Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Куорсуннаах
Күлүк түһүүтэ
Бичик
Дьокуускай
2003
УДК 894.387-32 Куорсуннаах
ББК 84(2Рос=Як)-44
К 91
Кинигэ тас ойуутун М.М.Иванов,
уруһуйдарын М.Г. Старостин оҥордулар
Куорсуннаах
К 91 Күлүк түһүүтэ. — Дьокуускай: Бичик, 2003. — 96 с.
ISBN 5-7696-1840-Х (в обл.)
Эдэр талааннаах суруйааччы кэпсээннэрин бастакы хомуурунньугар олоххо буолбут түгэннэри уус-уран тыл көмөтүнэн хомоҕойдук, умсугутуулаахтык ойуулуур. Ол курдук, “Анна дьылҕата” кэпсээҥҥэ Саха сиригэр саҥа былаас олохтоноругар интеллигенция дьылҕатын Оруоһуттар дьиэ кэргэн олоҕун нөҥүө сытыытык сырдатар. “Алдьархай адаҕыйыыта”, “Эһэм кэпсээннэрэ” диэн аптаах-хомуһуннаах айымньыларыгар саха норуотун үгэһин, итэҕэлин көрдөрөр. Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.
Куорсуннаах К 91 Время сумерек.
Автор предлагает читателям исторические остросюжетные рассказы. “Судьба Анны” — первое произведение в якутской литературе, обращенное к судьбе родовитых богачей Оросиных, с чьими именами связан трагический период истории якутской интеллигенции. Не менее интересны мистические рассказы “Сотворение зла” и “Сказы дедушки”, которые богаты традициями, верованиями якутов. Лихо закрученный сюжет, тонкий стиль изложения до конца удержат читателя в психологическом напряжении. Книга предназначена для широкого круга читателей.
ББК 84(2Рос=Як)-44
© Слепцова Елена Васильевна-Куорсуннаах, 2003
ISBN 5-7696-1840-Х ©НКИ “Бичик”, 2003
АННА ДЬЫЛҔАТА
Олоппос курдук лаппычах дьахтар хаптаһын ааннаах хостон кэҥэс саалаҕа омуннаахтык ойон тахсаат:
Сиэдэрэй малларынан толору хааламмыт киэҥ, сырдык саалаҕа, түннүк анныгар сымнаҕас дьыбааҥҥа куруһуба баайа олорбут биэс уончатыттан тахсан эрэр кыаһаан хааннаах Маарыйа:
Төһө да үлэһитин, Ыстапаайаны, буойбута буоллар, Маарыйа дьахтар сүтэрин кытта суол айаҕа көстөр түннүгэр сайбаҥнаата. Көрдөҕүнэ, олус мааны таҥастаах-саптаах эдэркээн кыыс, ат тэлиэгэтиттэн түһэн, тулатыгар сүүрэлиир дьону аахайбакка тиэргэни эргиччи көрө турар эбит. Маарыйа, түргэн үлүгэрдик олорбут сиригэр төннөн үлэтин үрдүгэр түстэ эрээри, хараҕын аантан араарбакка маныы олордо.
Кэтэһиннэрэ түһэн баран аан, дьэ, тэлэллэ түстэ. Оҕо эрдэҕиттэн бу ыалга ис-тас үлэҕэ үлэлиир Балдьай Уйбаан, Ыстапаайа эрэ, икки илиитигэр толору араас маллары тутан саҥата суох кыыс хоһун диэки ааста. Кини кэнниттэн сэттэлээх-аҕыстаах, сытыы сирэйдээх-харахтаах, кыра Мэхээчэ уол сэлээппэ угар улахан хоруопканы нэһиилэ ыадаччы көтөҕөн киллэрэн, дьиэ ортотугар ууран баран, сүүрэн тиийэн ийэтин илиитигэр муннун даҕайан сыллаан ылла:
Маарыйа баайа олорбут куруһубатын дьыбааҥҥа элитэн кэбиһээт, ойон туран санныгар быраҕыммыт сымнаҕас түү былаатын ыксары тардынна уонна түннүк диэки хайыһан кыыс киирэрин кэтэһэн турда.
Симиктик ааны тоҥсуйар тыас иһилиннэ. Онтон аан аргыый аһылынна. Уурбут-туппут курдук таһаатыгар хараҥа өҥнөөх, аныгылыы тигиилээх, английскай тиэрэ түһүү улахан саҕалаах, бөдөҥ икки эрээт тигиллибит тимэхтэрдээх бэйэтигэр олус барар тупсаҕай, уһун суккун сонноох, намчы моонньугар хойуу салбырҕастардаах маҥан германскай былааты эрийэ бааммыт, хара баархат баанчыктаах кыракый фетровай сэлээппэлээх, сымнаҕас тирии бэрчээккэлээх, саппыкылаах, киэҥ биилээх саһархай харахтарынан санаарҕаабыттыы унаарыччы көрбүт кэрэчээн кыыс симиктик туттан киирэн кэллэ. Кыыс аан аттыгар тэпсэҥнии түһэн баран, быһаарыммыттыы чэпчэкитик дугунан тиийэн ийэтин илиитигэр уоһун даҕайан уураан ылла уонна симиктик:
Бу Боотуруускай улууһун удьуор-хаан баайдарын биир инилэрин, Михаил Николаевич Оруоһун, биэс оҕотуттан суос-соҕотох күҥҥэ көрбүт мааны кыыһа — Анна Михайловна Оруоһуна этэ. Кыыс маннааҕы начальнай оскуоланы бүтэрбитин кэннэ, тастыҥ эдьиийэ Вера үлтү хаайан, Дьокуускайга баай дьон кыргыттара үөрэнэр гимназияларыгар киирбитэ. Иккис сылын үөрэнэ сылдьан, эмискэ үөрэҕиттэн уһуллан дойдутугар тахсыбыта.
Оруоһуттар дьиэ кэргэттэригэр бу кэнники сылларга, туох эрэ таҥнары кыраабытын курдук, ыарахан кэмнэр үүммүттэрэ. Хас күн аайы кинилэр аймахтарыттан ким эрэ оһолго өлбүт, ким эрэ хаайыллыбыт, сыылкаҕа ыытыллыбыт аатыран испиттэрэ. Бу тухары дьоммут-сэргэбит иннэ диэн олорбут халыҥ аймах дьон аатыттан ааһар кырыыстаах кэмнэрэ хааннаах ытыһын нэлэппитинэн боруоктарын атыллаан турара. Хайа күн үлэһит былааһа олохтонуоҕуттан “кулаахтар ыамалара”, “хаппытаал хоолдьугалара” диэн үөҕэн-түрүйэн, сирэй-харах анньан барбыттара. Ким да Оруоһуттар үтүмэннээх элбэх киһини үөрэхтээбиттэрин, үптээбиттэрин-харчылаабыттарын ахтыбат этэ. Бэл, сыылкаҕа кэлбит атын омук дьоно кинилэр тэрийиилэринэн туох да кыһалҕаны билбэккэ аһаан-таҥнан, баҕарбыттарынан үлэлээн, аат-суол оҥостон баран, аһаабыт иһиттэригэр кулгуйбут кэриэтэ, үөрэҕэ суох, кэнэн сахалары кинилэргэ утары өрө туруора сатыылларын истэ-билэ сырытталлар, тугу да гынар кыахтара суоҕа.
Мэхээлэ дьиэ кэргэттэригэр бастакы ыар сурах Дьокуускайга духовнай семинарияҕа үөрэнэ сылдьар Миитэрэй диэн улахан уолларыттан кэлбитэ. Уол ыараханнык ыалдьан, суорҕаннаах-тэллэххэ сытан доҕор уолунан суруттарбыт суругар маннык эппит этэ:
“Күндүтүк саныыр баар-суох дьонум, уолгутуттан, Миитэрэй Мэхээлэбистэн, бокулуонна тутуҥ! Бу күннэргэ мин таҥара илиитин иһигэр киирэн сытабын. Манна саҥалыы өйдөөх-санаалаах эдэр дьон киһи айаҕар батаран саҥарбат саҥатын тыллаһаллар: “Саҥа үйэ киһитэ таҥараттан, абааһыттан аккаастаныахтаах. Тоҕо диэтэххэ, ити кулаахтар биһигини көлөһүннээн сиир албастара”, — эҥин дэһэллэр. Мин ону утарааччы буоламмын, үнүр биир миитин кэнниттэн үлтү кырбаммытым. Киэһэ хараҥа уонна билигин дьон мээнэ таһырдьа быкпат буоланнар, өйө суох сытан, суол ханаабатыгар хонон хаалбыт этим. Сарсыарданан биир үтүө санаалаах извозчик булан, балыыһаҕа илпитин көрө да барбакка: “Баай ыамата, өссө баачыска буолбут буола- буола”, — диэн, куойка да биэрбэккэ көрүдүөргэ сытыарбыттара. Хата, бииргэ үөрэнэр доҕорум булан төттөрү дьиэбэр илпитэ. Онон бөрүкүтэ суох буолаары гынным быһыылаах. Эһиги наһаа ытаһымаҥ. Айыы таҥара көмөтүнэн этэҥҥэ олоруҥ...”
Бу сурук кэнниттэн, аҕыйах хонон баран Миитэрэй өлбүтүн туһунан кутурҕаннаах илдьит кэлбитэ. Мэхээлэ ханна да үҥсэн туһа тахсыбатын билэн уонна биир үксүн оҕолорум айманыахтара диэн айдаарбатаҕа. Дьокуускайга үөрэнэ сылдьар оҕолоругар онно-манна орооһумаҥ, чуумпутук сылдьыҥ диэн кытаанахтык бобон сурук ыыппыта. Ол үрдүнэн икки сыл курдук буолан баран, аны педтехникум үһүс курсугар үөрэнэ сылдьар, саамай эрэнэр уолун, Баһылайы, революцияны утары баайдар тэрийбит сааҕыбардарыгар кытынна диэн сымыйанан буруйдаан сибииккэҕэ симпиттэрэ.
Михаил Николаевич хас эмэ ый устата Баһылай дьыалатыгар сүүрэ сылдьан, дьон майгыта-сигилитэ тосту уларыйбытын этинэн-хаанынан билбитэ уонна бу өрө турбут дьонтон туту барытын күүтүөххэ сөбүн өйдөөбүтэ. Кини ханна киирэр да, барытыгар аккаас ылан, сороҕор ыт курдук үөҕүллэн, санаата түһэн аҕай сырыттаҕына, буруйа дакаастаммыт үһү диэн Василий Михайлович Оруоһуну, сүүрбэ үс эрэ саастаах саха биир чулуу уолун, киһи төннүбэт сири- гэр, Соловецкай хаайыыга, көскө ыыппыттара.
Бу күнтэн ыла кинилэр дьиэ кэргэттэрин кыыллааһын сытайан туран саҕаланан барбыта. Дьокуускай куорат киин уулуссатыгар турар үтүөкэннээх дьиэтин былдьаан ылбыттара. Онно олорбут оҕолорун уонна дьиэлэнэн үөрэнэ сылдьар дьону бүтүннүү таһырдьа бырахпыттара. Дьахтар гимназиятыгар үөрэнэр кыыһын “революцияны утарааччылар балтылара” диэн үөрэҕиттэн барарыгар күһэйбиттэрэ. Мэхээлэ оҕобун онно-манна тиэрдиэхтэрэ диэн түргэнник дойдутугар тахса охсоругар модьуйбута.
Киэһээҥҥи аһылык иннинэ Ыстапаайа Анна хоһун тоҥсуйан тобугуратта. Онуоха симик куолас “да” диэбитигэр, дьахтар сэрэммиттии үөмэн киирдэ. Кыыс оронун кытыытыгар чөкөччү туттан түннүгү одуулуу олорор эбит. Кини хойуу чачархай баттаҕын икки гына мөлбөччү өрүнэн, хоҥор өҥнөөх куруһуба саҕалаах былааччыйатын икки өттүнэн түһэрбит. Анна куба маҥан моонньун кыҥначчы туттан, ытаан санна титирэстии олорор эбит. Дьахтар кыра эрдэҕиттэн оҕолообут оҕото ыар санааҕа баттатан, муҥу көрө сылдьарыттан олус долгуйан:
Онуоха ахтыбыт аҕай минньигэс сыта муннугар дьаралыйан киирдэ. Дьахтар Анна намчы сыҥааҕын модороон илиитинэн өрө аста. Кыыс кубаҕай сирэйин балачча сыныйан көрдө уонна иһигэр: “Барахсаным оҕото, алыс да кэрэ, намчы. Маннык киһини көрөн туран хайдах атаҕастыахха, куһаҕан тылынан үөҕүөххэ сөбүй? Кини адьас оҕо эбээт. Ол кинилэр тугу былдьаһалларын да билээхтээбэт ини”, — дии санаата уонна былаатынан Анна хараҕын уутун сото-сото:
Ыстапаайа — нууччалыы хааннаах, куруук күлэн мичийэ сылдьар, сытыы-хотуу дьахтар. Кинилэр аҕалара — Конов Андрей Александрович — соҕурууттан көскө ыытыллыбыт политсыылынай этэ. Нуучча дворяннарын уола ыраахтааҕыны утары бууҥҥа кыттан, хаһан да түһээн баттаппатах дойдутугар көскө ыытыллыбыта. Бэйэтин кыайан көрүммэккэ, биир көстүүнэй иннигэр хоргуйан өлөөрү сытарын Мэхээлэ Оруоһун куоракка киирэ сылдьан аһынан уонна оҕолорун үөрэттэрээри дойдутугар көҥүллэтэн, тиэйэн таһаарбыта.
Бэйэтиттэн чугас алааска кыракый балаҕан туттарбыта уонна ис-тас үлэҕэ көмөлөстүннэр диэн убайдыы-балыстыы бэйэтин хамначчыттарын биэрбитэ. Конов — чахчы үтүөкэннээх киһи этэ. Ис-иһиттэн үрдүк культуралаах, хас эмэ омук тылынан саҥарар, Петербург куорат университетын төрдүс курсун устудьуона, куруук үөрэн мычылыйа сылдьар киһи этэ. Сотору үлэһитин, Арыпыай кыыһы, кэргэн ылан икки кыыс оҕоломмуттара. Кини аймахтыы Оруоһуттарга махтала муҥура суох этэ. Оруоһуттар үгүстэрэ үөрэхтээх буоланнар, үөрэххэ, билиигэ тардыһыылара былыр-былыргыттан олус күүстээҕэ. Ол иһин көскө кэлбит бары үөрэхтээхтэр кинилэргэ мустан билиилэрин-көрүүлэрин атастаһаллара. Конов эмиэ кинилэр ааннарын саппата. Мэхээлэлээх Маарыйа оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн бэйэлэрин таһынан көскө кэлбит араас омук дворяннара солбуһа сылдьан үөрэппиттэрэ, ииппиттэрэ. Ол түмүгэр оҕолор сүрдээх иитиилээх, элбэх билиилээх-көрүүлээх дьон буола улаатан испиттэрэ.
Конов ахтылҕаннаах дойдутугар кыайан төннүбэтэҕэ. Биир муҥха кэнниттэн тымныйан, сэбиргэхтэтэн суорума суолламмыта. Кэргэнэ Арыпыай соҕотоҕун кыанан олорбот буолан, Мэхээлэлээххэ кыргыттарын илдьэ төттөрү көһөн кэлэн, уруккутун курдук дьиэ үлэтигэр үлэлээн барбыта. Кыргыттарын аҕалара кыра саастарыттан бэйэтэ үөрэппитэ, онон лоп курдук үөрэхтээх дьон этилэр. Улахан кыыс, Ыстапаайа, Анна ньээҥкэтэ буолбута. Кыра кыыс, Кэтии, эстэрээпэнэн, кыра уолу көрөөччүнэн үлэлээбитэ. Онон кинилэр Оруоһуттар дьиэ кэргэттэригэр бэйэ дьоно буолбуттара.
Анна аҕатын хоһун ааныгар тиийэн, балачча тарбаҕын мускуна туран баран, сэрэнэн кыратык тоҥсуйан тобугуратта. Хос иһигэр аҕатын намыын куолаһа: “Киир ”, — диэтэ. Кыыс ааны аргыый аһан, кэҥэс хоско киирдэ. Хос хайдах эрэ уруккутунааҕар хараҥарбыкка, эргэрбиккэ дылы. Урут аҕата кинээстээн олордоҕуна, манна киһи бөҕөтө мустан, хос иһэ биир кэм күүгүнээн олорор буолара. Баай хотуттар-тойоттор күлсэн лаһыгырата-лаһыгырата Аан дойду сонуннарын ырытар буолаллара. Манна улуус бары үөрэхтээхтэрэ мустан, саха норуотун дьылҕатын хайдах көннөрөр туһунан мөккүһэллэрэ.
Биирдэ Анна үс-түөрт саастааҕар оонньуу сылдьан алҕас аҕатын хоһугар көтөн түспүтэ. Тор курдук сулардыы бытыктаах, үрдүк уҥуохтаах сыылкаҕа олорор поляк дворяна Эдуард Карлович Пекарскай остуолга үллэччи кутуллубут кумааҕылары көрдөрө-көрдөрө сахалыы саҥарда:
Эмискэ Эдуард Карлович сулардыы бытыктаах сирэйэ сырдаан, мичилийэн кэллэ. Кини остуол аттыгар сэрбэллэн турар Аннаны, дьэ, өйдөөн көрдө:
Ити Эдуард Карлович босхолонон, дойдулаары доҕотторун кытта бырастыылаһа кэлбит этэ. Ол киэһэ олус да үчүгэй буолбута. Улуус бары мааны дьоно мустан атаарыы остуолун тэрийбиттэрэ.
Анна хара тирии кириэһилэҕэ олорор аҕатын иннигэр тиийэн: “Папаа”, — диэн баран, аҥаар атаҕын кыратык кэннигэр ууран реверанс оҥордо. Михаил Николаевич ойон туран, кыыһын сүүһүттэн сыллаан ылла уонна утары кириэһилэҕэ олорто. Анна аҕатын саҥа көрөр курдук сыныйан одууласта. Кини иннигэр олох атын киһи олорор курдуга. Аһаҕас төгүрүк, куруук сайаҕастык мүчүҥнүү сылдьар сирэйин оннугар куп-кубаҕай мырчыстаҕас, кэҥээн хаалбыт санаарҕаабыт харахтардаах, уҥуохтаах-тириитэ эрэ хаалбыт, сыл иһигэр туртайа охсубут убаҕас баттаҕын өрө-таҥнары анньыммахтыы оҕонньор олороро. Намыһах бэйэтэ өссө кыччаабыкка дылы буолбут, урут толору олорор кириэһилэтигэр оҕо курдук толугураан хаалбыт этэ. Биир да быыл сыстыбатах көстүүмэ кэҥээн, баанчыга холкутаан ханньары барбыт. Арай, дьахтардыы намыын туттуута арыый сыыдамсыйбыкка дылы буолбут. Анна аҕата ыар санааҕа баттатан бу айылаах дьүһүн-бодо буолан олорорун көрөн, ту- луйбакка ойон турда уонна аҕатын моонньуттан кууһа түстэ да, ытаан барда.
Оо, аҕа барахсан. Аннаны аҕатын курдук ким да, хаһан да сатаан уоскуппат этэ. Кини хайаан да киниэхэ наадалааҕы, туһалааҕы булан этэрэ. “Аҕам, аҕам барахсан, эн эрэ куруук мин аттыбар баар буол”, — диэн, Анна күн сиригэр саамай ытыктыыр киһитигэр махтана олорбута. Кыыс оҕо эрдэҕиттэн ийэтинээҕэр аҕатыгар ордук чугас этэ.
Маарыйа соҕотох кыыһыгар тоҥуй сыһыаннааҕа. Кини ордук уолаттарыгар охторо. Бэйэтэ, Дьааҥы бардам баай Курлецкайдарын кыыһа буолан, эр киһилии кытаанах майгылааҕа. Ол иһин от-мас курдук наһаа нарын кыыс оҕону “кини тугу кыайыай” диэн аахайбат, болҕомтоҕо да уурбат этэ. Биир үксүн “кыыс оҕо — омук анала” диэн өс хоһоонунан салайтаран, дьиэ кэргэҥҥэ кыыс оҕо туох да боччумнаах оруола суох буолуо дии саныыра.
Онон Анна дьиэ кэргэнин иһигэр кинини көмүскэһээччи, саннын тоһуйааччы аҕата эрэ буоларын куруук билэрэ. Бу да сырыыга оннук буолбута, ийэтэ аахайан кыыһын кыһалҕатын билэ-истэ да сатаабатаҕа, ордук көскө барбыт таптыыр уолун, Василийын, аһыйан өйө-төйө суох сылдьара.
Чахчы дьиэ кэргэн иһиттэн ийэтигэр Василий эрэ саамай чугас этэ. Кини ийэтэ суох буоллар эрэ, дьиэтигэр да тэһийэн олорбот этэ. Аҕата төһө да кини иннигэр түүннэри- күннэри сүүрдэр, уол ийэтигэр эрэ суруйара, ийэтин эрэ аһынара. Дьон Василий ийэтин кытта ыга тоҥолохтоһон дьаарбайа сылдьалларын үгүстүк көрөллөрө. Кинилэр ким да билбэт туох эрэ кистэлэҥнээх курдук тохтоло суох ботугураһан кэпсэтэ иһэр буолаллара. Ийэ атын оҕолорун Василийтан аллараа кэрдиискэ туруорара. Биллэн турар, саамай кэнники кэрдиискэ Анна турара.
Киэһээ аһылыкка киэҥ остолобуойга остуолу тула бары мустубуттара. Начальнай оскуолаҕа нуучча тылын үөрэтэр уоллара, Николай Михайлович — үрдүк уҥуохтаах, хойуу хара баттахтаах, уоһун үрдүгэр кичэллик кыргыллыбыт чараас бытыктаах, кыыс оҕолуу уһун, хойуу кыламаннардаах киэҥ, сырдык харахтаах, хатыҥыр, көнө таһаатыгар хара көстүүмү уурбут-туппут курдук кэппит, эҥкилэ суох ыраас ырбаахытын уолугун нэлэкэйдэммит, ийэтинии модороон куоластаах, чахчы саха интеллигенэ, отуччалаах киһи олоппоһун өйөнөрүгэр тиэрэ түһэн олорор. Кыра Михаил хараҥа күөх өҥнөөх мотуруоскатын уолугар маҥан салфетканы иилинэн аһыырга бэлэмнэнэн остуол үрдүн көрүөлүүр. Мария Афанасьевна — дьиэ кэргэн хотун ийэтэ, хаарыс солко халадаай ырбаахытын таһынан хара хоруоҥка симэхтээх хаһыаччыгын толору кэтэн, сарбынньахтаах солко былаатын кэннигэр салыбыраччы баанан баран ас үллэрэн кэлэр- барар. Михаил Николаевич — дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, хара бостон көстүүмүн кэтэн, баархат баанчыгын баанан, олоппос өйөнөрүгэр тоҥонохтонон олорон тулуйбатахтыы- тэһийбэтэхтии Анна хоһун аанын кэтиир. Сотору-сотору сэлиэччигин сиэбиттэн сыапка иилиллибит көмүс чаһыытын ылан көрөр. Кини аһылыкка биир да мүнүүтэ хойутууру сөбүлээбэт этэ.
Остуол нөҥүө бу киэһээҥҥи ыалдьыттар — кэргэннии Слепцовтар билиҥҥи муоданан тигиллибит хара атлаас көстүүмү, былааччыйаны кэтэн килэһэн-халаһан олороллор. Вонифатий Нестерович суон тарбаҕар анньыммыт ыйааһыннаах кыһыл көмүс биһилэҕинэн сотору-сотору остуолу тобугуратар уонна тиэрэ түһэ-түһэ күлэн сатарытар. Кэргэнэ — София Васильевна, маҥан эттээх моойугар кылыргыы охсуллар олус улахан үрүҥ көмүс түгэхтээх ытарҕата эйэҥэлээн ыла-ыла тугу эрэ омуннаахтык кэпсиир. Остуол аҥаар уһугар кинилэр уоллара, сүүрбэтиттэн тахсыбыт куораттан сылдьар Константин Вонифатьевич, аҕатыныы үрдүк, төрөл уҥуохтаах, кытархай хааннаах, билиҥҥи муоданан уһун хара баттаҕын ньалҕаарыччы тарааммыт, уоһун үрдүгэр тор курдук бытыктаах, эриличчи көрбүт киэҥ биилээх харахтаах, сахаҕа олус кэрэ сэбэрэлээх эдэр киһи аттыгар олорор Николайга ботур-ботур тугу эрэ кэпсиир.
Хаптаһын аан “лап” гына сабылларын кытта, бары ол диэки хайыһа түстүлэр. Маҥан аныгылыы тигиилээх, хара куруһуба саҕалаах, бэрэнньиктээх, синньигэс биилин ыбылы курданан өссө тупсубут, чачархай хойуу баттаҕын куруһуба сиэккэҕэ эрийэ уган кэннигэр түһэрбит, киһи эрэ сэргии көрүөх кэрэ кыыһа, Анна, симиттэн хойуу кыламанын быыһынан дьону көрө турда. Дьон кылгас түгэҥҥэ ах баран, таптаабыт харахтарынан кыыһы имэрийэ одуулуу олордулар.
Ыстапаайа сылабаарын туппутунан айаҕын атан таалан тура түстэ. Онтон өй ылан, кыыс диэки астыммыттыы имнэннэ уонна киэн туттубут хараҕынан Константин диэки кылап гына көрөн ылла. Николай ойон туран, балтын икки илиитин сэрэммиттии тутан олбу-солбу уураталаан ылла уонна кулгааҕар төҥкөйөн:
Анна Константин кэлиэхтээҕин билбэт этэ. Онон остуол уһугар уолу кытта уун-утары олорон эрэ баран өйдөөн көрбүтэ. Уол хайдах эрэ боччумурбут харахтарынан кинини имэрийэ көрөн ылаат, кыбыстыбыттыы умса тутта оҕуста. Кыыс ону бэлиэтии көрөн, кыбыстан сирэйэ итийбэхтээн ылла. Хата, остуолга олорор дьон онно эрэ кыһаммакка, аһыырга тэринэн үрүҥ көмүс иһиттэри лаҥкыната олордулар.
Костя олус уларыйбыт, тупсубут. Кинилэр дьиэлэрэ чугас-чугас турар буолан, оҕо эрдэхтэриттэн куруук бииргэ оонньууллара. Анна мыс курдук суп-суон уолу “пышка, пышка” диэн хаадьылаан ытата сыһара. Онто олох атын киһи буолбут. Костя төһө да куоракка үөрэннэр, Аннаны көрсүбэтэх эбит. Кыыс аҕатын уонна убайдарын бобуутунан үөрэҕиттэн атын ханна да сылдьыбата.
Остуолга олорооччулар кыыс симиттэрин, кыбыстарын билэр буолан, кини үөрэҕин туһунан тугу да сураспатылар. Буолар буолбутун курдук истиҥник сыһыаннаһалларыттан Анна сыыйа холкутаан барда. Чахчыта да Слепцовтар Оруоһуттартан ордуга суох балаһыанньаҕа түбэһэн сылдьаллара. Онон бары даҕаны бу ыарахан кэпсэтиини саатар кылгас кэмҥэ умна түһүөхтэрин баҕараллара.
Онуоха Мэхээлэ кэргэнин диэки сөбүлээбэтэхтии көрөн баран:
Аһылык кэнниттэн улахан дьон Михаил Николаевич хоһугар киирэн, бары ыалдьар боппуруостарын, дьэ, ырытыһа хааллылар. Эдэрдэр — Николай, Константин уонна Анна киэһээҥҥи салгынынан тыына, сэбирдэҕэ түһэн бүтэн эрэр хатыҥ чараҥ устун хаамсан истилэр.
Анна чараас суккун сонунан дьагдьайан барбытын көрөн, Николай кыыс сылаас былаатын аҕала дьиэтигэр төттөрү тэбиннэ. Костялаах Анна иккиэйэх хаалан баран, бэйэ- бэйэлэриттэн кыбыстан, саҥата суох атахтарын анныгар хачыгырыыр сэбирдэх тыаһын иһиллии хаамсан истилэр. Онтон Костя тохтуу түстэ уонна симиктик:
Кыыс тугу эппиэттиэн билбэккэ, хараҕын симириҥнэттэ:
Костя кыыс кэнниттэн эккирэтэн кэлэн:
Анна биир суон хатыҥы кууһа түстэ. Костя диэки эргиллэрин кытта, уол кыыһы хатыҥнары баҕастары кууһан ылла уонна аҕылыы-аҕылыы:
Уоллаах кыыс киниэхэ утары бардылар. Хас да хонон баран, биир хараҥа түүн Анна утуйа сытар хоһун түннүгүн ким эрэ тоҥсуйан тобугуратта. Кыыс ойон туран түннүк сабыытын сэгэтэн көрбүтэ, убайа “таҕыс” диэн илиитинэн ыҥыраат, сүтэн хаалла. Николай кыра аайы кинини түүн үөһүн саҕана ыҥырбатын билэр буолан, сып- сап таҥнан тыаһа суох таһырдьа таҕыста.
Тахсыбыта, соҕуруу халлаан аннын диэки уот кыһыл сардаҥата күлүбүрүүрэ көстө түстэ. Анна ону көрөөт, “ой” диэн кыланан ылла. Ити диэки Вонифатий Слепцовтаах нууччалыы тутуулаах улахан дьиэлэрэ турара. Аттыгар Николай баар буола түстэ. Сөмүйэтин уоһугар таҕайан “тсс” диэтэ уонна “барыах” диэн ыҥырда. Анна хараҥаҕа оттон- мастан иҥнэ-иҥнэ, убайын батыһан тыа саҕатыгар турар ампаар кэннигэр тиийдэ.
Анна онтон-мантан иҥнэн охто-охто тыа саҕатыгар сүүрэн тиийдэ. Чугас тиит кэнниттэн:
Кыыс саҥа диэки сүүрэн эрдэҕинэ эрчимнээх илии күөйэ кууһан ылан саҥата суох уоһуттан уураата. Соһуйан уолу түөскэ күүскэ анньан кибилиннэрээт, кэннинэн тэйээри иҥнэн охтон түстэ. Уол охтон эрэр кыыһы тутаары иннин диэки ыстанна. Анна илиитин иннигэр тутан “суох” диэтэ.
Костя эргиллэ түһээт, утары сүүрэн иһэр кыыһы түү курдук чэпчэкитик көтөҕөн ылла. Харса суох ууруу туран, тохтуу түстэ уонна:
Анна намчы моонньун устун сылаас харах уута сүүрэн түспүтүн биллэ:
Кыыстаах уол дьиэлэригэр киирэн оронноругар сыталларын аҕай кытта, ааннарын күүскэ тэбиэлээн биллиргэтэн бардылар. Анна сүрэҕин туттубутунан олоро түстэ. “Костяны туттахтара” диир санаа өйүгэр тимир тоһоҕо курдук батары киирбит этэ.
Бадьай Уйбаан мөҕүттэ-мөҕүттэ аан күлүүһүн төлөрүтэрин кытта, үс хара бэкир дьон дьиэ ортотугар биирдэ баар буола түстүлэр:
Уйбаан саҥата суох кыраһыын лаампатын уматта уонна кэрийэ сылдьан хос ааннарын тоҥсуйда. Бу үлүгэргэ ким утуйа сытыай, бары биир-биир хостон тахсыталаатылар.
Арай Анна, суорҕанын ыбылы ытыран, куттанан титирэстии олордо.
Уйбаан кыраһыын лаампаны остуол ортотугар уурбутугар, киирбит дьон сирэйдэрэ, дьэ, көстө түстэ. Остуол баһыгар тирии тужуркалаах, сүүһүн ортотугар сулустаах хоттуустаах, хара бараан сылайбыт, салбаҕырбыт сирэйдээх орто саастаах киһи, атын ыал дьиэтигэр толору бырааптаах хаһаайын курдук туттан, илиитинэн икки сыҥааҕын өйөөн олорор уонна мустубут дьону сыныйа көрөр. Кини аттыгар бинтиэпкэтин тайахтанан, саллаат таҥастаах, эдэркээн, хатыҥыр уол дьиэлээхтэртэн саллыбыт курдук туттан турар. Остуолтан тэйиччи хара суккун сонун сиэҕигэр кыһыл таҥаһы бааммыт, өһөс будьурхай баттахтаах, лыс курдук бэлтэйбит, имиллибит курдук маҥан сирэйдээх эдэрчи киһи сис туттан турар.
Маннык түүҥҥү ыалдьыттары күүппэтэх Маарыйа булууһа халаатын хардары тардан туран:
Ыалдьыт иэгэҥнээн ылан баран:
Мэхээлэ Ыстапаайаҕа имнэннэ. Дьахтар тугу эрэ утараары гынан эрдэҕинэ, Маарыйа: “Ыҥыр”, — диэтэ.
Аттыгар турбут саллаат уол тэпсэҥнээн ылла. Сис туттан турбут киһи сирэйэ сырдаатар сырдаан барда. Мэхээлэ кинилэр туохтан итинник уларыйа түспүттэрин көхсүнэн сэрэйбитэ. Ити кини Анната хоһуттан тахсан турар буолуохтаах. Аҕа сүрэҕэ ыарыылаахтык быһыта кымаахтаата. Кини кыыһа көстө түстэр эрэ, дьон хараҕа уоттана түһэрин билэрэ. Бастаан киэн тутта саныыра, оттон кэнникинэн дьаахханар буолан барбыта. Бу үлүгэр кэми маннык кэрэ сибэкки хайдах уйуон сөбүн элбэхтэ толкуйдуура.
Анна хойуу, чачархай баттаҕа ыһыллан бөдөҥ долгуннарынан такымар тиийэ мөлбөһө намылыйбыт. Куттанан кэҥээбит хараҕа симик уокка өссө тупсан уот ирбинньигинэн оонньообут. Чараас солко халаатын таһынан бүрүммүт баайыы былаата сиргэ тиийэ соһуллан улуу худуоһунньук хартыынатыттан түһэн кэлбит аанньал курдук буолан турара.
Тирии сонноох киһи ойон турбутун бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Туран баран хайыай, кыыска утары тиийэн:
Анна кыбыстан кытар гына түстэ эрээри, бу харса-хабыра суох тыллаһа турар бэркэ билэр киһитигэр абаран туох эрэ кыһыылааҕы этиэн баҕаран кэллэ:
Анна тугу да хардарбата эрээри, өһөс харахтарынан киһини сэнээбиттии аллараттан үөһэ көрөн таһаарда.
Бу киһини нэһилиэк дьоно бары билэллэрэ. Егоров — орто сэниэ ыал оҕото, маннааҕы оскуоланы бүтэрэн баран, Мэхээлэ убайыгар, Киргиэлэй Оруоһуҥҥа, бирикээсчигинэн үлэлээбитэ. Киргиэлэй уол үөрэххэ дьоҕурдааҕын билэн, Иркутскайга атыы-эргиэн дьыалатыгар бара сылдьан, үөрэҕин төлөбүрүн төлөөн институкка юридическай факультекка киллэрбитэ. Онно олохсуйбут сурдьугар, Иван Оруоһуҥҥа, олохтоон хаалларбыта. Семен революционнай ыччат хамсааһыныгар кыттыбытын иһин үһүс курстан уһуллубута. Дойдутугар кэлбитин кэннэ, үөрэхтээх юрист аҕыйаҕынан сибээстээн, тута земскэй суукка кыра дуоһунаска сулууспаҕа ылбыттара. Сотору үлэһит былааһа Саха сиригэр олохтоммутун кэннэ, кыһыл комиссар буолан, дойдутугар сэбиэскэй былааһы олохтуу тахсыбыта.
Дьиҥэр, Семен Семенович — сытыары-сымнаҕас майгылаах, дьон-сэргэ ытыктыыр киһитэ этэ. Кини бу билиҥҥи балаһыанньатын соччо сөбүлээбэт этэ эрээри, эдэриттэн хайдах эрэ ити сүүрээҥҥэ кыттыһан хаалбытынан арахпакка сылдьара. Семен атыттар курдук ис-иһиттэн баайдары абааһы көрбөт этэ. Ол эрээри ардыгар саҥа былааһы утары киксэ-киксэ, туох эрэ моһолу оҥороллоруттан олус абаран кэлэрэ.
Семен — Мэхээлэлээх улахан уолларыттан, Миитэрэйтэн, балачча аҕа этэ. Ол эрээри бэйэтин саастыылаахтарыттан быдан оттомноох, тугу барытын ис-иһиттэн дириҥник ылынар чараас сүрэхтээх, билиигэ-көрүүгэ эрэ тардыһар, бэриниилээх “таҥара хамначчытынабын” дэнэр уолу олус сөбүлүүрэ. Дойдутугар таҕыстаҕына куруук кэлэн, хонон-өрөөн ааһара. Оччоҕо икки сир олоҕуттан тэйбит курдук уолаттар итэҕэл, араас наука арыйыыларын, политика, эдэр ыччат тустарынан элбэхтик мөккүһэллэрэ. Семен кырдьыгы куттаммакка уот харахха этэ сылдьар интеллигентнэй уолга куруук ымсыыра саныыра. Бэл, кэлиҥҥи кэмҥэ сорох туттуута-хаптыыта, саҥарара-иҥэрэрэ Миитэрэй курдук буолбута.
Миитэрэй кырбанан өлбүтүгэр бэйэтэ баҕа өттүтүнэн буруйдаахтары көрдүү сатаабыта эрээри, бу кини кыаҕын таһынан дьыала буолан тахсыбыта. Доҕоро өлүөҕүттэн кини курдук ис сүрэҕиттэн сөбүлээн кэпсэтэр-ипсэтэр киһитэ суох хаалбыта. Мэхээлэ Оруоһун кыра оҕолорун улааппыттарын кэннэ көрө да илигэ. Бүгүн Аннаны көрө түһээт, хайдах эрэ убайыгар, Миитэрэйгэ, майгынната санаабыта. Оттон аҕыйах хадьар тылынан бырахсаат, онно ордук итэҕэйбитэ. Кыыһы үкчү убайын курдук сөбүлээбэтэҕин иһитиннэрэн баран тэйэрин, төбөтүн дьон иннигэр хоҥкуппат майгылааҕын астына көрбүтэ. Кини тута өлбүт доҕорун булбут курдук санаммыта эрээри, ону дьоҥҥо көрдөрүө суохтааҕын билэрэ.
Сарсыныгар Анналаах Николайы чаас кэриҥэ доппуруостаатылар уонна улуус иһиттэн ханна да барбаппыт диэн баппыыска ылан баран ыыттылар. Оттон Мэхээлэ аатыгар хас да үҥсүү киирбитинэн сибээстээн, хаалларан доппуруостуурга быһаарыннылар.
Мэхээлэ доппуруостуур хосторугар киирбитэ, табах күөх буруотун ортотугар бэҕэһээҥҥи Егоров уонна сааһыра барбыт Лесков Марк Ионович диэн Дьокуускайтан тахса сылдьар ОГПУ үлэһитэ кыһыл сабыылаах остуол аттыгар туох эрэ кумааҕылары бэрийэ олороллор эбит. Лесков кинини ачыкытын аннынан көрөн, төбөтүн кэҕиҥнэтэн дорооболосто. Семен эмиэ кэҕиҥнээн баран, олоппоһу ыйда уонна биир кумааҕыны ылан доргуччу аахта:
Мэхээлэ истибитин итэҕэйбэккэ, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн соттумахтаата уонна саннын ыгдах гыннарда.
Егоров хайдах эрэ аһыммыт курдук куолаһа кини кулгааҕар иһиллэн ааста:
Туохха түбэспитин өйдөөбөккө да хаалбыт Мэхээлэ эрэйдээҕи сарсыныгар түҥ-таҥ түһэрэн, куоракка хаайыыга киллэрэн симмиттэрэ. Онно кини аатыгар сэтинньи 5 күнүттэн 1929 сыллаахха УК 58-10, 182 уонна 82 ыстатыйаларынан буруйдаан, дьыалатын өссө дириҥэппиттэрэ. Үнтү кырбаан туран араас көрдөрүүнү суруттаран ылаллара. Бу да көрдөрүүлэртэн көрдөххө саха биир бас-көс аймаҕын кыыллыы сэймэктээн эрэллэрэ сурулла сылдьара:
“По протоколу допроса от 20/Х-1929г. Оросин Михаил Николаевич показал: Мой сын, Дмитрий Михайлович, в 1923 году участвовал бандитизме в Оймяконе. Будучи студентом духовной семинарии участвовал в заговорах против революции. Был убит. Второй сын, Василий Михайлович, за участие в бандитизме был отправлен в ссылку. Третий сын, Николай Михайлович, 25 лет, работает учителем в Таттинском улусе. Племянник, Петр Иванович, был сослан в ссылку. Племянник, Иван Оросин — близкий друг Ксенофонтова, был расстрелен, Пантелеймон Оросин тоже был сослан... — бу испииһэк бүтэр уһуга биллибэт этэ. Түмүгэр. — Никакого оружия у меня нет и раньше не было. Можете хоть расстрелять... Я ведь старик, стою над могилой — пусть поскорее умру. Больше показать не хочу.
Допросил ОГПУ Нутчин”.
Мэхээлэ Оруоһуну сылы быһа сорун сордоон, хара хаанын тоҕон баран, 1930 сыллаахха маннык уураах уураллар:
“Выписка из протокола N4
Заседание тройки ЯОООГПУ от 24 февраля 1930г. по делу N330 обвиняемого, Оросина Михаила Николаевича, заключить в концлагерь сроком на 5 лет с возбуждением ходатайства перед ВЦПК с конфискацией всего имущества.
Верно секретарь тройки Смоктуновский ”.
Баай Оруоһуттар хас эмэ көлүөнэ саха дьонугар киэн туттулла дуораччы этиллибит ааттара, араскы тардан төрөөбүт буоруттан хаттаан төрөөн тахсарын көрбөккө, хаайыы-сыылка эҥээрдэнэн, сору-муну көрөн, өлөн-сүтэн испиттэрэ. Мэхээлэ эмиэ төннүбэтэҕэ.
Үрдүкү суут ити уурааҕа Мэхээлэ Оруоһун хаалбыт дьиэ кэргэттэрин үрдүгэр этиҥ буолан сааллыбыта. Маарыйа бастатан туран тугу да кэрэйбэккэ уолун, Николайы, суһаллык тэрийэн күрэппитэ.
Николай, бараары туран, Аннаҕа эппитэ:
Анна убайын илиитин ыыппакка ыга тутан, тугу да кыайан эппэккэ, ытыы тураахтаабыта.
Николай күрээбитин сарсыҥҥы күнүгэр сарсыарда дьиэ иһигэр тобус-толору саалаах дьон кутулла түспүттэрэ уонна аҥаар кырыытыттан туох баары үнтү чүүччэйэн барбыттара. Егоров аҕаларын хоһугар чөмөхтөһөн турар дьиэлээхтэргэ супту хааман кэлэн:
Маарыйа дьиэтиттэн тахсан иһэн сүрэҕин туттубутунан аан холуодатыттан тайана түстэ. Онтон сыыйа икки атаҕа уйбакка бокус гынан сууллан түстэ:
Маарыйа Оруоһуна курдук киһи толлор, ытыктыыр дьахтара улууска аҕыйах этэ. Кини төрүттэрин, улуу Крулецкайдары, батан ырыаһыт, олоҥхоһут, хоһоонньут бэрдэ этэ. Маарыйа ырыатын-тойугун уста диэн сир-сир аайыттан араас үөрэхтээхтэр сыбыытаһаллара. Оруоһуна киэҥ далааһыннаах дьаһаллаах дьахтарынан эмиэ аатырара. Кини аар-саарга аатырбыт ыһыахтары ыһан, кыратыттан-улаханыгар тиийэ астыннаран ыытара. Төһө да хабыр майгылааҕын иннигэр дьон кинини ытыктыыра, таптыыра, ырыатын-тойугун уос номоҕо оҥостон ыллыыр-туойар буолаллара.
Маарыйаҕа тэҥнээх ийэ бу Орто дойдуга баара эбитэ буолуо дуо? Дьиэ кэргэнин иннигэр ууга-уокка да киирэрин кэрэйбэт этэ. Кини кэргэнэ, оҕолоро инники күөҥҥэ эрэ туруохтарын баҕарара уонна ону ситиһэн тэйэрэ. Ол да иһин буолуо, бары үөрэх диэтэххэ үөрэх, баай диэтэххэ баай, мааны таҥас-сап, үтүө майгы-сигили, үрдүк культууралаах иитии кинилэргэ баара. Онно барытыгар улахан оруолу ийэлэрэ, Мария Афанасьевна Оруоһуна, ылара.
Ол эрээри кини үйэтэ бу күнтэн бүппүтэ. Маарыйаны ытаппытынан соһон таһааран, ат сыарҕатыгар быраҕан илдьэ турбуттара.
* * *
Суол устун кыраһа хаары кэһэн, илдьиркэй таҥастаах икки дьахтар уонна уончалаах уолчаан иэгэҥнэһэ хаамсан иһэллэрэ. Сотору соҕус суол аартыгынан икки аттаах дьон тибилиннэрэн утары кэллилэр. Уоллаах кыыс туораан биэрдилэр. Нэһиилэ үнүөхтээн испит эмээхсин, “үлтү тэпсэн аастаххытына ааһыҥ” диэбиттии, суол ортотугар турунан кэбистэ.
Аттаах дьон кини аттыгар тохтоотулар:
Эмээхсин өспүт хараҕынан уолу өһүөннээхтик көрдө уонна:
Уол эмээхсинтэн саллан: “Суох, ааһа туруҥ”, — диэтэ.
Бүгүн Маарыйалаах Кулаада ыалыгар, Охонооһойопторго, хонор буоллулар. Бу уруккута кинилэр таайдарын, Уйбаанчык Оруоһун, үлэһиттэрэ этэ. Ыал ийэтэ — Татыйаас эмээхсин бурдук тардан иэгэҥнии олорон, сөтөллөн күксүйэ-күксүйэ:
Анна эмээхсин аттыгар кэлэн сэниэтэ суох:
Эмээхсин сыҕарыс гынан биэрдэ. Анна саҥа тардан иһэн, “һуук” диэн баран сууллар тыаһа иһилиннэ. Дьон бары онно ыстаннылар. Кыайан турбат буола ырбыт кыыс муҥнаах өйүн сүтэрэн таас аттыгар охтон сытар эбит. Маарыйа аҕылыы-аҕылыы:
Анна өйдөнөн кэлэн:
Дьон былаат курдук буолбут кыыһы көтөҕөн аҕалан ороҥҥо сытыардылар. Хас да хонон баран Анна өйдөнөн кэлбитэ, ийэтэ уонна сурдьа суохтар эбит. Бу ыал уончалаах кыыстарыттан дьонун туоһуласта. Онуоха кыыс икки хонуктааҕыта бу дьиэттэн тахсан барбыттара диэтэ. Анна ороҥҥо олоро түстэ. Ойон туруох курдук гынан иһэн мэйиитэ эргийэн эмиэ сууллан түстэ. Онуоха Татыйаас эмээхсин:
Анна хараҕын уута, тыыннааҕын биллэрэн, иэдэһин устун сүүрэн түстэ. Кини төһө да дьонун эккирэтиэн баҕарбытын иһин турар кыаҕа суоҕуттан кыһыйан ытыы сытта.
Хас да хонон баран, биир киэһэ таһырдьа ыт үрэн баргыйда. Дьон куттанан төттөрү-таары сүүрэкэлэстилэр. Сүөдэр ойоҕо Огдооччуйа оҕонньоругар сибигинэйэрин быыс нөҥүө сытар Анна иһиттэ:
Анна ыалга иккиттэн ордук хонуо суохтааҕын билэрэ эрээри хайыай. Кини кэлин синигэр түһэн, хайдах эрэ туохха да кыһаммат курдук буолбут этэ. Ол иһин иһигэр үөрэ быһыытыйда, хата, баҕар, өлөрөн кэбиһэллэрэ буоллар диэх курдук санаата.
Таһырдьаттан саллааттар киирдилэр быһыылаах. Ханнык эрэ куоппут бандьыыты көрдүү сылдьаллар эбит. Анна: “Хайа эрэ эрэйдээҕи сойуолуу сылдьаллара буолла”, — дии санаата.
Арай кини ханна эрэ истибит, сылайбыт кэһиэхтээх куолаһа:
Анна көрбүтэ, кинини тымныыттан сирэйэ дэлби кытарбыт, икки омурда тимиччи түһүөр диэри ырбыт Семен Егоров соһуйбут хараҕынан одуулуу турар эбит.
Кыыс, синим биир, тугу да гыннын диэбиттии, балаҕан өһүөтүн одуулуу сытта. Семен Аннаны балтараа сыл анараа өттүгэр көрбүтүн кытта тэҥнээтэҕинэ, кини иннигэр олох атын киһи сытара. Эдэркээн кыыс хараҕар хайыы-сах олох уота өспүт курдуга. Мунна кырыыланан, уҥуох-тирии сирэйэ ыарыы, кыһалҕа муҥуттан көҕөрө кубарыйбыт. Тостуох курдук күөкэгэр моонньо төбөтүн да уйуо суох курдуга. Кыыс сотору-сотору ыараханнык кырдьаҕас эмээхсин курдук сөтөллөрө, устунан тыына хаайтаран тиэрэ-маары көрөн тыынын былдьаһара. Хараҕын анныгар дириҥ күөх иилэр тимиччи көрөн сыталлара. Семен Аннаны аһынан саҥатыттан матан турда, сэрэнэн-сэрэнэн кыыс илиитин ылла уонна:
Эмискэ кыыс илиитин сулбу тардан ылла уонна бүтэн хаалбыт куолаһынан:
Биирдэ өйдөммүтэ, сып-сырдык хоско, маҥан таҥаска сытар эбит. Бастаан хайдах эрэ “өлбүт буоллаҕым дуу” дии санаата. Маҥан халааттаах сиэстэрэ кыыс киирбитигэр:
Анна хайдах эрэ аһыан баҕаран кэллэ. Тулатын көрүммүтэ, биэс куойкалаах палаатаҕа үһүө буолан сыталлар эбит. Ити икки ардыгар палаата аана тэлэллэ түстэ да, төгүрүк ачыкылаах, намыһах уҥуохтаах, сиртэн-буортан тэйбит курдук ыраас, түөрт уончалаах быраас киһи киирэн кэллэ.
Анна кэтэспит санаатыгар бириэмэ быт хаамыытын курдук сыыллан бытаана сүрдээх. Киэһэриитэ, палаата аана тэлэллэ түстэ да, Егоров маҥан халааты бүрүммүтүнэн киирэн кэллэ. Кини салгын харааччы сиэбит сирэйигэр бөдөҥ маҥан тиистэрин көрдөрөн мичээрдээтэ уонна Анна аттыгар олоппос ылан олорунан кэбистэ. Кини хара тирии портупеятын түһэҕэр уурарын кытта, Анна үөрэн сэгэйбит сирэйэ күлүгүрэ түстэ. Кыыс бу кэмҥэ тугу санаабытын Семен тута таайан, портупеятын ойоҕоһугар аста уонна эйэҕэстик:
— Анна Михайловна, куттаныма, мин эйиигин доппуруостуу кэлбэтим, көннөрү кэпсэтээри, билсээри кэллим, — диэтэ. Кыыс саҥа айаҕын атан эрдэҕинэ. — Мин эн тугу ыйытыаххын баҕараргын эмиэ билэбин уонна кырдьыгынан этэбин. Ийэҕин уонна сурдьугун баччааҥҥа диэри була иликпит. Улуус арҕаа өттүгэр көрдүү сатаатыбыт даҕаны онно суохтар. Арай, баҕар, мунан Чурапчы улууһугар тахсыбыт буоллахтарына сотору кэминэн көстөллөр ини. Мин оннооҕу сэбиэттэргэ илдьит ыыппытым да, биллэ иликтэр. Эн ол туһугар санаарҕаама, булуохпут. Анна, эн... туох... быраас доруобуйата мөлтөх, өссө да нэдиэлэ курдук эмтэннэҕинэ бэттэх кэлиэ диир. Мин көрдөһөбүн, саатар кыратык бэйэҥ тускунан санаан ыларыҥ буоллар. Дьонуҥ туһуттан сөптөөҕүн эрэйдэнниҥ буолбатах дуо? Билэбин, эн билигин биһигини абааһы көрөр буолуохтааххын, ол эрээри биһиги эмиэ көҥүл дьон буолбатахпыт ээ. Байыаннай балаһыанньа тугу этэринэн сылдьар кэм буоларын өйдүөх тустааххын, биһиги саллааттарбыт, — Семен Анна сору-муҥу көрбүт киэҥ харахтарыттан сырдык уу сүүрэн түспүтүн көрдө уонна кыыс, кини тугу саҥарарын олох да истибэккэ, өйө-санаата ыраах дьонугар сылдьарын өйдөөтө. Саҥата суох бу уотунан кырбаһа турар олоххо собус-соҕотох хаалбыт кэрэчээн кыыһы аһына-таптыы көрөн олордо. Киһи кыыс намчы илиитин ыга тутан баран, саҥата суох тахсан барда.
Сарсыныгар Семен Семенович санааҕа баттаппыт көрүҥнээх балыыһаҕа эрдэ соҕус кэллэ. Кинини бу күннэргэ “кулаах кыыһын уһун сонугар сөрөннүҥ” диэн үгүстүк сэмэлээбиттэрэ. Оттон бүгүн партийнай устаабы кэһэн кулаахтары өйүүгүн, дьыалаҕын бюроҕа көрүөхпүт диэн мас-таас курдук эппиттэригэр сылайа, ыра сылдьар киһи кыйаханан:
Кини эмиэ да бэйэтин буруйдана саныыра, эмиэ да киһини аһыммытым буруйум үһү дуо, соруйан баайсаллар дии саныыра. Ол эрээри кэлин биири бигэтик билбитэ, кини өр сыл утуйа сыппыт сүрэҕэ Аннаны көрсүөҕүттэн уһуктубутун. Сылтан ордук кэм устата ааһан, араҕан биэрбэккэ кыыс таабырыннаах кэрэ хараҕа кинини ханна да буоллар арыаллыы сылдьара. Ол аайы сүрэҕэ минньигэстик эмиэ да ыарыылаахтык нүөлүйэн ылара. Анналаах Николай күрээбитин кэнниттэн икки ый курдук хаайыллан олорбуттара. Бу кэмҥэ Семены Дьокуускайга ыҥырбыттара. Кини онно сылдьан бүтэйдии сэрэйэрэ, Анналааҕы өссө ыар дьылҕа күүтэрин. Ол иһин ыксыыра да, кэтэһэр кыһыл этэрээтэ соҕурууттан кэлэн быстыбакка, кыайан дойдутугар тахсыбакка хаайтаран сылдьыбыта.
Кэмниэ-кэнэҕэс, дьэ, тахсыбыта: Анналаах суоллара сойбута ырааппыт этэ. Ол түүн дьыалаларын билсэн баран, үс киһилээх алаастарынан көрдөөн барбыта. Кэпсиир бандьыыта күрээбитэ ый аҥаара буолбут этэ эрээри, кини ону Анналааҕы көрдүүрүгэр сылтах оҥостубуга. Оо, кыыһы булан баран эриэхсит үөрбүтүөн. Ол түүнү быһа өйө суох сытар кыыс аттыгар олорон хоммута. Бэйэтэ төһө да сылайан сырыттар, Анна ыһыллыбыт баттаҕын сыллаатаҕына сылаата барыта ааһан, сүрэҕэ дьолунан-үөрүүнэн туолара. Сарсыныгар ат сыарҕатыгар чараас таҥастаах кыыһы тулуупка суулаан, ыбылы кууһан айаннаабыта. Бу түгэҥҥэ Анна төһө да бэйэтэ сэрэйбэтэр, Семен Егоровка саамай дьоллоох айаны бэлэхтээбитэ. Уол кыыһы бу курдук кууһан үйэтин да тухары олоруох курдук этэ эрээри:
Анна оронуттан өндөйөн, Семен сирэйин-хараҕын чинчийэрдии көрдө уонна кинини үөрдэр сонуна суоҕун таайбыта. Ыарахан санаа бу куруук холку, өйдөөх кыараҕас харахтарынан кинини ааттаспыттыы одуулуур, чиҥ-чаҥ быһаарыылаах саҥалаах киһини баттаабытын сэрэйбитэ.
Сотору быраастыын киирэн кэллилэр. Киһитэ сытар икки дьахталлары эмкэ диэн ыҥыран таһаарда. Егоров Анналыын биир-бииргэ хааллылар. Семен балачча саҥата суох олордо, онтон көхсүн этитэн баран:
Анна дьиэ кэргэнин эспит дьону абааһы да көрдөр, бу киһини хайдах эрэ куһаҕаннык санаабат этэ. Көнө, судургу майгылаах, сынньанар диэни билбэккэ күннэри-түүннэри сүүрэр, бэриниилээх байыаһы ытыктыы, аһына саныыра.
Семен туруох курдук өндөйөн эрдэҕинэ, Анна намчы илиитин эр киһи чэрдээх илиитигэр уурда уонна сымнаҕастык ыга тутта. Уол бастаан итэҕэйбэтэхтии кыыс сирэйин одууласта. Кини кыракый илиилэрин куотан хаалыахтара диэбиттии сэрэнэн бобо харбаан ылла уонна умса түһэн омуннаахтык уураамахтаан ылла. Дьолунан туолбут харахтарын кыыстан араарбакка утары көрөн олорон:
Ол түгэҥҥэ Анна эмискэ убайын Николай уонна Костя уунан туолбут харахтарын санаан кэллэ. Сүрэҕэ дьиктитик өрө мөхсө түстэ, ол эрээри Семены тохтоппото.
Кыыс сүрэҕэ сыыспатах этэ. Сарсыарда быраас Нестеров сурук киллэрэн биэрбитэ. Онно: “ Бу түүн Дьокуускайтан суһал дьаһал кэлэн онно бардыбыт...” — диэн суруллубут этэ. Икки хонон баран Семен этэрээтэ, бандьыыттар засадаларыгар түбэһэн, улаханнык эмсэҕэлээбитин туһунан сурах кэлбитэ. Уол өлүгүн тиэйэн киллэрбиттэрэ. Анна эмиэ сир-халлаан икки ардыгар суос-соҕотох туран хаалбыта.
* * *
Кыракый балаҕан аана кыычыр гына аһылынна. Күдэн туманы бүрүнэн, сирэй-харах баара көстүбэт гына былаатын бобо бааммыт дьахтар киирэн кэллэ.
Көмүлүөк иннигэр күөт күөттүү олорбут түөрт уонуттан тахсыбыт үрдүк уҥуохтаах, хатыҥыр, иҥиир-ситии киһи симириҥнии-симириҥнии ким киирбитин көрөөрү ааны одууласта. Уҥа наараҕа туһах хата олорбут, киниэхэ майгынныыр чөмөөрүйбүт, түөрт уончалаах киһи ньилбэгин тэбэнэ-тэбэнэ, хойукку ыалдьыты дьиибэргии көрө олордо. Быыһы сэгэтэн, эр киһилии үрдүк уҥуохтаах, хара бараан кыыс ыас-хара суһуоҕун өрүнэ-өрүнэ тахсан кэллэ. Бары саҥата суох киирбит дьахтары одууластылар.
Ыалдьыт ыараханнык сөтөллөн күксүйдэ уонна аан ороҥҥо саҥата суох олордо. Тууна бааммыт былаатын аллара баттаан сабыылаах айаҕын босхолоото, ыараханнык тыыммахтаата уонна кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан:
Дьахтар үүтү биир тыынынан түһэрэн кэбистэ уонна дьиэлээхтэри буруйдаммыт хараҕынан эргиччи көрөн ылла.
Эр дьон биирэ суорҕан, биирэ куллука туппутунан өрө сырсан кэллилэр. Кыыс сонно тута сабыта харбаан ылан, ыалдьытын тыыммат да гына хам суулаан кэбистэ уонна:
Балбаара дэлэҕэ даҕаны Омуннаах Балбаа диэн ааттамматах этэ. Ньилбэгин охсунаат, ойон туран сундуугар тугу эрэ хасыһан хачыгыратта, ол тухары айаҕа хам буолбата. Анна бу аһаҕас санаалаах кыыска хайдах да махтаныан билбэккэ олордо. Иһигэр “аата үчүгэйин, маннык эдьиийдээх киһи, киһини чуҥкутуо суох барахсан” дии саныы олорон, икки күнүнэн бу бэйэлээх итии дьиэттэн эмиэ барыах бэйэм буоллаҕа диэн хараастан ылла.
Ол икки ардыгар Балбаара бэйэтин курдук ото омуннаахтык оргуйан бидилийдэ. Кыыс өрө дьалкыһытан аҕалан, эмиэ Аннаҕа иһэртэ. Сыыйа кини сылайбыт этин-сиинин сылаас сүүрээннэр ыбылы кууспуттарыгар утуктаан нухарыйан барда. Ханна эрэ Балбаара саҥата сүтэ-сүтэ күөрэйэрэ, ким эрэ күүстээх илиитэ кинини сымнаҕас ороҥҥо сытыар- да. Анна: “ Үчүгэйиэн, оо, Айыы тойон таҥараа, миигин манна хааллар дуу... Бу мин дьиэм, бу мин дьонум”, — диэн санаан иһэн минньигэс уу байҕалыгар умсан хаалла.
Анна сарсыарда хаһан да сынньамматаҕын сынньанан уһугунна. Уҥа диэки Балбаара дагда ытыйан бидилитэр тыаһын кытта көмүлүөк оһох умайан тигиниирэ иһиллэр. Балаҕан сып-сылаас, ып-ыраас. Таҥас быыс быатыгар ырбаахы ыйаммыт. Иннигэр ууруллубут талаҕынан уустуктук иэҕэн оҥоһуллубут олоппоско куобах истээх сэлиэччик ууруллубут. Тэйиччи эмиэ оннук олоппоско таптайан оҥоһуллубут тимир суунар тааска ыраас уу дьалкыҥнаан көстөр. Анна эмиэ: “Манна олорор төһө эрэ сынньалаҥ, үчүгэй буолуо этэй? Суох, мин үлэттэн кутаммаппын, үлэһитинэн да хаалларыҥ диэн көрдөһүөм, саатар кылгас кэмҥэ”, — диэн бигэ санааны ылынна. Анна өөр-өр көрдөөн, дьэ, бэйэтин уйатын булбут курдук санаммыта. Ол курдук барыта хайдах эрэ кини санаатын иһинэн буолан испитэ. Кини хараҕын симэн баран аһыан куттанна: “Түүл дуу, илэ дуу? Аны билигин астахпына, барыта сүтэн хаалыа. Эмиэ хотон долборугар дуу, тымныы муустаах муннукка дуу сытар буолан хаалыам”, — дии санаат, хараҕын аспыта, барыта оннугар. Хаста да хатылаата, барыта оннугар: көмүлүөк умайар, сылабаар сырылыыр, Балбаара иһитин бэлэмнээн хаамар-сиимэр.
Анна уһуктубутун биллэрэн көхсүн этиттэ. Онуоха Балбаара ойон кэлэн:
Анна иһигэр Балбаара барахсан кини курдук сору көрбөтүгэр баҕарда. “Оо, дьон бары эн курдук эбиттэрэ буоллар, хайдахтаах үчүгэй олох буолуо этэй. Үтүө санаалаах Балбаара барахсан, мин дьылҕам эйиигин ырааҕынан тумуннун”, — дии санаата Анна.
Сотору улахан убайдара Соппуруон бүтүннүү кырыаны бүрүнэн киирэн кэллэ. Икки куобах сүгэһэрдээх. Балбаара үөрэн өрө тиргиллэ түстэ:
Үс атахтаах төгүрүк остуолга олорон, Анна хаһан да маннык минньигэстик аһаабатаҕын аһаата. Икки үүт-үкчү бырааттыылар олох саҥата суох дьон буолан биэрдилэр. Ол оннугар балтылара үһүөннэрин оннугар саҥарар киһи эбит. Аһаан бүтэн, Көстөкүүн оһох кэннигэр муҥха абырахтаан барда.
Сопнуруон хамсатыгар табах уурунан уот иннигэр табахтыы олорон:
Анна күүппүт ыйытыытыгар хайдах хардарыан сатаан тобулбакка олордоҕуна, Балбаара:
Онуоха Анна хайдах эрэ уйадыйан ылла, сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ мууһуран хаалбыт хараҕын уута, дьэ, ирэн, таһынан саккыраата. Туох баар олоҕун хайдах баарынан, туту да кистээбэккэ ыраас мууска ууран кэпсээн барда. Кини кэпсээн бүппүтүн кэннэ балаҕан иһигэр ыар чуумпу сатыылаата. Анна иһигэр “үүрэр буоллахтарына саатар биир хоннорон баран үүрдүннэр” дии санаата. Туох дииллэрин кэтэһэн, кыыс дьиэлээхтэр сирэйдэрин-харахтарын маныы олордо.
Эмискэ Балбаара ытыы-ытыы кыыска саба түстэ:
Соппуруон соһуйан өрө ходьоҥолоото. Аннаны кылап гынан көрбүтэ, кыыс эн тугу этэҕин диэбиттии утары көрөн сандааран олорор эбит. Үйэтигэр дьахтарга чугаһаабатах сэмэй киһи сүрэҕэ биллигирии тэппититтэн кыбыстан таһырдьаны былдьаста.
Анна аҕыйах эрээри оттомноох саҥалаах, сытыары-сымнаҕас майгылаах, хайдах эрэ бэйэтигэр майгынныыр кубаҕай хааннаах, чулбугур сэҥийэлээх, кэмин иннинэ күрэҥсийэн эрэр уһун баттахтаах, биир кэм кыһа уотун сыралыттан кытарбыт чараас халтаһалаах, саһарчы көрбүт, симириҥнээбит сымнаҕас харахтаах, саар тэгил иҥиир-ситии уҥуохтаах, киниттэн сүүрбэччэ сыл аҕа киһини хара маҥнайгыттан ытыктыы көрбүтэ. Кыыс урут бу аатырбыт ууһу хайдах эрэ олох кырдьаҕас киһи буолуо дии саныыра. Онон күөгэйэр күнүгэр сылдьар эр бэрдэ буолбутуттан соһуйбута. Өскөтүн Соппуруон кини илиитин көрдөөтөҕүнэ, биир тыла суох сөбүлэһэргэ бэлэмэ.
Соппуруон кыыс дьылҕата быһаарылларыгар биир эрэ күн хаалбытын эмиэ билэрэ. “Оо, барахсан, олус да эрэйи- муҥу көрөөхтөөбүт. Тугу уһатан-кэҥэтэн, син сөбүлүүр эрээри. Бэйи, аны ити аанньал курдук барахсан миэхэ сөбүлэҥин биэрэр үһү дуо? Ол эрээри бэрт истиҥник төгүрүччү көрөөхтүүр ээ. Арааһа утарбат курдук дии. Чэ, саас да ыраатта, кыыһы да быыһыахха. Ол да иһин бэрт дьикти түүлү көрбүтүм ээ, бука, бу мин күнүм балаҕаным иһигэр сандааран киирбитэ буолуо. Холонон да көрүөххэ,” — диэн, Соппуруон кытаанахтык сананан балаҕанын аанын арыйда. Тугу этиэн булбакка турдаҕына балта:
Анна Михайловна Оруоһуна — Боппойоонобо эрэйдээх- муҥнаах олоҕо бу кыракый балаҕаҥҥа түмүктэммитэ. Кини толору дьоллонон, үс оҕону төрөтөн, улуу удьуордарыгар ытык иэһин төлөөбүтэ. Ол эрээри Анна барахсан сырдык, ыраас олоҕо олус эрдэ быстыбыта. Таптыыр дьонун харахтарын уутунан сууннаран, отут биэс эрэ сааһыгар сэллигин ыарыыта көбөн суорума суолламмыта. Кини олоҕун аргыһа, Боппойоон Уус, кэпсииринэн, инники эдэригэр томмута- хаппыта, аччыктаабыта-быстыбыта таайан кылгас олохтоммута үһү.
Дьокуускай, 2002 с.
Алдьархай адаҕыйыыта
Күһүн. Арҕаа арҕахтаах халлаан анныттан былыттар күрүҥ оҕус күөлэһийэн бороҥ буору бурҕачытарыныы будулуһан тахсан, ийэ халлааны бүрүйэ бүрүүкээтилэр. Сотору ардах өтөр уостубаттык муора быыһылаан, сиккирээбитинэн барда. Үөһэттэн суккуллар уу быыһын сэгэтэн көрдөххө, өтөхсүйэн хаалбыт Дүрбүөннээх алааһын тулаайах балаҕана тулуһабын дуу, суох дуу диэбиттии самнарыйан тураахтыыр.
Дүрбүөннээх өтөҕө. Былыр-былыргыттан бу өтөх туһунан сүрдээх иччилээх үһүйээннэри кэпсииллэрэ. Ол эрээри күн-дьыл ааһан истэҕин аайы ити кэпсээннэр умнуллан, сүтэн испиттэрэ. Манна өр кэмҥэ тыынар тыыннаах үктэммэт буолан, иччитэхсийэн турдаҕына абааһыны- аньыыны итэҕэйбэт саҥа үйэ кэлэн, сайылык иккистээн тиллибитэ. “Кыһылга” кыттыспыты абааһы да, таҥара да тыыппат үһү диэн дьон чахчы аньыырҕаабат буолбуттара, ньир-бааччы олорбуттара. Арай тумустуу анньыллан киирбит тыа саҕатыгар кубарыһа хатан турар чардааттаах киһи уҥуохтара чөҥөрүспүт чуолҕан харахтарынан барытын маныы тураллара дьон сүрүн баттыыра. Ол иһин эбитэ буолуо, алта уонус сыллардаахха оччотооҕу холкуос бэрэссэдээтэлэ Хабырылла Лэкиэһэп — Хаамаайы Хабырыыс диэн киһи, дьон: “Аньыы, алдьархай уйатын аймаама, иэдээни төрөтүөҥ”, — дэспиттэрин истибэккэ, комсомуол оҕолорунан бурайтараары таһаарбыт. Онно эмискэ ыраас халлааҥҥа этиҥ этэн тоҕо барчаламмыт, чаҕылҕан, киһи уҥуохтарын аттыгар үүнэн турбут аарыма тиити үлтү кулаан түһэрэн, дьону былдьыы сыспыт. Ол тиит билигин даҕаны салгыбат манабыл буолан, аргынньахтыы түһэн адаарыйан сытар.
Кэлин дьон хараҕа үөрэнэн куттаммат-толлубат буолбуттара эрээри, тоҕо эрэ ким да тахсан тыыппат, ыспат этэ. Бэл ынах-сүөһү да чугаһаабат курдуга.
Саҥа үйэ үүнэн, үрэллии, ыһыллыы-тоҕуллуу буолуутугар сайылык туох баар саҥа тутууларын көһөрөрүн көһөрөн, уорарын уоран ый-күн ыһыаҕа оҥорбуттара. Арай эргэ балаҕан туһатыттан тахсыбыт буолан тыытыллыбакка хаалбыта.
Чэ, бэйи, устубут хонуктар умнууга хаалан эрэр кэпсээннэрин айылааҕын арыый атын соҕустук айан кэпсээбиппин атыҥырыы санаабат буоллаххына, ааҕаччым, ааҕан да көр. Ардах да астыбат, түүн да уһун. Дьэ, иһит...
* * *
Кытара тохтубут кыһыл хаан ортотугар түөрт харахтаах ыас хара ыт тугу эрэ хадьырыйа туран, харахтарын кырыытынан көҥөммүттүү кынчыатыы көрөөт, ырбатын ыһыктан эрэр айа курдук ардай аһыытын килэттэ. Онтон иһин түгэҕиттэн иҥиэттэн үгэхтээхтик ырдьыгынаатын кытта, Мыыр сыҥаһа оронуттан сарылаабытынан балаҕан туой муостатыгар тиэрэ таһылла түстэ. Тыын былдьаһан өрүтэ уһуутуу-уһуутуу, көлөһүн аллыбыт түөһүн имэриммэхтии олордо.
Барыта уоскуйбут курдук буолла. Мыыр түүлүн ырыта сатаан баһын тарбана олордо. Эмискэ муус түннүгүнэн түспүт ый толонун туох эрэ күлүгүрдэн ылаат, элэс гынна. Балаҕаны тула чигдигэ туох эрэ сүүрэн сундулуйар атаҕын тыаһа иһилиннэ. Мыыр чөрбөс гына түстэ. Санаатыгар атах тыаһа кинилэр сытар муннуктарын туһунан кэлэн, иһийэн хаалла. Киһи, кутталыттан титирэстии түһээт, оронугар ыстанна уонна куобах тириитэ суорҕанын анныгар дьылыс гынна. Онуоха кэргэнэ сымнаҕас илиитинэн эпсэри кууһан ылан сылаас түөһүгэр хам тарта, эттээх атахтарынан хардары эрийэн бэйэтигэр сыһыарда. Мыыр сыыйа-баайа уоскуйан, аны ходьоҥ айыыта киирэн, дьикти имэҥнээхтик дьахтарын таптаан барда. Эргэ тахсыаҕыттан үһүс сылын кытараабыт ойоҕо бу түгэни мүччү туппата. Эдэр дьон Дьылҕа тойон тугу бэлэмнээбитин хантан билиэхтэрэй, уохтара харыар диэри уураһан, таалалыы таптаһан, куустуспутунан утуйан хааллылар.
Дьахтар онус ыйын ыарахан сылдьан, күһүөрү, биир күн эмискэ ыарыйда. Ийэлэрэ Далла эмээхсин, уонтан тахсата оҕоломмут киһи, эдэр дьахтар ыарыыта талыы буоларын тута таайда:
Далла дьахтар олорор кэмин аһардаҕына куттала улаатарын билэрэ уонна биир үксүн былыр дьон кэпсииринэн улуу ойуун эрэ төрүүрүгэр кэмин аһарар үгэстээҕин истэрэ, ол иһин олус дьаахханара. Онуоха эбии үнүр киһи киһиэхэ кэпсээбэт түүлүн көрөн, бу күннэргэ кыайан хараҕын да симпэт буолбута. Арай түһээтэҕинэ, кини өбүгэтэ Субуйа Сууһут диэн баара үһү, ол дьахтар илэ бодотунан кэлэн, уот иннигэр дьаҕыллаах сылгы тириитин тэбии турар эбит. Кийиитэ Саары уот аттыгар олорон, тугу этэр эбит диэбиттии, кинини одуулуур. Сууһут сүрдээх иччилээх баҕайытык кэпсээн киҥинэйэн барда: “Тоойуом, кэмиҥ кэллэҕинэ тумулга үүнэн турар аарыма тиит анныгар, бу сөрүөҕэ олороор. Эн оҕо төрүүрүн кэтэһимэ, эйиигиттэн атын төрүөҕэ. Ону кимиэхэ да көрдөрбөккө, бу тириигэ суулаан, эриэн ситиинэн кэлгийэн баран, сэбэргэнэҕэр кистээр. Уһүс күнүгэр оҕолуу ытаатаҕына эрэ ылан киһилии иитээр. Сэрэнээр, сыыһа туттаран иэдээни оҥороойоҕун, куотан хаалыа”, — диэт сүтэн хаалла.
Улуу ойуун иккистээн төрүүрүгэр сиэн уруутугар дьахтар аймахтарын талар сурахтааҕа. Кинилэр уустарыгар Куора курдук улуу ойуун иккистээн төрүөхтээҕэ биллэрэ. “Бу иэдээни, оннук эрэ буолбатын” дии санаан баран, Далла балаҕанын аанын харбаата.
Барык-сарыкка аҕалара оҕонньор, уот иннигэр тымтык тыыра-тыыра, ботугураан ааттаһа олороохтуур эбит:
Оҕонньор тоҕо итинник тылласпытын бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла, умса нөрүйэн кыырыктыйбыт баһын кырбыы олордо.
Дьахтар барахсан баттаҕа бүтүннүү бураллан, бычыгынас уу буола тиритэн кулуннуу мөхсө сытара. Эмээхсин киирбитигэр сэргэхсийэ быһыытыйан, уу-хаар баспыт харахтарынан буруйдаммыттыы көрө-көрө сибигинэйдэ:
Эмээхсин саҥата суох кийиитин баттаҕын көннөрдө уонна наҕылыйа сатыы-сатыы:
Ити кэнниттэн кийииттэрэ кыайан быыһаммакка, үс түүннээх күнү мэлдьи эрэй бөҕөтүн көрөн, быста-быста салҕанна.
* * *
Бу унаар-мунаар көрбүт урааҥхай саха биир бастыҥ ыала Элиэлээх Даллалар буолаллара. Кинилэр ийэлэрин ууһугар удьуордаан туран үтүөкэн хотун дьахталлар үөскүүллэрэ. Ол курдук былыр Субуйа Сууһут диэн сахаҕа төрүөбэтэх чулуу дьахтар олорон ааспыта үһү. Кини сыһыыга сүүрэ сылдьар сылгыны эккирэттэҕинэ, хойуу суһуоҕа биэстээх атыыр кутуругун курдук субуллан иһэр буолара үһү. Ханнык да бэйэлээх сылгыны атахтаах оҥорбот эбит. Ситэн ылан, сиэлигэр хатаастан, түҥнэри тардан түһэрэрэ үһү. Аны күүстээх көлүүр оҕуһа тардар сыарҕатын икки аҥы өрүммүт суһуоҕунан мыаннарыктыы баайан баран, алааһы биир гына эргийэ сүүрэрэ үһү. Бу дьахтар тэҥнээҕин булан эргэ тахсыбакка сылдьан, Куора диэн аатырбыт ойуун киһиэхэ харааччы иирэн, ким даҕаны сөбүлээбэтэҕин үрдүнэн, күүһүнэн кэриэтэ эргэ тахсыбытыттан дьон хомойо санаабыттара.
Куора хайа да өттүнэн Сууһукка сөбө суох курдуга. Намыһах ньаачайбыт уҥуохтааҕа, чаан олгуйун курдук лэҥкэйбит бастааҕа, уҥуоҕар сөбө суох уһун илиилээҕэ, мара дьүһүнүн ааһан сүрдээх дьэбир майгылааҕа эбитэ үһү. Дьон сиэмэх ойуун диэн куттанан ырааҕынан тумналлара. Сөбүлээбит дьахтарын хомуһунунан сүгүн утуйбат буолуор диэри буулаан туран сордуура. Ол иһин ыаллар кыыс оҕолорун кини хараҕар көрдөрбөттөрө. Сууһуту эмиэ оннук абылаатаҕа диэн сибигинэһэн кэпсэтэллэр эбит. Ол эрээри Сууһуттаах Куора элбэх оҕолонон, байан-тайан саха тэҥнэспэт саргыламмыттара.
Куора ойуун өлбүтүгэр Сууһут аһыйан ый ытыытын ытаан, алыс айманан харайбыта үһү. Онуоха дьон сүөргүлээбитигэр: “Эһиги Куораны абааһы курдук кырыы хараххытынан кынчарыйа көрөргүт, дьэ, ол кэпкит кэлэрэ буолуо. Куора кырдьаҕас бу дойдуттан кыайан айаннаабата. Онон эһиги хара санааҕыт кини муунтуйбут кутун бобо харбаабытынан мин удьуорбар дьиҥнээх сиэмэх ойуун буолан иккистээн күөрэйиэ. Ону эһиги бэйэлээхтэр уйаргыт саарбах”, — диэн ынырык тыллары тылласпыта үһү.
Чахчыта да, Куора ойуун бастакы олоҕор кими даҕаны кыраан-таныйан, аньыы-хара оҥостубута суохха дылыта. Арай бэйэтигэр тэҥэ суох чулуу дьахтары ойох ылан дьон да, айыылар да ордук санааһыннарыгар киирбитэ эбитэ буолуо.
Куора ойуун анараа аттанарыгар дьонугар-сэргэтигэр: “Мин Орто дойдуттан аттанар кэммэр күүстээх силлиэ түстэҕинэ олохтоох дойдубар айанныам, онтон кыайан айаннаабатахпына, хаан урууларбар эрэй эҥээрдэнэн эргиллиэм”, — диэн сэрэппитэ үһү.
Чахчы Куора ойуун кута Орто дойдуттан арахсыбатаҕа дииллэр. Ол кэмтэн бэттэх бу удьуорга Куора иккистээн төрүүрүн хас көлүөнэ дьахтар төрөөтөҕүн аайы куттана кэтэһэр буолбуттара. Ыарахан дьахтарга сыһыан тосту уларыйбыта, талбыттарынан таралыта атаахтаталлара. Тыый, Куора төрөөтөҕүнэ, кынчарыйбыт киһини ирдээн туран эһиэ турдаҕа. Ол да иһин бу удьуорга дьахтар таҥара кэриэтэ муҥур хотун буолбута.
Далла — Куоралаах Сууһут орто кыыстарын төрдүс көлүөнэ сиэн кыыһа этэ. Уон алта сааһын туолаатын кытта, ыаллыы, Дүрбүөннээх алааһыгар олохтоох Чалыат ууһун баайын Элиэлээх Элгимэ Дуурай диэн үтүө ыччатыгар эргэ биэрбиттэрэ.
Икки кыахтаах ыал ыччаттара сотору туспа ыал буолан, Дүрбүөннээх хонноҕор буруо таһааран, байан-тайан олорбуттара. Далла уонтан тахсата оҕоломмутуттан биир эрэ уолу тутан хаалбыта.
Күҥҥэ көрбүт оҕолоро Мыыр — дьахтар курдук кэрэ сэбэрэлээх, дьулугур уҥуохтаах, наҕыл туттуулаах, киһи көрө- көрө таптыах оҕото буола улааппыта. Уон тоҕуһун туолуута хаан уларытаары Дьааҥы диэкиттэн Байаҕы ууһуттан Саары диэн олус кэрэ кыыһы сүгүннэрэн аҕалан, ийэлээх аҕатын кытта ыал буолан олорбуттара. Саары үс сылы мэлдьи кэтэһиннэрэн баран, дьэ, ыарахан буолан, үрдүнэн үрүҥ чыычаах көппөт буолан сылдьара. Барыта этэҥҥэ курдуга...
* * *
Кээмпэс ойуун балаҕан халҕанын тэлэйэ тардаат, муустаах ууну испит сылгы курдук өрө титирэстии түстэ да, төттөрү ыстанна. Дуурай төһө да этэ атыйдар, кырдьаҕаһы кэнниттэн батыста. Тахсыбыта, кырдьаҕаһа тиэргэн ортотугар үөлүллүбүт сордоҥ курдук өрө таһынньахтыы-таһынньахтыы, хара буорга күөлэһийэ сылдьар эбит. Күрэҥсийбит баттаҕа бураллан, эбирдээх сирэйэ ханньары тардыллан хаппыт тирии курдук сөрүөстүбүт, аҥаар эргэлээх хараҕын өҥүргэһинэн көрөн, айаҕыттан күүгэн алла-алла бабыгырыы сытар эбит.
Дуурай ампаарыгар дьөгдьөрүйэн киирээт, утаакы буолбакка маҥан сылгы тириитин соһон таһааран кырдьаҕаһы саба бырахта. Ойуун балачча уоскуйбуттуу налыйан сытта, онтон олох атын киһи сөҥ куолаһынан сүр иччилээхтик кутуран киирэн барда:
Бу аймалҕан кэнниттэн күнү быһа силбиктээх ардах түстэ. Элиэлээх Даллаларга Куора ойуун иккистээн төрөөбүтүн туһунан ынырык сурах, өрт уотунааҕар дөбөҥнүк өрө күөдьүйэн, сири-сибиири биир гына тилийэ көтө оҕуста.
Дьон абааһы ойууна төрөөбүт “дьааһык киэһэлэрэ” үүннүлэр диэн халлаан хараҥардар эрэ таһырдьа быкпат буоллулар. Абааһылара истиэхтэрэ диэн сибигинэһэн эрэ кэпсэтэр эрэйин көрдүлэр. Даллаларга ким да үктэммэтэ. Бэл алаастарын тумнар буоллулар.
Абааһы ойууна төрүөн инниттэн кулут ыта Орто дойдуга быгыалыыр буолар эбит. Бу улуу дьаалы кыыла илэ-бааччы өлүү бэриэччитэ буоларын саха дьоно барахсаттар билбэт буолуохтара дуо? Кыыл иччитин куһаҕаннык санаабыт дьону ирдээн туран сиирэ, урууну уруунан имири эһэрэ үһү диэн былыргы кырдьаҕастар кэпсиир буолаллара. Алыс иччитин истибэт буоллаҕына ойуун бэйэтэ тутан ылан, дойду иччитигэр илдьэн, тимир томторук кэтэттэрэр эбит, оччоҕо арыый уоскуйар, обото уҕарыыр. Саҥа төрөөбүт ойуун абааһыта Орто дойдуга амырыыннаах сырыытын саҕалыырыгар айыы ытын сүрэхтээх мэйиитин сиэн илэ бодотун ылынар эбит. Итинник кэпсээннэри истэ-истэ хайа киһи куттаммат буолуой.
Симириҥнии умайа турар хараҥа балаҕан аана хаачыр гына аһылларын кытта, Дуурайдаах үлэһиттэрэ, Кучуй ибили сытыйбыт даба ырбаахытын уста-уста киирэн кэллэ. Уот иннигэр аргынньахтаан олорор дьиэлээх оҕонньорго сибигинэйэ былаан эттэ:
Кучуй удьуордара былыргыттан Элиэлээхтэр хамначчыттара да буоллаллар, син дьиэ кэргэн дьонун курдуктара. Кини оҕо эрдэҕиттэн бу балаҕаҥҥа баай ыал оҕотун курдук мааныланан улааппыта. Мыыры кини оҕолообут, биэбэйдээбит буолан адьас оҕотун курдук саныыра. Бэйэтэ даҕаны үтүө майгылаах, барыны бары сатыыр, кыайар буолан оҕон- ньордоох эмээхсин улахан уолларын курдук буолбута. Атын хамначчыттары бэйэтэ билэринэн дьаһайан үлэлэтэрэ. Онон Кучуйа суох Даллалар илиилэрэ-атахтара баайыллара. Дүрбүөннээҕи кытта сэргэ турар Быыс алааска кыра балаҕан туттан, ийэлээх аҕатын кытта быр-бааччы олороллоро. Түөрт сыллааҕыта ойоҕо эмискэ өлөн огдообо хаалбыта, арай аһыытын икки кэргэниттэн хаалбыт игирэ кыргыттара мүлүрүтэллэрэ.
Кучуй туран, наара ороҥҥо сылгы тириитин бүрүнэн түҥнэри хайыһан сытар Мыыры санныттан тардыалаата. Онуоха киһитэ сөбүлээбэтэхтии илгиэлэннэ:
Мыыр соҕотох оҕо буолан олус атаахтык иитиллибитэ. Ол да иһин буолуо, куттас, хоргус, кыра оҕо курдук майгыта арахсан биэрэ илигэ. Кучуй даҕаны, төрөппүттэрэ даҕаны ону сирбэт этилэр, куруук оҕо курдук таптыы эрэ сылдьар идэлээхтэрэ.
Кучуй ардах уутун чаллырҕаччы кэһэн, балаҕанын диэки кудуччу хааман истэҕинэ, моойторуктаах хара ыта ыйылыы- ыйылыы кэлэн атаҕар эриллэ түспүтүттэн иҥнэн умса баран түстэ. Үөхсэ-үөхсэ туран, ытын маһынан быраҕан кыыратта. Ыт “ньаах”дии түһээт, хараҥаҕа аҕыйахта ойуолаан хаалла. Сотору соҕус иннин диэки ыта сүр ынырыктык үрэн бардырҕаат, өлөр ыйылааһынын ыйылаата. Кучуй ону истээт, тохтуу түстэ, көлөһүн-балаһын алынна, тугу да гыныан булбакка биир сиргэ тэпсэҥнээтэ, онтон баар-суох бастыҥ булчут ытын саныы биэрэн:
Ол сүүрэн иһэн туох эрэ бөскөйө сытарыттан иҥнэн, эмиэ умса туруйалаата эрээри охтубата. Тура эккирээн сүүрүөх курдук гынан иһэн эргиллэн көрбүтэ, кини Хоҥорун маҥан моойторуга кылбайа сытар эбит. Итэҕэйбэтэхтии сэрэнэн, чугаһаан иһэн көрө түспүтэ, ытын быһа тардыллыбыт баһын оннуттан хаан өрө тыга сытар эбит. Кучуй иирбит киһилии сарылыы түһээт, балаҕанын диэки тэбиннэ. Санаатыгар кэнниттэн туох эрэ аҕылыы-аҕылыы, тилэх баттаһа сырсан иһэргэ дылыта. Эмискэ ким эрэ кэтит түөһүгэр кэтиллэ түстэ. Киһи мүччү көтөөрү өрө булумахтана сылдьан, муус-маҥан арбайбыт баттахтаах Кээмпэс ойуун буоларын билэн тохтуу түстэ:
Биирдэһэ арахсымаары тардыаласта. Онтон өйдөөн көрбүтэ, кырдьаҕаһа суох буола охсон хаалбыт. Кучуй буута быстарынан балаҕаныгар тэбиннэ.
Сарсыҥҥы күнүгэр Элиэлээхтэр чугас ыаллара, түөһэйэ барбыт Малаар кырдьаҕас, хотонун кэннигэр ииктии турбут. Арай туох эрэ бөскөйө сытарын көрөн, сыалдьатын да тардыммакка, онно бакаалаата. Оҕонньор уу мустубут аппатыттан ибили сытыйбыт ыт өлүгүн хостоон таһаарбыт уонна бултуйбут саҕа сананан кыра оҕолуу үөрэн ытыһын таһына турбут.
Ол кэмҥэ саах күрдьээччи уоллара атах сыгынньах дыраҥнаан кэлэн:
Оҕонньор этэрбэһин оһуттан кыыннаах быһаҕын таһааран, булуутун сүлэн киирэн барда. Ыт кэтэх уҥуоҕа хайа ыстаммытын, мэйиитэ сүүрбүтүн оҕотугар түспүт барахсан хантан өйдөөн көрүөй? Сотору били уол дьону батыһыннаран саба сырсан кэллилэр. Оҕонньор булдун көҥөммүт адьырҕа курдук быһаҕын өрө туппутунан ыты бүөлүү бахчаччы тэбинэн туран:
Илэ барбыт ойуун абааһыта үксүн төрүөххэ охсуулаах буолар диэн аарыма кырдьаҕастар, сээркээн сэһэнньиттэр сэһэргиир буолаллара. Ол курдук сотору кэминэн хас да ыалга илэ илиэһэй чиччик оҕолор, итэҕэс ньирэйдэр, кулуннар төрөөбүт сурахтара сир аннынан иһиллэр буолан бардылар. Хат дьахтар хааччаҕа элбээтэ: “Итини сиэмэ, маны тутума", — диэн хас хардыытын аахтарар буоллулар.
* * *
Ыт мунна баппат ыркый ойуур иһигэр балачча кэҥэс ырааһыйаҕа сиҥнээри гыммыт кыра балаҕан оҕото сүрэҕэлдьээбиттии бөтө-бөтө харанан буруолуу турара. Тэлгэһэҕэ хара маҥаас ынах кэбинэн энньэҥнэтэ сытан, балаҕан аана хаачыр гына аһыллыбытыгар тура эккирээтэ. Көрүөхтэн сүрдээх сэбэрэлээх эмээхсин тайахха тэптэрэн арыычча атыллаан тахсан кэллэ. Үйэтигэр тараах диэни билбэтэх саһарымтыйа маҥхайбыт баттаҕа сирэй-харах баарын биллэрбэт гына саба арбайбыт. Абааһы кыыһа диэн баар эбит буоллаҕына — чахчы маннык эрэ көрүҥнээх буолуон сөп. Уоспа быһыта сиэбит сирэйигэр уҥуохтара эрэ килбэһэн көстөллөр. Арай муус курдук турулуччу көрбүт соҕотох өлүөр хараҕа тымныы чүөмпэ курдук бүлтэҥниир.
Эмээхсин уҥуох илиитинэн чарапчыланан арҕаалаан эрэр күнү көрдө уонна балаҕанын аанын тэлэччи аста. Онуоха ынаҕа тиэтэйбиттии балаҕан иһигэр дьылыс гынан хаалла. Эмээхсин ону көрөн ынаҕын таптаатаҕа аатыран уоһа да, тииһэ да суох айаҕын амаҥнатта, онуоха хабарҕатыттан туох эрэ куоласка майгынныыр кээҕиргээтэ.
Бу — өтөх иччитэ буолбатах, хаһааҥҥыта эрэ дьонноох- сэргэлээх, киһи-киһи курдук айыы оҕото этэ. Ол эрээри дьылҕа хаан талбытынан дьон олоҕун үөһэ-таҥнары тутарын курдук кини олоҕун аҕыйах күнүнэн умса тэпсибитэ.
Дүрбүөннээх алааһыттан хоту диэки бардахха, Бааллаах диэн үтүөкэннээх күөллээх алааска Куулат аҕатын ууһун дьоно хас да ыал буолан тус-туһунан кыстык балаҕаннанан олороллоро.
Биир саас сайылыкка көһүөх иннинэ алаас ыалыгар үөрүү бөҕөтө буолбута. Хайа да диэкиттэн кэлбитэ биллибэт олоҥхоһут баар буолбута. Ол киэһэтигэр олоҥхоһут алаас дьонун барытын мунньан, дьоро киэһэ тэрийэн түүн ортотугар диэри олоҥхолообута. Арай Чааҕа диэн отоһут эмээхсин сиэнин илдьэ түүҥҥү от хомуйа Хаастаах хайатыгар айаннаабыт буолан суохтара.
Сарсыҥҥы күнүгэр олоҥхоһуттара кыайан саҥарбат да, турбат да гына ыалдьан уһугунна. Дьон дьаҥнаатаҕа диэн ким тугу сатыырынан эмтии-томтуу сатаатылар. Киэһэлик киһилэрэ этэ-тириитэ бүтүннүү онон-манан кытаран таҕыста. Түүнүн утуйбата, быһа үлүгүнэйэ мээрик буолла. Көнтөс диэн бу аҕа ууһун аарыма кырдьаҕас ойуунун ыҥыттардылар. Кырдьаҕас ортолуу кыыран иһэн эттэ:
Ортолуу кыыран иһэн, түөрт атах буолан, атыыр оҕус курдук мөҥүрүү-мөҥүрүү аан модьоҕотун төрдүнэн балаҕан буорун хаһан барбыт. Онтон хантайан туран үстэ айаатаабыт. Онуоха икки чабырҕайыттан икки хаан өлбөх муостара үүнэн тахсыбыттар. Кырдьаҕас онон модьоҕо буорун логлорута олуйан тахсар хайаҕас хаспыт уонна тэлгэһэҕэ тахсан хаста да айаатаабыт. Онуоха хоту диэкиттэн тымныынан айаатаабытынан хара күрүҥ оҕус тиийэн кэлбит.
Дьон куттанан саһар аатыгар түспүттэр. Икки оҕус үс түүннээх күнү мэлдьи харсыбыттар. Үһүс күн бүтүүтүгэр Балта диэн халы-мааргы уол хотон түннүгүнэн уоран көрөөрү баһын быктарбыт. Көнтөс ойуун кини диэки кынчыатаабыт. Ол кэмҥэ Эбэ абааһытын оҕуһа Көнтөс ойуун хорук тымырын быһа анньан кэбиспит да, айыы оҕуһа сүр тыастаахтык күр гына сууллан түспүт. Ойуун сонно тута өлөн хаалбыт.
Төрдүс күнүгэр ыарыһах кытарбыт сирдэринэн хабах курдук үллэн тахса-тахса тэһитэ бардаҕын аайы ириҥэ уһунна. Олоҥхоһут муҥнаах ыарыытыттан өйүн сүтэрэ-сүтэрэ өйдөннө. Киһи аймах барыта өлөрдүү куттанар уоспа ыарыыта кэнэн саха дьонун буулаабытын оччотооҕу барахсаттар хантан билиэхтэрэ баарай? Чааҕа кэлэригэр тиийэрэ буоллар, эмээхсин быыһыа этэ дэһии буолла. Сотору кини сытар балаҕаныгар киһи тулуйбат ынырык сыта тунуйда. Үгүстэр сиргэнэн ол ыалга сылдьыбат буоллулар.
Аны бу ыал икки оҕото тэҥинэн ыарыйдылар. Ол кэнниттэн иккис ыал оҕолоро оҕуннулар. Дьон онно эрэ куһаҕан ыарыы булбутун сэрэйэн, аймалҕан бөҕөтө буоллулар.
Чааҕа отоһут биир күн алааһыгар эргиллэн кэлэн баран, алдьархай буолбутун тута таайда. Туспа турар кыстык угун саҕа балаҕаныгар киирээт, суос-соҕотох сиэнин ханна да быкпат гына хаппахчытыгар олуурдаан кэбистэ уонна сирэйин-хараҕын тууна баанан баран таһырдьа таҕыста. Дьон Чааҕа сэрэхэдийбититтэн илэ иэдээн буолбутун таайдылар. Кини курдук улуу отоһут дьоллоох аҕа ууһугар үйэҕэ биирдэ төрөөн ааһар. Онон битэ-билгэтэ хайа да ойууннааҕар ордук күүстээх буолара. Дьон куттанан саа тэбэр сиринэн отоһуту төбүрүөннүү турунан кэбистилэр уонна туох буолбутун ытыы-ытыы кэпсээтилэр.
Сотору кэминэн Бааллаах ыаллара бары эстибиттэрэ. Арай Чааҕа сиэн кыыһынаан эрэ хаалбыттара. Отоһут атын дьону сутуйбатын диэн туох баар алаас ыалын балаҕанын, малын-салын уоттаан баран, ким да булан тиийбэт сиригэр күрэммитэ. Бааллаахха дьон сылдьыбатын, сылгы-сүөһү тэпсибэтин диэн үс бүтэй күрүөнэн күрүөлээн ким да, туох да сылдьыбат оҥорбуттара. Бу ынырык ыарыыттан ама ким саллыбат буолуой, абааһыта истиэ диэн аатын да ааттаабат этилэр, көннөрү “Эбэ” дииллэрэ. Онон Бааллаахха чугаһыахтааҕар аатын да ааттыахтарын куттанар буолбуттара.
Чааҕа бадарааннаах улуу маардары туораан, быстыбат сис тыалары уҥуордаталаан, ыркый ойуур иһигэр арыыланан турар ырааһыйаны булан сатыырынан балаҕан туттан, сиэтэн барбыт ынаҕар сыһыыга төрөөн хаалбыт ньирэйи булан ханыылаан ким да булбатын курдук олорбута. Кини дьонтон саһара төрүөттээх этэ. Улуу отоһут төһө да сиэнин харыстаатар, оҕо уоспаҕа сыстыбыт этэ. Дьэ, ол иһин, дьону да сутуйумаары, сиэнин да быыһаары кый ыраах кыйдаммыта. Кини бу ынырык ыарыыны хайдах кыайбытын айбыт таҥара бэйэтэ эрэ билэрэ уонна ол кистэлэҥин бэйэтин кытта илдьэ барбыта. Отоһут идэтин сиэн кыыһыгар иҥэрбитэ. Ол бэйэлээх үтүө идэлээх сиэн кыыһа бу арбах абааһы курдук буолан олороохтоотоҕо. Хаһан эрэ эбэтин кытта амыдайдыы Чаар диэн ааттааҕа да, онтун да умнубут курдуга.
Сиэн Чааҕа муҥнаах төһөнөн уһуннук олорор даҕаны, дьону абааһы көрөрө улаатан иһэрэ. Кини ыарыы быһа сиэбит этигэр соҕотохсуйуу муҥун көрбүт өһөх уота өс- саас буолан саһан сытара. Ыырыттан быкпатах буолан киһи хайдах дьүһүннээҕин да умнубут курдуга. Иккитэ-үстэ дьоҥҥо чугаһаары бара сылдьыбыта эрээри, бастакытыгар дьон саҥатын истээт, кыыл курдук тыаҕа түспүтэ. Иккиһигэр ынах хомуйа сылдьар дьахталлар кинини көрөөт, илэ абааһыны көбүт курдук сарылаһа-сарылаһа куоппуттара. Бүтэһигэр оттуу сылдьар дьоҥҥо чугаһаабытыгар, отчуттар туох түбэспитин харбаан ылан үүрэрдии эккирэппиттэрэ. Кини арыычча тыаҕа түһэн тыыннаах хаалбыта. Бэйэтин ыырыгар төннөн кэлэн, хас эмэ түүннээх күн иирбит курдук ытаабыта-соҥообута. Ким ону билиэй, истиэй? Арай чуумпу тайҕата кинини уоскутан иһийэн тубута. Онтон ыла дьоҥҥо тардыһыыта уоттуун умуллубута. Ол оннугар хомолто өһө- сааһа күн-түүн улаатан испитэ. Кэлин, төттөрүтүн, аны ким эмэ кэлэн уу долгураҥ олохпун аймыа диэн куттанан, ханна сылдьарын тухары суолун саһыарар идэлэммитэ.
Күһүҥҥү халлаан суһуктуйуута Чааҕа уотун иннигэр тымтык тыыра олорбута, таһырдьа ынах үргэн орулуу- орулуу сүүрэн тибигириирин кытта күкүргэ бааллан турбут торбуйах өрө мөхсө түстэ. Эмээхсин кыыл кэллэ быһыылаах диэн чаачар саатын үрдүгэр түстэ. Нэһиилэ бакыҥнаан хаамара кыл түгэнэ ханна да суох буолла. Кыылга үөмэр тыһы бөрө курдук сылбырҕатык үөмэн тиийэн, халҕанын сэгэттэ. Чыпчылыйбакка көрөр муус хараҕа дьүккэтиттэн тахсыах курдук бүлтэҥнээтилэр. Кулгаахтара туох да тыаһы мүччү аһарыа суох айылаах чуҥнаатылар.
Эмискэ көмүлүөк үөлэһинэн хатан үлүгэрдик суор хоохтоото. Чааҕа дьулайбата, чахчыта да хоодуот булчут буолан, баччаҕа диэри бу түҥ тайҕаҕа тыыннаах олордоҕо. Чаачарын туппутунан балаҕантан таҕыста. Сытыы хараҕынан кыра хара күлүк барыҥнаан ааспытын көрө оҕуста. Түүҥҥү көтөр эбит диэн уоскуйа быһыытыйда. Арай ол туран көрдөҕүнэ, тиэргэн ортотугар батары саайыллыбыт маска саҥа көппүт суор оҕото сохсоллон олорор эбит. Эмээхсин соһуйбата. Өтөрдөөҕүттэн күүппүт ыалдьыта кэлбитинии үөрэн, куолайын түгэҕэр саҥа туома кулдьугураата. Чугаһаан кэлэн маҕаас суор оҕотун чинчилиирдии одууласта. Оттон саба харбаан ылан, тырыттыбыт таҥаһын туомугар суулаан балаҕаныгар киллэрдэ. Чааҕа эмээхсин тэлгэнэ сыппыт сылгы тириитэ сөрүөтүн ньылбы тардан суор оҕотун хамсаабат гына хам суулаата, ынаҕын кыаһытын сулбу таһыйан ылан хамса быатын курдук чороччу эрийээт, түргэн үлүгэрдик сэбэргэнэтигэр аста. Үлэтин бүтэрбит киһи быһыытынан соруктаах аҕайдык утуйардыы оннун оностон сытынан кэбистэ.
Ити курдук дьонтон күрэммит дуу, үүрүллүбүт дуу түүҥҥү олох иччилэрэ, тулаайах дууһалар бэйэ-бэйэлэрин ахтыспыттыы булсубуттара.
Ол эрээри Чааҕа утуйан быстыбата. Хаһан эрэ көрбүөччү эбэтэ билгэлээбит билгэтэ бүгүн үүммүтүн итэҕэйбэккэ сытта. Бу түгэни кини төһөлөөх өр күүппүтэ буолуой? Аны кини, Чааҕа, соҕотох буолбатах, аны кини кимҥэ да биэрбэтэх сүрэҕин аһыытын Улуутуйар Улуу Тойон Суор Суорун уолугар аныа. Хас күн соҕотохсуйуу, атаҕастаныы муҥун көрбүтүн хара кырыыс оҥорон ити сытааччыга иҥэрэн, икки атахтаахтан сир сиҥниэ да буоллар ситиһиэ. Кини ыытар ыта, тэбэр мохсоҕоло өс-саас ситиһээччитэ үс күнүнэн хараҕын аһыа. Оччоҕо хара хапсык Орто дойдуга илэ бэйэтинэн эргиллиэ. Оо, Улуу Суорун тойон аҕам, махтал, махтал...
Эмээхсин тулуйан сытарыттан ааһан ойон турда уонна илэ-бааччы абааһы кыыһын илбиһирбит битиитинэн көмүлүөгүн тула эккирии сырытта.
* * *
Дуурай оҕонньор уолунаан, Мыырдыын, Кээмпэс ойуун тэлгэһэтигэр киирээт, куттара тилэхтэригэр түстэ. Күн тахсар сирин диэки көтөөрү олорор хотой кыыллаах Аар баҕах сэргэ атыҥыраабыттыы ачыаһыран турарыгар харахтара хатанна. Багдайбыт улахан балаҕан хаҥас өттүгэр кыыллаах сэлэлэр анньыллыбыттар. Киирэр аан үрдүгэр хаппыт куоҕас тириитэ хам хараҕаламмыт. Кулун тириитинэн бүрүллүбүт ыарахан халҕаны арыйан, биирдэ иһирдьэ баар буоллулар.
Киирээттэрин кытта кырдьаҕас ойуун дьаардаах сыта муннуларыгар саба биэрдэ. Күнүһэ-түүнэ биллибэт хараҥа балаҕан киһи кутун баттыах им-балайынан көрүстэ. Барык-сарыкка киһи көхсүн этиппитигэр иэннэрэ кэдэҥнээн ылла уонна биллэрик орон диэки тэҥҥэ эргиллэ түстүлэр. Харахтара хараҥаҕа үөрэнэн, өйдөөн-дьүүллээн көрбүттэрэ, аарыма, арбах бастаах атыыр ойуун кэтэх тардыстан бу сытар эбит.
Кырдьаҕастара утуйа да сытара, уһуктаҕас да сытара биллибэт. Биир кэм хараҕын быһа симэн сытар, тугу да хардарбат. Хаҥас диэки хотон аана хаачыр гынна. Сайыҥҥылыы таҥастаах ньыламан маҥан ньуурдаах, орто саастаах дьахтар тахсан кэллэ. Сүр эйэҕэстик мичийдэ-мичийбитинэн кэлэн, олох мастары уҥа диэки сыҕарытан баран:
Мыыр кырдьарс диэки кылап гына көрөн ылаат, аҕатын өттүккэ аста. Дуурай уола ыйбытын хоту хайыһаат, кутталыттан кубарыйа өллө. Кырдьаҕастара киһи бодотуттан тахсан, лүҥкүрэ хаппыт дүлүҥ буолан сирэйин эрэ борооно томтойон сытар эбит.
Балаҕан хотуна маҥнай күлэн быһыгыраата уонна оҕонньоругар кыыһырбыттыы иэдэс биэрэн олорон:
Балачча буолан баран кырдьаҕастара аҥнан-бохтон, ынчыктаан-ыҥырынан туран олордо. Үстэ иччилээхтик дьааһыйда. Дьон баарыгар дьаалыйбакка хараҕын быһа симэн, умса нөрүйэн олорон бэйэтэ-бэйэтин кытта кэпсэтэрдии кэһиэхтээх куолаһынан кээҕинээтэ:
Дуурайдаах аҕалбыт кэһиилэрин аан чанчыгар ууран баран, түргэн үлүгэрдик таһырдьаны былдьастылар.
Чахчы Мыыр айылҕаттан аньыыга сыстыбатах кэрэ киһи буолара кини дьүһүнүгэр-бодотугар, тутта-хапта сылдьарыгар, бэл, саҥатыгар-иҥэтигэр барыта этиллэ сылдьара. Кинини көрбүт эрэ киһи хараҕа хатанара таптыыра, сылаанньыйара. Киһи эрэ, бу кирдээх-хахтаах Орто дойдуга хантан түһэн кэлбит айыы оҕотой диэх курдуга. Бэйэтэ даҕаны сир олоҕуттан тэйэн, туораттан эрэ одуулуу турар курдук этэ. Ийэлээх аҕата, дьоно-сэргэтэ ити да иһин кыра эрдэҕиттэн былыттаах халлаан быылыттан сатыылларынан-кыайалларынан араҥаччылаан баччаҕа диэри аҕалбыттара.
Ойоҕо, Саары, эмиэ таҥара табатын курдук барахсан түбэспитэ. Кыргыттар уонна дьахталлар кини курдук кэрэ субалаах, көнө уҥуохтаах, нарын куоластаах, уста сытар уу долгунун курдук наҕыл туттуулаах буолуохтарын баҕараллара. Иккиэн мааны таҥастарын таҥнан баран сэргэстэһэ хаамтахтарына күн кытта сырдыырга дылы буолара. Дьэ, ол бэйэлэригэр Дьылҕа Тойон олус ыарахан ыйааҕы ыйбыт эбит. Киһи өйүгэр да батаран толкуйдаабат этэ — бу айыы оҕолоруттан абааһы төрүө диэн. Биир үксүн ити да иһин олус аймаммыттара. Дуурай дьон хараҕа хатанан итинник буолла дии саныыра. Эмээхсин эрэйдээх ити буолан ааспыт ынырык кэпсэтиини хайдах истэрэй? Онтон Саары муҥнааҕы санаан, бөтөн ылла.
Мыыр аҕатын истэ үөрэммитинэн утарыласпакка хаалла. Чахчыта да кини хантан билээхтиэй, киһиттэн абааһы төрүүрүн. Билиэхтээҕэр буолуох, истибэтэх да суола. Ийэлээх аҕата кинини харыстаан, истэригэр итинҥик ынырык кэпсээннэри кэпсэппэттэр да этэ: “Оҕону куттаан ону-маны лахсыйыма”, — диэн эбэтэ тугу эрэ быктардаҕына буойар этилэр.
* * *
Үһүс күнүгэр Чааҕа эрдэ туран, ынаҕын ыан баран хаһан эрэ кэтиэ диэн эбэтэ киис оноолоон, туртас тириитин ыыһаан тикпит хаһан да кэтиллибэтэх мааны сонун кэттэ. Тайҕа мааны саарбата үллүргэлээх дьабакатын сэгэччи уурунна. Эбэтиттэн хаалбыт баай симэхтээх илин-кэлин кэбиһэрин иилиннэ. Синньигэс харытыттан халты тутан түһэн хаалыах курдук икки бөҕөхтөрүн кэттэ. Онтон урүҥ көмүс ытарҕаларын салыбыраппытынан ылан кэтээри гыммыта кулгааҕын үүтэ суох буолан, араастаан иилэ сатаата, төттөрү бырахта. Киэргэллээх сарыы этэрбэһин дьороччу анньынан баран хам тардан кэбистэ. Үйэтигэр тараамматах, кыырык маҥан суһуохтарын аччарыһан- аччарыһан тараан, икки аҥы хайытан өрөн намылытта. Дьиэттэн бэдьэйэн тахсан, көлүйэ күөлүн талаһатыгар төҥкөйөн күлүгүн көрүннэ, астыммыттыы уоһа суох айаҕын дьаппатта, онуоха куолайа кулдьугураан ылла. Чааҕа муҥнаах таҥара буолбут тэҥэ сананан, хаһааҥҥытааҕар даҕаны чэпчэкитик дугунан, балаҕанын диэки хаамта.
Чахчыта да маннык мааны таҥас, киэргэл саха баай дьахтарыгар эрэ баар буоларын Чааҕа хантан билээхтиэй. Кини эбэтэ — саха биир уус тарбахтаах дьахтара этэ. Ол идэтин төһө да дьонтон тэйэн олордор бырахпатаҕа, уһун түүннэри-күннэри ииһинэн аралдьытынан атаарара. Булчут буолан тайҕаттан талбыт көтөрүн-сүүрэрин бултуура уонна ону таҥаска кубулутан сиэн кыыһа үйэтин тухары кэтэр таҥаһын бэйэтэ таптыырынан тикпитэ. Онтукаларын мастан, туостан үүйэн оҥорбут дьикти кэрэ оһуордаах хопполоругар толору симитэлээн уурталаабыта.
Ол эрээри сиэнэ ити үлүгэр мааны таҥастары ханна баран кэтиэй, көннөрү киэргэл эрэ курдук санаан, эбэтэ суох буолбутун кэнниттэн таҥныбатаҕа. Хаһааҥҥы эрэ эр киһилии тигиилээх тырыттыбыт торбос тириитэ ырбаахытын этиттэн араарбакка кэтэрэ. Балаҕан иһигэр баар киһи сөҕөр сиэдэрэй мандара сахаҕа аҕыйахта төрөөн ааһар көмүс тарбахтаах дьахтар олорон ааспытын толору кэпсиир кыахтаахтара. Хомойуох иһин, бу бэйэлээх маллар-саллар, иһиттэр-хомуостар, сөрүөлэр-тэллэхтэр собус-соҕотох сиэн Чааҕа ордон хаалбыт аҥаар хараҕын эрэ сымнаталлара. Онтон атын бу икки атахтаах умнубут тайҕатын быыһыгар ким кэлэн маны барытын кэрэхсии көрүөй.
Чааҕа балаҕаныгар киирэн сөрүөтүн кыбыта аспыт сэбэргэнэтин утары олорунан кэбистэ. Кини сонун иһигэр сүрэҕэ олоҕун саамай кэрэ бэлиэ кэмин долгуйа күүтэрин биллэрэн битиргэччи тэбэрэ. Чааҕа — айылҕа оҕото. Онон айылҕа тугу ыйарынан олороро. Оттон эбэтэ сиэнин хаһан даҕаны бырахпатаҕа, куруук кута-сүрэ аттыгар баара уонна ыйан-кэрдэн биэрэрэ. Дьону кытта олорор эрдэхтэринэ Чааҕа отоһуту улахан ойууну кытта биир маска иитиллибитэ дииллэрэ, онон илбистээх илбийиилээҕинэн аатырара. Ол да иһин киниэхэ ойуун абааһытын хаайар түктүйэҕэ тиийэ тиктэрэллэрэ, удаҕаттар, ойууттар таҥастарын таҥастаталлара. Онтон улуу уустар, отоһуттар, ойууттар олохторун сүмэтэ идэлэригэр барар буолан ыччатынан кэмчи буолаллара. Дьэ, ол иһин Чааҕа быстан эрэр удьуорун тугу да быраҕан туран быыһыы сатаабытыттан бу чороҥ соҕотох төҥүргэс эрэ ордон дьылҕата тугу дьаһайбытын толороору кэтэһэн чочоллон олордоҕо.
Күһүҥҥү күн киирдэ. Чааҕа кэтэһэриттэн кэтэҕэ сылайан моонньоох баһын куоҕатан нухарыйан барда... Куруук буоларын курдук, көмүлүөк оһох кэнниттэн эбэтэ бэркэ силбиэтэнэн тахсан кэллэ уонна уордаахтык: “Хотуой, хохтоох санаалааҕы кытта кыттыһан эрэҕин. Өбүгэлэргин хомотуоххун баҕарбат буоллаххына — түктүйэтэ оҥорон хараҕалыы охсон кэбис, алдьархайы таһаарыаҥ. Мин куруук дьоҥҥо өстүйүмэ, миэхэ кэпкин туон диэн этэрбин эт мэйиигинэн ылыммаккын, хоҥуруугар холообоккун. Этэрбин ылын, эрэйи элбэтимэ...” — диэн эрдэҕинэ, таһырдьа ынах маҥыраата, ону кытта тэҥҥэ Чааҕа уһукта биэрдэ. Тура эккирээн, көмүлүөк кэннин диэки тиийэн хантайан туран салгыҥҥа силлээтэ уонна күлэн хардьыгынаат, таһырдьа ыстанна.
Ынаҕын ыан чуучурдата олордоҕуна, уҥа диэки бастаан бүтэҥитик оҕо ыҥыргыыра иһилиннэ. Чааҕа чөрбөс гына түстэ. Ыырын тохтотон иһиллээтэ. Эмискэ хатан үлүгэрдик оҕо ытаан бэбээрдэ. Чааҕа үүттээх ыаҕыйатын садьыйан кэбиһээт, онно ыстанна. Арай сэбэргэнэҕэ анньыллыбыт сылгытын тириитэ туой муостаҕа түһэн сиргэ төкүнүҥнүү сылдьар эбит. Кини чэпчэки үлүгэрдик ойон тиийэн, уон дэгиэ тарбахтарынан харбаан ылан, харса суох быатын төлүтэ тардыалаата. Ол кэннэ сэрэнэн тириини арыйбыта, кыһыл оҕо барылаччы ытыы сытар эбит. Чааҕа көрбүтүн итэҕэйбэтэхтии сиргэ таалан олордо. Онтон өй ылан, уол оҕону икки атаҕыттан таҥнары ыйаан таһааран, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы кыҥастаста. Сыыйа уоспа сиэбит сирэйэ сырдаатар сырдаан, дьолунан, үөрүүнэн туолла. Оҕону түөһүгэр сыһыары тутан, бигээн биһинньэхтии-биһинньэхтии тэбис-тэҥҥэ ытаан ыҥыранан барда. Өлүөр дьүккэтин уута туолбут чабычах таһынан чаккыраабытыныы өлгөмнүк таҥнары суккуллан түспүтүн оҕо баҕадьы омурдугар түһэрэн ылан иҥсэлээхтик оборбутунан барда.
Ити курдук Куора ойуун Орто тэгил дойдуга харах уутунан утахтана иккистээн эргилиннэҕэ.
* * *
Күрэҥсийэн эрэр астаах, кыра уҥуохтаах, сытыытык чолбоодуччу көрбүт харахтаах, содьороҥноон хаамар, өрө умайыктаммыт саҥалаах Чыамай эмээхсин хотонуттан балаҕаныгар киирбитэ, хаҥас ороҥҥо алталаах-сэттэлээх сиэн кыыһа маҥан туоһунан төбөтүн бобуонньуктуу баанан хараҕын оҕотун быһа симэн, атаҕын чырбаччы тэбэн, уҥуох-тирии сирэйигэр хонуруута туртайан сытар эбит. Аттыгар таммах да хаан атына суох игирэтин анаара кыыс тугу эрэ оонньоон букунайа олорор. Эмээхсин ону көрөөт, өрө чардырҕыы түстэ:
Онуоха аҕата тура эккирээтэ уонна саҥата суох кыргыттар оронноругар күөдэллэнэ сытар таҥастар быыстарыттан кыыс этэрбэһин аҥаарын булан, харбаан ылаат, таһырдьа ыстанна...
Кээмпэс ойуун көмүлүөгүн иннигэр аргынньахтаан олорон оҕо этэрбэһин уокка сыҕайан сылыта-сылыта ытыһынан имэрийбэхтээтэ уонна тилэҕин сыныйан одуулуу- одуулуу;
Кээмпэс кырдьаҕас билгэтэ туолбута. Кучуй муҥнаах төһө да оҕотун аһыйдар, кырдьаҕас эппитин санаан олус аймамматаҕа уонна оҕом аҥаардаммыт кутун иҥэриннэҕэ диэн бэйэтин уоскутуммута.
* * *
Илин халлаан диэки ыйбыт куочайдаах аарыма кэрэх анныгар Кээмпэс ойуун дүҥүрүн тайахтанан, илиитин чарапчыланан күн тахсар сирин одуулуу турда. Кини ачаахтаах ийэ маһын халлааны үөлэр чыпчаалыгар дьаҕыллаах сылгы сүлүллүбүт тириититтэн баһын, түөрт атахтарын араартарбакка эрэ тэниччи ыйатта. Күн тахсар сиринэн халлаан кытаран эрдэҕинэ кырдьаҕас былаайаҕын сүүһүттэн, дьэ, араарарын кытта, кутуруксут уол кэрэххэ ыйанан турбут ойуун арбаҕаһын саҥата-иҥэтэ суох кэтэрдэрдии илтэ. Кырдьаҕаһа биир кэм тэһиин сылгы курдук өрө холоруктуу турар буолан, бэрт эрэйинэн таҥыннараат, тэһииниттэн харбаата. Бу кэнниттэн улуу дьаалы дүҥүрүн ылан, ойоҕолуу тутан туран ис- иһиттэн имэҥнээхтик кутуран киирэн барда. Үстэ хатан үлүгэрдик суордуу кыланна, өрө бабыгырыы-бабыгырыы куоҕас курдук хахаарда, мэкчиргэ буолан бэбээрдэ, эмискэ көнө түһээт, хантайан туран икки илиитин быластаан хотой курдук чаҥыргыы-чаҥыргыы, көтөн эрэрдии салгыны тыырбахтаата. Эмискэ күн сардаҥата килбэс гына түстэ да, ойуун арбаҕаһыгар иилиллибит алтан күнүттэн тэйэн дьикти бэйэлээхтик өрө сандаара түстэ. Кээмпэс кырдьарс бэйэтэ күн сардаҥата буолан көтөн эрэр курдуга да, биирдэ мэлис гынан хаалла. Дьон кырдьаҕастара туох соруктаах айаҥҥа туруммутун бэркэ билэр буоланнар, бу быһыыны буолуохтааҕын курдук ылыннылар. Кырдьарс айанын мэһэйдээбэт туһуттан туту да саҥарбакка иһийэн олордулар.
Кээмпэс кырдьаҕас өксөкү кыыл буолан соҕуруу содуомнаах халлаан туһун диэки соруктаах аҕайдык көтөн күксүйэн истэ. Былыр эдэригэр иккитэ, үстэ төхтөрүйэн төрдүс олоҕор Улуу Суорун тойоҥҥо тиийэр буолара. Кэлин кырдьан, аата-суола үрдээн истэҕин аайы сырыыта-айана сыыдамсыйбыта. Бу да сырыыга тэтимнээх соҕустук айаннаан, халлаан иирбэ-таарба суолларыттан бутуура суох айанын аартыгын тобула оҕуста. Эдэригэр өрүү бу үһүс халлаан аартыгын булбакка сору-муҥу көрөрө. Манна куруук бастакы олоҕор сынньанааччы. Ол сиэриттэн бу да сырыыга туораабата. Сынньанан тыын ыла түһээт, салгыы өрө дабайда. Элбэхтэ сылдьыбыт аартыктарынан эрчимнээхтик сапсынан элэстэнэ көтөн ааһыталаата. “Бэйи, аны сэттис халлааҥҥа тиийэр киһи өл хаба түһэн баран, дьэ мускуурдаах дабатыыга киириэ этэ. Улуутуйар Улуу тойоҥҥо этэр тылгын эрдэттэн оҥостон тиийэҕин. Ол улуу дьаалы хайдах санаалаах уһуктан олороро биллибэт, бэйэбин да былдьаатаҕына боруога суох. Чэ, кыайарбынан-сатыырбынан ааттаһан көрүөм буоллаҕа. Дьоҥҥун-сэргэҕин араҥаччылаа диэн бэйэтэ анаан ыыппыт кырдьаҕаһа буоллаҕым дии” диэн Кээмпэс кырдьаҕас саныы истэ.
Күлүгэ суох ып-ыраас, кылбаа маҥан халлаан сэттис сардаҥалаах хартыгаһыгар кэхтэр диэни билбэтэх, кэрэ бэйэлээх Аал Луук мас үрүлүйэ үүнэн тахсыбыт модун лабаатыгар лаглас гына олоро түстэ. Үүтүнэн-сүөгэйинэн үллэ турар илгэлээх сөлөгөйүттэн утаҕа ханыар диэри ыймахтаат, суһал сырыылаах айанньыт буоларын быһыытынан, өрө көппүтүнэн барда. Көтөөрү олорор хабдьы курдук өрө хабыгыраһа олорор Аар баҕах сэргэлэринэн сэлэлээбит, көстө-көстө сүтэ турар аартыкка тиийэн, Кээмпэс кырдьаҕас кылана түһээт, супту сурулаан киирэн өрө ытылла турар аан холорук киинигэр биирдэ баар буола түстэ. Бу үлүгэрдээх мискииргэ үөрүйэҕэ суох киһи тута төттөрү сууллааччы, үгүстэр бэйэлэрин былдьатааччылар. Кээмпэс үөрүйэҕэ бэрт буолан, уһун моонньун ууга умса сылдьар улун курдук унньутта, икки дабыдалын эттигэр хам сыһыарда, хараҕын симнэ. Улуу холоруктаах халлаан өрө ытыйан таһааран, саадьаҕай оҕус көхсүн курдук тараах- тараах оломноох халлаан ахсыс хартыгаһыгар бырахта. Дьэ, доҕоттоор, кырдьыгыныы турар кумах тыаллаах, кунан оҕус саҕа көһөҥө таастары төкүнүтэ оонньуур буурҕалаах амырыын дойду бу баар эбит.
Кээмпэс уруккута буоллар, түөһүнэн тыыран утары көтө сатыа этэ. Ол аайы билигин акаары буолбатах, моҕой кыыл курдук кырылыы сытар кыһыл кумахха тумсунан батары түстэ да, бокуойа суох ууга устар курдук сурулуу турда. Хараҕа сырдаан кэлбитигэр өйдөөн көрбүтэ, барбатах балык миинин курдук бадыа-бүдүө дойдуга тохсус халлаан улаҕатыгар Улуутуйар Улуу тойон уоругар кэлэн турар эбит.
Суор төбөлөөх күлүк курдук сойуодуспут дьон тохтоло суох бара-кэлэ барыгылдьыһа сылдьаллар. Кээмпэс кырдьаҕас алта кырыылаах халҕаһа таас ураа уораҕайга бокуойа суох көтөн түстэ да, илэ бодотунан буолан хаалла.
Суорба тааһынан суоруллан оҥоһуллубут олбоххо уолугун төрдүгэр улар кус сымыытын саҕа урдаах, сойуо хара тумустаах улуу кырдьаҕас таллан таас тайаҕар өйөнөн нуктуу олорор эбит. Өр күүттэрбэтилэр, икки бэкир хара дьон соруктаах аҕайдык хааман киирэн, уһун субуйа батаһынан курбачыйа эргийэ олорор өттүгүн үүтүн устун өтөрү түстүлэр. Онуоха улуу дьаалы уһуктан өрө хонох гына түстэ да, таас истиэнэ салыбырыар диэри хаһыытаан тоҕо барда:
Кээмпэс кырдьаҕас кэтэмэҕэйдии барбата, кэпсэтии бүппүтүн билэн кэннинэн хааман тахсан барда...
* * *
Даллалар кэҥэс балаҕаннара. Өһөн эрэр көмүлүөк барыҥый уотунан сырдатан көрдөххө, дьиэлээхтэртэн ураты балачча киһи мустубут. Балаҕан түннүгэ-үөлэһэ бүөлэнэн, киһи тыына-быара хаайтарыах үлүгэрэ буолбут.
Кээмпэс кырдьаҕас уот иннигэр олбоххо оллоонноон олорон, уһун удьурхай хамсатыгар табах тардан унаарытта. Бүтүн бэйэтэ ханна эрэ ыраах, сыралаах айаҥҥа көтөөрү олорор кырдьаҕас суор курдук көрүҥнэммит. Хамсатын сарыы этэрбэһин оһугар охсуолаан тэбиэлээтэ уонна дьон диэки хайыһан ыйааһыннаахтык саҥарда:
Кыырык бастаах айыы аарыма ойууна Орто туруу дойдутугар оҕус буолан айаатаары, атыыр буолан кистээри, кыырт буолан кыырайа көтөөрү ох курдук оҥоһунна, саҥата сөҥөдүйдэ, хараҕа уоттанна, илбиһирэн өрө титирэстэтэлээн ылбахтаата. Үс төгүл дьаппа курдук айаҕын атытан дьааһыйбахтаата. Өрө бабыгырыы-бабыгырыы уостан эрэр уотугар маҥан сылгы сиэлин быраҕаттаабыта омуннаах үлүгэрдик өрө күлүбүрүү түстэ:
Сатыы маҥан халлааным
Саппаҕырбат саалыгар олохтоох,
Үрүҥ былыт үллүргэлээх,
Үүт-аас бэйэлээх,
Үрүҥ илгэ үктэллээх,
Үкэр куйаас тыыннаах,
Үс киис кыыл тириитэ
Үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх
Үрүҥ Аар тойон аҕам,
Амтаннаах ас үрдүнэн
Айах тутан ааттаһан эрэбин.
Айыы хаан аймаҕын
Араҥаччылыыр санааланан
Ааттаах айаҥҥа турунарбар
Алгыстаах санааҕын
Алгыс оҥостоору
Алҕаан-дьалбаан
Дьалыһыйа туойан эрэбин...
Соҕуруу соххор холорук халлаан
Содуомнаах аймахтарын
Суостаах-суодаллаах баһылыктара
Тоҕус ойуун төрдө буолбут
Улуутуйар Улуу Суорун айбыт аҕам,
Улдьаа сырыыны сырытыннарбакка
Уһун уйгуну тосхойон кулу...
Ити курдук Кээмпэс кырдьаҕас айыыларын ааҕа бэйэлэрин ааттаан туран айах тутуталаата. Дьэ, ол кэнниттэн сүүлэ киирбит атыыр курдук үс төгүл хатан үлүгэрдик кистээн дьырылатта уонна тимир тириитин кэтэн, аас тэллэҕэр хайдыбыт сыырга хатаммыт хараҥаччы курдук хаптайа сытан, иччилэрин-үөрдэрин ыҥыран иһиирэн-хаһыыран барда.
Ол араҥахтар өр кэтэһиннэриэх буолбатахтар, балаҕан үөлэһинэн чаҕылҕан сардырҕаата, этиҥ этэн лүһүгүрэттэ. Араас кыыл-сүөл саҥата кыра балаҕан иһин соҕотохто толоро оҕуста.
Сотору ханна эрэ ыраах сур бөрө суланар улуйуута иһиллэрин кытта, ону эрэ кэтэһэн турбут курдук, кутуруксута дүҥүрүн ыла охсон биэрдэ. Ойуун дүҥүрүн ылан маҥнай ыраахтан эҥсэн, сылгы үөрүн үүрэн иһэр курдук кыра- кыратык үөгүлэтэлээн ыла-ыла, ат сиэлиитинэн өрө дабайан истэ. Сыыйа тэтимэ түргэтээн, саҥата хатансыйан суор кыыл курдук ис-иһиттэн тэбиэһирэ-тэбиэһирэ хоохтоото. Онтон чугаһаатаҕын ахсын булдун куоттараары гыммыт кырбый курдук кыыбыргыы-кыыбыргыы суптурута түһүөлээтэ. Биир түгэҥҥэ өрө чинэрис гынаат, икки атаҕынан салгыны тэбэрин кытта ыт саҥата өрө ньааҕыргыы түстэ. Ону кытта кырдьаҕас аҥаар атаҕа хаан-билик буолла. Содьороҥнуу-содьороҥнуу тэтимин ыһыктыбакка битийэн истэ.
Сотору соҕус бөрөлөр тугу эрэ тутан өрө хабырыйсар саҥалара ардырҕаата. Кыырт кыыбыргыы-кыыбыргыы тэбиэлээн бырдырҕатар саҥата кыам кыргыһыы буолан эрэрин биллэрдэ. Бу түгэҥҥэ кутуруксут ойуун арбаҕаһыгар кылыргыы иилинэн испит тимир томторутун сулбу таһыйан ылан үөһэ быраҕан кыыратта. Кыырт мүччү харбаан кыыбыргыы түһээт, үөһэттэн түһэр кынатын тыаһа сурулаан ааста. Кутуруксут кыырайан иһэр томторугу сымсатык хабан ылаат, иккистээн кыыратта. Бу түгэҥҥэ алҕаһаан ойуунуҥ тэһиинин мүччү тутта. Дьон көрөн олордоҕуна кырдьаҕастара сулус сүүрэрин курдук түргэнник үөлэһинэн субурус гынна. Кутуруксут кылана түһээт, туох баар кыаҕынан кэнниттэн ыстанан арбаҕаһын салбырҕаһыттан нэһиилэ харбаата да, төттөрү тардан ылан, тэһиинин көннөрөн салгыы айаннатта.
Антах кыам кыргыһыы үгэннээн турда. Бөрөлөр уонна кырбый ыты ыйылатар саҥалара биир кэм өрө ньаргыйан олордо. Саҥаларыттан сылыктаатахха, томторуктуу оҕустулар быһыылаах. Кээмпэс кырдьаҕас онон эрэ сөп буолбата... Босхо барбыт абааһы ытын түктүйэлээн кэбиһэр санааланан, салгыы көтөн истэ. Бу күрэхтэн кырдьаҕас ойуун сылайыах быһыыта биллибэтэ, хата, төттөрүтүн, илбиһирэн туран кыыран дьалыһыйан барда. Ыт хотторон ытаан ньаҕыргыыр саҥата арҕаа тумул диэки салалынна. Дьэ, улуу дьаалы ойуун абааһытын хаайар түктүйэтин ыла ааттаах айаныгар туруммат дуо? Түктүйэни үс дойду кирбиитигэр кииннэнэн олорор Балтааны уустарыттан ылыахтаах. Дьон көрдөҕүнэ, кырдьаҕастара биир тэҥник битийэн иһэн, хомурахтаах дойдуга тиийдэ быһыылаах, батары түһэн бүтүннүү хаар кырыанан бүрүллэн таҕыста. Сотору соҕус аны киһи тулуйбат итиитигэр тиийдэ быһыылаах, сыралҕантан сирэйин-хараҕын дүҥүрдээх илиитинэн бүөлэнэ-бүөлэнэ, тиритэн уу чаккырас да буоллар, иннин диэки тибийэн истэ. Балачча буолан баран, үөрэн-көтөн төттөрү эргиллэн кэлэн, сары-ору бөҕөтүн тардан ыттарын түктүйэлээтилэр. Дьэ, ити эрэ кэнниттэн улуу ойуун барахсан салбаҕыра сылайан турар сиригэр сууллан түстэ да, утуйан муннун тыаһа хаһыҥыраабытынан барда. Дьон үөрэн өрө тыынна.
* * *
Сыл-хонук сылбах мас өрүһүнэн устарын курдук сыналыһа ааһан истилэр. Биир сүрдээх уулаах-хаардаах саас Кучуй балаҕаныгар араллаан бөҕөтө буолла. Уон алталаах суос-соҕотох ыарытыган кыыстара бөлүүн бэргээтэ. Куруук саҥата-иҥэтэ суох хаҕа эрэ халбыҥныы сылдьыбыт, киһиттэн эрэ ураты майгылаах-сигилилээх, саҥа ситэн эрэр кыыс оронугар кулуннуу мөхсө сытта.
Чыамай сиэнин аттыттан харыс да халбарыйбакка, кытыан оту умата-умата төгүрүйэ хаама сылдьан, айыылартан көрдөһөн сэҥийэтэ эйэҥнии сырытта. Эмискэ ким эрэ көхсүгэ тэппитинии бүтэҥи тыас иһиллэрин кытта, кыыс сарылаабытынан өрө эһилиннэ. Санааларыгар салгыҥҥа чочумча ыйанна. Онтон оронугар төттөрү түстэ. Күүһэ эстибиттии налыс гынна. Эмээхсин соһуйан кылана түһээт, хаппахчыттан ойон таҕыста. Хаппыт мутук курдук токуйа кырдьыбыт аҕалара, Суҥха оҕонньор, уолунаан, Кучуйдуун, өрө мөхсө түстүлэр.
Бу кэмҥэ халҕан аргыый кыыкырдаан аһылынна. Балаҕаҥҥа бүдүгүрэ кырдьыбыт Кээмпэс ойууну икки киһи икки өттүттэн өйөөн киллэрдилэр. Дьиэлээхтэр кинилэри көрөөт, чэпчээбиттии өрө тыыннылар.
Улуу ойуун бодотугар ыараханнык үктэнэн ааспыт сыллар суоллара кини салҕалас буолбут төбөтүгэр, илиитигэр көстөллөр. Арай эргэлээх аҥаар хараҕа хамсаабат харабыл буолан, кэм да тулатын кэтэнэ турар курдук. Өһөн эрэр уоттаах өлүөр хараҕа сылайбыттыы кып-кыһылынан кылардата сылдьар. Аарыма кырдьаҕас төһө-хачча саастааҕын ким билиэй? Дьон өйдүөҕүттэн куруук баара уонна баар буолуох да курдуга.
Саҥата-иҥэтэ суох аһаан бүтэн, уот иннигэр хамсатын болточчу уобан олорбут кырдьаҕастара:
Хойукку күһүн ойууттар, удаҕаттар эттэнэр кэмнэрэ. От- мас сэбирдэҕэ түһэн, халлаан чарааһаан, дьэҥкэрэн турар буолан көтөҕүллэргэ саамай табыгастаах түгэн.
Сиэллээх ойуурун ырааһыйата иннинэн сирэйдээххэ, икки атахтаахха сири-халлааны ситимниир, тоҕус добун халлааны тобулу сүүрэр, алдьархайдаах аллараа дойдуну арбыйа хаамар, оройунан оонньуур Орто дойдуну курдуу кууһар улуу удаҕаны төрөтөөрү иһийэ килбигийэн турдаҕа.
Кыракый балаҕаҥҥа симиктик умайар көмүлүөк холумтанын аттыгар саҥа эт тутан эрэр кыыс оҕо түргэн-түргэнник туттан сылгы кылынан бас быата хатан букунайар. Балаҕан уҥа өттүгэр саҥа субаламмыт титирик маһынан күрүө оҕото тутуллубут. Ол иһигэр сыҥаһа ороҥҥо саҥа хастаммыт туоска ийэттэн төрүү сыгынньах эттэнээччи сытар. Кыыс көҕөрө өлбүт уҥуох-тирии этэ-сиинэ өлбүт киһи курдук чиккэччи көһүйбүт. Арай тыыннааҕын биллэрэн, сотору-сотору быһа ньимийбит дьабадьытынан күүгэн өрө үллэн тахса-тахса уостар. Чөҥөрүйэ уолбут дьүккэтиттэн уонна сүһүөхтэрин аайыттан хойуу хааннаах сүмэһин ньолҕоруйан тахсарын чаҕар кыыс сэрэнэн хамыйахтыы оҥоһуллубут туоһунан биир да таммах хаалбат гына баһан ылан баһыгар турар туос чабычахха кутан мунньан иһэр. Өтөр-өтөр эттэнээччи этэ-сиинэ онон-манан көҕөрө-көҕөрө хара хаанынан оҕуолуур. Чаҕар кыыс дөрүн-дөрүн атах өттүттэн тэйиччи туран, уһун удьааны уунан айаҕар уу там- малатар, күрүө быыһынан илиитин уган ыга баайыллыбыт бас быатын уларытар. Эттэммитин бэһис ыйа үүнэн эрэрэ.
Эттэнээччи төрөөбүт аата Хабдьы диэн этэ. Кини балтынаан утуу-субуу урут-хойут төрөөбүттэрэ. Игирэ кыргыттары төрөөттөрүн кытта муус-маҥан куобах тириитигэр сөрүү суулаабыттарын көрөн эһэлэрэ: “Уу, барахсаттары даа, хаар анныгар саһан сытар хабдьы курдук буолан түһэннэр”, — диэн саҥа аллайбытыттан, иккиэннэрин Хабдьы диэн ааттаабыттара. Эбэлэрэ ааттарын былдьаһыахтара, тус-туспа аатта биэриҥ диэбитигэр, аҥаарыгар Кырта диэн аат биэрбиттэрэ. Үкчүлэрэ бэрдиттэн хайатын илиигэ ылаллар да, бутуллан Хабдьы быһыылаах диэн иһэллэрэ. Онон иккиэн Хабдьы буолан хаалбыттара.
Ийэлэрэ оҕо куоппутуттан сыыстаран суорума суолламмыта. Кучуй кыргыттарын ийэлэрин суохтатымаары талбыттарынан атаахтатара. Эбэлэрэ даҕаны бастаан сиэх-аһыах курдук буолан баран, оҕолор ытастахтарына тэҥҥэ ытаһара, онтон устунан ааттаан барара. Хабдьылар кыра-мара дьон оҕолоро диэтэххэ дьикти оҕолор этилэр. Бастатан туран, этиэхтэн кэрэ дьүһүннээхтэрэ. Тулата хойуу кулуһунунан саба үүммүт көҕөрүмтүйэр дьэҥкир муустаах көлүччэ курдук улахан киһилии оттомноохтук көрбүт харахтаахтара. Хатыҥ субатын курдук туос маҥан сирэйдэрин икки өттүнэн саһарбыт сэбирдэхтэринэн саба үүммүт лабаа курдук көмүс баттахтара саба түһэ сылдьарын силэйбэхтээн кэбиһэ-кэбиһэ, куруук тугу эрэ бэйэ-бэйэлэрин кулгаахтарыгар сибигинэһэ олорор буолаллара. Кинилэр туох эрэ, ким да билбэт кистэлэҥнээх курдук имнэнсэ сылдьаллара. Хайалара эмэ, тугун эмэ кыратык да эчэттэр эрэ, иккиэн тэҥҥэ бааһыраллара. Адьаһын биир киһи курдуктара. Ол гынан баран майгылара-сигилилэрэ уратылааҕа. Биирэ ытаатаҕына, биирэ күлэрэ: биирэ оонньоотоҕуна, атына сонньуйара. Оруобуна биир киһини тыырбыт курдук майгылаахтара.
Биирэ ыараханнык ыалдьан суорума суолламмытыгар, тиһэх тыына быстыар диэри аҥаара илиитин тутан баран, икки түүннээх күнү мэлдьи хараҕын да чыпчылыйбакка сирэйин өрө мыҥаан олорбута. Тыына быстыбытыгар сонно тута үрдүгэр сууллан түспүтэ. Дьоно араара сатаабыттара да, балтын тимир чыскы курдук түөрт лабаатынан ыга кытаахтаан ыыппаттык ыбылы ылбыт этэ. Ону көрөн Кээмпэс кырдьаҕас “буккуһумаҥ” диэн буойбута. Сарсыныгар кыыстара толору киһи сибикитин ылынан, туох да буолбатаҕын курдук туран кэлбитэ уонна эбэтигэр тиийэн: “Эбээ, аччыктаатым, аһыахпын баҕардым”, — диэн үөрдүбүтэ. Кини балтын туһунан тугу да саҥарбат этэ, санаабат да курдуга.
Ити күнтэн ыла кыыс букатын атын киһи курдук буолбута. Кырдьык-хордьук оҥостон олорон, хатан куолаһынан киһи иэнэ кэдэҥниэх ыллаан куйуһутара. Дьон тугу кэпсэтэрин, тугу гынарын истэ-билэ сатаабат этэ. Ардыгар күнү- күннүктээн иһийэн сытара. Онтон түүнүн туран ханнык эрэ оҕону кытта оонньоон эрэр курдук өрө тилигирии сүүрэн дьонун куттуура. Сайынын тыаҕа, толооҥҥо сүтэн, араллаан бөҕөтүн тардара. Ордук сөбүлээн алаас уҥуор тыа саҕатыгар үүнэн адаарыйан турар аарыма тиит аллараа модьу лабаатыгар олорон, кыыллар саҥаларын үтүктэн араастаан куолаһырара. Кини хаһан даҕаны оҕолору кытта оонньообото. Мин атыммын, эһиэхэ туох да кыттыгаһым суох диэбиттии туора тутта сылдьара. Улаатан истэҕин аайы дьонтон тэйдэр тэйэн испитэ. Үгүстэр ыарыһах оҕо диэн аһына көрөллөрө.
Хабдьы сахаҕа дэҥҥэ үөскүүр кэрэ сэбэрэлээх кыыс буола улааппыта. Ымсыыра, таптыы да көрөөччүлэр элбээбиттэрэ. Ол эрээри сананан кэлбит дьон кыыс турулу маҥан хараҕын кыайан утары көрөн кэпсэппэккэ икки атахтарынан куоталлара. Кэлин, баҕар, биир эмэ санаатын сиппэккэ, кыһыйбыт-абарбыт киһи буолуохсут буолуо ынырык сураҕы ыыппыта: “Кучуй баҕадьы кыыһа, ол иһин туох аанньа буолуой, дьахтары дьахтар гыммыт оҕо төрөтөр буома суох үһү”, — диэн.
Дьэ, бу быйыл аҕыйах ыйтан бэттэх кыыс биллэ бэргээбитэ. Тугу да аһаабат, саҥарбат биир кэм күлүк курдук барыҥныы эрэ сылдьар буолбута. Арай биир түүн, куруук буоларын курдук, утуйар икки, утуйбат икки ардынан сытан, ханнык эрэ урут көрбөтөх сиригэр тиийбит этэ. Модьу тиит чыпчаалыгар тахсан, Аан дойдуну анаара көрөн турдаҕына, кини балаҕанын үөлэһиттэн аарыма улахан тимир хотоҕойдоох тыҥырахтаах көтөр көтөн тахсан, хоту халлаан туһунан туох эрэ ыараханы кытаахтаан күлүгүлдьүйэн ааста. Хабдьы тута, ити мин ийэ куппун ийэ кыылым кэлэн илдьэ барда дии санаата. Ол кыыл чыпчылҕан түгэнэ үс дойду силбэһэр бүүрүгэр тиийэн сараччы үүнэн турбут аарыма харыйа тохсус мутугар лаглас гына олоро түстэ. Хабдьы онно өйдөөн көрбүтэ, бу Аал Кудук мас үөһэттэн алларааҥҥа диэри лабааларыгар анал уйалар сараадыһан сыталлар эбит. Уйа аайы сымыыттаахтар. Хабдьы уйата иччитэ суох сыппыт буолан тымныы, хаҕыс курдуга. Онтон ийэ кыыл барахсан сылаас түүтүнэн угуттуу сытынан кэбиспитэ үчүгэйиэн эриэхсит. Хабдьы хаһан да маннык ис-иһиттэн ирбэтэҕин ирэн, сылаанньыйа сытыах буолан эрдэҕинэ сымыытын хаҕа тэһэ барда.
Инньэ гынарын кытта ийэ кыыла өрө даллаахтыы түһээт, сабырҕаҕыттан харбаан ылан, хоту халлаан хонноҕун аннын диэки көтүтэн күксүттэ. Кэҕийэ олорор Кэҕэлээх Кэхтийэ аартыгынан элиэтии көтөн, күүгэнинэн өрө үллэ сытар Муус Кудулу байҕалга аҕалан мүччү тутта. Хабдьы муҥу көрбүт кута үөгүлээбитинэн биирдэ уу түгэҕэр баар буола түстэ. Арай хараҕын аспыта, сытала суох улахан балыкка да майгыннаабат уу кыыллара устан сундулуһан кэлэн, илиитин-атаҕын тарбахтарын биир да суох гына быһыта ыстаталаан ыла-ыла сүтэн истилэр.
Хабдьы өлөр мөхсүүтүн мөхсө сыттаҕына, аттыгар чыпчаххайын туппутунан эбэтэ баар буола түстэ да, бокуойа суох уу кыылларын сабырҕаппытынан барда. Онтон балачча чуумпуруу буолла. Кини эбэтин кэннигэр сөрүөстэ сатыы сырыттаҕына, эмискэ буспатах балык миинин курдук хараҥа ууттан амырыын улахан сүүһүн ортотугар туоһахталаах сордоҥ баһа быган кэллэ. Сордоҥ кыыс төбөтүн бүтүннүү адаархай тиистэрдээх айаҕар уопта. Онуоха эбэтэ эргиллэ түһээт, чыпчаххайынан сүүскэ биэрэн кууһуннарда. Сордоҥ кыыһы төттөрү өҕүйээт, эмээхсин илиитин хабан ылла. Хабдьы көрөн турдаҕына, сарылаппытынан ыйыстан кэбистэ. Ол кэнниттэн улуу кыыл уоскуйан биир да кыылы чугаһаппакка, кыыһы эргийэ сундулуйа уста сырыттаҕына, Хабдьы сымса баҕайытык балык хадьыр хатырыктаах арҕаһыгар хатана түстэ. Суос-соҕотохто сордоҥун мииммитинэн байҕал муус кытылыгар биирдэ баар буола түстэ. Өйдөөн көрбүтэ, сордоҥо сөмүйэ эрэ саҕа буолан мууска өрө лаһыгырыы сытар эбит. Хабдьы куоттарымаары, ойон тиийэн салыҥнаах балыгы ньылбырыҥнаппытынан ыйыстан кэбистэ.
Кэтэһэн олорбут ийэ кыыла сооҕургуу түһээт, эмиэ сабырҕалыттан харбаан өрө көтүттэ. Хааннаах айахтарынан хабыалаһа олорор хаан аартык устун күлүгүлдьүйэ көтөн, Өлүү Чөркөчүөк муҥуругар тиийэн биэтэҥнии ыйанан турар тимир биһиккэ быраҕаат, сүтэн хаалла.
Дьэ, доҕоттоор, манна баар эбит өй-мэйдээх тулуйбат орута-сарыта. Биһик аайы бииртэн биир бэлэстээх бэбээрэ ытаабыт бэки хара дойдулара диэн бу буолар эбит. Туоһахталаах сордоҥ аттаах Хабдьы барахсан хам аччыктаабытын дьэ биллэ. Чуумпуран ким эмэ кэлээрэй диэн кэтэһэ сытта. Ким да кэлэн быстыа суох. Ыйыстыбыт сордоҥо куртаҕар өрө мөхсөн, сытыы тииһинэн быһыта кэбийтэлээн барда. Тулуйарыттан ааһан, хааннаах харах уутунан ытаан тоҕо барда. Онуоха балачча буолан баран собо айаҕын курдук оппоҥнуу сылдьар соҕотох харахтаах, эриллэ үүммүт соролообут бэс умнаһын курдук соҕотох атахтаах, түөһүн тылыттан үүнэн тахсыбыт муҥур тиит модьу лабаатын курдук ууна сылдьар илиилээх, куохалыктана эргичиҥнээбит эмээхсин кылыыҥкайдаан тахсан, уһун илиитин уунан эрбэҕин ытыы сытар кукка айаҕар батары анньарын кытта оҕо барахсан хааннаах сөлөгөйү омуннаах үлүгэрдик супту эмэн барда. Иһэ тотон истэҕин аайы икки хонноҕун анныттан икки ириҥэ дабыдаллар өрө үүнэн таҕыстылар. Субу көтөн барыах курдук даллаахтыы олордоҕуна ииппит ийэтэ иэмэс-дьаамас туттаат, алҕаан амалыйан барда:
Туоһахталаах удаҕан аһын иҥэринэн, аатын анатан, кыра бэйэтэ ыараан, ийэ кыылыгар арыычча көтөхтөрөн көтөн күксүйэн истэ.
Биирдэ өйдөммүтэ, Орто тэгил дойдутугар уҥан таала сытар эбит. Барык-сарык буолбут. Ийэ кыыла аарыма тиит мас аллараа лабаатыгар араас куолаһынан аан дойду абааһыларын чаҥыргыы ыҥыран, сохсоллон олорор эбит.
Дьэ, доҕоттоор, ону эрэ күүтэн турбут курдук илэ тыллаах ситэн дьүһүннээбэт эҥинэ-бэйэлээх абааһылара, иччилэрэ, үөрдэрэ тоҕо кутуллан кэлбэттэр дуо? Хааҥҥа халаатааччы, инчэҕэйгэ иҥээҥнээччи хастара-хаччалара биллибэт буоллулар. Бастатан туран эттэнээччи моойдоох баһын быһа охсон ылан куруҥ маска батары астылар. Туоһахталаах өллүм дии санаабыта атын буолла, маска анньыллыбыт баһа, хата, атын үлүгэрдик барытын кэтээн көрө турда.
Бу кэнниттэн үс дойду иччилэрэ аадаҥнаһан тахсан кыыс үрдүгэр түөрэх кэбистилэр. Онтукалара эргичийэн- курбачыйан баран олоро түстэ. Инньэ гынарын кытта бары салаатын арааран, сүһүөхтэринэн үллэрэн, сиэн силиктээн бардылар. Арай ый-хай буолбутугар көрө түспүтэ, дьарҕа ыарыытын абааһыта туохха да тииһиммэккэ хаһыытаан- ыһыытаан аҕай эрэр эбит. Онуоха ийэ кыыла чаҥыргыы түһэн баран өрө сапсыммытыгар эттэнээччи эһэтин кута кулахачыйан кэлэн иннигэр таралыс гынна. Ону күүтэн турбут курдук дьарҕа абааһыта үрдүгэр түһэн сиэн силиктээн барда.
Ол кэнниттэн үс дойду иччилэрин улуу баһылыктара баҕыырдаах тимир тордуоҕунан кыыс этин-сиинин тоҕута тыытан ыла-ыла, хас биирдии ыарыыны-сүтүүнү ааттыы- ааттыы ый ыһыаҕын ыһан, аһатан-сиэтэн бардылар. Эттэнээччи этэ-сиинэ тиийбэтэх иччилэрэ өрө сарылыы түстэллэр эрэ, ийэ кыыл аймахтарын-урууларын толук туттан истэ. Аҥардас хаана эрэ хаалбытын баһа-баһа түөрт өлүү төрдүлэригэр туһаайан ыстылар. Сүрүн өттүлэрэ сиэн-аһаан буорчахха бары тиксэн, астынан тарҕаһан бардылар. Үс дойду улуу иччилэрин баһылыктара ыһыллыбыт этин-сиинин биир да кырадаһыны хаалларбакка хомуйан, хам тутан холбооттоотулар. Баһын уҥуоҕун самсаатылар уонна кэлбиттэрин курдук сүттүлэр. Туоһахталаах хараҕын аспыта, туох барыта сырдаабыкка, ырааһырбыкка дылы буолбут. Кинини баараҕай тиит мас анныгар маҥан сылгы тириитигэр сытыарбыттар. Кээмпэс кырдьаҕас сирин-дойдутун алҕаан, үрүҥ илгэнэн ыһыахтана турар эбит.
Оҕолор маска ыйанан турбут муус-маҥан удаҕан арбаҕаһын кыаһаанын кылыгыраппытынан аҕалан кэтэрдэ оҕустулар. Үс салаалаах үүт-үрүҥ сылгы кыла дэйбиирин туттардылар. Туоһахталаах маннык симэнээт, хайдах эрэ кыталык кыыл буолбут курдук сананна да, биирдэ даллах гынаат, өрө көттө. Кинилэр иккиэн наҕыл соҕустук кэпсэтэ- кэпсэтэ дүҥүр тыаһын тэтиминэн сиэлэн истилэр. Туоһахталаах хаһан да харахтаабатах иирбэ-таарба суолунан чэпчэки-чэпчэкитик дугунан, үөрэ-көтө кырдьаҕаһын кэнниттэн саппай уопсан иһэн, тугу кэпсиирин сыыска-буорга түһэрбэккэ иҥэринэн истэ.
Сотору соҕус суол төрдө элбээн, хайа ыарыыга ханан айанныахтааҕын араарбат буолан барда. Кырдьаҕаһа күлэн ыгдаҥнаата уонна: “Буолааччы, антах тиийдэхпитинэ барыта ытыска уурбут курдук ырылыйан тахсыа”, — диэн уоскутта. Эмискэ иннилэригэр этиҥ этэн лүһүгүрээтэ, чаҕылҕан кылыс биитинии чаҕылыҥныыра ыраахтан сардырҕаан көһүннэ.
Чыпчылыйыах түгэнэ сүллэр этиҥ лүҥсүйбүт, сүлүһүн илбис дугуйдаммыт, сааллар чаҕылҕан сатыылаабыт, хара хаанынан харылыы оргуйбут Өлүү төрдүн сүүрэр тымырын хабыллар хаба ортото буолбут улуу харгыга кэтиллэ түстүлэр. Харгы устун тимирэ-тимирэ күөрэйэн, аата-ахсаана биллибэт дьон кута өлөр икки, тиллэр икки улуу мөккүөрүн мөккүһэ устан ааһыталаатылар. Кээмпэс кырдьаҕас урут эттэнэригэр бэйэтэ туппут быһытынан сэрэнэн үктэнэн, харгы ортотугар тиийэн иһэн, Туоһахталааҕы илиитинэн далбаатаан ыҥырда. Кыыс тугу гыныан булбакка хараҕын харгыттан араарбакка таалан турдаҕына, иннигэр таайа оҕонньор кэлэн “күр” гына түстэ. Кини уһуну толкуйдуур кутталлааҕын санаан, таайыттан үктэнэн балачча сыҕарыйда. Аймахтарын ааҕа санаан аһыйыах курдук буолан эрдэҕинэ, тирэнэн турбут таайын көхсө тимирэн киирэн барда. Туоһахталаах харса суох биир-биир аймахтарын-урууларын ааттаталаан истэҕин аайы ааттаппыт дьоно кэлэн иннигэр түһэн истилэр. Кытыыга чугаһаан истэҕин аайы ааттыыр да дьоно баранан бардылар. Ыксаата. Эмиэ тимирэн барда. Хайыыр да кыаҕыттан тахсан, тохсус киһинэн аҕатын Кучуйу ыҥырда. Тута аҕата муҥнаах күөн түөһүнэн харгыны бүөлүү түстэ. Кыыс биирдэ кытыыга баар буолла. Күүһэ- күдэҕэ эстэн сыыллан тахсан, Кээмпэһин көрбүтэ, кырдьаҕаһын кырылас уҥуох быһыта көөрөттөн сууллан түстэ да, устан күрүлүү турда. Ити аата аны Кээмпэс кырдьаҕас төннөр суола сотулуннаҕа.
Туоһахталаах урууларын-аймахтарын аһыйан, хараҕын уутунан сууна-сууна Кээмпэс кырдьаҕас кэнниттэн тилэх баттаһа айаннаан истэ. Хайа тэллэҕэр кэлэн сынньаныах курдук буолан эрдэхтэринэ, хойуу хардаҥ отунан саба үүммүт сыгынах кэнниттэн сир түгэҕиттэн туох эрэ ынырык саҥа ньирилээн иһиллэрин кытта иккиэн ойон турдулар. Эмискэ сыгынах өрө үллэ түстэ да, сытала суох улахан моойугар мойбордоох хардаҥ эһэ адаарыс гынна. Икки баппаҕайынан кырыктаахтык сымара тааһы сабаамахтаата. Ыыс-араҕас аһыытын килэппитинэн Туоһахталаахха саба түһэн эрдэҕинэ хантан кэлбитэ биллибэккэ аарыма буур тайах баар буола түстэ да, икки илин атахтарынан харса суох эһэни табыйбытынан барда. Кыам кыргыһыы үгэннээн турдаҕына, хайа тэллэҕиттэн кырымахтаах түүлээх сур бөрө сүүрэн суллукуччуйан кэлэн эһэ сабырҕаҕыгар иилистэ түстэ. Эһэ часкыйа-часкыйа оту маһы кулаабытынан аллара диэки төкүнүйдэ. Сотору соҕус аллараттан эһэ хотторон, кыһыйан-абаран суланар часкыыра дуорайбахтаан ааста.
Кээмпэс кырдьаҕас Туоһахталаах диэки кыайбыт-хоппут киһи быһыытынан диэличчи көрө-көрө:
Көмүс Дьирбиит хайатын дабайан истэхтэрин аайы күн сылама сөрүүкээн истэ. Сотору муус-хаар илбийиитэ күүһүрэн, айанньыттарбыт бэрт эрэйинэн иннилэрин диэки сыҕарыйар буоллулар. Кээмпэс кырдьаҕас тохтоон, Туоһахталаахха туһаайан:
Сотору соҕус Туоһахталаах атаҕа кырылас тааска үктэммитин биллэ. Иккиэн киксибит курдук тэҥҥэ өрө битиһэ түстүлэр. Үктэнээри гыннахтарына атахтарын тиҥилэҕин кыһыл чоххо үктэммит курдук уотунан хаарыйбахтыыр буруолуу сытар таастаах дойду буолла. Иккиэн кэтэхтэрин чыначчы туттан, тобуктарын түөстэригэр диэри өрүтэ тардан өрө битиһэн истилэр. Кырдьаҕас дүҥүрүн тыаһын лүҥсүүрэ күүһүрдэҕин аайы, тэтимнэрэ түргэтээн истэ. Сотору сиртэн аҕыйахта тирэнэр буоллулар. Туоһахталаах үс салаалаах дэйбиирин иннин диэки өрө уунан сапсыннаҕын аайы салгын өрө үтэн таһаарара күүһүрэн истэ. Хайа хайысхаҕа тутан араастаан сапсыннаҕына ордук чэпчэкитик көтөрүн булан, кэлин олох да сиргэ үктэммэт буолла.
Өр-өтөр буолбатылар, чээлэй күөҕүнэн бүрүллүбүт хайа чыпчаалыгар үктэннилэр. Туоһахталаах иһиттэҕинэ, манна үүнэн турар от-мас бүтүннүү сибигинэһэ-хобугунаһа, күлсэ-салса тураллар эбит. Кыыс дьиктиргээбиттии көрүөлүүрүн билэн кырдьаҕаһа мичик аллайда:
* * *
Үс кырыылаах түгэҕэ көстүбэт дириҥ чүөмпэ курдук иччилээх харахтарынан уот иннигэр аргынньахтаан олорор эдэр киһи булка саба түһээри сытар моҕой курдук чабычахтаах ууну одуулуу олордо. Онтон соҕотохто балаҕан өһүөтэ титирэстиэр диэри эҕэлээхтик күлэн алларастгаат, биллэрик ороҥҥо ойуун арбаҕаһын тигэ олорор бүдүгүрэ кырдьыбыт абааһы кыыһа моһуоннаах эмээхсиҥҥэ эргиллэ түстэ:
Чааҕа уолун диэки аҥаар хараҕынан астыммыттыы имэрийэ көрөн ылла уонна куолайынан кулдьугуруу күллэ, дьиппиэнник:
Иккиэн таһырдьа тахсан, тыа саҕатыгар турар аарыма кэрэххэ баайыллыбыт көҕөччөр оҕуска тиийдилэр. Куора тэһииргээбит атыыр курдук кыыран дьалыһыйа-дьалыһыйа оҕустаах кэрэҕи күөнүнэн күрүөлүү үс төгүл эргийдэ. Бу кэмҥэ Чааҕа оҕус икки муоһун турута охсон ылан, өрө тыга сылдьар хааҥҥа тоһуйда. Онтон биирин ойууҥҥа иһэртэ. Иккиһин сирэйигэр саба ыста. Куора өйүттэн тахсар турукка киирбитин кэннэ түөһүгэр ооҕуй курдук хатана түстэ. Өрө хантайан хоохтуу-хоохтуу үс төгүл бэлэһигэр силлээтэ. Онуоха биирэ хабарҕатын харбаммытынан хардьыгыныы- хардьыгыныы сууллан түстэ. Иҥиир ситиитин таттаран чинэккэлии сытта. Эмээхсин үөс-батааска биэрбэккэ, сытыы кылыһынан оҕус хабарҕатын хайа сотто. Ону тэҥэ баайыллан турбут быатын төлө тарта. Оҕус кыһыл хаанынан өрө уһуутуу-уһуутуу сиргэ төкүнүҥнүү сылдьар Куораны үрдүнэн ойон иһэн хара быарынан самаҕын баттыы умса хоруйда. Оҕус тыга сылдьар хаана ойуун айаҕар түбэстэ. Куора чачайа-чачайа хаанынан суунна. Чааҕа кыылга да, киһиэхэ да майгыннаабат ынырык хаһыыны түһэрэн тула эккирии сылдьан:
Бу кэнниттэн Куора ойуун үс түүннээх күнү мэлдьи амырыын айаныгар турунаары кырыыс тардан, кыыран өрө илгиһиннэ.
Туох-ханнык иннинэ, хара маҥаас суор буолан, удьуордарын — Элиэлээх Даллалар түөлбэлэрин өҥөйдө.
Ийэлээх аҕатын сүтэриэҕиттэн тулаайахсыйбыт балаҕаныгар Мыыр тирии кыһыахтыы олордоҕуна үөлэһинэн хатан үлүгэрдик суор хоохтоото. Кини барыйан кэлбит хараҥаны сырдатаары ыһыырынньыгын уматтан, тулатын сырдатан көрдө. Арай уҥа сандалытыгар суор сохсоллон олорор эбит. Итэҕэйбэтэхтии ыһыырынньыгын ол диэки туһаайан, хараҕын симириктии-симириктии чугаһатта. Кэриэрдиллибит хара тирии таҥастаах, муус-маҥан сирэйдээх, уһун бураллыбыт астаах эдэр киһи олорор эбит. Мыыр бу кэлбит киһи хантан баар буолан хаалла дии санаата.
Эмискэ хаҥас диэки дьахтар кыланаат, сууллар тыаһа иһилиннэ. Мыыр онно ыстанна. Саары ити кэпсэтиини истэ туран сүрэҕэр ыттаран, уҥан түспүт эбит.
Хара киһи олорбут сириттэн харыс да хамсаабакка:
Мыырдаах Саары өйөһөн-убаһан уҥа диэки кэллилэр.
Ыалдьыттарын оонньуу-күлүү оҥостор дуу диэбиттии чинчилии көрөн турдулар. Хара чоҕунан соппут курдук хойуу хаастаах, тимиччи көрбүт үс муннуктуу харахтаах, кырыылаах үрдүк хоҥуруулаах, быһа ньимийбит чараас уостаах, суптугур дьахтардыы нарын сэҥийэлээх, тураҥ мууһун курдук кубаҕай субалаах, дьикти атын эрээри абылаҥнаах тардыылаах киһи оонньоон тылласпата тымныы сирэйигэр итэҕэтэрдии суруллан олороро.
Саары салыбырас буолбут илиитин иннигэр уунан иһэн, сирэйин саба туттаат, тобуктуу түстэ:
Куора тугу да саҥарбакка туран уот иннигэр кэллэ. Онтон эмискэ эргиллэ түһээт, иккиэннэрин бэйэтигэр эпсэри тардан кууһан ылла. Мыырдаах Саары туох да хос санаата суох бас бэринэн, үөрэн харахтарын уутунан сууна турдулар.
Куора ийэлээх аҕатын булбута үһүс ыйыгар барда. Бу былаһын тухары төрөппүттэрин маанытыгар-далбарыгар сырытта. Кини туох быһыылаах-майгылаах киһи буоларын дьон таайдар, биллэр да, кумуччу харбаабыт куттал көрөр харахтарын бүөлүүрэ, этэр тылларын кэлэҕэйдэтэрэ.
Сотору кэминэн Дүрбүөннээх ыалларын уу долгураҥ олохторо атыйахтаах уу курдук аймаммытынан барда. Хас ыал аайы маҥаас суор хааннаах тумсун уган хаһыытата ытатта. Көстүбүтүн үһүс күнүгэр чугас аймахтара ыал уон алталаах кыыстара эмньик куоппут ньирэйин хомуйа сыһыыга тахсан баран сураҕа суох сүттэ. Дьоно көрдүү сатаан баран, уҥуоҕун кырамтатын да булбакка, таах сыһыыга сырыстылар.
Биир аймахтара уол ууга былдьанна. Эһэтин балта эмээхсин титиигэр тахсан баран харааччы иирэн, үүтүн кутуйах ороҕор кута турарын буллулар. Чугас таайа ат айааһыы сылдьан, хара быарын быһа тэптэрэн суорума суолланна. Ити аайы Куора кыаҕыран, күүһүрэн, түүтэ-өҥө тупсан истэ. Аны уһун ырбаахылааҕы сүгүн аһарбатынан аатырда. Бу тухары уу-чуумпутук олорбут ыал ийэлэригэр тиийэ кини абылаҥар ылларан харааччы иирдилэр. Кыыс оҕо барыта кистии-саба кини эрэ туһунан сипсиһэр буоллулар. Талбыт дьахтарын тала сылдьан тэбистэ, саакка-суукка ыытта. Ыал- ыал олоҕо барыта сатараата. Ыксаан, муннукка ыктаран, эр дьон бары мустан буруйдааҕы, Мыыры, булан ыган- түүрэн уолун илдьэ бу дойдуттан дьүгэлийэригэр эттилэр.
Саары уйан дууһата ити үлүгэр амырыын аймалҕаны кыайан уйар кыаҕыттан таҕыста. Киэһэ аайы ханна эрэ сүтэр уола тугунан дьарыктанарын эт хараҕынан көрөн итэҕэйэргэ сананна. Кини иһигэр бу быһылааннарга Куора буруйдааҕа буолуо дии санаабат этэ. Ийэ барахсан хаһан баҕарар буоларын курдук тиһэҕэр тиийэ оҕотун итэҕэйэрэ.
Саары дьон барыта утуйуор диэри уотун иннигэр иистэммитэ буола олордо. Ол эрээри кинини туох эрэ биллибэт күүс нуктатан барда. Балаҕан халҕана “лип” гына сабыллыбыт тыаһыттан оройго оҕустарбыт курдук уһукта биэрдэ. Уола сытар оронун диэки кылап гынан көрөн ылбыта, онно эрэ оҥойон сытар эбит. Дьахтар таһырдьа ойдо. Күһүҥҥү ыйдаҥалаах түүн сөрүүн тыалынан тугу эрэ сэрэтэрдии иэдэскэ үрэн сирилэтэ тоһуйда. Саары Куора сөбүлээн сөрүөстэр сирэ алааска тумустуу анньыллан киирбит тумулга үүнэн туран аарыма тиит мас буоларын билэрэ. Төһө да куттаннар, ол сир диэки улам күүһүрэн эрэр тыалы утары хаамта.
Бу тумулга былыргыттан Дүрбүөннээх алааһын аҕа баһылык дьонноро көмүллэр сирдэрэ этэ. Дуурайдаах Далла чардааттара эмиэ манна тураллара. Саары этэ тарда-тарда чардааттар күлүктэринэн хаххаланан, аарыма тииккэ чугаһаан эрдэҕинэ адьас аттыгар сүр ынырыктык суор хоохтоото. Дьахтар ньыкыс гынан хаптайда.
Сотору ойуун кыырар дорҕооно тыал курдук охсуллан ааста. Саары тыас хоту сыылынна. Балачча чугаһаан ый толоонунан ыйдаҥардан көрбүтэ: маҥнай, тиит кумалааныттан туох эрэ хара буруо курдук устан таҕыста. Онтон буруо сиргэ чугаһаатаҕын аайы киэбэр киирэн, ыас хара, сүүнэ улахан ыкка кубулуйда. Ыт ый диэки хантайан олорон, сүр иччилээхтик улуйан онолутта. Сытырҕалаан хантаарыҥнаат, арҕаа ыаллар балаҕаннарын диэки сүүрэн сундулуйа турда. Ойуун кутурара биир кэм тэтимҥэ киирдэ. Күөс быстыҥа туох да биллибэтэ.
Саары хараҕын арҕаа ыаллартан араарбакка маныы сытта. Арай биир түгэҥҥэ ол ыал үөлэстэриттэн туох эрэ буруо курдук туналыйан тахсаат, аргыый аҕай тумул диэки сыҕарыйда. Өр-өтөр буолбата, аймахтара ыал Ордуос диэн саас ортолоох ыал буолбакка сылдьар уолларын кута утуйдаутуйбутунан талбаара устан кэлэн, тиит аттыгар сиргэ түстэ. Эмискэ хантан да кэлбитэ биллибэккэ, били, ыт баар буола түстэ да, Ордуос кутун үрдүгэр саба ахчайан турунан кэбистэ. Итиэннэ ыыс-араҕас аһыытын килэтэн ырдьыгынаата да, уол хабарҕатыгар түстэ. Ытарча курдук ыбылы ыстаабытынан үрдүгэр сытынан кэбистэ. Онуоха Ордуос аппыт айаҕыттан төп-төгүрүк уот сардаҥата күлүбүрүү умайбытынан сулбу ойон тахсаат, тобуктуу түспүт Куора ойуун айаҕар киирэн хаалла.
Саары онно өйдөөн көрбүтэ, бу кини уола буолбатах, олох атын былыргы үйэтинээҕи мырчыста хаппыт сирэйдээх оҕонньор чаан олгуйун саҕа баһын булкуйан куоҕаҥныы олорор эбит. Дьахтар кутталыттан өрө сарылыы түһээт, балаҕанын диэки тэбиннэ. Иһигэр биир эрэ санаа баара: “Кини — мин оҕом буолбатах, абааһы, сибиэн... киэр... киэр... Мыыры сэрэтиэххэ”, — диэн этэ.
Куора ойуун тура эккирээтэ. Кини биир да тымырын аһынар санаа таарыйбыта биллибэтэ. Илиитинэн ытын киксэрэн даллах гынна. Ыт ону эрэ кэтэһэн турбут курдук дьахтар кэнниттэн ыппыт охтуу түһүннэ. Саары сүүрэн иһэн кэннин хайыспыта, чох курдук кып-кыһыл харахтаах хара ыт үрдүгэр ыстанан эрэрэ.
Сарсыныгар Саары төбөтө суох көхсүн эрэ тумул анныттан булбуттара. Онтон Ордуос икки күн суорҕаннаах тэллэххэ сытан тыына быстыбыта.
* * *
Куора үс муннуктуу хараҕа хаанынан туолан, дьүһүнэ былыргы үйэтинээҕи оҕонньор сирэйинии мырчыстан аҕатыгар ынан кэллэ уонна суостаахтык:
Мыыр тиэтэйэ-саарайа иннин диэки хаампытынан барда.
Номнуо өтөхсүйбүт Кучуйдаах балаҕаннарыгар киирээт, Куора уот ортотугар түбэспит суор курдук өрө кулахачыйа түстэ уонна таһырдьаны былдьаста. Мыыр уола сороҕор киниэхэ чугас курдук буоларын, онтон ардыгар олох атын киһи киэбин ылынарын биллэр да, онно бэйэтэ төрөппүт буруйдааҕын билинэр буолан кини тугу тыынарынан сылдьаахтыыра. Саарыта суорума суолланыан иннинэ куруук “оҕобут буоллаҕа, хара аньыыбытын тиһэҕэр диэри сүгэрбитигэр тиийэбит” диирэ. Онон туох да буолтун иһин, уолун аҕа быһыытынан араҥаччылыыр санаалааҕа. Хайа, баҕар, хаһан эрэ кини да киһитийиэ эбээт. Куруук буоларын курдук, Мыыр барахсан хараны көрөн туран иһэ маҥан буолуохтаах дии саныырыттан итинник толкуйдуура.
Туоһахталаах хараҕын симэрин кытта балта Хабдьы эмиэ илэ баран, кини эттигиттэн араҕыста. Саһыгырыы-саһыгырыы хагдарыйан эрэр оттоох толоон устун төрөөбүт өтөҕөр тэбиннэ. Кинини онно ким эрэ күүтэрин курдук тиэтэйбитэ сүрдээх. Туоһахталаах төһө да туран батыһыан баҕардар, сырсар кыаҕа суоҕуттан абаккара сытта.
Хабдьы босхо барбыт кэмигэр аҕаһа төһө да кэбириирин биллэр, кистэлэҥ санаата сүгүннээбэккэ кутталлаах суолга турунан, Куора утуйа сытар лаабыһыгар чугаһаата. Кини Куораны куруук билэрэ. Босхо эрэ бардар чугаһыы сатыыра эрээри, ити хайдах да кыаллыбат суол буоларын ама билбэт буолуо дуо? Бу буола турара кини аҕаһын ааһан, иккиэннэригэр иэдээнинэн иэрийиэхтээҕин санаан эмиэ куотардыы эргиллэн эрдэҕинэ Куора харытыттан харбаата. Ону кытта тэҥҥэ Туоһахталаах нааратыгар олоро түстэ. Киһи туппут харытыгар тарбахтарын суола көҕөрөн тахсыбытыгар ыгылыйан, хаһан да хаһыытаабатах хаһыытын таһаарда. Хабдьы туһахха иҥнибит курдук өрө мөхсө турдаҕына, Куора аҥаар илиитинэн кыыс сирэйин бэйэтин диэки эргилиннэри тардаат, кыһыл чоҕу харбаабыттыы кытар гына түстэ. Бу түгэҥҥэ Хабдьы илиитин сулбу тардан ылаат, тыаҕа ыстанна. Куора хаһан да билбэтэх иэйиитэ өйүн- сүрэҕин супту сүүрэн тарбаҕын төбөтүгэр тиийэ өрө дырылаата. Арай өйүгэр биир эрэ баара: “Кини... Кини...” Балачча таалан олордо, туран кыыһы батыһыах курдук буолан иһэн туохтан эрэ дьаахханна, батыспата. Куора кыыс өссө кэлиэ дии санаан, хас да күн манна хонно. Мыыр уола ыксаабатыттан эмиэ налыйда.
Туоһахталаах кэнники кэмҥэ элбэх киһи суорума суолламмытыгар бэйэтин буруйдана саныыра. Киниттэн көмө көрдүү киһи-сүөһү тохтоло суох субуспутуттан бу дойдуну Куора буулаабытын билбитэ. Удаҕан төһө да аатырбытын- сураҕырбытын иннигэр бу ойуунтан толлоро-куттанара төрүөттээх этэ. Ол Кээмпэс кырдьаҕас кыайбатах ойуунун иннин ылара ыарахаттардааҕын билэриттэн. Ол эрээри эрэй элбээтэ, харах уута хаан буолан кини тиэргэнигэр анньан турара абакката бэрт. Дьон кини күүһүгэр итэҕэйбэт буолаары гынна. Онон күөн көрсөн күрэс былдьаһыан саныыра эрээри, Хабдьытын кута ону саба баттаан сытара. “Үнүр алааһыттан төннөрүгэр хараҕа бэркэ чаҕылыҥнаабыт этэ. Түүнү быһа утуйан быстыбакка, имэҥирэн сордообута. Онтон кини аҕаһа өр кыырбатаҕына, ыараханнык ыарытыйан иччилэрин сэймэгэр киириэхтээҕин умнубут да курдуга. Ити хайа бэйэлээххэ өйүн сүүйтэрбит бэйэкэтэй”, — диэн, Туоһахталаах кыйахана сытан, эмиэ нуктаан барда.
Хабдьы хаһан да билбэтэх иэйиитэ кини эдэр, тонуй сүрэҕин битийэ тэптэрэн, эмиэ төрөөбүт алааһыгар угуйан илдьэ баран иһэр. Кини урут көннөрү оонньуу-көр эрэ курдук Куораны дьээбэлээн угуйа-ымсыырда сатаабыт буоллаҕына, билигин олох атын иэйиигэ куустарбыта. Төһө да кыр өстөөҕө буолтун иһин, уол хараҕа кинини имэҥнээхтик соһуйа көрбүтэ куруук иннигэр көстө турара. Ити кыл түгэнигэр кинилэр төрүөхтэриттэн утарыта кыраспыт өстөрө сууллуохча иэгэҥнээн ылбыта. Онтон эдьиийим... Эдьиийим барахсан төһөлөөх эрэйинэн Куораны суул- ларарга ананан айыллыбытай. Бэл, кинини толук туттан сиппитэ-хоппута эбээт... Ону таҥнара сылдьабын дуо, бу мин?.. Куора эргиллиэҕиттэн аньыы-хара, өлүү-сүтүү ааҥнаан аҕай турарын бэйэм да билэбин ээ... уонна тоҕо? Хабдьы эргиллэ түһээт, төттөрү тэбиннэ.
Арай иннигэр мас лабаатыгар хара эрдэҕэс улар олорорун көрөөт, туора ойон эрдэҕинэ: “Хабдьы... Хабдьы...” — диэн ким эрэ имэҥнээх саҥата иһилиннэ. Хабдьы тута сэрэйдэ. Эргиллэ түспүтэ, Куора илэ бодотунан кинини ыҥыра турар эбит. Кыыс уу-хаар баспыт харахтарынан умсулҕаннаах хара харахтары утары көрдө.
Таптал. Икки улуу күүс бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһор баҕалара барыта манна түмүллэн, ууну уокка тоҕо ыстаҕа. Баҕар, ыйаахтара бэйэтэ ыйбыта буолуо.
Куора чараас туман курдук кэрэ кыыс кини күүстээх илиититтэн мүччү туттаран куота сатыырын аргыый аҕай бэйэтигэр сыһыары тарта. Кини тута кыыс сыстарын кытта таайда: Хабдьы уонна Туоһахталаах биир киһи буолалларын. Арай ханна эрэ ыраах өйө өлөр өстөөҕүн антах астараары сэрэтэ сатаата. Сүрэҕэ үйэтин тухары умсугуйан түүл оҥостубут дьахтарын хайдах да киэр анньар кыаҕа суоҕа. Өлөр өлүү айатын кирсэ тыҥыы тардыллыбытын төһө да биллэр, харааччы иирбит баҕа санаатын тиһэх үөрбэ оҥорон айаҕа баайда. Икки таптаһар сүрэхтэр киһи буолар, кэрэ аналы билэр дьол муҥур чыпчаалын имэҥнээх умсулҕаныгар умсар, өй туймаарыйар, сүрэх өрөгөйдүүр түгэннэригэр ырба төлө барда да, Куора көхсүн хараҕар тобулу түстэ...
Ардах астан, былыттар быста-быста, тохтоло суох устан сундулустулар. Ый саһан турбут сабыыта арыллан, үрүҥ көмүс сардаҥаларынан киһи уҥуохтаах тумулу туналыччы сырдатта. Эмискэ уоскуйбут түүҥҥү чуумпуну ыт суланар улуура аймаан ылаат, хойуу туман быыһыгар сүттэ.
Бу мин 1982 с. суруйбут кыракый
кэпсээннэрбин эһэм Боппойоон Уус
кэриэһигэр аныахпын баҕарабын.
Куорсуннаах
Эһэм кэпсээннэрэ
Уот иччитэ
Ол курдук мин бүгүн эһиэхэ Уот иччитин туһунан биир кэпсээни кэпсиим. Бу кэпсээн кырдьыгын-сымыйатын билбэппин эрээри, оҕо эрдэхпиттэн истибит буолан мин итэҕэйэбин, — кыырык бастаах, аарыма кырдьаҕас эһэм хамсатын ылан, тос-тос охсон баран, мохуорка куттан табаахтаан бусхатан барда.
Үс түүннээх күнү мэлдьи айаннааннар, бултуур былырыыҥҥы тордохторун оннун булан, буурҕа, тыал ыспытын хомуйан, тордох сыыһа туруорунан, уот оттон, хаар уулаан оргутунан, өйүөлэрин туомун хостоон аһыырга тэриммиттэр. Аҕыйах тоҥ алаадьы сыыстаахтарын аҕа киһи быһыытынан Чаачар үс гына үллэрбит. Биир өлүүнү бэйэтигэр, иккиһи уолугар, үһүс өлүүнү эдэр киһи бултаах-алтаах буоллун диэн уотун алҕаттаран аһаттараары уолугар ууммут. Эдэр киһи аҕатын тылын ылынан алҕаабыт. Онтон алаадьытын эргим-ургум көрбүт, аччыга кыайда быһыылаах, элбэҕи эргитэ санаабакка уокка анаммыт аһын аҕатыттан кистээн сии охсон кэбиспит. Оҕонньор көрбөккө хаалбыт.
Ити курдук аһаан, утуйардыы оҥостон сыппыттар. Эдэр киһи сылаата таайан, сотору кэминэн мунна хаһыҥыраан барбыт. Оҕонньор сарсыҥҥы күнүн санаан, сыппахтыы түһэн баран утуйан сыы-сыы тыынан барбыт. Бу сытан Чаачар түүл түһээбит. Арай бэҕэһээҥҥилии уота тигинэччи умуйан күлүбүрүү турар эбит. Кинилэр иккиэн уот аттыгар уу оргуйарын кэтээн олороллор. Эмискэ уот бурал гына түстэ да, кутаа иһиттэн кып-кыһыл илии быган кэллэ. Оҕонньор өйдөөн көрбүтэ — илии кинилэртэн тугу эрэ көрдүүрдүү ытыһын холбоччу туттубут. Эдэр киһи тугу да көрбөккө, биир кэм иһин түгэҕэр киҥинэйэн ыллыыр. Арай оҕонньор иһиттэҕинэ, уот иһиттэн бэрт сөҥ саҥа: “Аччыктаатым даҕаны, аста, аста кулу! Аар тайҕа булдун барытын булларыам. Дьааҥы кыылын иннигэр тосхотуом, онтон ону кэрэйдэххитинэ, үйэҕит тухары кыылы ыыргыттан кыйдаан иннигитин быһыам. һа-һа-һаа...” — диэн сатарыччы күллэҕин аайы, илии титирэстии-титирэстии улаатан иһэн эмискэ мэлис гыммыт.
Оҕонньор ити күлүүттэн тымныы уунан ыстарбыттыы этин сааһа “дьар” гына түһээт, уһуктан олоро түспүт: “Һуу, бу тугуй?” Хайа сах халлаан дьайҕара сырдаан, хайалар чочоруспут очуостарын тымныы тыынынан хаарыйталыы турар эбит.
Булчуттар тура охсон, сып-сап хомунан бултуу тахсыбыттар. Ити күнү быһа кинилэр халтай хаамтылар. Чаачар били түүлүн санаан, саҥата-иҥэтэ суох сукуҥнуу сылдьыбыт. Ол түүн били түүлүн эмиэ көрбүт. Сарсыарда туран уолугар эппит: “Дьэ, нойоон, бөрүкүтэ суох түүллэри көрөбүн. Дьааҥы биһигини куһаҕан хараҕынан көрүстэ, онон туһа тахсыа суох. Туох да биллэ илигинэ төннө охсуох!”
Ити курдук бокуойа суох туохтан эрэ куотар дьон курдук табаларын көлүнэ охсон айанната турбуттар. Дьыбардаах кыһыҥҥы халлаан “оо, абабын даа” диэбиттии хабыр тымныынан дьон инчэҕэй иэдэстэрин быһыта кымаахтыы испит.
Булчуттар кудуччу айаннаан, халлаан суһуктуйуута сис хайалар хапчааннарыгар киирэн кыратык үссэнэ түһээт, айаннаары наарталарыгар олорбуттар. Арай эмискэ табалара үргэн татыччахтаһа түспүттэр. Күүстэрэ баарынан иннилэрин диэки ыстаммыттар эрээри, биир да хаамыыны сыҕарыйбакка умса хоруйбуттар. Кинилэри туох эрэ биллибэт күүс кэннилэриттэн тардар курдуга. Чаачар туох эрэ бөрүкүтэ суоҕу сэрэйэн, уоһа илибирии-илибирии уолугар эргиллибитэ, киһитэ кутталыттан хайа сах сүүрэлэс буолбут харахтарынан тугу да өйдөөбөт курдук ол-бу диэки көрбөхтүү олорор эбит.
Эмискэ үрдүлэригэр киһи этин сааһынан тымныытык дьарылаан киирэр ынырык хатан күлүү, хантан да иһиллэрэ биллибэттик, өрө саһыгырыы түспүт: “һа-һа-һаа!..” Ону кытта тэҥҥэ дьон иккиэн кэннилэрин хайыһа түспүттэрэ — наарта кэнниттэн соһуллан испит уһун ситии быаттан тардыһан, сүүнэ улахан киһи күлүгэ барыйан турар эбит. Кини аҥаар илиитин холбоччу тутан, дьонтон тугу эрэ көрдүүр курдук иннигэр ууммут.
Бу түгэҥҥэ оҕонньор чохороон сүгэтин сулбу тардан ылан быаны быһа охсубут. Табалар муҥнаахтар иннилэрин диэки бууттара быстарынан ыстаммыттар. Күлүк быстыбыт быаны туппутунан саһыгыраччы күлэ хаалбыт.
Булчуттар өйдөрүттэн тахса куттанан, кураанах көхсүлэрэ эрэ дойдуларын булбуттара үһү. Онтон ылата били эдэр киһи муҥнаах иирэн ыалдьар буолбут. Ыарыыта бэргээтэҕинэ, куруук уоту аһатар аатыран, туох илиитин анныгар көстүбүтү барытын уокка симэр идэлэммит. Ол буола сылдьан, биирдэ тордоҕун уоттаан, уокка былдьанан өлбүтэ диэн кэпсииллэрэ, — диэн, эһэм кэпсээнин түмүктээн, умса нөрүйэн уоту супту одуулуу олорбута.
Өтөх иччитэ
— Бу түбэлтэ хаһан буолбутун билбэппин буолан баран, бэрт өрдөөҕүтэ буолбута үһү. Саха дьоно булдунан дьарыктаммыт буолан буолуо, үксүн булчуттар араас быһылааҥҥа түбэһэллэрэ. Төһөтө кырдьыгын-сымыйатын чуолкайын бу диэн эппэппин эрээри, бэрт дьикти быһылаан, ону бэйэҕит дьүүллээҥ.
Биир даҕаны кыламнас сулус көстүбэт үлүгэр силлиэтэ- буурҕата сир да, халлаан да ханан баалларын биллэрбэккэ биир кэм өрө оргуйа турара. Бу айылаахха туох тыынар тыыннаах хахха сиргэ кирийбэт буолуой? Ол эрээри өйдөөн көрдөххө, буурҕа ортотугар икки аттаах киһи күлүктэрэ сүтэ-сүтэ барыгылдьыһаллар.
Арай ол иһэн Сүөдэр көөртө, оол курдук балай да тэйиччи биир сүүнэ улахан балаҕан багдайан турар эбит. Ол эрээри кини хараҕым иирбитэ буолуо диэн саҥата суох истэ.
Сотору Мэхээчэ аймана түстэ:
Кудуччу хаамтаран балаҕан иннигэр кэллилэр. Бэрт эргэ, иэгэйбит сэргэлэргэ аттарын баайталаатылар. Арай аттар тугу эрэ сөбүлээбэтэхтии таныыларын тардырҕатан өрө чинэрэҥнэстилэр. Онно эрэ кыһаммакка, тоҥмут дьон итиигэ тиэтэйдилэр. Бэрт сылбырҕатык хааман балаҕан ааныгар кэллилэр. Дьиктиргиэх иһин тэлгэһэ хаара хаһан да күрдьүллүбэтэх. Киһи олорор сибикитэ биллибэтин иһин булчуттар дьиктиргии санаатылар эрээри, тоҥуу, аччыктааһын баһыйан, тырыттыбыт халҕаны нэһиилэ хаачыгыраччы аһан биирдэ иһирдьэ баар буоллулар.
Барбах умайан симиҥниир көмүлүөк иннигэр арбайбыт маҥан баттахтаах, тырыттыбыт таҥас дуомнаах, киһи көрүөҕүттэн ынырык ыдьырыйбыт дьүһүннээх, мууһунан турулуччу көрбүт, эргэ эмэх мас курдук эмээхсин илиитин уокка салла сарбайан турар эбит.
Эмээхсин хаһааҥҥыттан эрэ күүппүт ыалдьыттара кэлбиттэрин курдук үөрэн, тииһэ суох айаҕа амаҥныы түстэ. Илэ-сала түһэн сыгынньахтыы оҕуста. Балаҕаҥҥа киниттэн атын киһи баара биллибэт. Сыыдам үлүгэрдик хаҥас диэкиттэн хантан да ылбыта биллибэккэ эт хоторон аҕалан, туос үрдүгэр өрөһөлүү кутан кэбистэ. Биһиги дьоммут дьиктиргии санаатылар эрээри, аччыктааһын барыны баһыйара кэмнээх буолуо дуо, ас үрдүгэр түһэн, ибир-сибир аһаан бардылар.
Мэхээчэ аһыырын былаһын тухары эмээхсинтэн хараҕын араарбата. Кини иһиттэҕинэ, балаҕан туой муостатыгар эмээхсин атаҕын тыаһа биир кэм тоһугураан олорор. Биир түгэҥҥэ Мэхээчэ быһыччатын мүччү тутан, остуол анныгар түһэрдэ. Онтукатын ылаары төҥкөйдө. Онно көрө түспүтэ, доҕоор, кини үйэлээх сааһыгар харахтаабатах дьиктитэ арылла түстэ. Били эмээхсиммит атаҕа сабырыччы үүммүт уһун түүлээх сылгы туйаҕа буолан таҕыста. Мэхээчэ этэ саласта, уҥуох уҥуоҕа бүтүннүү босхо баран, биир кэм ип- илибирэс буолла. Хаана бүтүннүү тоҥон хаалбыт курдук кубарыйа өлөн, кыайан саҥарбат да, аһаабат да буола куттанан олордо. Сүөдэрин диэки көрбүтэ, киһитэ тугу да сэрэйбэккэ аһаан тиниктэһэр.
Аһаан бүттүлэр. Мэхээчэ бобуллубут куолаһын нэһиилэ ыган таһааран эттэ:
Булчуттар өйдөөн көрбүттэрэ, били күөрэ-лаҥкы түһэн сыппыт наара оронноро дьаарыстаммыттар. Үрдүлэригэр нэк буолбут таҥастар ууруллубуттар. Маны көрөн, Сүөдэр дьэ сэрэйэн, барыах-кэлиэх сирин булбакка тэпсэҥнии түстэ.
Биир түгэҥҥэ эмээхсин хаҥас диэки дьаадьаҥнаата. Онуоха дьон таҥастарын харбаат, таһырдьа ыстаннылар. Түргэн үлүгэрдик аттарын үрдүгэр түһэн, буурҕа типпит тоҥуутун тоҕо кэстэрэн, туох баалларынан иннилэрин диэки тибилиннэрдилэр. Кэннилэриттэн халҕан аана “хаачыр” гынна да, эмээхсин ойон тахсан кэннилэриттэн эккирэттэ. Ат курдук тоҥууну тоҕо кэһэн, ситиэхчэ сиппэккэ тилэх уопсан, маҥан баттаҕа сылгы сиэлинии бураллан, харахтара абаккатыттан өссө мууһуран ат кутуругун сиирэ-халты харбыы истэ.
Өр дуу, өтөр дуу сүүрдүбүттэрэ биллибэт, биирдэ өйдөнөн көрбүттэрэ — эмээхсин да суоҕа, буурҕа да астан, халлаан суһуктуйа сырдаан эрэрэ. Тиһэх сулус сүтүүтэ дьоммут суолларын булан, арыый кэҥээн туох буолбутун ыраҥалыы саныы истилэр.
Ити түбэлтэ кэнниттэн уонча хонон баран, ол алааска дьон дьиктиргээбиттэрэ кэлэн көрөн барбыттара да, балаҕан да, эмээхсин да бааллара биллибэтэх. Онон кинилэри көннөрү харахтара иирбитэ буолуо диэн буолбута. Бу түбэлтэ туоһулара — Мэхээчэлээх Сүөдэр бэйэлэрэ даҕаны кэнникинэн ити быһылааны түүл-бит эрэ курдук саныыр буолбуттара. Сордоохтор туох аньыыны оҥорон өтөх иччитин аймаабыттара буолла, ону билигин ким билиэй? — эһэм кэпсээнин түмүктээбитин биллэрэн, тайаҕын ылан утуйар сирин диэки хаамта.
Хайдыбыт булгунньах
Ол эрээри сахалар баайынан киэптиир дьону ахсарбат буолаллара. Ыаллыы олорор Ымыйахаан Уола диэн баай киһи утары тахсан: “Туохха эрэ дылы биир кыыстаммытынан өҥүөннэҕэй, саатар уол эбитэ буоллар”, — диэн баран, утары иһэр сылгыны быһа хааман түһүлгэттэн тахсан барбыт. Онуоха Баал Уус кыыһыран: “Дьахтартан сиргэммиттээх буола-буола, эн да уолаттарыҥ дьахтара суох хайдах сириэдийэллэрин көрүллүө, хайалара даҕаны ойох ылбатын, биир сымыыты баттаабатын”, — диэн кыраабыт.
Кэм-кэрдии ааһан испит. Ыаллыылар өстөһөн сылдьыспат буолбуттар. Баал Уус кыһыытыттан эппит кырыыһа тиийэн, Ымыйахаан уолаттара биирдэстэрэ даҕаны ойох ылбакка сылдьыбыттар. Онтон Баал Уус кыыһа сахаларга өтөрүнэн төрүөбэтэх кэрэ сэбэрэлээх, үтүө таһаалаах, үчүгэйкээн кыыс дьахтар буола улааппыт. Ыраахтан-чугастан ойох ылаары саха бэртэрэ бары сыбыытаабыттар даҕаны, кыыс кими даҕаны чугаһаппатах. Ыалын Ымыйахаан Уолун ылгын уолун сүрэҕинэн сөбүлээн, санаатын киниэхэ эрэ уурар буолбут. Онтон уол буоллаҕына, таҥнары кыраммыт барахсан, кыыс диэки көрүөн да баҕарбат эбит. Кыыс санаарҕаан, иинэн-хатан барбытыгар аҕата ыксаан:
Кэмниэ-кэнэҕэс хайыыр да кыаҕыттан тахсан, Баал Уус кыыһын күүһүнэн чугастааҕы улуус киһитигэр эргэ биэрбит. Онуоха кыыс сүктэн бараары олорон, тиһэх төгүлүн тапталлааҕын көрөөрү ыаллыы алааска тэбиммит. Ол тиийэн, мас мастыы турар уолу кууһан ылан сыллаабыт-уураабыт. Онуоха уол, саҥа уһуктубут киһи курдук буолан, кыыска хардарааччы буолбут. Кыыс оччону билэн баран эргэ тахсарыттан аккаастаммыт.
Онуоха анараа дьон саакка киириэхпит дуо диэн кыыһы күүстэринэн илдьэ барбыттар. Кыыс ат сыарҕатыгар кэлгиллэн иһэн сүрдээх иччилээхтик тапталлааҕын ыҥыран ырыа ыллаабыт. Ону илдьэ испит эрэ буолуохсут: “Миэхэ тиксибэт буоллаххына, кимиэхэ да тиксимэ”, — диэн баран, үҥүүнэн өтөрү түһэн өлөрөн кэбиспит. Кыыскыт бэйэтигэр тиийинэн куһаҕаннык өллө диэн дьонугар аҕалан бырахпыт. Ордугун өссө саат куттаран Баал Уус баайын аҥаарын тиэйэн барбыт.
Баал Уус туох баар баайын барытын кутан туран, көмүс атыылаһан оҕотун үрдүттэн анныгар диэри симээбит уонна кыһатын уотун аны күөдьүйбэтин диэн көмөн кэбиспит. Кыыһын саҥа төрөөбүтүгэр көтөхтөрбүтүн курдук үүт маҥан, толору көмүс симэхтээх акка тыыннаах курдук олордубут уонна алааһын эргитэн аҕалан, томтор саамай оройугар таһааран, “саатар ыраахтан тапталлааххын көрө сыт” диэн анал атын, энньэ кулутун кытта көмнөрбүт.
Онтон Ымыйахаан Уолун кыра уола күн аайы ол томтор үрдүгэр тахсан ытыыр-соҥуур буолбут. Дьон аһынан үүрбэт-түрүйбэт эбиттэр. Уол улам тапталлааҕа көмүллүбүт сириттэн барбат буолбут. Дьон тахсан көрдөхтөрүнэ, кыыс көмүллүбут сиригэр умса түһэн ытыы сытар буолар эбит.
Биирдэ уол сыппыт сиринэн булгунньах хайа барбыт. Киһи хараҕар ылларбат дириҥ хаспах аҥайан тахсыбыт. Уол ону көрөн олус үөрбүт, доҕорум миигин бэйэтигэр ыҥырда дии санаабыт уонна онно ыстанан кэбиспит. Кэлин ол томтор хас эмэ сиринэн хайдан, ити кыра-кыра томтордор үөскээбиттэр. Бука, тапталлаахтар бэйэ-бэйэлэрин булсан, ити томтор оҕолорун үөскэппиттэрэ буолуо диэн кэпсииллэрэ, — эһэм кэпсээнин түмүктээн, саҥата суох умуллан хаалбыт хамсатын соппойбохтуу олордо.
Иһинээҕитэ
Анна дьылҕата 3
Алдьархай адаҕайыыта 37
Эһэм кэпсээннэрэ 82
Уот иччитэ 82
Өтөх иччитэ 84
Хайдыбыт булгунньах 87