саšырып еœелсº генº žы´ƒырып алды. Сауšалыšта дошман уттары яна ине, бында улар´ыœ ´ур булмаƒан лагеры. Бер нисº кеше к±ренº. Тимºк, хазинаны ºле генº алып булмаясаš. Šай´алыр кµйшºп йµрµгºн Šашšа пºй´º булды. Šасšындар кµнбайышšа šарап сапты. К±ктº эленеп торƒан ай улар´ы йºллºгºндºй болоттар араžына инеп бо¾то. Ялпаš даланыœ шомло уйžыулыšтарында яралып, šотороноп µйµрµлгºн дауылдай, ду¾тар – ир менºн ат тµн šараœƒыžына сумып юƒалды.
Šалмаšтар´а ºсирлектº
Алак±л янындаƒы уйžыу урында тµн у´ƒар´ылар. Ай аƒарынып юƒалыуƒа, šанƒа ту´ƒан šалšандай тºгºрºп дала šояшы пºй´º булды. Егет хº´ер кирегº, кисº яу тотšан т±бºгº барырƒа йыйынды. Казактар, моƒайын, киткºндер. И¾ерек тауыштары тµнµ буйы эргºлº «йµрµнµ», таœƒа šарай ƒына тымдылар. Алтынды šулƒа тµшµрº алмау´арына бик тº šайƒыр´ылар, шикелле. Žºр хºлдº, буштан-тиккº žауаƒа атып бер булдылар. Šуржынды барып алырƒа ла илгº šарай юл тоторƒа самалай ине.
Се±! Егет атыныœ šолаš šайсылай башлауынан уš хº±еф яšынлашšанын žи´´е. Šашšаны йµ´´µрµп алырƒа тип к±лгº тµшкºйне. Шундуš кире боролдо. Šамышлыšтан сыƒып, šаты ергº аяš ба¾ып та µлгµрмºне, соœšаžына алы¾тан, ºммº бик šе±ºтле šул žелтºгºн суšмар килеп бºрелде.
- Аž!
Донъяžы т±œкºрелеп китте лº, Байбулат žыуƒа ау´ы. Унан šалšынып бер а´ аœšы- тиœке килеп ултыр´ы. Бармаšтары бысаƒын сыƒар´ы, егет тиœžе´ алышšа º´ерлºнде. Тик тороп та µлгµрмºне, йºн-фарман сабып килеп еткºн йыуантыš žыбайлы уны šороšлап алып китте. Эргºлºге уй´ан атлы кешелºр к±ренде. Былар дала šасšыр´ары - šалмаšтар булып сыšты.
Ун ике кеше инелºр. К±птºренеœ šулында о´он кµбºкле мылтыš, бил šайыштарына пистолеттар šы¾тырылƒан. Бик яšшы šоралланƒандар, к±рºžеœ, šай´андыр яу´ан šайтып киле±´ºре. Байбулатты торƒо´оп эйºргº ултырттылар. ¤с-д±рт сºƒºт самаžы барƒас, бейек кенº šалšыулыšтыœ к±лºгºле яƒында ялƒа туšтанылар. Т±бºžенº баƒауыл šуй´ылар. Усаš яƒып ебºр´елºр, тотош žарыš žынын šура башланылар. Тамаš ялƒап алƒас, бер šабырƒаžын эткº биргºн ке±ек ºсиргº ырƒыттылар. Байбулат žµйºккº šаƒылманы, арты менºн боролоп ултыр´ы. Тегелºргº был, ºлбиттº, оšшаманы. Тамаš тµбµ менºн нимºлер šысšырыштылар. Унан берº±žе, был ±´ен шаœšыта žуššан йыуан яугир ине, янына килде. Šаты-šаты итеп ни´ер µндºште, алдына мµгµ´´ºн эшлºнгºн йºйºžен быраšтыр´ы. Байбулат казактар менºн бºрелештº булƒан уšтарын атып бµткºйне, шуƒа ла šалмаš уƒа бер ус уš тоттор´о. ¦´е атына žикереп менде лº далаƒа сыƒа биреп туšтаны. Боронƒо йолаƒа ярашлы, бергº-бер žуƒышырƒа саšырыуы ине. Б±тºн šалмаšтар ´а аттарына атланды, былар´ы иркен šуласаƒа алып тамаша šылырƒа º´ерлºнде.
Байбулатšа Šашšаžын килтер´елºр. Бына теге šалмаš к±к айƒырын ±рºпсетеп бер генº ми´гелгº šатып šалды. Унан йºн-фарманƒа алƒа ташланды. Байбулат биш уƒын ауы´ына šапšайны, икº±žен йºйºžенº šуша тотто, берº±žен керешкº žалды.
- Тарауыл!
Žº тигºнсе дошманына ете уšты ебºр´е. Тик теге улар´ан ялтайып šалды. ¤с уš šат-šат ±ге´ тиреžенºн эшлºнгºн šалšанына сºнселде. Шул мºлдº мылтыšтан атып ебºр´е. Бµрйºндºр яу атыныœ ялын толомлап ±рº žºм улар´ыœ остон бºйлºп боƒау яžай ине. Šурšыныс янаƒан мºлдº яугир žул šулын ана шул элмºккº тыƒа ла аттыœ šабырƒаžына ауып тµшº, дошман уƒынан ышыšлана. Ситтºн уны бµтµнлºй шºйлºп булмай, фºšºт µ¾тº тарбайып барƒан аяš суšтары ƒына к±ренº. Бе´´еœ герой сабып килешлºй ±´енº то¾šалƒан мылтыšты абайланы. Шундуš а¾šа šоланы, º пуля выжлап эйºр µ¾тµнºн ±теп китте. Байбулат хайуандыœ муйыны а¾тынан йºйºžен кирº башланы. Элмºкте хº´ер башы аша кей´ереп, šултыš а¾тына ташлап, ярым ятып бара ине. ¤йрºнмºгºн кешегº бик уœайžы´, лºкин башšорттар быƒа бала саšтан уš к±неккºйне. Фьют!
Бµркµт šауырыйлы уš дошманыныœ яуырынына šа´алды. Йыуан žыбайлы ±кереп ебºр´е, тамам тыныслыƒын юƒалтты, šарžалана башланы. Енлºнеп уš žабаƒын žындырып ташланы. Бик яšшы, ºй´º енлºнžен.
Икенсе ºйлºнешкº киттелºр. Теге šºžºрле суšмар йºнº Байбулатšа šарай осто, тик егет ваšытында башын алып µлгµр´µ. Дошманы ажƒырып янынан ±теп китте. ¤сµнсµ ºйлºнештº пистолетын сыƒар´ы, егеттеœ сикºžенº терºп тиерлек тºтегº ба¾ты. Ике яšтан сабып килгºн аттар бер-береžенº тиœлºшкºйне. Был ±лемгº тиœ ине, я´а атыу мµмкин т±гел… Сарт иткºн тауыш ишетелде, ºммº дары тоšанманы. Е±ешлºнгºн. Уšтарын атып бµткºн башšорт йºйºžен ергº ташланы, ташланы ла бесºй´ºй талпынып тегенеœ µ¾тµнº ырƒыны. Ергº тºгºрºп киттелºр. Бер мºл Байбулаттыœ šулы дошманыныœ к±н šынына šаƒылды. Бысаšты тартып алды ла ±œºсенº терºне. Алыш тамам.
Šалмаšтар ºсир янына килеп нºфрºтлºнеп ни´ер ºйтте. Žºр береžе žа´аƒынан уš сыƒарып баш осонда žындыр´ы. Žындыр´ы ла алдына ташлап китте. Fº´ел алышта žºлºк булƒан батыр´ы иžº эйºргº мендереп бау менºн сырмап ултырттылар. Яу´ан šайтып килгºн мºйеткº žуœƒы хµрмºт к±рžºте±´ºре ине.
Доржэ нойон улусында, ºсирлектº Байбулат йыл ярым йºшºне. Žарыš кµттµ. Сºйер был халыšтыœ ƒº´ºт-йолалары. Башšорттар улар´ы ниœºлер «ке¾ºртке ашаусылар» тип йµрµтº ине. ªммº Байбулатšа ке¾ºртке лº, йылан да, саранча-фºлºн ашау´арын да к±рергº тура килмºне. Тик бына сºй´ºренº то´, žары май žалып эсºлºр, шуныžы бигерºк тº ƒºжºп тойолдо. Малды ла боƒа´лап žуймай´ар. Бер генº žелтºп šарынына бысаš šа´ай´ар ´а, тиреžен шул урындан žы´ырып алып китºлºр.
Килеп элºккºндеœ икенсе айында уš šасты, ºммº ºлеге лº баяƒы Алак±л янында šыуып еттелºр. Табанын ярып бер нисº бµртµк ат šылы žалдылар. Был имºнес йола šыраƒай монгол далаларынан килеп сыššан šалмаšтар´а ƒына йºшºп килº ине. Яраны тегеп šуй´ылар, ул шул килеш уœалды. Хº´ер атлай ´а алма¾лыš хºлгº тµштµ. Бары тик атта ƒына йµрµй ине. Эргºžенºн икенсе кµтµ±се, ме¾кен šол, китешмºне. Уныžы Тарƒын атлы тотšон нуƒай šарты ине. Был бахырƒа саš šына етешмºй, žºр саš ниндºй´ер аœлайышžы´ кµй кµйлºп йº танау эсенºн мыœƒыр´ап кемделер ºрлºп йµрµй. Кинºт кенº уœ šабырƒаžына с±геп, žул šулын к±тºрº лº µйµрµлµп-µйµрµлµп бейеп китº. Бер кµнµ бик аšыллы šиºфºт менºн таш кимереп ултырыуына шаžит булды. Байбулатты шºйлºп šалды:
- Эй, кил бында! Šорот ашайžыœмы?
Шунан «сер»ен сисеп ташланы. Баšžаœ, ти´´ºн Доржэ нойондыœ 15 йºшлек šы´ына µйлºнº икºн. Теге žылыуšай šуш šуллап риза, сµнки фºšºт уны, Тарƒынды ƒына µ´µлµп žµйº икºн. Тик был хаšта šарттыœ ±´енº ºйтеп šуйма, юƒиžº ±пкºлºр. Сµнки бер´ºн бер šы´ыныœ ƒына т±гел, º бºлки йºш бисºžенеœ дº Тойƒон менºн сыуалыуын к±реп šалƒан. Яœыраš килеп хºбºрен žµйлºп, илап-илап, ±сегеп šайтып киткºн…
Лºкин яртаšыл Тарƒын гµнаžžы´ йºн т±гел – бынан йыл ярым-ике йылдар элек ±´е менºн йºшºгºн кµтµ±сене žуйып ±лтергºн. Ен йоšлап ята тип уйлаƒан. Байбулат šурšыуын белдермºне, ºммº žºр саš аœ булды.
Доржэ нойондыœ к±п булмаƒан халšы Оло И´елдеœ ике яƒында ла к±сеп йµрµй. Тº±ге šышты ниндºй´ер тау´ар итºгендº, икенсеžен Яйыšтыœ диœге´гº šойƒан šамышлы яр´арында šышланылар. Я´ етте, šалмаšтар таƒы ла тµнъяššа ыœƒайланы. Тирмºлºр šуйылƒан арбалары, ишле кµтµ±´ºре менºн улар Б±кºй ур´аžыныœ еренº килеп инде. Šа´аšтар менºн еœелсº бºрелештºр башланды, хºйер, быныžы йыл да šабатлана торƒан ƒº´ºти хºл икºн. ªйткºндºй, šалмаšтар´ыœ šµ´рºте хº´ер элекке ке±ек ±к т±гел. Заманында улар Азия тµпкµлµнºн дºррº± šу´ƒалып, юлдарында осраƒан žºр халыšты šырып-šыйратып, Šа´аƒстан аша ±теп кµнъяš Башšортостанƒа, тимºк, Рºсºй сигенº килеп еткºйне. Башšорттар,šараƒалпаšтар žºм šа´аšтар к±мºклºшеп улар´ы кµнбайышšа šы¾ырыšланы. Тегелºр т±бºнге аƒымында Яйыšты кисеп Оло И´елгº сыšтылар, империя билºмºžенº бºреп инделºр, тора-бара уныœ подданствоžын šабул иттелºр. Ике йµ´ йыл буйына яœы билºмºлºренºн китешмºй, ике žыу арауыƒында, ªстрхан тирºžендºрºк кµн иттелºр. Бынан байтаš йылдар º±ºле, 1771 йылдыœ февралендº Убаши тигºн хандары Волга буйы šалмаšтарын элекке иленº алып šайтып китте. Был уры¾ батшаžыныœ žуœƒы осор´а кµсºйгºн šы¾ымына яуап ине. ¤с ´ур šºбилºнеœ икº±žе Убаши менºн китте. Тороп šалыусылар иžº ташšын žыу аша сыƒып µлгµрº алмай šалды, улар´ы казактар туšтатты. Šасаšтар µсµн аяныслы кµндºр башланды. Уры¾, šа´аš отрядтары žºм яр´амƒа килгºн башšорт казачий´ары улар´ы кире борорƒа тырышып žаман э´ºрлºп килде. Урта žºм Оло йµ´ билºмºлºрен ±ткºндº šа´аšтар имºнес ´ур йыландай шыуышšан колоннаƒа тµрлµ яšлап žµж±м итте. Žыу ятšылыšтарын аƒыуланылар, малдарын šыуып алып киттелºр. Тегелºр´еœ байтаš халšы икžе´-сикžе´ šыры¾ далала ятып šалды. Балалары, šатын-šы´´ары šа´аš менºн башšорттоœ ºсиренº ºйлºнде, йºнº бер быуындан был šº±емдºр араžында «šалмаš аралары» хасил булды. Šалƒандары кµ´гº табан кµс-хºл менºн Šытайƒа барып етте. Тик µмµт баƒып килгºн ватандары, боронƒо Джунгария дº±лºте, к±п тº ±тмº¾тºн тарšалды, ундаƒы барлыš šалмаšтар ´а šытай императорыныœ šулы а¾тында тороп šалды. Шулай итеп был бºхетžе´ халыš бер быƒау´ы икенсеžенº алыштыр´ы.
Байбулат ºсир тµшкºн šалмаšтар заманында Убаши хан менºн китеп µлгµрмºгºн šºбилºнеке ине. Улар хº´ер уры¾тар менºн артыš ы´ƒышмай, тыныс йºшºй. Лºкин боронƒо дошмандары – šа´аšтарƒа барымта юлын º±ºлгесº таšыр тота инелºр. ¦´ºн žºм Сº´е žыуын žыулап кµн иткºн башšорттарƒа ла сабауыл яžап тор´олар. Бер ±к батшалыšтыœ бер ±к подданный´ары булыу žис кºртº т±гел ине.
Аš Яйыš ярында туšтанылар. Тарƒын менºн Байбулат улустыœ малын туƒай´а кµттµ. Бында аулаš та, ярайžы уš хº±ефžе´ ´º. Осар šоштар алы¾ юлдан яœы šайтšан, ±лºн žутšа тулышšан бºрºкºтле, хозур мºл ине. Тарƒын к±птºн т±гел šулына думбыра тµшµргºйне, ташландыš šа´аš йºйлº±ендº тапšайны, шикелле. Баšžаœ, бик моœло тауыш менºн йырлай ´а булып сыšты.
Šара šыс ауылыма келгенде,
¤лпµлдºгºн šар ерге яуƒанда,
Домбырамды алармын,
Йµрек сазын шалармын
Šайƒырƒанды žеш айтпай…
Эй-й, домбыра,
Эй-й, домбыра!
Хº´ер иптºше тураžында Байбулат байтаš белº ине. Аšылƒа зºƒиферºк булžа ла тегенеœ бºƒзе ваšыт аœы асылып китº. Шул саš ярайžы уš мºƒºнºле хºбºр´ºр žµйлºп ташлай. ¦´е ªстрºхан тирºžендº йºшºгºн šараƒаштар нº¾еленºн икºн. Šалмаšтар к±скенсе ауылды ту´´ырƒан, был ме¾кендеœ šатынын žºм д±рт балаžын ниндºй´ер алпауытšа žатып ебºргºндºр. Инде ти¾тº йылдан ашыу šоллоšта кµн к±реп ятыуы.
Бер žыбайлы к±ренде, менгºн аты таныш ке±ек тойолдо. Šашšа юрƒа бит был! Теге юлы ¦´ºн буйында айырылышšандан žуœ Байбулат тоƒро ду¾ын к±ргºне юš ине. Кинºт йµрºге дар¾лап китте. Тº±ºккºллºргº кºрºк! Šалмаš, о´он кº±´ºле, урта йºштºр´ºге яугир, яйлап яšынлашты. Килеп етте лº, эйºр´ºн тµшмºй генº йºйлº±гº егерме баш šуй килтерергº бойор´ы.
Байбулат еœелсº žы´ƒыр´ы, аты žи¾кºнде, ±рºпсеп китте лº žыбайлыны алып ташларƒа маташты. Šалмаš та Байбулаттыœ хºтºр ниºтен аœƒарып šалды, шикелле:
- Нимº, эт тоšомо? Šасырƒа булдыœмы?
Šулында šамсы хасил булды, эйºренºн šайšая биреп егеткº šарап žелтºнº башланы. Байбулат бармаš остарында ƒына тора ине. Сµнки аяƒына ныšлап ба¾žа, šыл žалынƒан табаны уттай яна башлай. Šулына бысаš алды, тегенеœ алдына šаяташтай ба¾ты. ªммº кинºт žыбайлыныœ ялпаš йµ´µ салшай´ы. Был ни хикмºт? Ни арала шº±лº пºй´º булып žº тигºнсе тегене žµœгµгº алƒайны… Тарƒын! Šалмаšтыœ кº±´ºžе эйºр´ºн шыуып тµшº башланы.
- Атаœа нºлºт!
Байбулат ±лектеœ толомлап ±ргºн шып-шыма šара сºсен šырšып алды. Тимºк, šалмаšтыœ šото9 уƒа к±сºсºк. Кµнъяš žºм кµнсыƒыш башšорттарында элек-электºн килгºн ырым бар ине. Имеш, ат, дµйº, žыйыр žатšанда уныœ бер шºлкем ялын йºки йµнµн žи´´ермºй генº алып šалырƒа кºрºк. Юƒиžº, малдыœ šото китº žºм žатыусы мотлаš бµлºсºк. Алынƒан сºсте лº телºžº šай´а ташларƒа ярамай, утšа яƒыу хºйерле. Яугир´ºр иžº ±лтерелгºн дошманыныœ сºсен йºки žаšал-мыйыƒын šырšып ала. Кем к±берºк «šот» йыя, шул кешенеœ ыры¾ы к±берºк, абруйы ´урыраš, йºшº± кµсµ šе±ºтлерºк була. Мº¾ºлºн, Бишул бабаны юššа ƒына ырыу šото, ырыу ыры¾ы тип атап йµрµтмºгºндºр. Fº´ел алышта ул žикžºнлºп дошманын ±лтергºн, шулар´ыœ яртыžыныœ тиерлек сºсен, мыйыƒын, žаšалын йолšоп-šырšып алƒан. ª Байбулаттыœ и¾ºбендº ни бары д±рт кенº «šот». Шулар´ыœ µсº±žе француздыšы. Šалмаšтыšы менºн бишº± булды. Лºкин «šот» йыйыусылар хº´ер юš тиерлек, йола онотолдо, ни тиžºœ дº башšорт яу´ары к±птºн тамамланƒайны. Быны šанун да šºтƒи тыя, кемдеœ µйµндº улъя булыуын белеп šалžалар – илле šамсы. Муллалар ´а мºж±си ырым-йолалар тураžында žµйлºгºнде яратмай.
Šотороноп ташšан Аš Яйыšты кискºндº, Тарƒынды аƒым алып китте. Аты сыšты, º ±´е- юš. Думбыраžы ла к±беклºнеп šайнаƒан тулšындар араžында šалšа-бата йµрµнµ-йµрµнµ лº кинºт юš булды. Байбулат žис ни šыла алмай šалды… Теге яр´а žыбайлы šалмаšтар к±ренде, тик улар даръя булып йºйелгºн žыуƒа тµшµргº йµрьºт итмºне.
- Выжт! Выжт!
Баш осонан биш-алты уš žы´ƒырып ±тте. Хºтºр ти´лек менºн кºмº яšынлаша ине. Аž, хºйерžе´! Баяраš шºйлºп šалƒайны шул. Яйыšтыœ µ¾кµ яƒында, ярайžы уš алы¾та, бер тµркµм халыš мыжƒый ине. Моƒайын, яœы ºтмºлºгºн кºмºлºрен žынап šарау´ары булды. Наƒы´10 дала к±скенселºре булараš, šалмаšтар йµ´º белмºй ине. Оло žыу´ы улар эйºргº тотоноп йºки аттарыныœ ялына йºбешеп йµ´µп сыƒа. ªммº йºш балалар´ы, ауырлы šатын-šы´´ы, яралылар´ы žºм šарт-šороно еœел šайыšтар´а сыƒаралар. Еœел šайыš тигºне ти´ арала эшлºнелº. Быныœ µсµн яр буйында ±¾кºн талды šырšып ситºн бишек ƒºлºмºтлºй´ºр. Унан бишеккº йµнлµ яƒын эскº šалдырып тире тарталар. Еœел «дала кµймºžе» шуныœ менºн º´ер!
Ике šалмаš ултыра, береžе ишкºк ишараžы менºн кºмºне тиге´ тоторƒа тырыша. Асыуынан аš к±бектºр сºскºн Яйыš тºœреžе был тºтºй šайыšты žикертеп ебºреп йоторƒа ла к±п žорама¾. Янынан ƒына эсе к±пкºн ±ге´ мºйете йµ´µп ±тте. Тамырынан аšтарылƒан аƒастар, хайуан ±лектºре, ниндºй´ер šый-žай - я´ƒы žыу´ыœ табышы ине.
Икенсе šалмаš йºнº янын кирº башланы. Бик ныš яšынайƒайнылар. Байбулат атыныœ žул šабырƒаžынан, ышыš яšтан бара ине. Шуƒа ла уšтар зыян килтерº алмай. Тик Šашšаны ƒына ºрºм ите±´ºре мµмкин. Ду¾ыныœ яр´амынан тыш ул йылƒаны йµ´µп сыƒа алма¾ ине. Šалмаš бер ынтылышта ти¾тºнºн ашыу уš ебºр´е. Береžе Šашšаныœ муйынына, икº±žе эйºргº šа´алды. Аттыœ яраžы еœелсº генº ине, хайуанšай к±´´ºрен алартып фырšылданы, морон ярпылары ялп-йолп килде. Шул уš мºлдº šалмаšтар´ыœ кºмºžенº аƒып килгºн аƒас олоно килтереп бºр´е. Тегелºр ºйлºнеп киттелºр ´º, баштары менºн žалšын žыуƒа сумдылар. Береžе šалšып сыšты, Šашšаƒа килеп тотондо. Байбулат бысаƒын алды, тегенеœ эйºргº йºбешкºн šулына šа´аны. Šалмаš яман итеп аšырып ебºр´е, ташšынƒа сумды. А¾тан килеп егеттеœ аяƒына йºбеште, йºнтºслимгº а¾šа žµйрºй башланы. Икº±лºп боламаš žыу тµбµнº тµшµп киттелºр. Лºкин ±лергº ярамай уƒа! Ул ырыу хазинаžын алып šайтырƒа тейеш! Šалмаš а¾та šалды, егет сыšты. Сыšты ла žуœƒы ƒºйрºтен žалып ярƒа табан йµ´´µ. Šашšаžы алы¾ китеп µлгµрмºгºйне, боролоп хужаžына ыœƒайлаƒан булды. К±´ алдары сыбарланды, тºнен, šул-аяšтарын žи´мº¾ хºлгº тµштµ. Бµттµм тигºндº генº бармаšтары ергº тей´е. Шул саš артында берº±´еœ тамаš тµбµ менºн ƒырылдаƒаны ишетелде. Теге «ке¾ºртке ашаусы» бата-сума ±лем менºн кµрºшº ине. Šашšаžыныœ šанъяƒаžына уралƒан арšанды алып мºхл±ккº сойорƒотто. Тегеžе ниндºй´ер мµƒжизº менºн осто элºктер´е, кµс-хºл менºн Байбулат уны ярƒа žµйрºп сыƒар´ы. Šыл žалынƒан табандарына меœºрлºгºн энº šа´анылармы ни… Šалмаš яр буйында аž та уž килеп ятып šалды. ªлбиттº, йºнº бер «šот»то ки¾еп алƒанда насар булма¾ ине. Лºкин… ºй´º, йºшºžен.
Ялšынланып янƒан šы´ƒылдаšтар, йºƒни тюльпандар šаплаƒан дала буйлап китте. Ти´´ºн šыуарып алтын тµ¾µнº инºсºк, º ºлегº иžº йºшел диœге´´ºй йºйерºп ятšан киœлектºр буйлап. Офоššа табан. Ат тояƒы а¾тынан пырх-пырх килеп уаš šоштар осоп китº. Ояларын žаšлап улар яœƒы´ žыбайлыныœ баш µ¾тµндº µйµрµлº. Борсаš к±´´ºрен йылтыратып бурžыš šарап šалды. ¤œдºре янында урттарын тултырып, тºпºй´ºрен šаушырып алйыр´андар ба¾ып тора. Ялпаš далала улар ºллº šай´ар´ан уš к±ренº, ºйтерžеœ дº тµрки бабалар´ан тороп šалƒан балбалдар - таш žындар. Я´ƒы к±ктº žабантурƒай талпына, шыšыйып бµркµттºр оса.
Šай´а барыуы мµžим т±гел, фºšºт šалмаšтар´ан алы¾ыраš китергº кºрºк. Алы¾та, кµнсыƒышта, Уйыл буйында башšорт казачий´ары тора тигºйнелºр. Тарƒындыœ аты žаман етºктº килде, Šашšа юрƒаžы ке±ек ул да бик аšыллы žºм сы´амлы мал ине.
Šарауылƒа ба¾šан яугир´ºй, те±ºл ±´ ваšытында, кис тºœреžе вазифаžын тµнгº тапшыр´ы. Йондо´´ар тоšанды. Егет хº´ер Етегºнгº šарап тµнъяššа тарта башланы. Тºне уттай šы´ышты, мºжб±ри žыу тµшµ±´ºр, кµслµ ел ±´енекен иткºйне. Бер уйžыулыšта йºшеренеп ут яšты. Тик барыбер йылына алманы, би´гºк тотšандаƒылай дер-дер šалтыранып тµн ±ткºр´е. Унан башын эйºргº терº±е булды, ауыр серемгº талды. Ниндºй´ер шомло донъяла ниндºй´ер ºруахтар менºн яу сапты, šай´алыр а´ашып йµрµнµ, кемделер саšыр´ы, кемгºлер ни´ер žµйлºне. Тамам хºлžе´лºнеп, шыбыр тиргº батып, ауырып килеп уянды. Тºне туšмалƒан кешенекелºй žы´лай, žµйºктºре таралып тµшµп килº, маœлайы уттай яна ине. Шулай ´а кµс-хºл менºн эйºренº ±рмºлºп менеп юлын дауам šылды. Žушын юйыр хºлгº етº башлаƒас, ±´ен эйºргº šуша бºйлºне, šулдары менºн д±рт тояšлы ду¾ыныœ ялына йºбеште.
Истºк батыр
Šашšа žаташып ыœƒырашšан хужаžын дала буйлап байтаš алып йµрµнµ. Йµрµнµ-йµрµнµ лº кискº табан šа´аš йºйлº±енº алып килде. Моžажар тау´арыныœ кµнбайыш яšтауы ине. Тау-таш итºгендº т±пºлºс кенº убалар булып йµ´´ºн ашыу тирмº те´елгºн. Усаšтар яна, бала-саƒа шау килº. Былар Кесе йµ´´µœ ºлимулы šºбилºžенº šараусы артыš ´ур булмаƒан кºтº ырыуы šа´аšтары ине.
Батырша яуынан žуœ башšорт менºн šа´аš араžы бик ныš žыуынƒайны. Быƒа Ырымбур генерал-губернаторы Иван Неплюевтыœ а¾тыртын ƒына к±ршелºр´е бер-береžенº žµскµртµ±е сºбºпсел ине. Ихтилалдан žуœ žыпырылып далаƒа šасšан боласылар´ы талау žºм ±лтере± осраšтары булды. Улар´ы яšлап žуƒышšан Ете ырыу šа´аšтарын – жаƒалбайлы, табын, тама, керейт, šыпшаš žºм башšалар´ы ла батша šуштаны Нурале хан пыр ту´´ыр´ы. Ике туƒандаш халыšтыœ бергºлºп яу сабыуы империя фай´аžына т±гел ине. Лºкин кºтºлºр ºсирлектºн šасšан истºкте туƒан к±реп šабул итте, к±рºžеœ, туƒанлыš ептºре ºле µ´µлмºгºйне.
- Заманында žинеœ олатайыœ Алдар батыр И¾ºнгилде žºм šара табын тарханы Таймас Шайымов бе´гº оло яр´ам бир´е. Истºктºр булышмаžа, šа´аšтыœ ±´енº генº «ке¾ºрткелºр´е» туšтатып булма¾ ине, - бер šарт яугир мосафирƒа хºтирºлºрен žµйлºп ташланы. Байбулаттыœ йµрºген ата-бабаларыныœ бµйµк эштºре µсµн ƒорурлыš хисе солƒаны11.
Šарлуƒаш тигºн йºмžе´ генº баšсы ºбей табанын ярып šылды йолšоп алды. Быныœ µсµн башта бысаƒын ут µ¾тµндº тотоп šы´´ыр´ы, унан šабарып торƒан šара табанды телеп ебºр´е. Егет ыœƒырашма¾ µсµн сыбыртšы žабын шытыр´атып сºйнºне.
Бер кµнµ йºйлº±гº šай´андыр Арал диœге´е яƒынан бик оло šарт килде. Оло йыртšыс šоштай šайšайып ултыра ине эйºр´º. Истºк батыр тип атай´ар икºн ±´ен. Сºйер тойолдо ул Байбулатšа. Ни µсµн истºк? Башšортмо ºллº? Šыпсаš ул, šыпсаš тип бер ž±´ менºн генº яуапланылар. Бµйµк эштºр атšарƒан бµйµк батыр тинелºр. Šарап тороуƒа кейгºн кейеме лº, барлыš фиƒеле лº наƒы´ šа´аšтыšы ине. Хºйер, уртаš тамыр´ан таралƒан šа´аš менºн башšорттоœ бºƒзеžен šапыл ƒына айырып алыуы ла šыйын шул. Йµ´µ, бигерºк тº к±´´ºре таныш тойолоп китте. Šай´алыр к±ргºне бар был дº± кº±´ºле, кµмµрµ танаулы кешене.
¥ур ихтирам, хµрмºт менºн šаршылап а´на самаžы šунаš иттелºр Истºк батыр´ы. Янында мыšты кº±´ºле ике улы ла бар ине. Кистºр´еœ береžендº, šарт ±´е саф башšортса µндºште:
- Балам, žин Бишул šарттыœ ейºнеме?
- Эйе, олатай.
- Мин žе´´еœ ауылда булƒаным бар. Сº´е буйында…
- Бе´´е унан šыу´ылар.
- Белºм, балам. Лºкин килер бер кµн - башšорттар унда ºйлºнеп šайтыр…
- ª žин кем ±´еœ, олатай?
- Мине Истºк Кинйº тип йµрµтºлºр.
- Лºкин žине бит ±лгºн тигºйнелºр…
- К±ре±еœсº, ºлегº тере12.
Иртºгеžенº Истºк батыр уландары менºн юš булды. Ай самаžы ваšыт ±теп яралары тамам бµтºлгºс, кºтºлºр Байбулатšа šорал, юллыš ризыš биреп о´атып šалды. Инде žурыла тµшкºн Яйыšты йºнº кисергº тура килде. Дµрµ¾µрºге, боронƒо ата-бабалар ƒº´ºте буйынса, атыныœ ялына тотоноп йµ´µп сыšты. Башлыса тµндºрен бар´ы. А´на ±ткºс таныш урындарƒа - Сº´е буйына аяš ба¾ты. Šы´ыл Т±бºгº иžº таœ алдынан килеп етте. Ул яу тотšан šалšыулыš элеккесº алы¾тар´ан к±ренеп, элеккесº šанžырап ултыра. Ауылына таƒы д±рт-биш кµнлµк юл šалƒайны. Бына таныш аƒаслыš. Бºхетенº, бейектº, ике ботаš араžына žыšытып бºйлºнгºн šуржын ±´ урынында ине. Мºгºр бик иƒтибарлы кеше эйºк атып µ¾кº к±´ ташлаžа, сатыр араžына šоролƒан šарƒа ояžы тип уйларƒа була ине. Байбулаттыœ к±œеле йомшар´ы. Эйе, барыžы ла яšшы, тимºк, Хаš тºƒºлº уны ташламай.
Хазина
Ауылƒа егет кискº šарай ƒына килеп инде. Бишул бµрйºндºре к±сене±´ºн žуœ тамам бµлгºйне. Балсыš µй´ºр, ер´е соšоп ºтмºлºгºн землянкалар, šара тирмºлºр. Ябыš мал, хºсрºтле кешелºр, ž±нгºн šараштар.
- Байбулат šайтšан…
Туƒандары уратып алды. ¦леп барыусы ауылƒа йºн ингºндºй булды. Теге донъянан šайтšан шº±лºгº ƒºжºплºнеп баšтылар. Байбулат иžº šуржындаƒы байлыšты šº´ерлºп сыƒарып žалды. Меœ тапšыр´ар ±леп, меœ тапšыр´ар терелеп, меœ хºсрºттºр к±реп, меœ µмµттºр ялƒап алып šайтšан хазина – бына ул! Тº±´º буш, битараф к±´´ºрен žауаƒа тµбºгºн баш žµйºге к±ренде. Унан šул суšтары, šабырƒалар. Бµрйºндºр´е ошо яšтарƒа алып килгºн Бишул бей´еœ а¾ыл žµйºктºре ине был.
ª алтын žуœ? ª ырыу хазинаžы žуœ тип žорар уšыусылар. Юš ине б±ре башына оšшаƒан алтын ки¾ºге. Бишул батыр алтмыш žиге´ йыл элек уны Žаšмар ятыуына ташлап киткºйне. Бµгµнгºсº žыу тµбµндº тыныс šына ята торƒандыр žары мºƒдºн. Šаза-афºттºр сºбºпсеžе, сабыр ƒына сираттаƒы šорбанын кµтº торƒандыр. Алпауыттан тартып алынƒан алтын-кµмµш ºйбер´ºр´е иžº к±сенгºн кµ´´º ±к барып алдылар. Тик фай´аžы булманы, баšžаœ, ыры¾ алтында т±гел икºн.
ª ырыу ыры¾ы, ырыу šото Бишул бабаныœ ±´ендº ине. Ул ±´е хазина ине. Бына ниžºйºт žµйºктºре ºйлºнеп šайтты, тимºк рухы тынысланды. Тимºк, уныœ šº±еме йºшºйºсºк. Бµлгµнлµк, ±лºт, µмµтžµ´лµк šапšанынан šотолоп йºнº аяššа ба¾асаš. Тайбуƒа º±лиº ºйткºн осšон-сатšылар´ан башšорт рухы яœынан šабынасаš. Уныœ тоšомо бµтмºйºсºк.
Яšшы аттарƒа атланƒан, матур кейемдºр кейгºн, кµр к±œелле халыšтыœ икžе´-сикžе´ дала буйлап китеп барышы ине. Бер болот остоƒо ла к±ренмºгºн зºœгºр к±ктº шыšыйып яƒылбай оса, уныœ šыуаныслы саœšыуы алы¾-алы¾тарƒа тарала, º иœ алдан юл к±рžºтеп Аš Б±ре бара. Žалдаттар ´а, поптар ´а, у¾ал т±рºлºр ´º булмаƒан алы¾ тарафтарƒа китеп барыу´ары. К±кžел тау´ар, šылƒанлы яландар, кµмµш žыу´ар аššан азат илгº. Улар´ы Бишул бабаныœ ºруахы етºклºй. Тимºк, мотлаš барып етºсºктºр…
Байбулат хºлžе´лºнеп ергº с±гºлºне. Ирен ситтºрендº žи´елер-žи´елмº¾ кенº йылмайыу ƒºлºмºте пºй´º булды. Ул аšžаšалдар´ыœ васыятын ±тºгºйне.
¤фµ, 2011 йыл феврале, 2013 йылдыœ майы.
1 Улъя – хºрби табыш, трофей
2 Баймаš тарафтарында ваšыты-ваšыты менºн эре алтын ки¾ºктºре килеп сыššылай. Мº¾ºлºн, 1992 йылда К±сей ауылы янында саф ауырлыƒы 4 кг 800 грамм булƒан самородок табыла. Уны «Ирºндек айыуы» тип нарыšлай´ар. Хº´ерге мºлдº Башšортостан Республикаžыныœ Милли музейында žаšлана. Рºсºй Федерацияžыныœ милли šомартšыžы тигºн статусšа эйº.
3 1929-30 йылдар´а Куйбышов µлкºžендº йºшº±се кµнбайыш башšорттары Башšорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаžыныœ Баймаš районына к±серелº. Улар бында ¦´ºн тигºн ауылды ниге´лºй. К±птºре Ырƒы´-Кºмºлек буйына кире ºйлºнеп šайта.
4 Советтар Союзыныœ тарšалыуына ишара
5 Яƒылбай - ´ур булмаƒан йыртšыс šош. Бµрйºн šºбилºžенеœ тотемы, йºƒни изге šошо
6 Был º¾ºр´еœ ниге´ендº Федоровка районы Юлдаш ауылында табылƒан ялан бµрйºн ырыуы шºжºрºžе ята. Унда ырыу´ыœ Ирºндектºн к±се± тарихы теркºлгºн. Шºжºрºне ошо ауыл аšžаšалы, 1891 йылƒы Хºйретдин Зºйнºƒºтдинов я´ып šалдырƒан.
7 Саƒараš – тирмº уšтары беркетелº торƒан аƒас šуласа, кµмбº´. «Саƒараš к±тºре±» тигºн тирмº šороу, ауыл ниге´лº± мºƒºнºžендº.
81755 йылдыœ 15 майында Бµрйºн волосында ихтилал башлана. Брагин исемле геологтар экспедицияžы етºксеžе ±лтерелº, Сураш žºм Темºс батыр´ар, Этšол мулла žºм башšа яугир´ºр žуƒыша-žуƒыша дº±лºт сиген емереп ±тº žºм šа´аš далаžында žыйыныу таба.
9 Šот – йºшº± энергияžы, šµ´рºт. Žуœыраš к±ркºмлек, ыры¾-бºрºкºт тигºн мºƒºнºлº šулланыла башлай
10 наƒы´ - ысын, саф, та´а
11 1727 žºм 1729 йылдар´а šа´аšтар ба¾šынсы джунгар´ар´ыœ, йºƒни šалмаšтар´ыœ ´ур ƒºскºрен šыйрата. Буланты žºм Аныраšай тигºн ер´ºге еœе±´ºр хºл иткес ºžºмиºткº эйº була. Алдар И¾ºнгилдин žºм Таймас Шайымов етºкселегендº ишле башšорт ƒºскºр´ºре ике бºрелештº лº šа´аšтар яƒында šатнаша.
12 Башšорттоœ бµйµк батыры, бошман-šыпсаš ар´аšлыžы Кинйº Ары¾лановтыœ Пугачев яуынан žуœƒы я´мышы билдºžе´. Халыš араžында йµрµгºн риº±ºйттºргº šараƒанда ул ƒ±меренеœ žуœƒы осорон Šа´аƒстанда ±ткºрº. ¦´е ±лгºс, šасšын башšорттар žºм šа´аš ду¾тары уны йºшерен рº±ештº тыуƒан иленº алып šайтып ерлºгºн. Был имеш-мимештºр генº, документаль сыƒанаšтар юš. Šºбере билдºžе´.
PAGE 7