БЕКІТЕМІН Экономика бизнес ж'не 'леуметтік 'ылымдар Жо'ары мектебіні' Проректорыдиректоры

Работа добавлена на сайт samzan.net:

Қазақстан Республикасының

білім және ғылым Министрлігі

Қазақ гуманитарлық заң университеті

ЭКОНОМИКА, БИЗНЕС ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК

ҒЫЛЫМДАР ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ

«БЕКІТЕМІН»

Экономика, бизнес және әлеуметтік ғылымдар Жоғары мектебінің

Проректоры-директоры

Мукатаева Л. К. _____________________________

«_» _______________ 2012 ж.

ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Пәні ««Дифференциалды психология»»

Студенттер үшін мамандығы

5В050503–Психология

Экономика, бизнес және әлеуметтік ғылымдар жоғары мектебі

Әлеуметтік және психологиялық пәндер кафедрасы

Астана –2 ж.

5В050300 - Психология бакалавр мамандықтары бойынша мемлекеттік білім берудің жалпы стандарттарының негізінде пәннің оқу-әдістемелік кешені дайындалды.

Хаттама № ____ «_____» ______________________________ _________ж.

Кафедра меңгерушісі

______________ «_____» __________________________ ___________ ж.

Экономика, бизнес және әлеуметтік ғылымдар Жоғары мектебінің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданған.

Хаттама № ____ «_____»_________________________ ___________ж.

Төраға

__________________ «_____» ____________________ ___________ж.

Қазақстан Республикасының

білім және ғылым Министрлігі

Қазақ гуманитарлық заң университеті

ЭКОНОМИКА, БИЗНЕС ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК

ҒЫЛЫМДАР ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ

«БЕКІТЕМІН»

Экономика, бизнес және әлеуметтік ғылымдар Жоғары мектебінің

Проректоры-директоры

Мукатаева Л. К. _____________________________

«_» _______________ 2012 ж.

ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

(syllabus)

Пәннің атауы «Дифференциалды психология»

Мамандығы 5В050503– Психология

Оқу нысаны күндізгі

Атау коды _ DP 3210

Барлығы 3 кредит

Курс ____3__ Семестр ___5____

Дәріс___30_ сағат

Практикалық, семинарлық 15 сағат

СОӨЖ 23 сағат

СӨЖ 67 сағат

Емтихан 5 семестр Барлығы 135 сағ.

Астана –2

Оқытушы туралы мәлімет: Жұматаева Әлия Сансызбаевна, педагогика және психология магистрі, аға оқытушы

Ш. Ш. Уалиханов атындағы Кокшетау мемлекеттік университеті, магистратура

Ғылыми–зерттеушілік қызығулары: этнопсихология

Тілдерді білу: орыс, қазақ тілдері

Пәнді оқыту мақсаты. Адамның даралығы ұғымын, оның қалыптасу заңдылықтарын және осы құбылыстың адам өмірі үшін маңыздылығын ашып көрсету.

Пәнді оқыту міндеттері.

- Адам даралығының ұйымдасуының негізгі деңгейлерін қарастыру.

- Жыныстық, нейрофизиологиялық, конституционалды және басқа да деңгейлерге негізделетін айырмашылықтарды ашу.

- Адамдарды тәрбиелеу, оқыту және кәсіби бағдарлау үшін дифференциалды психология саласында алынған білімдердің маңыздылығын түсіндіру.

Пререквизиттер: жалпы психология, ЖЖӘ физиологиясы, жас ерекшелік психологиясы.

Постреквизиттер –берілген курсты меңгергеннен кейін студент келесі білімдерге, іскерліктер мен дағдыларға ие болады:

- адам даралығының ұйымдасуынынң негізгі деңгейлері, жыныстық, нейрофизиологиялық және конституционалды принциптерге негізделген жеке дара айрмашылықтарытуралы білімдер;

- зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес жеке дара айырмашылықтарды талдаудың дұрыс критерийлерін таңдай алу;

- жеке дара айырмашылықтармен жұмыс істей алатын және эксперименталды мәселелерді шеше алатын теориялық тұрғыда білімі мол зерттеуші-психологтың дағыдылары.

Осылай етіп, жеке дара айырмашылықтар мен олардың детерминанттары туралы түсінік беру салдарынан, аталған курс бойынша алынатын білімдер психолог-студенттің неғұрылым жоғарғы теориялық, ғылыми және практикалық дайындығының деңгейін қамтамасыз етеді. Ол дегеніміз, «Психологиялық кеңес беру», «Топтық және жеке психотерапия», «Мамандану практикумы», «Заң психологиясы», «Психодиагностика негіздері», т.б. пәндерді меңгеру «Дифференциалды психологияны» оқығаннан кейін неғұрылым терең және ғылыми негізделінген болады.

Пәннің мазмұны. Дифференциалды психология психологиялық ғылымның негізгі салаларына жатады. Дифференциалды психологияның пәні болып, индивидтер арасында, сонымен қатар топтар арасындағы айрмашылықтар, олардың себептері мен салдарлары табылады. Жеке дара айырмашылықтар деп, психикалық процестердің өту ерекшеліктерін, психикалық күйлердің, эмоционалды процестердің пайда болуы мен динамикасын, сонымен қатар, субъектінің темпераменті, мінезі және қабілеттері сияқты ұғымдарды айтамыз. Жеке дара айырмашылықтар, яғни адам өміріндегі биологиялық және әлеуметтік факторлардың күрделі өзара қатынастары туралы мәселе тек дифференциалды психологияның зерттеу пәні емес, педагогика, медицина, заңтану, т.б. ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады. Сондықтан да, психология мамандығын таңдаған студенттер ең алдымен психологиялық концепциялар және эксперименталды зерттеулермен танысуы қажет, ол болашақта студенттерге психологиямен салалас ғылымдарды меңгеруде мәні зор екені анық.

Сонымен, жасы, жынысы, дене құрылысы, жүйке жүйесінің қызмет етуі және т.б. параметрлері бойынша бір-бірінен ерекшелінетін адамдармен жұмыс істеуге дайындалатын психолог-студенттер болашақта психологиялық кеңес беруді кәсіби жоғары деңгейде тек психологияның осы саласындағы дәстүрлі және қазіргі кездегі білімдерді меңгеру барысында атқара алады.

Дифференциалды психология шеңберінде алынған теориялық білімдердің көптеген практикалық міндеттерді (индивидтердің жеке қасиеттерін, қабілеттерін диагонстикалау мен прогноз беру, кәсіби таңдау мен іріктеу, т.б.) шешуде мәні зор болады.

Пәннің мазмұны

Дәрістердің тақырыптық жоспары

№	Тақырыптар және олардың сағат бойынша көлемі Бақылау сұрақтары	Сабақтардың мақсаттары мен міндеттері	Проблемалық сұрақтар
1.	Дифференциалды психологияның пәні, оның негізгі міндеттері 2 сағат	Дифференциалды психологияның пәні мен міндеттері аңықтау	1. Жеке дара айырмашылықтардың пайда болуы мен даралықтың қалыптасу факторлары 2. Жануарлар мен адамдағы жеке дара айырмашылықтар дифференциалды психология зерттеу пәні ретінде.
2.	Дара айырмашылықтардың негізгі факторлары 2 сағат	Дара айырмашылықға орта мен тұқым қуалаушылықтың әсерін қарастыру	1. Тұқым қуалаушылық пен орта 2. туа бітушілік және өмір сүру барысында қалыптасушылық 3. Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі
3.	Дифференциалды психологияның әдістері 2 сағат	Дифференциалды психологияның әдістерін қарастыру	1. Дифференциалды психологияның әдістері. . Әдістердің жіктелуі
4.	Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі 2 сағат	Адамдағы табиғи мен әлеуметтіктің арақатынасын қарастыру	1.“ “ағза”, “жеке адам”, “даралық” ұғымдары және олардың ара қатынасы. 2. Дифференциалды психология мен физиология тұрғысынан қарастырғандағы даралық пен жеке адам құрылымы.
5.	Жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттері даралықтың басты нейрофизиологиялық сипаттамалары ретіңде 2 сағат	Жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттерін зерттеу	1. И.П.Павловтың типологиялық концепциясы. . Жануарлар мен адамға ортақ жүйке жүйенің қасиеттері. 3. Гиппократ пен Павловтың типологияларының ортақтығы және айырмашылығы. 3. Арнайы адамға тән жүйке жүйесінің қасиеттері: “суретшілер”, “ойшылдар” және “орташа тип”. . Бас мидің симметриясы –ассиметриясын зерттеу.
6.	Б.М.Теплов —отандық дифференциалды психофизиология мектебінің негізін салушы. 2 сағат	Б. М. Тепловпен бөліп көрсетілген жүйке жүйесінің қасиеттерін қарастыру	1. Көрінуінің өмірлік құндылығы тұрғысынан жүйке жүйенің әр қасиетін қарама-қайшылықтардың диалектикалық бірлігі ретінде қарастыру (жүйке жүйенің әлсіздігі мен инерттілігі ұғымы). . Жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымын ендіру. 3. Типологиялық теорияны қалыптастырудағы Б.М. Тепловтың сенсорлы психофизиология бойынша еңбектерінің маңыздылығы.
7.	В.Д. Небылицын және В.М. Русаловтың жұмыстарындағы жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымдарының дамуы. 2 сағат	В.Д. Небылицын және В. М. Русалов бөліп көрсетілген жүйке жүйесінің қасиеттерін қарастыру	1. В.Д. Небылицин бойынша бас ми қыртысының функционалды бөлінуі. 2. Жүйке жүйесінің жалпы және жеке қасиеттерінің функционалды-психологиялық айырмашылықтары. . Жүйке жүйе іс-әрекетінің ұйымдасу деңгейлері мәселесі. 4. В.М. Русалов бойынша функционалды жүйені мидің қамтамасыз етуінің үш деңгейі мен жүйке жүйе қасиеттерінің үш деңгейі.
8.	Темперамент. Темперамент туралы ілімнің дамуы. 2 сағат	Темперамент теорияларын зерттеу	1. Темперамент теориялары (гуморальдық, формальдық, энергетикалық, конституционалды, генетикалық). 2. И.П. Павлов және оның шәкірттерінің темперамент типтері туралы түсініктері. . В.С. Мерлин және Б.М. Теплов мектептеріндегі темпераментті зерттеу бағыттары. 4. Темперамент компоненттерінің (жалпы белсенділік, моторика және эмоционалдылық) сипаттамасы. 5. В.М. Русалов бойынша темперамент қасиеттері мен оның құрылымы.
9.	Мінез. Мінезді зерттеу тарихы 2 сағат	Мінездің теорияларын және құрылымын қарастыру	1. Мінез құрылымы. 2. Жеке адам бағыттылығы, сенімдер жүйесі, моральдық-еріктік қасиеттер. 3.Мінездің қалыптасуы. Мінез және тұлға. . Мінездер типологиясы (П.Б. Ганнушкин). . Ганнушкин-Кербиковтың психопатиялар критерийлері. 6. Э. Фромм бойынша әлеуметтік мінездер типтері.
10.	Қабілеттер 2 сағат	Қабілеттердің түрлерін және жіктелулерін қарастыру	1. Б.М. Тепловтың қабілеттер теориясы. 2. Белсенділік пен өзіндік реттеу қабілеттердің біріктіруші параметрлері ретінде (Н.С. Лейтес). 3. Жалпы және арнайы (музыкалық, тілдік, математикалық, педагогикалық, әдеби, т.б.) қабілеттердің жіктелуі. 4. Қабілеттер мен ынтаның ара қатынасы, қызығушылықтар (мотивациямен байланысты) мен іс-әрекет өнімділігінің өзара байланысы.. . Дарындылық. Данышпандылық
11	Адамның конституциясы деген ұғымы 2 сағат	Адамның конституциясы ұғымын қарастыру	1. Адамның жалпы және жеке конституциясы. 2. Тұқым қуалаушылық пен конституция Денелік конституция. 3. Дене құрылысы типтерінің жіктелінуі . Дене құрылысының екі- және үш-мүшелі жіктелінуі
12	Адамның дене құрылысының оның темпераменті мен мінезімен өзара байланысы 2 сағат	Адамның дене құрылысының оның темпераменті мен мінезімен өзара байланысы қарастыру	1. Э. Кречмердің зерттеулері. 2. Бет сүйектері мен бас сүйектерінің құрылысы ерекшеліктері. 3. Шелдон бойынша дене құрылыстың алғашқы компоненттері . Антропоскопиялық әдіс . Адам соматотипі ұғымы.
13	Жыңыстық диморфизм. 2 сағат	Жыңыстық диморфизм ұғымын қарастыру	1. Д.Мани бойынша жыныстық дифференциацияның кезеңдері . Генетикалық, гормоналды, морфологиялық және азаматтық жыныс ұғымдары 3. Жыныстық диморфизм және онтогенездегі психикалық дамудың ерекшеліктері 4. Жанурлардың жынысын өзерту эксперименттері
14	Жыңыстық әлеуметтену. 2 сағат	Жыңыстық әлеуметтену ұғымын қарастыру	1. Идентификация, жыныстық типизация және өзіндік категоризация теориясы.. 2. Құрдастармен қарым-қатынас жасаудың рөлі. 3. Интерсексуалды күйлер –психосексуалды бағдардың бұзылуы ретінде
15	Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері. 2 сағат	Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздерін қарастыру	1. Жыныстар арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері . В.А. Геодакянның теориясы. . Еңбектің жыныстық бөлінуі әйел мен ер адам жүріс-тұрыс таптаурындарының әлеуметтік-тарихи факторы ретінде. 4. Маскулинділік-феминділік туралы дәстүрлі және қазіргі көзқарастар
	Барлығы:		30 сағат

Семинарлық сабақтардың тақырыптары

№	Тақырыптар және олардың сағат бойынша көлемі	Ауызша сұрау Проблемалық сұрақтарды, есептерді шешу	Жазбаша сұрау (тестілеу, бақылау жұмыстары, карточкалармен жұмыс істеу, баяндамалар. рефераттар, үй жұмыстары және т.б. )	Оқыту процесінде қәзіргі оқыту әдістерін және инновациялық технологияларды қолдану)	Әдебиет
1.	Дифференциалды психологияның пәні, оның негізгі міндеттері 1 сағат	1. Жеке дара айырмашылықтардың пайда болуы мен даралықтың қалыптасу факторлары . Жануарлар мен адамдағы жеке дара айырмашылықтар дифференциалды психология зерттеу пәні ретінде.	Ауызша сұрау Тестілеу Баяндама		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
2.	Дара айырмашылықтардың пайда болуының негізгі факторлары 1 сағат	1. Тұқым қуалаушылық пен орта 2. туа бітушілік және өмір сүру барысында қалыптасушылық 3. Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі	Ауызша сұрау		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
3.	Дифференциалды психологияның әдістері 1 сағат	1. Дифференциалды психологияның әдістері. . Әдістердің жіктелуі	Тестілеу		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
4.	Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі сағат	1.“Ағза”, “жеке адам”, “даралық” ұғымдары және олардың ара қатынасы. . Дифференциалды психология мен физиология тұрғысынан қарастырғандағы даралық пен жеке адам құрылымы.	Баяндама		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
5	Жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттері даралықтың басты нейрофизиологиялық сипаттамалары ретіңде 1 сағат	1. И.П.Павловтың типологиялық концепциясы. . Жануарлар мен адамға ортақ жүйке жүйенің қасиеттері. 3. Гиппократ пен Павловтың типологияларының ортақтығы және айырмашылығы. 3. Арнайы адамға тән жүйке жүйесінің қасиеттері: “суретшілер”, “ойшылдар” және “орташа тип”. . Бас мидің симметриясы –ассиметриясын зерттеу.	Ауызша сұрау		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
6	Б.М.Теплов —отандық дифференциалды психофизиология мектебінің негізін салушы 1 сағат	1. Көрінуінің өмірлік құндылығы тұрғысынан жүйке жүйенің әр қасиетін қарама-қайшылықтардың диалектикалық бірлігі ретінде қарастыру (жүйке жүйенің әлсіздігі мен инерттілігі ұғымы). . Жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымын ендіру. 3. Типологиялық теорияны қалыптастырудағы Б.М. Тепловтың сенсорлы психофизиология бойынша еңбектерінің маңыздылығы.	Тестілеу		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
7	В.Д. Небылицын және В.М. Русаловтың жұмыстарындағы жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымдарының дамуы. 1 сағат	1. В.Д. Небылицин бойынша бас ми қыртысының функционалды бөлінуі. 2. Жүйке жүйесінің жалпы және жеке қасиеттерінің функционалды-психологиялық айырмашылықтары. . Жүйке жүйе іс-әрекетінің ұйымдасу деңгейлері мәселесі. 4. В.М. Русалов бойынша функционалды жүйені мидің қамтамасыз етуінің үш деңгейі мен жүйке жүйе қасиеттерінің үш деңгейі.	Баяндама		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
8	Темперамент. Темперамент туралы ілімнің дамуы. 1 сағат	1. Темперамент теориялары (гуморальдық, формальдық, энергетикалық, конституционалды, генетикалық). . И.П. Павлов және оның шәкірттерінің темперамент типтері туралы түсініктері. . В.С. Мерлин және Б.М. Теплов мектептеріндегі темпераментті зерттеу бағыттары. . Темперамент компоненттерінің (жалпы белсенділік, моторика және эмоционалдылық) сипаттамасы. . В.М. Русалов бойынша темперамент қасиеттері мен оның құрылымы.	Ауызша сұрау		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
9	Мінез. Мінезді зерттеу тарихы 1 сағат	1. Мінез құрылымы. . Жеке адам бағыттылығы, сенімдер жүйесі, моральдық-еріктік қасиеттер. 3.Мінездің қалыптасуы. Мінез және тұлға. . Мінездер типологиясы (П.Б. Ганнушкин). . Ганнушкин-Кербиковтың психопатиялар критерийлері. . Э. Фромм бойынша әлеуметтік мінездер типтері.	Тестілеу		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
10	Қабілеттер 1 сағат	1. Б.М. Тепловтың қабілеттер теориясы. 2. Белсенділік пен өзіндік реттеу қабілеттердің біріктіруші параметрлері ретінде (Н.С. Лейтес). 3. Жалпы және арнайы (музыкалық, тілдік, математикалық, педагогикалық, әдеби, т.б.) қабілеттердің жіктелуі. 4. Қабілеттер мен ынтаның ара қатынасы, қызығушылықтар (мотивациямен байланысты) мен іс-әрекет өнімділігінің өзара байланысы.. 5. Дарындылық. Данышпандылық	Ауызша сұрау		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
11	Адам конституциясы ұғымы 1 сағат	1. Адамның жалпы және жеке конституциясы. 2. Тұқым қуалаушылық пен конституция Денелік конституция. 3. Дене құрылысы типтерінің жіктелінуі . Дене құрылысының екі- және үш-мүшелі жіктелінуі	Тестілеу		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
12	Адамның дене құрылысының оның темпераменті мен мінезімен өзара байланысы 1 сағат	1. Э. Кречмердің зерттеулері. . Бет сүйектері мен бас сүйектерінің құрылысы ерекшеліктері. . Шелдон бойынша дене құрылыстың алғашқы компоненттері . Антропоскопиялық әдіс . Адам соматотипі ұғымы.	Баяндама		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
13	Жыңыстық диморфизм 1 сағат	1. Д.Мани бойынша жыныстық дифференциацияның кезеңдері . Генетикалық, гормоналды, морфологиялық және азаматтық жыныс ұғымдары . Жыныстық диморфизм және онтогенездегі психикалық дамудың ерекшеліктері . Жанурлардың жынысын өзерту эксперименттері	Ауызша сұрау		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
14	Жыңыстық әлеуметтену 1 сағат	Идентификация, жыныстық типизация және өзіндік категоризация теориясы.. 2. Құрдастармен қарым-қатынас жасаудың рөлі. 3. Интерсексуалды күйлер –психосексуалды бағдардың бұзылуы ретінде	Тестілеу		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
15	Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері. 1 сағат	1. Жыныстар арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері . В.А. Геодакянның теориясы. . Еңбектің жыныстық бөлінуі әйел мен ер адам жүріс-тұрыс таптаурындарының әлеуметтік-тарихи факторы ретінде. 4. Маскулинділік-феминділік туралы дәстүрлі және қазіргі көзқарастар	Баяндама		Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология мужчины и женщины С-П.2003 г Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. Психология индивидуальных различий. / Под ред. Ю. Б. Гиппенрейтер и В. Я. Романова. -2-е изд. М.: «ЧеРо», 2002
	Барлығы				15 сағат

Практикалық сабақтардың тақырыптық жоспары

№	Тақырыптар және олардың сағат бойынша көлемі	Өткізу нышаны
1	Дифференциалды психологияның әдістері 1 сағат	практикалық тапсырмаларды орындау
2	Темперамент 1 сағат	практикалық тапсырмаларды орындау
3	Мінез. 1 сағат	практикалық тапсырмаларды орындау
4	Қабілеттер 1 сағат	практикалық тапсырмаларды орындау
5	Конституция ұғымы 1 сағат	практикалық тапсырмаларды орындау
6	Жыңыстық диморфизм 1 сағат	практикалық тапсырмаларды орындау
7	Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері 1 сағат	практикалық тапсырмаларды орындау
	Итого:	7 сағат

СОӨЖ орындауының графигі

№

Тақырыптар

Сұрақтар

Әдебиет

Тапсырмалар

Тапсыру графигі

Дифференциалды психологияның пәні, оның негізгі міндеттері

1 сағат

1. Жеке дара айырмашылықтардың пайда болуы мен даралықтың қалыптасу факторлары

2. Жануарлар мен адамдағы жеке дара айырмашылықтар дифференциалды психология зерттеу пәні ретінде.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

1 апта

Дара айырмашылықтардың пайда болуының негізгі факторлары

1 сағат

1. Тұқым қуалаушылық пен орта

2. туа бітушілік және өмір сүру барысында қалыптасушылық 3. Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

2 апта

Дифференциалды психологияның әдістері

2 сағат

1. Дифференциалды психологияның әдістері.

2. Әдістердің жіктелуі

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

3 апта

Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі

1 сағат

1.“Ағза”, “жеке адам”, “даралық” ұғымдары және олардың ара қатынасы.

2. Дифференциалды психология мен физиология тұрғысынан қарастырғандағы даралық пен жеке адам құрылымы.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

7. Выготский Л. С. Собр. соч.: В 6 т. - М., 1982-1984.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

4 апта

Жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттері даралықтың басты нейрофизиологиялық сипаттамалары ретіңде

2 сағат

1. И.П.Павловтың типологиялық концепциясы.

. Жануарлар мен адамға ортақ жүйке жүйенің қасиеттері. 3. Гиппократ пен Павловтың типологияларының ортақтығы және айырмашылығы. 3. Арнайы адамға тән жүйке жүйесінің қасиеттері: “суретшілер”, “ойшылдар” және “орташа тип”.

. Бас мидің симметриясы –ассиметриясын зерттеу.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

. Выготский Л. С. Собр. соч.: В 6 т. - М., 1982-1984.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

5 апта

Б.М.Теплов —отандық дифференциалды психофизиология мектебінің негізін салушы

2 сағат

1. Көрінуінің өмірлік құндылығы тұрғысынан жүйке жүйенің әр қасиетін қарама-қайшылықтардың диалектикалық бірлігі ретінде қарастыру (жүйке жүйенің әлсіздігі мен инерттілігі ұғымы).

. Жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымын ендіру.

3. Типологиялық теорияны қалыптастырудағы Б.М. Тепловтың сенсорлы психофизиология бойынша еңбектерінің маңыздылығы.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

. Выготский Л. С. Собр. соч.: В 6 т. - М., 1982-1984.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

6 апта

В.Д. Небылицын және В.М. Русаловтың жұмыстарындағы жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымдарының дамуы

2 сағат

1. В.Д. Небылицин бойынша бас ми қыртысының функционалды бөлінуі. 2. Жүйке жүйесінің жалпы және жеке қасиеттерінің функционалды-психологиялық айырмашылықтары.

. Жүйке жүйе іс-әрекетінің ұйымдасу деңгейлері мәселесі.

4. В.М. Русалов бойынша функционалды жүйені мидің қамтамасыз етуінің үш деңгейі мен жүйке жүйе қасиеттерінің үш деңгейі.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

. Выготский Л. С. Собр. соч.: В 6 т. - М., 1982-1984.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

7 апта

Темперамент. Темперамент туралы ілімнің дамуы

сағат

1. Темперамент теориялары (гуморальдық, формальдық, энергетикалық, конституционалды, генетикалық).

. И.П. Павлов және оның шәкірттерінің темперамент типтері туралы түсініктері.

. В.С. Мерлин және Б.М. Теплов мектептеріндегі темпераментті зерттеу бағыттары.

. Темперамент компоненттерінің (жалпы белсенділік, моторика және эмоционалдылық) сипаттамасы.

. В.М. Русалов бойынша темперамент қасиеттері мен оның құрылымы.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

7. Выготский Л. С. Собр. соч.: В 6 т. - М., 1982-1984.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

8 апта

Мінез. Мінезді зерттеу тарихы

2 сағат

1. Мінез құрылымы.

. Жеке адам бағыттылығы, сенімдер жүйесі, моральдық-еріктік қасиеттер. 3.Мінездің қалыптасуы. Мінез және тұлға.

. Мінездер типологиясы (П.Б. Ганнушкин).

. Ганнушкин-Кербиковтың психопатиялар критерийлері.

. Э. Фромм бойынша әлеуметтік мінездер типтері.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

9 апта

10.

Қабілеттер

2 сағат

1. Б.М. Тепловтың қабілеттер теориясы. 2. Белсенділік пен өзіндік реттеу қабілеттердің біріктіруші параметрлері ретінде (Н.С. Лейтес). 3. Жалпы және арнайы (музыкалық, тілдік, математикалық, педагогикалық, әдеби, т.б.) қабілеттердің жіктелуі. 4. Қабілеттер мен ынтаның ара қатынасы, қызығушылықтар (мотивациямен байланысты) мен іс-әрекет өнімділігінің өзара байланысы..

5. Дарындылық. Данышпандылық

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

7. Выготский Л. С. Собр. соч.: В 6 т. - М., 1982-1984.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

10 апта

Адам конституциясы ұғымы

1 сағат

1. Адамның жалпы және жеке конституциясы. 2. Тұқым қуалаушылық пен конституция Денелік конституция. 3. Дене құрылысы типтерінің жіктелінуі

. Дене құрылысының екі- және үш-мүшелі жіктелінуі

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

11 апта

Адамның дене құрылысының оның темпераменті мен мінезімен өзара байланысы

2 сағат

1. Э. Кречмердің зерттеулері.

. Бет сүйектері мен бас сүйектерінің құрылысы ерекшеліктері.

. Шелдон бойынша дене құрылыстың алғашқы компоненттері

. Антропоскопиялық әдіс

. Адам соматотипі ұғымы.

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

12 апта

Жыңыстық диморфизм

сағат

1. Д.Мани бойынша жыныстық дифференциацияның кезеңдері

. Генетикалық, гормоналды, морфологиялық және азаматтық жыныс ұғымдары

. Жыныстық диморфизм және онтогенездегі психикалық дамудың ерекшеліктері

. Жанурлардың жынысын өзерту эксперименттері

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

13 апта

Жыңыстық әлеуметтену

сағат

1. Идентификация, жыныстық типизация және өзіндік категоризация теориясы.. 2. Құрдастармен қарым-қатынас жасаудың рөлі. 3. Интерсексуалды күйлер –психосексуалды бағдардың бұзылуы ретінде

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

14 апта

Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері

2 сағат

1. Жыныстар арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері

. В.А. Геодакянның теориясы.

. Еңбектің жыныстық бөлінуі әйел мен ер адам жүріс-тұрыс таптаурындарының әлеуметтік-тарихи факторы ретінде. 4. Маскулинділік-феминділік туралы дәстүрлі және қазіргі көзқарастар

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.6. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

Аннотациялар

Конспектілеу

Реферат

Тестілеу

15 апта

Барлығы

23 сағат

СӨЖ орындауының графигі

№	Тақырыптар	Сұрақтар	Әдебиет	Тапсырмалар	Тапсыру графигі
1	2			7
1	Дара айырмашылықтардың негізгі факторлары 5 сағат	1. Тұқым қуалаушылық пен орта 2. Туа бітушілік және өмір сүру барысында қалыптасушылық 3. Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Конспектілеу	1 апта
	Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі 5 сағат	.“Ағза”, “жеке адам”, “даралық” ұғымдары және олардың ара қатынасы. 2. Дифференциалды психология мен физиология тұрғысынан қарастырғандағы даралық пен жеке адам құрылымы.	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Реферат	2 апта
2	Жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттері даралықтың басты нейрофизиологиялық сипаттамалары ретіңде 5 сағат	1. И.П.Павловтың типологиялық концепциясы. . Жануарлар мен адамға ортақ жүйке жүйенің қасиеттері. 3. Гиппократ пен Павловтың типологияларының ортақтығы және айырмашылығы. 3. Арнайы адамға тән жүйке жүйесінің қасиеттері: “суретшілер”, “ойшылдар” және “орташа тип”. . Бас мидің симметриясы –ассиметриясын зерттеу.	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Конспектілеу	3 апта
5	Б.М.Теплов —отандық дифференциалды психофизиология мектебінің негізін салушы. 5 сағат	1. Көрінуінің өмірлік құндылығы тұрғысынан жүйке жүйенің әр қасиетін қарама-қайшылықтардың диалектикалық бірлігі ретінде қарастыру (жүйке жүйенің әлсіздігі мен инерттілігі ұғымы). . Жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымын ендіру. 3. Типологиялық теорияны қалыптастырудағы Б.М. Тепловтың сенсорлы психофизиология бойынша еңбектерінің маңыздылығы.	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Реферат	4 апта
6	В.Д. Небылицын және В.М. Русаловтың жұмыстарындағы жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымдарының дамуы. 5 сағат	1. В.Д. Небылицин бойынша бас ми қыртысының функционалды бөлінуі. 2. Жүйке жүйесінің жалпы және жеке қасиеттерінің функционалды-психологиялық айырмашылықтары. . Жүйке жүйе іс-әрекетінің ұйымдасу деңгейлері мәселесі. 4. В.М. Русалов бойынша функционалды жүйені мидің қамтамасыз етуінің үш деңгейі мен жүйке жүйе қасиеттерінің үш деңгейі.	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Конспектілеу	5 апта
7	Темперамент. Темперамент туралы ілімнің дамуы. 5 сағат	1. Темперамент теориялары (гуморальдық, формальдық, энергетикалық, конституционалды, генетикалық). . И.П. Павлов және оның шәкірттерінің темперамент типтері туралы түсініктері. . В.С. Мерлин және Б.М. Теплов мектептеріндегі темпераментті зерттеу бағыттары. . Темперамент компоненттерінің (жалпы белсенділік, моторика және эмоционалдылық) сипаттамасы. . В.М. Русалов бойынша темперамент қасиеттері мен оның құрылымы.	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Реферат	6 апта
8	Мінез. Мінезді зерттеу тарихы 6 сағат	1. Мінез құрылымы. 2. Жеке адам бағыттылығы, сенімдер жүйесі, моральдық-еріктік қасиеттер. 3.Мінездің қалыптасуы. Мінез және тұлға.	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Конспектілеу	7 апта
9	Қабілеттер 6 сағат	1. Б.М. Тепловтың қабілеттер теориясы. 2. Белсенділік пен өзіндік реттеу қабілеттердің біріктіруші параметрлері ретінде (Н.С. Лейтес). 3. Жалпы және арнайы (музыкалық, тілдік, математикалық, педагогикалық, әдеби, т.б.) қабілеттердің жіктелуі. 4. Қабілеттер мен ынтаның ара қатынасы, қызығушылықтар (мотивациямен байланысты) мен іс-әрекет өнімділігінің өзара байланысы.. 5. Дарындылық. Данышпандылық	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Реферат	8 апта
10	Адамның конституциясы деген ұғымы 5 сағат	1. Адамның жалпы және жеке конституциясы. 2. Тұқым қуалаушылық пен конституция Денелік конституция. 3. Дене құрылысы типтерінің жіктелінуі . Дене құрылысының екі- және үш-мүшелі жіктелінуі	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Конспектілеу	9 апта
	Адамның дене құрылысының оның темпераменті мен мінезімен өзара байланысы 5 сағат	1. Э. Кречмердің зерттеулері. . Бет сүйектері мен бас сүйектерінің құрылысы ерекшеліктері. . Шелдон бойынша дене құрылыстың алғашқы компоненттері . Антропоскопиялық әдіс . Адам соматотипі ұғымы.		Реферат	10 апта
	Жыңыстық диморфизм. 5 сағат	1. Д.Мани бойынша жыныстық дифференциацияның кезеңдері . Генетикалық, гормоналды, морфологиялық және азаматтық жыныс ұғымдары . Жыныстық диморфизм және онтогенездегі психикалық дамудың ерекшеліктері . Жанурлардың жынысын өзерту эксперименттері	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Конспектілеу	11 апта
	Жыңыстық әлеуметтену 5 сағат	Идентификация, жыныстық типизация және өзіндік категоризация теориясы.. 2. Құрдастармен қарым-қатынас жасаудың рөлі. 3. Интерсексуалды күйлер –психосексуалды бағдардың бұзылуы ретінде	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Реферат	12-13 апта
	Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері 5 сағат	1. Жыныстар арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері . В.А. Геодакянның теориясы. . Еңбектің жыныстық бөлінуі әйел мен ер адам жүріс-тұрыс таптаурындарының әлеуметтік-тарихи факторы ретінде. 4. Маскулинділік-феминділік туралы дәстүрлі және қазіргі көзқарастар	1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г. .Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г .Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г. .Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г. . Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г. . Юнг К. Психология характера. М.,2000 г. . Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.	Конспектілеу	14-15апта
	Барлығы				67 сағат

Әдебиет:

Негізгі:

1.Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология М.2003 г.

.Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология С-П.2001 г

.Анастази А. Дифференциальная психология М.,2001 г.

.Теплов Б.М. Психология общих способностей. С-П. 1999 г.

. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. М., 2003 г.

. Юнг К. Психология характера. М.,2000 г.

7. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах; Т.1. М., 1982г.

8. Вудвортс Р. Экспериментальная психология. —М., 1950.

9. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1982г.

10. Лурия А.Р. Язык и сознание. М., 1979г.

11.. Немов Р.С. Психология Т1. м., 2000г.

12. Римская Р. Практическая психология в тестах. М., 2000г.

Қосымша:

Готтсданкер Р. Основы психологического эксперимента. М., 1982.
Гласс Дж., Стенли Дж. Статические методы в педагогике и психологии. М., 1985 г.
Измайлов Ч.А., Михайлевская М.Б. Общий практикум по психологии. М., 1983.
Климов В.В. Практикум по психологии. М., 1981.
Корнилова Т.В. Общий практикум по психологии. Психологический эксперимент. Ч. 1. М., 1999 г.
Куликов Л. В. Введение в психологическое исследование. Спб., 1994.
Немов Р. С. Практическая психология М., 2001.
Практикум по экспериментальной и прикладной психологии. Под ред. А. А. Крылова. Л., 1990.
Собчик Л.Н. Стандартизированный многофакторный метод исследования личности. М., 1990.
Соколова Е.Г. Проективные методы исследования личности. М., 1980.

Білімдер бағалау жалпы шкаласы

Аттестациялық әріптік баға	Баллдардың сана эквиваленті	Оқу пәннің меңгеру дәрежесінің %-ды мазмұны	Дәстүрлі жүйе бойынша Баға
А	4,0	-100	өте жақсы
А-	,67	-94
В+	,33	-89	Жақсы
В	,0	-84
В-	,67	-79
С+	,33	-74	қанағатты
С	,0	-69
С-	,67	,64
D+	,33	-59
D	,0	-54
F		-49	Қанағаттындырылмаған

Пән бойынша қорытынды баға пайыздық қатынаста келесідей анықталады:

Б1 + Б2

Қ % = --------------- × 0,6 + Е × 0,4

Мұнда:

Б1 - 1 бақылаудың бағасының пайыздық көрінісі

Б2 - 2 бақылаудың бағасының пайыздық көрінісі

Е - Емтихандық бағаның пайыздық көрінісі

Пайыздық көріністегі қорытынды баға Қ % 3 қосымшада көрсетілген, кестеге сәйкес ҚБ сандық эквивалентке қорытынды баға ретінде аударылады.

Дифференциалды психология

Кітаптармен қамтамасыз ету –сәуір 2008 ж.

Автор	Название	Год изд.	Экз
	Нормативные акты. Комментарии.






	Учебники. Учебные пособия
Байшукурова А.К.	Типовая программа. «Диффер. психология»	2001
Ильин Е.П.	Дифференциальная психофизиология мужчин и женщин. Учебное пособие.	2003
Ильин Е.П.	Дифференциальная психофизиология мужчин и женщин. Учебное пособие.	2006
Курпатов А.В.	Развитие личности. Психология и психотерапия.	2006
Нартова-Бочарев С.К.	Дифференциальная психология. Учебное пособие.
Нартова-Бочарев С.К.	Дифференциальная психология. Учебное пособие.









	Монографии. Справочные издания. Дополнительная литература.

Тақырып 1. Дифференциалды психологияның пәні, оның негізгі міндеттері

Дифференциалды психология психологиялық ғылымның негізгі салаларына жатады. Дифференциалды психологияның пәні болып, индивидтер арасында, сонымен қатар топтар арасындағы айрмашылықтар, олардың себептері мен салдарлары табылады. Жеке дара айырмашылықтар деп, психикалық процестердің өту ерекшеліктерін, психикалық күйлердің, эмоционалды процестердің пайда болуы мен динамикасын, сонымен қатар, субъектінің темпераменті, мінезі және қабілеттері сияқты ұғымдарды айтамыз. Жеке дара айырмашылықтар, яғни адам өміріндегі биологиялық және әлеуметтік факторлардың күрделі өзара қатынастары туралы мәселе тек дифференциалды психологияның зерттеу пәні емес, педагогика, медицина, заңтану, т.б. ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады. Сондықтан да, психология мамандығын таңдаған студенттер ең алдымен психологиялық концепциялар және эксперименталды зерттеулермен танысуы қажет, ол болашақта студенттерге психологиямен салалас ғылымдарды меңгеруде мәні зор екені анық.Сонымен, жасы, жынысы, дене құрылысы, жүйке жүйесінің қызмет етуі және т.б. параметрлері бойынша бір-бірінен ерекшелінетін адамдармен жұмыс істеуге дайындалатын психолог-студенттер болашақта психологиялық кеңес беруді кәсіби жоғары деңгейде тек психологияның осы саласындағы дәстүрлі және қазіргі кездегі білімдерді меңгеру барысында атқара алады. Дифференциялды психология (қазақшаға аударғанда индивидуалды айырмашылықтар психологиясы) –бұл ғылымдағы жеке индивидті немесе топтағы адамдардың индивидуалды ерекшеліктерін зерттейтін бөлім.Оларды қандай да бірп ерекшеліктеріне байланысты: жасына, жынысына, қандайда бір әлеуметтік ортасына қарай топтастырады. «Дифференциалды психология» терминін 1900 жылы неміс психологы В.Штерн енгізді. Сол кезде оның «Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы» атты еңбегі жарық көріп, Штерн әр елдің ғалымдарына психологияның бұл бөлігін бір атаумен атауды ұсынды. Дифференциалды психологияның зерттеу салалары өз бетінше дамиды және көп жағдайда өзара аз байланысады.Дифференциалды психологияның міндеті адам психикасындағы индививдуалды айырмашылықтардың заңдылықтарының пайда болуын және көрінуін қарастыру, зерттеудің психодиагностикалық теориялық негізін және психокоррекциялық бағдарламаларын өңдеу болып табылады.Бүгінгі күні білімнің бұл аймағы практика сұранымдарына максималды жауап беруде, сондықтан өте тез дамуда.

Дифференциалды психология психологиялық ғылымның басқа бөліктерімен де байланыс түзеді. Оның жалпы психологиядан айырмашылығы жалпы психология психиканың ( жануарлар психикасын қоса) жалпы заңдылықтарын зерттеуге бағытталған. Салыстырмалы психология ( бір кезде бұл термин дифференциалды психологияға синоним ретінде қолданған) қазіргі кезде эволюциялық баспалдақтың әр түрлі деңгейінде тұрған тіршілік иелерінің психикасының ерекшеліктерін зерттейді. Ол көбінесе зоопсихологияның білімдерін қолданады, антропогенез және адам санасының пайда болу мәселерімен айналысады. Жас ерекшелік психологиясы жас ерекшелік даму кезеңдеріне байланысты адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейді.Дифференциалды психофизиология адам психикасын жоғары жүйке жүйесі қасиеттерінің шартталуымен байланыстыра қарастырады. Дифференциалды психология өзінің қалыптасуының басынан өз пәнінің ерекшелігімен көңіл аудартты. Штерннің пікірінше, дифференциалды психология психикалық және физикалық феномендерді (құбылыстарды), әрекеттерді және бейімделушіліктерді зерттейді. Яғни, жасырын және объективті бақылауға болмайтындарды ғана емес, сонымен бірге мінез-құлықта және тілекте, бағдарда, басқаша айтқанда жүзеге асатын немесе жүзеге аспайтын қабілеттерде көрінетін құбылыстарды да зерттеуге тырысады. Феномендер дәстүрлі түсінік бойынша –тікелей тәжірибе объектісі, ал іс-әрекет пен бейімділік- жанамалы тәжірибе объектісі.Қазіргі кезеңде дифференциялды психология индивидтік, индивидуалдылықтың пәндік-мазмұнды және рухани-көзқарастық сапасын,өзіндік сана ерекшеліктерін, тұлғалық стиль сипатын, әр түрлі іс-әрекетті жүзеге асыруын зерттейді.Дифференциалды психология шеңберінде алынған теориялық білімдердің көптеген практикалық міндеттерді (индивидтердің жеке қасиеттерін, қабілеттерін диагонстикалау мен прогноз беру, кәсіби таңдау мен іріктеу, т.б.) шешуде мәні зор болады. Индивидуалды айырмашылық психологиясы немесе дифференциалды психология –бұл психология ғылымының жекелеген индивид немесе адамдар тобын, қандайда бір ортақ белгілермен біріктіріп, ерекшеліктерін зерттейтін бөлігі болып табылады.Мұнда зерттелетін ерекшеліктер диапазоны өте кең, ал олардың құрылымы әр түрлі: индивидуалдылықтың физиологиялық негізі ретінде жоғары жүйке жүйесінің қасиеттерінен бастап, әлеуметтік бағдарлар мен кәсіби қызығушылықтарға дейін қарастырады.Дифференциалды психология дербес ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады, бірақ оған қарасты кейбір ғылыми көзқарастар, мысалы, темперамент, мінез-құлық, этология жайлы ілімдер сонау антикалық заманда пайда болып, көптеген ғасырлар бойында дамып отырды.Индивидуалды айырмашылықтар психологиясының дамуына практикалық сұраныстар стимул болды. Оқыту мен тәрбиелеу аймағындағы психологиялық практикалық тіркемелер, өндірістік, адамаралық өзара қатынасты ұйымдастыру мен реттеу жекелеген адамдардың индивидуалды ерекшеліктерін есепке алмай, зерттеусіз мүмкін емес. Қазіргі кезде дифференциалды психология психологияның нақты емес шекараланған бөлігі: тікелей психофизиология мен жалпы және әлеуметтік психология, өз кезегінде зерттеудің «эпицентрі» болып табылатын қандай да бір зерттеу әдістерін қолданушы, зерттеу мәселесі және ғылыми дәстүрі бар психиатриямен шектесіп жатыр. Индивидуалды айырмашылықтың конституционалды және физиологиялық негізін, психологиялық тестілеу, тұлға сипаттарын зерттеу, мінез-құлықтың әр түрлі типологиясын, психопатия және тағы басқаларды зерттеу дифференциалды психологияның зерттеу обьектісі болып табылады.Психологияда индивидуалдылықты зеттеу үлкен тарихқа ие. Индивидуалдылықты жүйелі зерттеу қазіргі дифференциалды психологияның өзекті аспектілерінің бірі. Қазіргі ұлы ғалымдардың фундаментальді теориялық зерттеулерінен кейін жүйелі көзқарас индивидуалды психологияның мәселелерін өңдеуде анықтаушы болды. Субъективтілік шындықты ұйымдастырудың иерархиялық концепциясы, жүйелі көзқарас принциптерімен қатар адам индивидуалдығын зерттеудің негізі теориялық және қолданбалы еңбектерде де кездеседі. Қазіргі кезде индивидуалдылық мәселесі В.В.Белоус, А.И.Крупнов, И.В. Равич-Щербо, В.М.Русалов, О.А.Ахвердова, И.В.Боев ғылыми мектептерінде қарқынды дамуда. Қазіргі психологиялық білімде индивидуалдылықты зерттеуде көптеген көзқарастар бар, бірақ ортақ концептуалды модель әлі жоқ.Бұл индивидуалдылық құрылымына, ерекшеліктеріне авторлардың әр түрлі көзқарастарына байланысты. Барлық концепциялар эксперименталды жолмен дәлелдер арқылы ары қарай өмір сүруге құқылы. Дифференциалды психологияның даму тарихы. Дифференциалды психология термині неміс психолгі енгізді. В. Штерн өзінің жеке тұлға айырмашылықтар 1900 жылы өз еңбегі жарыққа шығарды. Біраз уақытқа дейін /И.Банзен, Е.Моно/ түсінігі бойынша мінезді атауын алды. Тұлға психологиясы /А:Билл, Крепеллин/ арнайы психология /Г.Кеймоно/ ғылыми бағыты алғашқы дамытқан А. Бине, Дл.Кеттел, Ф.Гальтон, В.Ситерн Ресейде А:ФЛазурский. Алғашқы әдістерін жеке, топтық тестер ой қабілеттігі кейіңірек промективті әдіс эмоционалды реакционалды байқайтын. Негізі дара айырмашылықтардың айқын зерттелінген мысалдары ұлы ежелгі философ Платон еңбегінде кездеседі. «Адам табиғатының сипатты қасиеттері индивидтердің арасында тепе-тен пропорциямен улестірлмейді» Бейн де айтқан. «Табиғи талаптары болмаса «Әлемдегі ең жақсы адамы боламын» деп ешкім айталмайды» деп Аристотель тұжырымдады. Баланың даралығына қызығушылық өскен тенденциясы XVII-XVIII ғасырларда байқалады. Руссо, Песталоцци, Гербарт, Фребель XVIII-XIX ғғ. баланың даралығына қызығушылық өскен тенденцияға үлесін қосты. Дифференциалды психологияның пайда болуына әсер еткен астрономияда, Мэскелин, Киннебрук зерттеушілермен болған окиғы 1796 жылда болды. Бессель деген астроном дербес өзгешіліктердің сандық өлшеулері жөнінде алғашқы жариялауды шығарды. «Салыстырмалы талдауға» Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясы әсер етті. . «Бейімдеу», «қубылмалылық» және «таңдау» принциптері бұл теорияға жатады. Гальтонның «Туқым қуалаған данышпан» деген еңбегі 1869 шықты. Рұлық тарихи әдісті қолданып, іс-әрекет түрлеріне қабілеттер қалай тегінгенін көрсетуге Фишер тырысқан. Және де ол «Бейімдеу талдауын» жете зерттеген. Индивидуумдардың дара айырмашылықтарын анықтау үшін оларды өлшеу керек - әрбірін жеке-жеке, бір-бірімен салыстыру бойынша және үлкен топтармен. Мұны бастаған Гальтон. Ол «Адамның қабілеттерін өлшеуі» деген жиналықты шығарған . «Дифференциалды психология» терминің еңгізген неміс психологы Штерн. Дифференциалды психологияның бірінші кітабы «Дербес өзгешіліктердің психологиясы » деп аталған. Еркін ассоциацияларға арналған тесттерді шығарған Гальтон. Еркін ассоциацияларға арналған тесттердің техникасын әрі қарай дамытқан Вундт. Гальтонмен«Аутқулардың қалыпты таралуы» және «корреляция проблемасы» .зерттелінді. Ал Карл Пирсон корреляция теориясының математикалық аппаратың жете зерттеді. Өздерінің жұмыстарында эксперименттік психология мен дербес өзгешіліктердің өлшеуінде негізделген психологияны қосқан американлық психологы Джеймс Маккин Кэттел. Ол 1890 жылы «зияткерлік тестер» деген ұғымды еңгізді. Француз психологы Бине зияткерлік дамуының жалпы коэффицентінің шәкілін дамытты (1908 жылы, жас нышаны бойынша. Зияткерлік тесттердің ең атақты модификациясың Америкада зерттеген Кэттел. Зияткерлік коэффиценті жии IQ деп аталады. Зияткерлік пен шыңдығы жасының арақатынасының кәзіргі нұсқасы Термен –Мерилл шәкілі деп аталады. Психологияның бұл аймағы В.Штерннің айтуынша, психикалық функциялар мен құралдардың айырмашылық ғылымы болып саналады. Дифференциалды психологияның пайда болып, ғылымдар жүйесінен орын алуы 1896 жылы А.Бине мен В.Анридің «Индивидуалды психология» атты баяндамасынан кейін кең өріс алды.Жиі жағдайда Ф.Гальтонды дифференциалды психологияның бастаушысы ретінде алады. Бірақ оның нағыз дифференциалды психологияның атауына , қазіргі заманғы ғылымдар қатарынан орын алуына әсер еткен 1900 жылы жарық көрген В.Штерннің «Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы» атты еңбегі, уақыт өте келе дифференциалды психологияның ауқымды өңделуіне ықпал етті. Ол өзіне адамдар арасындағы индивидуалды айырмашылықтарды зерттеу үшін көптеген психологтердың назарын аудартты. Әрине, бұл жерде тек индивидуалдылықты зерттеу ғана қарастырылған жоқ,сонымен қоса, әр алуан психикалық құралдар мен олардың көрініп, айқындалуының индивидуалды формаларында қарастырды. Сондықтан да, әр түрлі популяцияларда салыстырмалы зерттеулер жүргізілді, мұның негізінде жыныстық, жастық т. б. индивидуалдық және әлеуметтік топтардың айырмашылықтары айқындап, олардың арасындағы корреляциялық байланыстар орнатылды.

Б.М.Тепловтің пікірінше, психологияның кез-келген ортақ заңы өзіне жеке тұлғалық және индивидуалдылық факторын біріктіреді,яғни қабілеттер мәселесін дифференциалды аспектіден бөліп қарастыруға болмайды.Э.А.Голубева көрсеткендей, әлемдік ғылымда дифференциалды психология ерекше орын алады. Себебі ол қабілеттер мен дарындылық индивидуалды айырмашылығын зерттейді .Дифференциалды психология аймағында өлшеу құралдары құрылған тестер-өлшеу қорытындысын анализдеу әдісі. Бұл диагностика мәселесіндегі жекелеген аймақтарды ғана шешеді: дағды, нышан, шеберлікті мінез-құлық деңгейінде шешеді, ал оның күрделі салаларын шешуде дифференциалды психофизиология алға шығады. Кеңес Одағында индивидуалды айырмашылықтар лабораториясы 1952 жылы Орталық және педагогикалық психология институтында Б.М.Тепловтың басшылығымен ашылған.Бұл лабораторияның негізгі міндеті- индивидуалды психологиялық айырмашылықтарды зерттеудің әдіс-тәсілдерін өңдеп, қолдануға жарамды ету және ең негізгісі индивидуалды психологиялық айырмашылығының физиологиялық механизмдерін ашу, зерттеу, ал оның негізін И.П.Павловтың типологиялық концепциясы құрайды.1972 жылдан бастап лабароторияны Небылицин басқарып, математикалық әдістер мен есептеу техникасы дифференциалды психология аймағында кең өріс тапты.1993 жылдан бастап «Дифференциалды психофизиология және психология» лабароториясын Э.А.Голубева өз басшылығына алды.Зерттеудің басты мәселесі қабілеттер мен оның нышандарын анықтау. Ағымды болжам Б.М.Тепловтың болжамы болды. Дифференциация мен индивидуализация мәселесі білім беру жүйесіндегі стратегияны өңдеуде қолданылады. Оның белсенділігі, өзектілігі қоғамдық өзгерістерге, экономиканың қарқынды дамуына байланысты өсе түседі:

 Оқу мен тәрбиеге альтернативті бағыт таңдау мақсатында;

 Арнайыланған мектептердің пайда болып, қоғамда дифференциациялануы үшін.

Әр түрлі инновациялық және авторлық технологиялар, білім беру жүйелері және т.б. себептер әлеуметтік –экономикалық құрылымдардың салдарынан жаңа мағынаға ие болуда.Индивидуалды психологиялық айырмашылықтарды анықтап, зерттеу жұмыстарын жүргізусіз адамдардың іс-әрекет аймағында ешқандай прогреске қол жеткізу мүмкін емес.Дифференциалды айырмашылықтарды зерттеп, оның психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ашу әлемдік ғылым жүйесіне қосқан үлкен үлес болып табылады.

Тақырып 2: Дара айырмашылықтардың негізгі факторлары

1.Психологиялық индивидуалды вариацияның қайнар қөздерін анықтау- дифференциалды психологияның басты мәселесі. Индивидуалды ерекшілік тұқымқуалаушының пен қоршаған ортанынң көп қырлы және күрделі қалыш- қатынасынан туатыны белгілі.Тұқымқуалаушылық биологиялық түрдің(қөрінісі) тұрақтылығын қамтамасыз ертсе, қоршаған орта- оның өзгермелігі мен өмірдің өзгермелі шарттарына биімделу мүмкүндігі болып табылады.

Тарихи тұрғыдан биологиялық немесе қоршаған ортаға қатынасты, мәдени- әлеуметтік детерминацияға байланысты төмендегідей бірнеше теориялар бөлініп шықты:.биогенетикалық теория, әлеуметтік –генетикалық теория, екі факторлық теория

2. Индивид пен жеке тұлға

Индивид- адамның психологиялық сипатын (физикалық) тасымалдаушы (К.А. Абулханова- Славская). Әлеуметтік топтағы нақты субъектіні бөліп қарау мақсатында «Әлеуметтік индивид» терминің қолданады. Индивид жеке тұлға ерекшеліктерінің алға шартын жасағанмен, мәдени- әлеуметтік сапаның себептестігін көрсете алмайды.

Жеке тұлға (А.Н. Леонтьев анықтамасы)- адамның тарихи- мәдени дамуында игерген және белсенділік, субъектілік, қызығушылық және түсінік қасиетіне ие индивидтің жүйелі сапасы.

Жеке ерекшілік

құрылым деңгейі

Әр деңгейдің

Қасиеті

Жүйе құрайтын қасиет

В.Г.Ананьев (1969)

1.Индивид

1. Жынысы, жасы, конституциясы, нейродинамикасы

. Психофизикалық қасиет (функция, органикалық қасиет)

. Дарын белгілері, темперамент

Жеке тұлға қасиеттері

2. Субъектің қызметі

1. Когнитивті сипаттамма, комиуникативтілік еңбекке жарамдылық

. Қабілеттік

3. Жеке тұлға

1. Статус, әлеуметтік орны, құндылық құрымы

. Мінез- құлық пайда болу себептері

. Мінез

В.С.Мерлин (1986)

1. Ағза қасиеті

. Биохимиялық қасиеті

.Жалпы соматикалық қасиеті

Индивидуалды қасиет стилі

2. Психикалық қасиеті

. Темперамент

. Жеке тұлға қасиеттері

3. Әлеуметтік психологиялық қасиет

1. Адамның әлеуметтік топтағы, әлеуметтік ролі

. Тарихи қоғамдағы әлеуметік ролі

Э.А.Голубева (1989)

. Ағза

1. Алғашқы қажеттіліктер

. Адам мен жан-жануарларға ортақ жүйке-жүйесі қасиеті

.Адам ғана тән жүйке жүйесі

. Өмір бойына қалыптасатын уақыт байланыс жүйесі

Эмоционалдық, белсенділік, өзін- өзі реттеу

. Жеке тұлға

1. Қабілеттік

. Темпераметтің жалпылыма қасиеттері

. Қабілетті дамыту, қалыптастыру

. Мінез қасиеті

3. Дифференциалды психофизиология.

Индивидуалды ерекшілік психологияның негізі (базасы).

Алғаш мінез-құлық пен жүйке жүйесінің қасиеті арасындағы байланысында танымал орыс физиологы И.П.Павлов назар аударды. Ол- өзінің иттерімен жасаған тәжербиесінде жүйке процесінің күш, қозғалыс, тепе-теңдік сияқты қасиеттерін анықтайдды.Осы қасиеттер денені қоршаған орта өзгерістеріне бейімделуге мүмкіндік береді. Айтылған қасиеттерді жинақтай келе теориялық жүйке жүйесінің 24 типі (мұнда тип мінез-құлықтын жалпы көрінісі сияқты түсіндірме (15). Медицинада бұрынан белгілі төртеу; темперамент типіне сәйкес келеді (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик), бірақ И.П.Павлов жануарланға жасалған тәжірбие заңдылығынан олар адамның мінез-құлқына баса айтқан.

И.П.Павлов бойынша жүйке жүйесінің қасиеті

Жүйке жүйесінің қасиеті

Әлсіздік	Күш
Тепе-теңсіздік	Тепе-теңдік
Әлсіз тип (меланхолик)	Күшті, тепе-теңді тип (холерик)	Қозғалыс	Инерттік
Күшті, тепе-теңдігі жоғары, қозғалыстағы тип (сангвиник)	Күшті, тепе-теңдігі жоғары, инертті тип (флегматик)

И.П.Павлов құрған принцип дифференциалды –физиологиялық зерттеулерге әлі күнге дейін негіз болып келеді .

. Алдымен, типті емес, қасиетті зерттеу керек.

. Кейбір сәтті құбылыстар сипаттамасын емес, сандық, мөлшерлік анализ жасау керек.

. Жүйке жүйесінің күнделікті көрінетің қасиетінің сипаттамасына емес лаборотфиялық экспериментке сүйену керек.

. Ағзаның реакциясын ғана есепке алумыз керек.

5. Индивидуалды ерекшіліктің психофициологиялық сипаттамасыда тек бағалауыштық ұстанымды қолдануға болмайды.

Психология ғылымының жеке эксперименталды ғылым бола бастағаннан адамның индивидуалдық қасиеттерін сана элементтерін немесе жүріс-тұрыс мәселелерін зерттеу эмпирикалық зерттеудің пәні болды. ХІХ ғасырдың аяғында адамның индивидуалды қасиеттері ағылшын зерттеушісі Френсис Гальтонның зерттеу обьектісі болды. Ф.Гальтон индивидуалды айырмашылықты зерттеу техникасын ең алдымен статистикалық әдісті енгізді. Гальтонды барлық зерттеулерінде зерттелінушілерінің арасындағы индививдуалды айырмашылық негізгі қызықтырды. Гальтон индивидуалды вариациялар бағынатын заңдылықты математикалық түрде көрсету тәсілін іздестірді. Әдістемелік құрал ретінде статистиканы қолданды. Гальтон индивидтердің әр түрлі қасиеттерінің (физикалық және психикалық) арасында корреляция бар деп есептеп, оларды статистикалық анықтау әдісін , яғни факторлық анализ негізін ұсынды. 1900 жылы В.Штерннің «Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы» еңбегінде әр түрлі адамдардағы қабылдау, ойлау, сөйлеудің айырмашылығын қарастырады. Ол қабілеттерді тестілеу әдісін енгізді. Индивидуалдылық мәселесі Ресейде де қарастырылды. Солардың бірі орыс психологы А.Ф.Лазурскийдің зерттеулері индивидуалды айырмашылықтың теориясының негізін қалай отырып, мінезді, темпераментті адам индивидуалдығының сипаты ретінде қарастырып, зерттеуді ұсынды. А.Ф. Лазурский адам өмірі мен тәжірибесіне жоспарлы түрде араласуға болатын табиғи экспериментті жақтады. Тәжірибесінде жекелеген психикалық процестер емес, психикалық функциялар және тұлға толығымен зерттеледі. В.М. Бехтерев және Л.Франкпен қызметтестік әсерінен А.Ф.Лазурский алғаш рет тұлға қасиеттерін түсіндіруде психоморфологиялықтың орнына нейродинамикалықты қойды. «Жалпы және эксперименталды психология» атты дәріс курсында психикалық шындықтың екі аймағы жайлы идеясын айтты: эндопсихика және экзопсихика. А.Ф.Лазурскийдің пікірінше, темперамент және мінез эндопсихиканы, яғни тұлғаның тума жағын құрайды. Экзопсихикалық жағы тұлғаның қоршаған өмірге қарым-қатынас жүйесі. Осы негізде оның тұлғаны классификациялау жүйесі құрылды. Кеңестік психологияда индивидуалды айырмашылықты зерттеуде В.М.Русаловтың көзқарасынша екі бағыт бар. Біріншісін шартты түрде «мазмұнды-мағыналы» деп атауға болады және ол мінез, білім, шеберлік, қабілеттілік, мағыналылық, түрткілер, мақсаттардың және т.б. индивидуалды вариацияларын, ішкі мазмұнды мағыналылықты немесе адамның индивидуалды психикасын білуге және зерттеуге бағытталады. Екіншісі обьективті тіркелетін индивидуалды мінез-құлықтың барлық психофизиологиялық формасы –биохимиялық, вегетативті және электрофизиологиялықтан бастап күрделі моторлы құбылыстарға дейін қамтиды.

В.М.Русаловтың айтуынша, психологтерді алдымен интеллект, мінез, ойлау, қабылдау аймағындағы индивидуалды айырмашылықтар жайлы жәйттер қызықтырды. Жүйелік анализ принциптеріне негізделе отырып, В.С.Мерлин индивидуалдылықтың құрылымының келесі деңгейлерін көрсетті:

1)биохимиялық;

)соматикалық;

3)нейродинамикалық (жүйке жүйесінің қасиеті);

4)психодинамикалық (темперамент);

5) тұлға қасиеттері;

6)әлеуметтік рөлі.

Субъектілі іс- әрекет тәсілінің негізін салушы, С.Л.Рубинштейннің пікірінше, индивидуалдылық - бұл барлық сыртқы әсерлерді жоятын психикалық қасиеттер жиынтығы. Ішкі шарттар жиынтығы ретінде ол бейімделу қасиеттер жиынтығына төмендегілерді жатқызады:

 жоғары жүйке іс-әрекетінің қасиеттері;

 тұлға бағдары;

 адам өзіне қоятын түрткілер мен міндеттер жүйесі;

 адам қылығымен шартталған мінез қасиеттері; қабілеттер.

С.Л.Рубинштейн пікірінше, барлық психикалық процестер тұлғада өтеді. Психикалық процестердің индивидуалдылық ретінде тұлғадан тәуелділігі индивидуалды-дифференциялды айырмашылықтардан көрінеді. Адамдардағы индивидуалдылықтың жалпы құрылымына байланысты қабылдау, ес, зейін және тағы басқалардың типтері бойынша ажыратылады.

Индивид –бұл адамдардың психологиялық сипаттамаларының физикалық алып жүрушісі. К. А. Абульканова –Словская нақты субъектіні әлеуметтік топтан ажырату үшін «әлеуметтік индивид» түснігін қолданады. Индивид тұлғаның ерекшеліктерінің алғы шарттарын қалыптастырады, бірақ тегі бойынша әлеуметтік –мәдениленген салаларын ережеге сай детерминацияланбайды. Ал тұлға ( А.Н. Леонтьевтің анықтамасына сәйкес) –мәдени –тарихи даму барысында белсенділік, субьектілік, құмарлылық, және сапалылық қасиеттерін шегеріп, оны қалыптастырған жүйелі қасиеттері. Бұл анықтама логикасына сәйкес кез келген индивид тұлғаға айналып, тұлға өз кезегінде әрқашан анатомды –физиологиялық алғы шарттармен бір мәнді анықталып жатпайды. Индивид пен тұлғаның өзара әрекеттесуін жалпы алғанда тарихта әр түрлі шешілген дене мен рухтың мәселесін көрсетеді, мысалы дене –бұл тағдыр деп тұжырымдай келе Фрейд тұлғаның биологиялық іргетасына адам өмірінде шешуші рөлін берді, ал отандық психологияда керісінше бірнеше он жыл бұрын тұлға болып қалыптасуы: кім олай атамады, кім тек индивид болып қала береді деген шарттары кең талқыланды. Бұл қарама –қарсылық даралық айырмашылық психологияның психофизиологиялық жағын жақтаушылар мойындаған идеологиялық мағғна сияқты ғылыми мағнада болмады. Кеңестік психологияда даралықтың құрлымын бөліп көрсететін бірнеше ықпалдар бар. Олардың авторлары Б. Г. Ананьев, В. С. Мерлин, және А. Г. Голубева болып табылады. Олардың көзқарастарын бір –бірімен салыстыру талдауын жүргізген М. С. Егорова болды. Индивид пен тұлғаның сипаттамаларын біріктіру үшін В. С. Мерлин интегралды даралық түснігін енгізіп, оның атымен белгілей отырып, ондағы барлық табиғи және әлеуметтік сапаларды тығыз байланыстырды. А. Н. Леонтьевке қарағанда В. С. Мерлин индивидті және жеке тұлғалық қырларды бір –біріне қарсы қоймай, оларды бағындыруға тырысты.Индивидтілік индивидуалдылықта болады. Индивидуалдылық –бұл өздігінен дамитын және өздігінен реттелетін автономдық ерекше және қайталанбайтын биоәлеуметтік жүйе. Бұл жеке адамның болмысының өзіндік бүтіндігін сақтау шеңберінде үздіксіз сыртқы және ішкі өзгерістерін өз - өзіне ұқсастыру формасы. Бұл күрделі анықтаманы қабылдауда маңызды болып табылады. ДАдамның ұлпалық құрлымы жаңарып отыратынына қарамастан (ішкі өзгерістер), ал өмір жаңа (тапсырмаларын) міндеттерді қояды (сыртқы өзгерістер), адам өзіндік «Мен» сезімін жоғалтпайды - бүтіндік шарты бұзылғанда тұлға ішкі қарама –қайшылықты, қақтығысты бастан кешіреді, яғни, өзіндік бұзылуға әкелуі мүмкін. Сонымен, біршама жеңілдетілген түрде индивидуалдылық –бұл индивид, тұлға және олардың арасындағы байланыстар деп айтуға болады. Индивидуалдылықтың бірыңғай емес, әртүрлі сипаттамаларын белгілей отырып, оны үш қабатты «Ғимарат» ретінде елестетуге болады. Дифференциалды психологиядағы обьективті бақылаудың мінез –құлық тапсырмасын дифференциалды психофизиологияға жүктеуі мүмкін.

Тақырып 3: Дифференциалды психологияның зерттеу әдістері.

Психикалық өмірді атомның құрылысы сияқты жай қөзбен қарап ажырату қиын. Адамның психологиялық ерекшеліктерін білу үшін, осы ғылымның зерттеу әдістерімен танысуымыз керек. Әр ғылымның өзіндік ерекшелігіне қарай дербес зерттеу әдісі болады, осы әдістер арқылы сол ғылымның сан алуан зандылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады. Егер ғылымда өзіне тән әдіс, яғни зерттеу әдістері болмаса, ол нағыз ғылым деп саналмайды.

Психикалық әрекеті арнайы белгіленген әдістер арқылы зерттейді.

Жантануда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін бірнеше әдістері бар. Олардың бір тобы негізгі әдіс, екінші тобы косалқы әдіс деп аталынады.

Негізгі әдістерінің бірі –байқау әдісі. Байқау, әдетте, табиғи жағдайда, зерттелінуші адамның әрекетіне әдейі араласпай-ақ жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінің мимикасын, сөз реакцияларын, түрлі қозғалыстарын, мінез-кұлқын, жалпы әрекетін байқауға болады. Сондай-ақ адамның ерік күші, сезім ерекшеліктері, темперамент де байқау әдісі арқылы ажыратылады.

Мысалы, мектептегі оқушының ойлау және сойлеу ерекшеліктерін зерттеу керек болса, ол үшін зерттеуші оқушының әрбір сабақ үстіндегі жеке сөздерін, сойлемдерін күнделікке түсіреді, кейін оны тиянақты түрде талдайды да, тиисті қорытынды шығарады.

Байқау әдісінің ңәтижелі болып шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір шарттар:

байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің өзі бірнеше рет қайталанып зерттеулінуін қамтамасыз ету
зерттелетін объектіні айқын белгілеу және байқаудың мақсатын түсіне білу қажет. Мысалы, байқау объектісі ретінде сабаққа нашар студенті алатын болсақ, мақсатымыз оның сабақ дайындау кезіндегі ой жұмысының кейбір ерекшеліктерін білу.
Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелінушінің сөз реакцияларын стенографиялау; кейін оған мұкият талдау жасау; басты фактілерді сол сәтте іріктеп алу.

Байқау әдісінің кейбір кемшіліктері де бар.

Біріншіден, зерттеуші мұнда өзіне керек құбылыстарды әп-сәтте зерттей алмайды да қөп уақытың жіберіп алады.

Екіншіден, байқауды әр уақытта тыңғылықты, ойлағандай ұйымдастыруға жағдай болмай да қалады.

Бақылау әдісінің түрлері:

бақылау мақсатының мазмұнына байланысты: мақсатқа бағытталған және еркін бақылау.
бақылауды сипаттау бірліктеріне, жүйеленуіне байланысты: жүйеленген және жүйеленбеген.
Бақылауды ұйымдастыру принципіне байланысты: табиғи бақылау, лабораториялық бақылау және табиғи жағдайда арнайы қалыптастырылған бақылау.
Бақылаушы позициясына байланысты: сырттан бақылау және қосарланған бақылау.
Бақылауды хронологиялық ұйымдастыруға байланысты: лонгитюдті бақылау, кезеңдік бақылау және бірлі-жарым оқиғаны бақылау.
Бақылау есебін жазу формасына байланысты: стандартталған бақылау және стандартталмаған бақылау.

Тәжірибе жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан қуаттарыны көлденеңнен кез болуын күтіп тұрмай, сол процесті тууына өзі жағдай жасайды.

Лабораториялық эксперимент әдісің негізін салған неміс ғалымы В. Вундт (XIX ғ.); табиғи экспериментті психологияға тұнғыш енгізген көрнекті орыс психологы А. Ф. Лазурский.

XIX ғасырдың ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу үшін тәжірибе кең түрде қолданыла басталды. Неміс ғалымы Вильгельм Вундт (1832 -1920) психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін салды, тұңғыш лаборатория ашты. Психологтар алғаш рет көру, есту, иіс түйсіктерін зерттеу үшін тәжірибені пайдаланды. Кейін келе олар секундтың 1/1000 үлестеріне дейін дәл өлшейтін құралдар ойлап шығарып, кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін өлшеудің жолын тапты. Орыс психологы Н. Ланге (1858 - 1921) тәжірибе әдісімен зейін мен қабылдауға зерттеу жүргізді. Тоқсаныншы жылдарда француз психологы А. Бине (1857 - 1911) алғаш рет ойлау процесіне тәжірибе жасады. Осы зерттеулердің нәтижелері психологтардың I –ші дүние жүзілік конгресінде II (Париж, 1889) талқыланды. XIX ғасырдың басында психология ғылымының қарамағында ондаған лабораториялар болды. Осындай жақсы жабдықталған психологиялық лабораториялардың бірін орыс психологы Г. И. Челпанов (1862 - 1936) ұйымдастырды.

Ғылыми психология психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін ашуды басты мәселенің бірі деп қарайды. Бұл міндетті академик И. П. Павлов ашқан әйгілі шартты рефлекстер әдісі бойынша шешуге болады. Көптеген физиологиялық және психологиялық лабораторияларда И. П. Павловтың шәкірттері бұл әдістің әр түрлі нұсқаларымен ойдағыдай жұмыс жүргізуде. Мысалы, осы әдіс арқылы профессор Н. И. Красногородский балалардың жоғары дәрежелі жүйке қызметінің даму жолдарының, проф. А. Г. Иванов-Смоленский адамдардың бірінші және екінші сигнал жүйелерінің қызметін зерттеген.

Тәжірибе нәтижелілігі мына келесі жағдайларға байланысты болады: 1) байқалатын объекті жөнінде эксперимент жүргізушінің күн ілгері болжамының (гипотезасының) болуы тиіс; 2) тәжірибе түріне лайықты жұмыс жағдайын жасау (жазып отыру, инструкциялар, т.б. жазу-сызу құралдарымен қамтамасыз ету); 3) зерттеуді күн ілгері белгіленген жоспар бойынша, арнауылы әдістемеге сай жүргізу; 4) бір құбылысты бірнеше рет тексеруден өткізіп, оларға сандық және сапалық жағынан дербес талдау жасау.

Табиғи тәжірибенің байқау әдісінен айырмашылығы, мұнда тәжірибе жүргізуші өзіне керек құбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса, бұл үшін психолог қандай болмасын әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса, сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық ерекшеліктері жазылып, кейін оған мұқият талдау жасалынады. Табиғи тәжірибенің кейбір түрлері арқылы (оқыту, констанциялау, ) қасиеттерін тәрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгіруі мен тәртіптілігін арттыруға мүмкіндік алады.

Тәжірибе жүргізу үшін кейбір қарапайым аспаптар:

Психикалық процестердің пайда болу шапшаңдығын өлшеу үшін хроноскоп пайдаланады.
Тері түйсігінің сезгіштігін байқау үшін эстезиометр пайдаланады.
Зейіннің көлемін анықтау үшін тахистоскоп пайдаланады.
Естуді өлшеу үшін аудиометр пайдаланады.
Денедегі бұлшық еттердің жұмысын тіркеп отыру үшін эргограф пайдаланады

Әңгімелесу әдісі арқылы психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара ерекшелігіне, білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар қояды

Анкета арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған сұрақтарға жазбаша жауап қайырады. Бұл әдістің негізгі кемшілігі - адам шын көңіліндегісін жаза бермейді, не болмаса оны қағаз жүзінде дұрыс көрсетпеуі де мүмкін.

Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу әдістерінің бірі - сұхбат. Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен (респондент) әңгімелеседі, жол-жөнекей оның сөз саптауына, түрлі реакцияларына, өн-ілтипатына зер салып отырады, зерттеуді белгілі сұрақтардың айналысында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді. Зерттеудің нақтылы талап-тілегіне орай сұхбат бірнеше түрлері бөлінеді: А) жеке адамдармен В) топтармен С) стандарттық.

Адам іс-әрекетінің нәтижесін талдау әдісі. Бұған жатады: күнделік, өмірбаян (зерттелушінің тұған күнінен бастап есейген шағына дейінгі даму жолын зерттеу), шығарма, хаттар, мазмұндама.

Түрлі жан қуаттарының құрылымын функциялар мен параметрлерді шамамен жорамалдауда, эксперименттік материалдарды талдауда, модельдерді құрастыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық-статистикалық әдіс қолданылады . Психологияда математиканы алғаш қолданған ағылшын психологы Ч. Спирмен. Атақты орыс психологтары Б. М. Теплов және В. Д. Небылицын осы әдісті адамның жоғары жүйке қызметі қасиеттерінің құрылымын зерттеуде пайдаланды.

Тест әдісі балалардың білімі мен икемділігі, бейімділігі, жалпы ақыл-ойының даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып, қалыптасуы жөнінен мағлумат алуға көмектеседі. Мұндай салыстырулар алдын ала белгіленген жас белгілеріне қарай жүргізіледі. Тест арқылы, бала өз жасына қарағанда дұрыс дамыған ба, не оның дамуында өз кезеңінен ауытқушылық (жоғары, төмен) бар ма деген, сауалдарға жауап алынады. Бұл әдісті қолданғанда тапсырма жас мөлшері біркелкі балаларға (кемінде 200) бірдей беріледі де, мұндағы жауаптардың орта (барлық бала бойынша ортақ балл) есебі есептеленеді. Осы орта есеп жас мөлшерлік норма болып есептеленеді. Тест тапсырмаларын тексеру, жас мөлшерлік норма белгілеу тестті стандарттау деп аталады. Қазіргі ғылыми білімнің және қоғамдық тәжірибенің даму барысы күрделі шындық құбылыстарын жүйелі ұйымдасқан объектілер мен құбылыстар ретінде қарастыру қажеттілігіне әкелді.Қазіргі ғылыми білімнің мәнді тенденциясы психологиялық феномендерді толықтық, интегралдылық, пәнаралық, жүйелі зерттеулерді қарастырады: танымдық процестер, тұлғалық, индивидуалдылық және олардың арасындағы байланыстың тек қана ішкі толықтық шеңберінде емес, сонымен бірге кең көлемде- қоғамдық, биосфера және т.б. қарастыру.

ХХ ғасырдың 20 жылдары жүйелі жол, ең алдымен Л.фон Берталанфидің жалпы жүйе теориясының әсерінен, метатеория ретінде ерекшеленді және нақты пәндердің танымының жалпы ғылыми методологиясына айналды. Жүйелі зерттеу жолының принципінің кеңестік психологияда екі басты ғылыми ойлар аймағымен байланысты: философиялық- әлеуметтік және жаратылыс-ғылыми.Адамды жүйелі зерттеу психология ғылымымен шектесіп жатқан жаратылыс тану ғылымдарындағы ғылыми жетістіктермен де тығыз байланысты. Сезім мүшелерінің физиологиясы, жоғары жүйке жүйесінің физиологиясындағы өңдеулер психологияның объектісі адамның ішкі әлемінің сыртқы орта шындығымен өзара байланысын түсінуге мүмкіндіктер берді.А.П.Нечаев,В.М.Бехтерев,А.Н.Бернштейн;Н.Е.Румянцев,А.Ф.Лазурский, А.А.Токарский, С.С. Корсаков, Н.Н.Ланге еңбектеріде психикалық құбылыстарды бүтіндей етіп қарастыруға тырысып, әртүрлі психикалық, психофизиологиялық және әлеуметтік құбылыстардың өзара әрекетінің фактілерін анықтады.Психиканың жүйелі табиғатын зерттеуде кеңестік психологияда мәнді қадам жасағандар: Б.Г.Ананьев, В.М.Бехтерев, Л.С.Выготский, А.Р.Лурия, С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов және т.б. Мінез-құлық және іс-әрекеттің жүйелі талдауы П.К.Анохин, А.Н.Леонтьев, Н.А.Бернштейннің есімдерімен тығыз байланысты.Қазіргі кезеңде психологиядағы жүйелі жолдың дамуы құрылым, деңгейлерді және олардың толыққанды қызмет жасауын зерттеумен қатар, ең алдыңғы орынға дамуы мен қалыптасуында қояды. Жүйелі зерттеу бойынша генетикалық бағыт доминантты болып отыр. Кілтті сапа ретінде толықтылық, даму кезеңдері мен деңгейлерінің қатынасы, олардың түрлері, критерилері, психикалық дамудағы өзекті және потенциялды өзара қатынастың туындау механизмдері мәселелерін қарастырады. Жүйелі жол көмегімен индивидуалдылықты анықтаудағы ғылыми-тәжірибелік міндет осы индивидуалдылықтың даму барысын басқару. В.С.Мерлин пікірінше, тәжірибелік экспериментте іс-әрекеттің индивидуалды стилін қалыптастыру болып табылады. Бірақ басқада болжамдар болуы мүмкін, мысалы, сендіру рөлі, тұлға аралық қатынас құрылымы және т.б. Сонымен, дифференциалды психология психология ғылымының маңызды салаларының бірі. Оның даму тарихы ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басы. Ең алғаш 1900 жылы «Дифференциалды психология» терминін ғылымға енгізген неміс ғалымы В.Штерн .Дифференциалды психология психология ғылымының басқа салаларымен тығыз байланыста. Дифференциалды психология адамдар арасындағы индивидуалды айырмашылықтарды зерттейді.Адамдар арасындағы мінез - құлық, темперамент, қабілет ерекшеліктерін, жыныстық, жастық, нәсілдік, гендерлік айырмашылықтарды,іс-әрекет стилін, жоғары жүйке жүйесі қасиеттеріне байланысты ерекшеліктерді қарастырады. Сонымен қатар, мінез –құлықтағы акцентуацияның дамуын, дарындылық және данышпандылықтың физиологиялық негіздерін қарастырады. Қазіргі психологиялық білімде индивидуалдылықты зерттеуде көптеген көзқарастар бар, бірақ ортақ концептуалды модель әлі жоқ.Бұл индивидуалдылық құрылымына, ерекшеліктеріне авторлардың әр түрлі көзқарастарына байланысты. Барлық концепциялар эксперименталды жолмен дәлелдер арқылы ары қарай өмір сүруге құқылы.Дифференциалды психология –бұл психология ғылымының үнемі жаңа мәліметтермен толықтырылып отыратын, аса перспективті, қарқынды дамушы бөлігі.Сондықтан, психология ғылымының дифференциалды психология саласының болашағы мол үміт күттіреді.

Тақырып 4: Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі

Индивидуалды психикалық вариацияларының көздерін анықтау –дифференциалды психологиядағы негізгі мәселе. Индивидуалды айырмашылықтар тұқымқуалаушылық пен орта арасындағы күрделі және көптеген өзара әсерден пайда болатыны белгілі. Тұқымқуалаушылық биологиялық түрдің тұрақты өмір сүруін қамтамасыз етсе, орта - өмірдің өзгермелі шарттарына бейімделу мүмкіндігі мен өзгергіштігін қамтамасыз етеді.Тұқымқуалаушылық эмбрионның ұрықтану кезінде ата –ананың гендері арқылы беріледі. Егер химиялық баланисровка немесе гендер толық емес болатын болса, дамып келе жатқан ағзада физикалық аномалия немесе психикалық патология болуы мүмкін. Бірақ, кейбір қарапайым жағдайда да биохимиялық, физиологиялық, психологиялық - әр түрлі деңгейдегі реакция нормаларының қосындысының нәтижесі тұқымқуалаушылық мінез-құлық вариацияларының кең спектрін беруі мүмкін. Ал тұқымқуалаушылықтың ішкі шекарасының соңғы нәтижесі ортаға тәуелді. Осылайша, адамның белсенділігінің әрбір көрінісінен тұқымқуалаушылықтың және ортаның әсерлерін табуға болады, ең бастысы –бұл көріністің мазмұны мен шегін анықтай алу. Сонымен қатар адамда жануарда жоқ әлеуметтік тұқымқуалаушылық бар (мәдени үлгінің ізімен жүру, акцентуацияның берілуі, мысалы, анасынан баласына суық аналық тәрбиенің салдарынан шизоидты мінез акцентуациясының берілуі, жанұялық көріністің қалыптасуы). Бұл жағдайларда көбіне бірнеше ұрпақ барысындағы ерекшеліктердің тұрақты көрінуін анықтайды, бірақ генетикалық шегендеусіз белгілейді. А. Анастази пікірінше, әлеуметтік мұра шын мәнінде қоршаған орта әсеріне қарсы тұра алмайды. «Өзгергіштік», «тұқымқуалаушылық», және «орта» түсініктеріне қатысты бірнеше пайымдамалар бар. Тұқымқуалаушылық түрдің тұрақтылығына жауап береді, дегенмен тұқымқуалаушылықтың белгілері өзгеріске ұшырайды. Сонымен қатар, ортаның әсер ету салдары индивидтің психологиялық бейнесінде біршама тұрақты болуы мүмкін, дегенмен олар ген арқылы келесі ұрпаққа берілмейді (мысалы, туғанда алған жарақаттың салдарынан бала дамуының бұзылуы). Даралықтың қалыптасуындағы екі фактордың үлесін түрлі теориялар мен ықпалдар әр түрлі бағалайды. Тұқымқуалаушылық пен ортаның үлесінің маңыздылығын әртүрлі түрдегі дисперсия себеп мәндерін талдаушы сандық белгінің генетикасы анықтайды. Бірақ әрбір белгі қарапайым, бір аллельмен белгіленбеуі мүмкін (доминантты және рецессивтісі гендер жұбы болуы мүмкін). Сонымен қатар, қорытынды тиімділік әрбір геннің әсер етуінің арифметикалық қосындысы ретінде қарастырылмайды, өйткені олар бір уақытта көрініп, өзара әсерлесу арқасында жүйелі тиімділікке әкеледі. Сондықтан психологиялық белгінің генетикалық бақылау процесін зерттей отырып, психогенетика келесі сұрақтарға жауап алуға ұмтылады: 1. Даралық айырмашылықтардың қалыптасуын генотип қандай шекте анықтайды (яғни күтілген шектің вариациясы қандай)? 2. Бұл әсердің нақты биологиялық механизмі қандай (хромасомалардың қай бөлігінде сәйкес гендер шоғырланған)? 3.Гендердің ақуызды өнімі мен нақты фенотипті қандай процестер біріктіреді? 4. Зеттеуші генетикалық механизмдердің өзгеруіне әсер ететін сыртқы орта факторлары бар ма? Тұқымқуалаушылық белгісі көрсеткіштер маңыздылығының абсолютті ұқсастығы бойынша емес, биологиялық ата –анасы мен баласының арасындағы көрсеткіштердің корреляциясының болуынан танылады. Зерттеу нәтижесінде биологиялық ата –ана мен баланы асырап алған ата –аналарының темпераменттерінің сипаттамаларының арасында ұқсастық табылады делік. Көбіне асырап алған жанұяда балалар жалпы және орта шарттарының айырмашылығын сезеді, соның нәтижесінеде абсолютті көрсеткіштер бойынша олар өздерінің асырап алған ата –анасына да ұқсап кетеді. Бірақ корреляциялар белгіленбейді. Қазіргі уақытта тұқымқуалаушылық факторы мен ортаны жақтаушылардың арасындағы дискуссия өзінің өткірлігін жоғалтып отыр. Даралық вариацияларының көзін анықтауға арналған көптеген зерттеулер, ереже бойынша, ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың нақты бағасын бере алмайды. Мысалы: 1920 жылдары егіздер әдісін қолданып жүргізген Ф. Гальтонның психогенетикалық зерттеулерінің арқасында биологиялық детерминацияланған сипаттамалар (ми көлемі, басқа өлшемдер) генетикалық анықталғаны, ал психологиялық сапа ( әртүрлі тест бойынша интеллектуалды коэфиценті) ортамен шартталатынына және үлкен айырмашылықтар болатыны анықталды. Оған жанұяның әлеуметтік және экономикалық статусы, туу реті және т.б. әсер етеді. Орта мен тұқымқуалаушылықтың өзара әрекеттесуін зерттеу облысындағы қазіргі жағдай интеллектуалды қабілеттеріне орта әсерінің екі модельі бойынша иллюстратцияланады. Бірінші модельде Зайонч пен Маркус былай тұжырымдайды: Бала мен ата –ана қанша уақытты бірге өткізсе, соншалықты үлкен туысымен интеллектуалды корреляция коэфиценті жоғары болады, (Экспозиционды модель), яғни бала өзінің интеллектуалды қабілеті жағынан кім көп оны тәрбиелесе, соған ұқсайды, ал егер ата –анасы қандайда бір себептермен балаға аз көңіл бөлсе, онда ол апасына немесе тәрбиешісіне ұқсайтын болады. Екінші модельде қарама –қайшылық белгіленеді: Макаски мен Кларк оның идентификациясының пәні болып табылатын бала мен туысы арасындағы біршама жоғары корреляцияны бақылауға болады деген. (Идентификационды модель). Яғни ең маңыздысы –бала үшін интеллектуалды автаритет болу керек, сонда оған алыста тұрып әсер етуге болады, ал күнделікті бірігіп әрекет ету міндет емес. Бір –бірін жоққа шығарушы екі модельдің өмір сүруі тағы да дифференционалды –психологиялық теориялардың көбі тар органикалық сипатта екенін көрсетіп отыр, ал жалпы теориялар практика жүзінде қалыптасқан жоқ.Жаңа тұған наресте «адам» деп аталғанымен, «тұлға» деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің менің басқа, яғни басқа мендерден адамдардан ажырата білуі тиіс.Қандай да болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті өмір тәжірибесі мен білімі, бағыт-бағдары мен дағдысы, икемі мен дүниетанымы, сенімі мен талғам-мұраты бар адамды тұлға деуге болады. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық, ерен, керітартпа, бұзық, жауыз. Халқымыз кез келгенді кісі деп атай бермей, оны имандылық. пен адамгершіліктің басты белгісі, ес жиып, етек жабу нәтижесінде біртіндеп қалыптасатын адамның азаматтық ар-ожданы, кісілік, кескін-келбеті, адамшылықтың өлшемі деп түсінген.Кісіліктің түрліше деңгейі болады. Оның жаман, жақсысы, көргенді, көргенсізі т.б. түрлері болады. Кісіліктің басты белгілерінің бірі –ар-ұятқа кір келтірмеу, намысты аяққа баспау. Қазақта «жарлы болсаң да, арлы бол» деген сөз осыған орай айтылған.Кісіліктің басты белгілері: ар-ұятты қастерлеп сақтау, намыстылық, мейірімділік пен қайырымдылық., ізеттілік, адамдық пен шыншылдық, ілтипаттылық пен кішіпейілдік. Қазақ дәстүріндегі үлкенді сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу, үлкендерге сәлем беру, үйге келгенде төрден орын беріп, кісінің көңіл-күйіне қарап, орынсыз сөзге араласпау кісілікке жарасымды қасиеттер. Адамның жеке басының психологиясын ұғыну үшін ең алдымен оның әлеуметтік жағдайын, яғни оның қаңдай қоғамның мүшесі, қандай таптың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс-тәжірибесін білуіміз қажет. Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттері көп. Олардың бастылары: бейімділік пен қызығулар, мотивтер мен қажеттер, дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды.Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын толық түсіну қиын болады. Жеке адамды қандай болмасын әрекетке қарай итермелейтін негізгі қозғаушы мотив –оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы.Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек кұралдары т.б.) болады.Адам баласының тарихи даму жағдайында тұған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттер біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа тобын –рухани қажеттерді (білім, көркемөнер т.б.) тұғызады. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін тұғызады.Қажет - адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса, адамдардың қажеттері –іс-әрекетінің негізгі мотивтері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. Қажет –(әсіресе, табиғи қажеттер) өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы.Адам өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі келтіреді.Қажет жануарларда да бар. Бірақ бұл –биологиялық сипаттағы қажеттер. Жануарлардың қажеттері –олардың көректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады. Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді. Ит қожасың көргенде тілін салақтатып, ауызынан сілекейін шұбыртады т.б. Сөйтіп, аң біткеннің бәрі өз қажетін өтеу үшін әрекеттенеді. Мұндай қажет аңдарға туа бітеді, олар шартсыз рефлекстік сипатта болады.Қызығу –шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі. Адамды електіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады. Қызығудың физиологиялық негізі –«Бұл не?» дейтін рефлекс. Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде ең басынқы қызығуы болады. Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, сайып келгенде, оның бір де біреуне жөндеп тұрақтамайды. Мұндай «көрсе қызар» әуесқойлық адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай богеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтере білуге жәрдемдеседі. Материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спортттық, танымдық. Бұл қызығуның бағыттары.Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболга қызығу.Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы тұрғыдан қызығу екіге бөлінеді. Жанама қызығу –бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну. Мұндай қызығуда адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек етуге қызығу. ... қызығу тұрақты, тұрлаулы болып келсе, адамның ісі онға басып, ол нәрсені білген үстіне біле түсуге ыкыласы кетіп отырады.Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешіліктер адамның іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы болады (артығын жойыңыз). Мәселен, бір адамдар саяси-коғамдық мәселелереге ерекше назар аударып, екінші біреулер эстетикаға қызығады. Қызығу балаларда алғашқы кезде онша ажыратылмайды. Бөбектерде де қызығу элементтерінің барын байқауға болады, бірак қызығудын жақсы көретін жері - мектеп.Жеке адам психологиясының неге бағытталғандығын көрсететін негізгі компоненттердің бірі –адамның дуниетанымы мен сенімі. Дүниетаным –адамның табиғат, коғамдық өмір туралы білімдердің жүйесі. Даму заңдарын дұрыс түсіндіретін ғылымға негізделген дүниетаным ғана адам психологиясына дұрыс бағыт береді. Адамдардың дүниетанымы ұжымшылдықты, гуманизмді, оптимизмді дәріптеп қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жанұқиярлық күреске баулиды. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен имандылықтың ұлы қозғаушы күші сенім. Сенім жоғалған жерде тіршіліктің мәні де шамалы. Сенім өмір көріністерін топшылау, кесіп-пішіп көр, тәжірибе жинақтап, соны қорыту арқылы, терең, тиянақты білім негізінде қалыптасады. Сенім кісінің еркін білдірген, сезімін қозғаған, мақсат-мүддесіне, бағыт-бағдарына айналған білім жүйесі.

Жеке адамның психикасын нұрландыратын қасиеттің енді бірі - мұрат (идеал). Бұл –адамның өзіне өмірден өнеге іздеуі, біреуді ардақ тұтып, қастерлеуі. Мұрат –адамның алдына қойған ең ардақты, ең асыл мақсаты. Адам осыған жету үшін қолдан келгеннің бәрін пайдаланады. Өзін тәрбиелеуге кіріседі. Барлық күш-жігерін соның соңына сарп етеді.

Жеке адам психологиясынан елеулі орын алатын қасиеттердің бірі - талғам. Бұл адамның дүниетанымы мен сеніміне, өмірлік позициясына, бағыт пен мұратына, бағдарына, мақсатына байланысып жатады. Коммунистік қоғамда тәрбиеленген кеңес адамының талғамы буржуазиялық коғамдағы үстем тап адамының талғамынан сапалық айырмасы бар. Талғамға адамның білімі, тәрбиесі, ортасы, тәжңрибесі де елеулі әсер етеді. Модаға (сән) байланысты да адамдарда да түрлі талғам орын алады. Мәселен, кейбір адамдардың ала-құла, көзге қораш киінуін талғамы дұрыс қалыптасқан адам деп айту қиын. Өйткені дұрыс талғам дұрыс, жүйелі жақсы тәрбиенің нәтижесі.

Грузин психологы, академик Д. Н. Уснадзе (1886 - 1950) зерттеген бағдар теориясының мәні мына төмендегі қарапайым тәжірибеден байқалады. Салмағында айырмасы бар екі шарды қолымен 10-15 рет ұстап көрген адам бұлардың айырмашылығын оп-онай сезе алады. Кейін осы кісіге салмағы бірдей екі шар берілгенде де, ол бұларды бұрынғысынша екі түрлі деп қабылдайды. Салмағы бірдей екі шарды осылайша теріс қабылдауды (иллюзия) оның алдынғы қабылдауындағы субъективтік жағдайына байланысты тұған. Мұндайда адамның зейіні қабылдайтын заттың өзіне емес, сол зат тұғызатын сезімге, көғіл-күйіне ауып кетеді. Осы тәжірибеде де бір-біріне теі шарларды аңғармай, қате қабылдау осындай жайттан тұған.

Адамның қажеті мен мақсатын жөндеп сезіне алмаған жағдайы бағдар деп аталады. Мұндай жағдайды күнделікті өмірде де жиі кездестіруге болады. Мәселен, бірінші класс оқушылары үшін мұғалім қай жағынан да аса беделді адам. Оның ақ дегені ақ, қара дегені қара. Сондықтан да олар кейде кейбір мұғалімдердің теріс өнегелерін де талғамай қабылдай береді. Оқушылардың мұғалім жөніндегі бір жақты түсініктері осындай әлде де айқындала қоймаған түйсіктің, тек мүғалім жөніндегі жай бағдардың көрінісі.

Адамның жолы болмай, босқа әлек болған жан күйзелісін, психологияда фрустрация деп атайды. Бұл көп жағдайда адамның көңіл-күйіне қолайсыз әсер етіп, оны орынсыз мазасыздандырады. Егер осындай жолы болмаушылық қайталана берсе, адамды ұнамсыз қасиеттердің орын тебуіне себепші болады. Кейбірелер сылбыр, немқұрайлы, жігерсіз күйге түседі, енді біреулер орынсыз ызақор, күйгелектікке салынады.

Тақырып 5. Жүйке жүйесінің типологиялық қасиеттері

даралықтың басты нейрофизиологиялық сипаттамалары ретіңде

Жүйке жүйесінің қызметі рефлекс арқылы жүзеге асып отырады. Рефлекс туралы алғаш айтқан француз ғалымы Ренэ Декарт. Рефлекстің биологиялық сипатын чех ғалымы Иржи Прохаске өз еңбектерінде дұрыс көрсете білді және «рефлекс» терминінің ғылымға ендірді. Латын сөзі «рефлекс» бейнелеу деген мағынаны білдіреді.

Сыртан немесе іштен келетін тітіркендіргіштерге организмнің қайтаратын жауап реакциясы рефлекс деп атайды.

Шартсыз рефлекстердің жүйке жүйесі арқылы жасалу жолын рефлекс догасы деп атайды. Рефлекс догасының бөліктері: рецептор (сезім мүшесі), өткізгіш жүйке, қозу процесі пайда болатын орталық жүйке жүйесінің тиісті бөлімі, орталықтан жұмыс аппаратына (сілекей шығаратын бездер, бұлшық еттер) келетін жүйкелер

Рефлекс доғасының күрделі түрі ми қабығының жұмысына байланысты. Ми жұмыс органына хабар жіберіп қана қоймай, ол өзінің жолдаған хабарынан мағлумат алып отырады. Мұнсыз ми сыртқы ортадан мүлде кол үзген болар еді, организмдегі түрлі тітіркендіргіштерге ретімен жауап беріп отыру қиынға соғар еді.

Кейінгі зерттеулерде рефлекстердің жасалу дәстүрі үшін мүшелі доға принципіне шектелмейтіндігі, яғни рефлекс қызметі жұмыс органына келумен бітпей, ол сонымен бірге миға қайтадан хабар жеткізіп отыратындығы белгілі болып отыр. Кибернетика ғылымы жарыққа шықпастан көп бұрын орыс физиологы П. К. Анохин (1898 - 1974) ұсынган осы теория (1935) рефлекс туралы ілімнің творчестволықпен дамытылуының айғағы еді. Сөйтіп, физиолог Н. А. Бернштейн (1896 - 1966) айтқандай, қазір рефлекстердің жасалу жолын доғамен белгілемей «рефлекс шеңбері» арқылы жасалатындығын мойындау бірден-бір ғылыми түсінік болып отыр.

Рефлекс туралы теорияның негізгі қағидаларын нағыз ғылыми тұрғыдан тұжырымдаған атақты орыс физиологы И. М. Сеченов болды. Ол өзінің «Ми рефлекстері» деген еңбегінде психикалық құбылыстардың табиғатын рефлекс тұрғысынан түсіндірді.

И. М. Сеченов мынадай қарапайым тәжірибе жасады: құрбақаның үлкен ми сыңарларын аралық мидың тұсынан тіліп алып тастап, оның аяғын қышқыл ерітіндісімен тітіркендірді, ол осы тітіркендіруге жауап ретінде келетін рефлекстің қаңдай жылдамдықпен пайда болатынын бақылады. И. М. Сеченов мидың тілінген жеріне ас тұзының кристалын салғанда онда рефлекстің тежелуге ұшырағанын қөрген. Бұл тәжірибе рефлексті мидың тежей алатындығын айқын көрсеткен. И. М. Сеченовтың ми қабығында қозумен қатар тежелу процесі де қоса қызмет атқарады деген пікірі психикалық әрекеттің мидың күрделі жұмысына байланысты екендігін, оның барлық негізінде қозу мен тежелуге байланысты пайда болатын рефлекстер жататындығын тамаша дәлелдеп берді.

И. М. Сеченовтың ми қызметінің рефлекстік механизмі туралы идеялары И. П. Павловтың шартты рефлекстер туралы ілімінде дамытыла түсті.

И. П. Павловтың лабораториясында жүргізілген тәжірибенің мазмұны: егер итке бір мезгілде екі тітіркендіргіш әсер етсе –бірі шартсыз рефлексті туғызатын –тамақ, екіншісі –өздігінен жануарда рефлекс туғызбайтын бейтарап тітіркендіргіш –жарық болса, мида қозуның екі алабы пайда болады. Қозудың осы алаптарының арасында екі тітіркендіргішті қосарландыра қайталған сайын нығайып отыратын жүйке байланысы жасалады. Жануардың тіршілігі үшін жарыққа қарағанда тамақ аса қажетті тітіркендіргіш. Соңдықтан мидағы тамақтану орталығы өзінен баяу қозған көру орталығының козу процестерін өзіне тартып алады. Осыдан барып, бұл екеуінің арасында байланыс жасалады. Мұны И. П. Павлов ми қабығындағы уақытша жүйке байланысы деп атаған. Осындай байланыс жасаудың нәтижесінде ит кейін жарық жағылып, тамақ берілмесе де сілекей шығара береді. Жеке алғанда жарықтың итке мүлдем қатысы жоқ, бейтарап тітіркендіргіш болып табылатын жарық тамақпен бекіндірілгеннен кейін ит үшін биологиялық манызы бар тітіркендіргішке айналып отыр. Осындай организмге қажетті құбылыстарды білдіретін көптеген сыртқы тітіркендіргішдің әсерінен пайда болатын ми қабығының қызметің сигналдық қызмет деп атайды.

И. М. Сеченов пен И. П. Павлов мидың барлық рефлекстік қызметі екі нервтік процестен - қозу мен тежелу тұратындығын анықтап берді.

Әр түрлі тітіркендіргіштердің әсері нәтижесінде жүйке жүйесінің қызмет жасап тұрған белсенді күйі –бұл қозу.

Жүйке жүйесін тыныштандыратын процесс –бұл тежелу.

И. П. Павлов мида бірыңғай козу мен бірыңғай тежелудің мүмкін еместігін, бұл жүйке процестерінің жұмысы организмнің бүкіл өмірінің барысында үздіксіз жүріп отыратындығын дәлелдеді. Мысалы, адам бір нәрсеге қатты зейін қойса, онда айналасындағы заттарға қарамайды, өйткені кітапка қадалған кезде миының бір алабы қозу жағдайында болады да, қалған алаптары тежелуге ұшырайды.

И. П. Павлов шартты рефлекстердің табиғатын зерттеу үстінде тежелулердің бірнеше түрлерін анықтады. Ол ең алдымен тежелуді сыртқы –шартсыз, яғни тұғаннан пайда болатын... және ішкі –шартты, яғни өмірде жасалып отыратын деп үлкен топқа бөлді.

Сыртқы тежелу бірнешеге бөлінеді: жай тежелу, шектен тыс тежелу (қорғаныс тежелу)

Ішкі тежелудің бірнеше түрі бар: сөне тежелу, ажырату (дифференциациялық тежелуі), кешігу, ұйқы тежелуі.

Егер шартты рефлекс жасалып жатқан бөлмеге жаңадан бір тітіркендіргіш қосылса (мәселен, бөлмеге бөтен кісінің кіруі), ит сілекей бөлуді тоқтатады, яғни жаңа тітіркендіргіш шартты рефлекстің пайда болуына бөгет жасап, оны тежеп тастайды. Бұл сыртқы тежелунің келесі түрі - жай тежелу.

Ми қабығының жұмыс істеу қабілетінің белгілі шегі бар. Егер миға үнемі күшті тітіркендіргіштер әсер ете беретін болса, жүйке клеткаларының тәртіппен біркелкі жұмыс істеуіне нұқсан келуі мүмкін. Мидың шаршаған кезінде пайда болып, оны апаттан сақтап қалатын сыртқы тежелудің осындай түрін шектен тыс тежелу (қорғаныс тежелу) деп атайды.

Егер шартты тітіркендіргіш (мысалы қонырау) бірнеше рет беріліп, бірақ шартсыз тітіркендіргішпен (тамақ) нығайтылмаса, онда шартты рефлекс жасалынбай, сөне бастайды, яғни байланыс уақытша тежеледі. Біраздан кейін тағы да қонырау соғылса, шартты рефлекс те қайтадан пайда болады. Бұл шартты байланыстың бұзылмағандығын, тек уақытша тежелгенін көрсетеді. Мұндай тежелулердің пайдасы организмге бір жағдайда қажетсіз болған рефлекстерді уақытша өшіріп отыратындығында. Бұл ішкі тежелунің келесі түрі - сөне тежелу.

Ішкі тежелудің бір түрі - ажырату (дифференциациялық тежелуі). Бұл организмнің түрлі заттар мен құбылыстардың арасындағы ұксастықтарды айыра білу қабілетін көрсетеді. Мысалы, итке шартты рефлекс жасауда метроном арқылы 96 рет соққанда тамақ бермей, әр 100 соққанда ғана тамақ беріп отырса, кейіннен сілекей тек 100 рет соққанда ғана шыға бастайтын болады. Осындай тежелулердің жәрдемімен организм бір-біріне өте ұксас тітіркендіргішді де тез ажырата алады.

Тежелудің түрлерін сөз еткенде сыртқы тежелулердің орталық жүйке жүйесінің кез келген бөліктерінде пайда болатыны, ал ішкі тежелулер тек ми кабығына тән құбылыс екендігі естен шықпау керек.

«Ми рефлекстері» атты еңбек 1863 жылы жазылды.

И. П. Павлов ми қабығында жүріп отыратын қозу және тежелу процестерінің ішкі заңдылықтарын ашты. Ол осы процестердің алғаш пайда болған жерінен жайылатынын (иррадиация), кейін бір жерге шоғырланатынын (концентрация), тәжірибелік зерттеулер арқылы дәлелдеді.

Иррадиация құбылысы шартты рефлекстердің мида жайылып, оның әлі берік жасалмаған кезінде көрінеді. Мысалы, бала әліппеге үйрену кезеңінде «ы», «і» әріптерін айыра алмай қиналады, мұның себебі алғашқы кезде қозу процесінің бір орында тұрмай, жан-жаққа жайылуында болып отыр.

Ми қабығында қозу мен тежелудің бір жерге жинақталып, шоғырлануы да (концентрация) үнемі болып отырады. Бірак ол баяулау пайда болып, едәуір жүйке күшін қажет етеді. Мысалы, жаңағы айтылған «ы», «і» әріптерінің таңбасың, олардың естілу ерекшеліктерін бала бірнеше рет қайталағаннан кейін ғана шатыстырмай танитын болады.

Қозу мен тежелу процестерінің жайылуы және шоғырлану заңы организм өмірінде аса маңызды рөль атқарады. Мысалы, тежелу процесінің бірқалыпты жайылуы, көп жағдайларда ми сыңарлары қабығының клеткаларын мөлшерден тыс қажып кетуден сақтайды. Мәселен, ұйқы –бұл мидың барлық алабына тежелудің жайылуы. И. П. Павлов ұйқыны қорғаныс тежелуі деп атағанда, оны ми қабығын қажудан сақтайтын негізгі факторлардың бірі деп есептеген.

Қозу мен тежелудің ішікі заңдылықтарының бірі өзара индукция заңы. Бұл заң бойынша: егер мидың бір алабында қозу процесі туса, басқа бір алабында міндетті түрде тежелу процесі туады, керісінше, тежелу процесі болған жерде оған қарама-қарсы процесс - қозу пайда болады. Мидың бір алабында қозу, тежелу процесімен қоршалатын болса, бұл құбылысты ... дейді. Мысалы, адам бір нәрсе туралы барлық ынтасын салып ойланған кезде, өзінің айналысында не болып жатқанын байқамайды. Бұл біздің миымызда теріс индукция, яғни күшті қозу процесінің болып отырғандығын көрсетеді.

Екінші бір жағдайда ми қабығының бір алабында пайда болған тежелу айналасындағы алаптарда қозу процесін тудырады. Бұл құбылыс оң индукция деп аталынады.

Оң және теріс индукциялар бір мезгілде пайда болса, бір мезгілдік индукция, бірінен кейін бірі пайда болса, бір ізділік индукция индукциясы деп аталынады.

Қозу мен тежелу процестерінің заңды байланысының арқасында біздің барлық іс-әрекетіміз, саналы тіршілігіміз бір қалыпта жүзеге асып отырады да ми сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын дұрыс бейнелейтін болады.

И. П. Павлов ми қабығының негізгі жұмысы анализдік (талдау) және синтездік (жинақтау) қызметтен тұратындығын және бұл миды зерттеудің басты принциптерінің бірі екендігін көрсетіп берді. Мидың анализдік қызметі түрлі тітіркендіргіштерді біріктіруден, яғни ми қабығында уақытша байланыстардың жасалуынан көрінеді. Мысалы, иттің аяғын электр тоғымен тітіркендіргенде (шартсыз тітіркендіргіш), мұны даусы әлсіз қоныраумен нығайтатын болсақ

( шартты тітіркендіргіш), ит одан аяғын көтеріп қорғанады. Электр тоғымен тітіркендіруді даусы күшті қоныраумен нығайтсақ та осындай реакцияны байқаймыз. Бұл жерде ми қабығында екі ұқсас тітіркендіргіштерге (әлсіз және күшті қонырау) бір жауап беріліп отыр. Бұдан біз мидың синтездік қызметін көреміз.

Мидың анализдік, синтездік қызметі организмнің өмір сүруінің басты шарты болып табылады. Мысалы, жануарлар үшін әрбір сыбдыр, әрбір көлеңке, болмашы иіс, ауадағы болмашы козғалыстар т. б. тамақтың не қауіптің алыс –жақын екендігін білдіретін сигналдар болып табылады. Жануарлар сыртқы дүниенің тітіркендіргіштерін өте нәзік айыра және біріктіре алуы нәтижесінде ғана өзіне төнген қауіпті не тіршілігіне қажетті нәрсені дер кезінде сезіп, өмір сүретін ортасына дұрыс бейімделе алады.

Анализ бен синтез мидың бірімен-бірі тығыз байланысты, біртұтас қызмет болып саналады. Мидың бұл қызметі жүйке жүйесінің структуралық дәрежесіне қарай әр түрлі сипатта көрініп отырады. Мысалы, ми қабығының құрылысы ерекше дамып, жетілгендіктен адам миының анализдік, синтездік қызметі өте күшті дамып жетілген. Тіпті кішкентай баланың миының осындай қызметіне де жануарлар дүниесіндегі дамудың ең жоғарғы сатысында тұрған маймыл миының, анализдік, синтездік қызметі ешбір тең келе алмайды.

Осы мәселе жөнінде И. П. Павлов былай деп жазды: «Жануарлар үшін болмыс тек бірыңғай тітіркендіргіштер арқылы және олар көретін, еститін және басқа рецепторларының арнаулы клеткаларына тікелей баратын үлкен жарты шарлардағы іздер арқылы ғана хабарланады. Бұл сыртқы ортадан, жалпы табиғаттық және әлеуметтік ортамыздан естіген, көрген және түсінгеніміз сияқтылардың дәл өзі. Бұл шындықтың бірінші сигнал жүйесі, мұның өзі адамға да, жануарларға да ортақ болады».

Адамның жануарлардан басты айырмашылығы, онда еңбек пен қоғам өмірі процесінде дыбысты тіл (звуковой язык) дамып жетілген. И. П. Павлов сөз тек адамға тән жаңа сигналдар жүйесі болып табылатынын, оның шартты рефлекстерді қалыптастыруға негіз болатындығын көрсетіп берді. И. П. Павлов: «Сөз болса, болмыстың екінші арнаулы ерекше біздің сигнал жүйемізді құрды, ол ешбір теңдесі жоқ кең көлемде, жануарлардың шартты тітіркендіргіштеріне сан жағынан да, сапа жағынан да ешбір салыстыруға болмайтын өте күрделі тітіркендіргіш» деген еді.

Екінші сигнал жүйесі жануарлар дүниесінде болмайды. Жануарларда бірен-саран дыбыс реакциялары бар, бірақ бұл дыбыстарда ешқандай мағына жоқ, ол жай биологиялық қажеттің хабары ретінде шығып отырады. Сөйтіп, жануалар тіршілігі үшін бірінші сигнал жүйесі бірден-бір жүйе болып табылады. Екінші сигнал жүйесі адамдарға ғана тән. Бірақ адамдар мен жануарлардың сигнал жүйелерінің арасында сапалық айырмашылық бар. Егер адамдардың бірінші сигнал жүйесінің нервтік байланыстары қоғамдық қатынастарды бейнелейтін болса, жануарлар дүниесінде бұл биологиялық сипатта болады.

Сөз нақтылы тітіркендіргіш ретінде айтылу, естілу, жазылу немесе оқу формасында келуі мүмкін. Мәселен, біз «жылқы» деген сөзді еститін болсақ, миымызда жылқының әр түрінің бейнесі пайда болады. Мұнда біз үйдегі торы байталды ғана емес, басқа да жылқыларды елестеміз. Сөйтіп, «жылқы» деген сөз жеке бір жануарды білдірмей, толып жатқан біртектес жылқы малының бейнесін туғызады. Өйткені бұрын біздің «жылқы» туралы хабарымыз болғандықтан, осы сөзді естігінде ол миымызда қайта жаңғырады. Сондықтан И. П. Павлов адамның басқа біреуден еститін не өзі айтатын сөздерін «сигналдардың сигналы» деп атаған. Бізге сөздің тек дыбысы ғана әсер етпейді, адамға ең алдымен оның мағынасы, мазмұны әсер етеді. Мәселен, маймылдар жиырмадан аса түрлі дыбыстар шығара алады. Бірақ бұл дыбыстар сигналдық қызмет атқара алмайды, өйткені, мұндағы дыбыстардың ешқандай мағынасы болмағандықтан нақтылы тітіркендіргіштер ретінде тиісті жауап реакциясын тұғызбайды.

Адамдарда екі сигнал жүйесінің қатарынан болуы адамға бейнелеу тәсілінің ең жоғары түрі тән екендігін көрсетеді. Адамның сөзі барлық нақтылы тітіркендіргіштердің орнына жүреді де, ол ми қабығында сан алуан қозулар мен тежелеулер тұғызады. Сөз тек жеке, жалғыз, нақтылы зат туралы ғана хабар беріп қоймай, толып жатқан бір тектес заттарды да білдіреді. Сөз арқылы ой қорытындыларын жасауға, абстракті түрде ойлауға, түрлі ұғымдарды қалыптастыруға мүмкіндік туады. Екінші сигнал жүйесі (сөз) адамды тәрбиелеуге де, ұрпақтан ұрпаққа тәжірибе жинауға да зор маңыз алады.

И. П. Павлов адамның сигнал жүйелері бір-бірімен үнемі тығыз байланысты, ... сигнал жүйесі адамның тарихи даму процесінде тұған және бұл бірінші сигнал қызметін реттеп, бақылап отырады деп тұжырымдады.

Адамның сигнал жүйелері дамудың, оқу-тәрбиенің барысында қалыптасады. Сөздік сигналдар адамның айналасындағы қоршаған дүниемен белсенді қарым-қатынас жасауының арқасында біртіндеп қорланып отырады.

Динамикалық стереотип –грек сөздері, біріншісі (динамикос) қазақша «қозғалыс жағдайында», екіншісі (стреес тупос) «қатты таңба» деген мағынаны білдіреді.

Белгілі тітіркендіргіштерді бірқалыпты ұзақ уақыт қайталай берсе, ми қабығында қозу мен тежелудің тұрақты, бір ізге салынған жүйелері пайда болады. Соның нәтижесінде рефлекстердің бекіген жүйесін қайта жаңғыртып отыру, көп күш жұмсауды қажет етпейді де. Мәселен, егер итте күрделі тітіркендіргіштердің жиынтығына бірнеше рефлекстер тұғызылса, (қонырау, жарық, метроном т.б.) және олар белгілі тәртіп бойынша жеткілікті түрде қайталанса, кейін осы тітіркендіргіштердің біреуімен ғана әсер етсе болды, ит бұрынғы жауап реакциясының бүкіл жүйесін өзгертпей, түгелімен қайта жаңғыртып шығады. Осы секілді үнемі қайталанып отыратын тітіркендіргіштерге организмнің төселуін, соның нәтижесінде ми қабығында қозу мен тежелу жүйесінің жасалуын И. П. Павлов динамикалық стереотип деп атаған. Бұл ми қабығынын «біріккен әрекеті», «ішкі процестердің жаттыққан және теңескен жүйесі». Қозу мен тежелудің осындай бірқалыпты стереотиптері сыртқы ортадан келетін тітіркендіргіштердің бір сыдырғы тұрақталған жағдайында ғана жасалынады стереотиптер сыртқы ортаның өзгеруіне қарай жаңадан құралып, ал ортаға сәйкес келмеген жағдайларда қайтадан жаңғырығып тұрады. Адамның сан алуан дағдылары мен әдеттері, жүріс-тұрыстың, мінез-бітістерінің бір қалыпты көріністері осындай динамикалық стереотиптерден тұрады. И. П. Павловтың ілімі бізге тек психикалық құбылыстардың материалдық негізін ашпай, сонымен қатар, оларды тәрбиелеудің жолдарын да көрсетеді.

Адамның барлық өмірі, оқыту, тәрбиелеу процесі, түрлі әдет-ғұрып пен мінез-құлықтың сан алуан көріністері И. П. Павлов ілімі тұрғысынан түсіндірілгенде бірінші және екінші сигнал жүйелерінің бірлескен жұмысына негізделген шартты рефлекстер болып табылады. Жүйке жүйесі икемге көнгіш, онда адамның кейбір кемістіктеріне қарсы күресетін компенсаторлық механизмдер жеткілікті, мінез-құлық жүйке жүйесінің тек тума қасиеттерімен ғана емес, сол сияқты жеке өмір сүру кездерінде организмге үнемі әсер етіп отыратын тәрбие мен оқуға (кең мағынасындағы) байланысты да қалыптасып отырады –міне, осы тұжырымдар И. П. Павлов ілімінің ең негізгі арқауы. Ол әр заман ғұламаларының жан қуаттары туралы айтқан пікірлерін тәжірибе жүзінде зерттеу қажет деген салиқалы тұжырымдарын өзінің әйгілі шартты рефлекстер атты ілімінде тайға таңба басқандай етіп дәлелдеп берді. Оның ілімі адам санасы мен жануарлар психикасының арасындағы байланыстар мен айырмашылықтарды жан-жақты зерттеуге мүмкіндік тұғызды. И. П. Павловтың жоғары жүйке қызметі жөніндегі ілімнің баға жетпес маңызы да осында.

Тақырып 6-7 Б.М.Теплов —отандық дифференциалды психофизиология мектебінің негізін салушы.

Атақты орыс психофизиологы Борис Михайлович Теплов темперамент жөнінде келесі пікірлерді айтқан. Темперамент –жеке адамның биологиялық іргетасы, тікелей жүйке саласынан туындайтын тума қасиеті. Темперамент адамның аффективті, эмоциялы мінез-құлықтың азды-көпті тұрақты жүйесі.Мінез –құлық пен жүйке жүйесі қасиеттерінің байланысына алғаш рет көңіл аударғандардың бірі көрнекті орыс физиологі И. П. Павлов өзінің итке жүргізген тәжірибесінің нәтижесінде күш, қозғалушылық, теңдік сияқты жүйке процесстерінің түрлерін көрсетті. Бұл сапалар дарақтарды ортаның өзгеруіне икемделуін қамтамасыз етеді. Дегенмен, бұл қасиетерді құрмалай отырып, теориялық тұрғыда жүйке жүйесінің 24 типін бөліп көрсетуге болады (соған қоса түр мінез –құлықтың кеңейтілген бейнесінде белгіленеді). Олардың төртеуі медицинада бұрыннан белгілі темперамент түрлеріне сәйкес қойылады (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик).Жүйке жүйесінің қасиеттері даралық психологиялық айырмашылықтар ретінде Б. М. Павловтың ықпалынан біршама айрықшаланады. Олар өздерінің зерттеулеріне тұрғызған принциптер әлі күнге дейін дифференциалды –физиологиялық зерттеулердің негізін білдіреді.

1. Қасиеттерді емес, түрлерді зерттеу қажет. Егер И. П. Павлов ситетикалылығын ұстанса, (типологиялық ықпалдың) онда Б. М. Теплов бірінші жеке қасиеттерді бөліп алу қажет, ал кейін олардың мүмкін болатын бірігуін зерттеуге болады деп тұжырымдайды.

2. Жеке жағдайлардың суреттелуін емес, сандық анализді іске асыру қажет. Бұл принцип зерттеудің обьективті парадигмасына жаратылыстану ғылымдарының нақты зерттеулеріне сүйенеді.

3. Жүйке жүйесі қасиеттерінің күнделікті көріністерді суреттеуін емес, ал лабараторлы эксперименттерді қолдану қажет.

4. Ағзаның тек еріксіз реакцияларын зерттеу қажет. Яғни өмірлік элементтердің реттелуі минимумға жеткізілуі қажет.

5. Психофизиологиялық сипаттамалардағы индивидуалды айырмашылықтарға бағалау ықпалдарын қолдануға болмайды (яғни жақсы және жаман қасиеттер болмайды, олардың әр қайсысы қандайда бір іс - әрекетке пайдалы болуы мүмкін).

Б. М. Теплов пен В. Д. Небылицын қозу және тежелу процестеріне қатысты барлығы төрт –төрттен қасиеттерді бөліп көрсетті.

Парциалды сипат емес, бұл қасиеттердің валенттілігін бөліп көрсетуге кеңейтілген мидің белсендіру қасиеттерін білдіру мүмкін болатын және осылайша коррелятор негізі ретінде орталық жүйке жүйесінің қасиеті табылады. Э. Э. Г. көмегімен орталық жүйке жүйесінің қасиеттеріммен сәйкес келетін төрт интегративті қасиеттер: кеңістік –уақыттық синхронциясы, мидің бүтіні ретіндегі лабильділігі максималды жетістік жылдамдығы мен белсенділік жетістіктерінің минималды шегі. Көрініп тұрғандай, бұл қасиеттер психиканың барлық маңызды бөліктерінде индивидуалды айырмашылықтарды түсіндіре алады, - темперамент түрлері, мінездің, когнетивті стильдер, интеллектуалды және де басқа процестердің жылдамдығы бұл сипаттамалармен байланысты. Жүйке жүйесінің динамикалылығы мен күшін зерттей отырып, В. Д. Небылицын орталық жүйке жүйесінің қасиеттері мен психологиялық көріністерінің анық байланысатынын белгілеген, - мысалы жүйке жүйесі әлсіз адамдар монотонды жұмыстарымен жеңіл шұғылданады, ал экстремальді жағдайда күш –қуаты мен динамикалылығы жоғары адамдар өздерін жақсы көрсетеді. Жүйке жүйесінің жалпы қасиеті адам мінез –құлқының тұрақты негізін құрайды, сондықтан олардың тұқымқуалаушылығын зерттеу туралы сұрақ туады. Егіздерге жасалған зерттеулер Э. Г. Г. –нің ішкі құрсақтық ұқсастығы аса жоғары, оған қоса бұл балалар мен егде егіз адамдарға да қатысты екенін көрсетті. Сонымен қатар онтогенездегі орталық жүйке жүйесінің қасиеті (динамикалылық пен күштің) табиғи тұқымқуалаушылыққа қатысты тұрақты өмір сүреді. Осылайша, Орталық жүйке жүйесінің тұрақтылығы жайлы қорытынды шығаруға болады, бірақ олардың шығу тегін түсіндіруге болмайды. Осылай адам мінез –құлқы мен оның индивидуалды вариацияларын биологиялық тұрғыда анықтай отырып, олар әрқашан тұқым қуаламайтынын көреміз.

Тақырып 8 : Темперамент. Темперамент туралы ілімнің дамуы.

Темперамент –жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-қөзғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады. Темперамент –организмнің физиологиялық өзегешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреуі өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігіерсіз болады), адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т.б.) жақсы байқалып отырады.

Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гипократтың (б.э.д. 460-356) еібектерінде бұл жөнінде бірах пікірлер айтылған. Гипократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарларлың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын –қан, салқындататын –шырын (слизь), құрғататын –бауырдағы сары өт және оған дымқыемпераментлдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың, араласуының пропорциясын грекше «красис» деп атаған. Ал латын тіліңде бұл терминді темпераментум деп атап кеткен.

Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр түрлілігі организмдегі осы төрт түрлі сұйык заттың бір-бірінен аз-көптігіне байланысты деп түсінген. Мәселен, организмде қанның пропорциясы артық болса, ол сангвиникалық (латынша «сангиус» - қан), ал шырын басым болса (грекше «мелай-нехоле» - қара өт), организмде сары өт басым болса, холерик (грекше холе - өт) темпераменті деп аталған.

Гиппократ организмдегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың ролін түсәне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл – адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.

Рим дәрігері Гален (129-199) темпераменттің санын он үшке жеткізді. Гален организмде жылылық негұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті болатынын, денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтты. Бұл секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор. Өйткені адамның тәнін зерттеу, тәжірибеге көңіл аудара бастау –сол кезде кең жайылған, жан тәнге байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен соққы еді.

Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организмдегі химиялық заттардың құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организмднің түрлеше физиологиялық өзгешіліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің құрылысына, зат алмасуға, ішкі секрецияға бездеріне т.б. байланысты деген пікрлер де тарады. Нміс философы И. Кант (1724 - 1804) өзінің «Антропология» деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-біріне балама ретінде (бұлай деп ұғыну қате) қарастырды.

Темперамент туралы теориялар XIX ғасырдың аяқ кезінде де кен өріс алады. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жүесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Н. Л. Зеланд (1833-1902) ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П. Ф. Лесгафт (1837-1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп тұжырымдады. Темпераменттердің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйекті етіп түсіндірген академик И. П. Павловтың ілімі темперамент туралы түсінікті ғылыми сара жолға түсірді.

Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу, тежелу процестерінің үш негізгі белгісінің (күші, тепе-теңдігі, қозғалғыштығы) жиынтығынан құрастырылады.

Жүйке процестерінің күшіне –ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі, яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың, төзімділігі жатады. Жүйке процестерінің тепе-теңдігі деп қозу мен тежелудің бір-біріне тең келуін айтады. Жүйке процестерінің қозғалғыштығы деп олардың бірінің екіншісіне алмаса алу қабілеттілігін айтады.

Сөйтіп, И. П. Павлов ілімінің айтуынша, жүйке жүйесінің әрбір типінің үш белгісі болады. Мәселен, типтердің бірі –ұстамсыз тип. Ұстамсыз тип –жұмыс істеу қабілеті күшті, қозу, тежелу процестері бір-бірімен сәйкес келмейтін (қозуы ылғи да басым келіп отыратын) ерекше қозғалыстағы тип. Күшті типтердің екіншісі –ширақ типтер деп аталынады. Мұнда қозу мен тежелу процестері бір-біріне тең келіп, тез алмасып отырады. Күшті типтің үшін ұстамсыз тип. шісі – қозу мен тежелу бір-біріне тен, бірақ алмасуы сараң, баяу қозғалатын тип. Әлсіз типте қозу мен тежелу процестері баяу көрініп отырады. Күшті тітіркендіргіштердің әсерінен туатын шектен тыс тежелулер де әлсіз типте жиі болып отырады. Күшті тітіркендіргіштердің әсерінен туатын шектен тыс тежелулер де әлсіз типте жиі болып отырады. Мұндайда кейде күшті типтер сыртқы дүниеден келетін түрлі әсерлерге төзімді келсе, әлсіз тип морт «сынып» кететін болады. Павлов ашқан жүйке жүйесінің негізгі типтері темпераменттердің физиологиялық негіздерін жақсы түсіндіреді. Павлов сангвиниктерді –ширақ, жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі тең болғанмен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді –жүйке жүйесі әлсіз типті адамдар деп сипаттады.

И. П. Павлов осы айтылған негізгі типтерден басқа да аралас, көшпелі типтердің кездесетіндігін айтты. Мәселен, ұстамсыз типтің өзінен қозуы ерекше күшті, тежелуі әлсіз және қозуы мен тежелуі бірдей күшті (бірақ аз да болса қозуы басымдау тұратын), сонымен қатар, қозу мен тежелудің күші тепе-тең келетін варианттары байқалған. И. П. Павлов жануарлардың жүйке жүйесінің типін айыру үшін жасаған тәжірибесінің кейбір қорытындылары адам темпераменттерінің физиологиялық негіздерін түсінуге толық жарайтындығын көрсете келіп, темпераментке мынадай анықтама береді: «Темперамент жануарлар мен жеке адамның жалпы сипаттамасы, әрбір индивидуумның барлық әрекетіне белгілі оң беретін жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы».

Темпераменттердің түрлері (Гиппократ терминологиясы бойынша)	Жүйке жүйесінің типтері (Павлов терминологиясы бойынша)	Жүйке процестерінің (қозу, тежелу) қасиеттері
күші	тепе-теңдігі	қозғалғыштығы
Холерик	Ұстамсыз тип	күшті	Тең емес (қозуы тежелуінен басым)
Сангвиник	Ширақ тип	күшті	Тепе-тең	қозғалғыш
Флегматик	Баяу тип	күшті	Тепе-тең	Баяу қозғалады
Меланхолик	Әлсіз тип	күшті

Сонғы жылдары көрнекті рыс психологы Б. М. Тепловтың (1896-1965) лабораториясында жүйке жүйесінің типтері одан ары зерттеле түсті. Егер И. П. Павлов өзінің тіжірибесін жануарларға жасаған болса, Б. М. Теплов пен оның шәкірттері осындай тәжірибені адамдарға жасады. Бұл зерттеулерде И. П. Павловтың нерв жүйесінің төрт түрлі типі туралы ілімі адамдардың жеке өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңыз алатын бірден-бір ғылыми теория екені тағы да дәлелдене түсті. Б. М. Тепловтың шәкіртерінің бірі В. Д. Небылицын (1930-1972) осындай зерттеулердің бірінде жүйке жүйесінің әлсіз типінің өзі бірнеше варианттарға бөлінетінің анықтап берді. Бұрын өмір сүруге икемсіздеу деп саналатын осы әлсіз типтің өзі енді қозғалғыш, баяу, қозу мен тежелуі теңгерілмеген типтер деп бөлінетін болды. Әлсіз типтің де сезімталдығы күшті екендігі, осыған орай оның сыртқы ортаға бейімделе алу қабілеті мол екендігі анықталады.

Темпераменттердің психологиялық сипаттамасы

И. П. Павловтың жүйке жүйесінің типтері туралы ілімі бойынша әр түрлі темперамент өкілдері былайша сипатталады. Мәселен, жүйке процестері күшті, бірі екіншісіне тең келмейтін адамдар, көбінесе, ұйытқымалы, қимыл-қозғалысқа шапшаң келеді. Олар –ұстамсыз, күйіп-пісуге ылғи да дайын туратын күйгелек адамдар. Істі бұрқыратып істегенмен , олардың кейде қолын бір сілтеп сылқ түсетін кездері де болады. Бұлар –холерик темпераментінің өкілдері. Павлов холериктерді жылдам, тез әсерленгіш, жалындап атып тұратын жауынгер тип деп атады.

Темпераменттер	Жақсы жақтары	Жаман жақтары
Холерик	шапшаң, белсенді,	ұстамсыз, күйгелек
Сангвиник	пысық, оңтайлы	тұрақсыз
Флегматик	ұстамды, сабырлы	баяу, сылбыр
Меланхолик	сезімтал	тұйық

Сангвиник темпераментінің өкілі, Павловтың айтуынша, қуатты, тұрлаулы, ширақ тип ойнақы, еті тірі бірақ кез-келген істі бастап кейін тастап жүре береді. Ол жұмысқа қабілетті, беріліп істейді, басқа адамдармен тез тіл таба біледі, ұжым арасында өзін көңілді ұстайды, былайша айтқанда, ақ көңіл, қызу істің адамы. Оның осал жері –іс жоқ кезде сылбыр күйге түсіп кетеді, енді бірде жеңіл мінезділікке салынады. Бұл оның эмоцияларының тұрақсыздығынан және жалпы қозғалғыштығынан туатын жайттар.

Флегматик темпераментіндегі адам, көбінесе, салмақты, сабырлы келеді. Олар кез келген нәрсеге сезім білдіре бермейді, асықпай, баппен жүріп-тұрады, сезімдері сыртқа шықпайды десе де болады. Осы темпераменттің бір осал жері –қимыл-қозғалыстың баяулығы, өмірде болып жатқан жағдайларға селсоқ қарайтындығы, оңтайлылықтың жоқтығы. Бірақ мұның ұстамдылығы, салқынқандылығы, адамның мінез бітістері үшін таптырмайтын қасет болып табылады.

Меланхолик темпераментіндегі адамға әсер етпейтін нәрсе жоқ, бірақ ісер еткен нәрсесінің бәріне өз сезімін білдіре бермейді не де болса ішінде жүреді. Мұндай темпераментіндегі адам өзге адамдармен онша көп жүғыспайды, бірақ тиісті жерінде айтайын дегенін айта алады. Тұйықтық, өз ойына шомуға бейім тұрушылық, орынсыз ибалылық –сы темпераменттің ең бір нашар жағы. Орыстың классик жазушылары өз шығармаларында түрлі темпераменттің өкілдерін тамаша көрсеткен. Мәселен, Л. Толстойдың «Соғыс жіне бейбітшілік» романындағы қарт князь Волконский –холерик темпераментінің, «Анна Каренинадағы» Степан Облонский –сангвиник темпераментінің, Н. В. Гогольдің «Өлі жандардағы» Собакевич –флегматик темпераментінің, мұндағы Тентетников –меланхолик темпераментінің нағыз айқын өкілдері болып табылады.

Табиғи жағдайда темпераменттердің «таза» түрін ажырата алу, көбінесе қиынға соғады. Өйткені, олар адамның өмір барысында қалыптасатын әр түрлі ерекшеліктерінің көлеңкесінен жөнді көрінбей қалуы да мүмкін.

Дегенмен, қзақ уақыт бойына жүргізілген зерттеулер бізге төменгі сынып оқушылары арасынан темпераменттердің «таза» түрлерін тауып алуға мүмкіндік берді.

Оқушылардың сөйлеу ерекшеліктерінің қалыптасу жолын қарастыра отырып, сөздің адам психикасына ерекше реңк беретіндігін, мұның балалардың темперамент ерекшеліктерінен жақсы көрінетіндігін байқауға болады. Бұл жерде Н. И. Красногорскийдің баланың жоғары жүйке қызметі оның сөйлеу ерекшеліктеріне (атап айтқанда, дауыс ырғағына, мәнерлілікпен сөйлеу қарқына) әсер етіп отырады деген қағидасының дұрыс екендігі байқалады. Осы айтылғанмен қатар, балалардың темпераментін анықтауды олардың жалпы ақыл-ой әрекетінің ерекшеліктерін, жұмыс істей білу қабілетін, осыларға байланысты түрлі қозғалыс-қимылдарымен де санаспауға болмайды. Жоғарыда айтылғандарға байланысты әр түрлі темпераменттегі баланың ерекшеліктерін төмендегіше тұжырымдауға болады:

1. Сангвиник темпераменті басым оқушының ерекшеліктері: ашық, көпшіл, сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып-қымтырылмайды, оптимист, өмір сүйгіш, көтеріңкі көнілді, басшылыққа, жетекшілікке кұштар.

Мұндай бала жылдам және тез қозғыш, көңіл күйі жиі өзгергіш келеді, көп нәрсеге қызығады, бәрін біліп алуға тырысады, бірақ біреу бағыттап отырмаса, тез суып кетуі де ықтимл. Ақыл-ой әрекеті белсенді жүріп отырады. Сыныпта мұғалімнің айтқандарын қиналмай ұғады, сұрақ қоюға жаны құмар. Оның сөзі жылдам, анық, түсінікті, паузалар мен интонацияларды жақсы сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады. Сөйлегенде ым-ишара (мимика-пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе эмоциялы, қозу жағдайында тұрады. Осындай балалардың мінез-құлқынан қажырлылық, белсенділік сияқты кейбір жақсы қасиеттерді көруге болады. Сондықтан да сангвиниктер өмірге икемді, тәрбиелеуге оңтайлы, ширақ темперамент болып саналады.

. Флегматик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Ол өте сақ, ұян, байсалды, жұртқа жақсылық тілейтін, сенімді, тұрақты, бір қалыпты. Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып-саспайды. Сабақта тыныш отырады, жанындағы баланы мазалмайды. Ауыр мінезді, көрсе қызар емес, мәселені тез шешуге асықпайды, салқынқанды. Бір істі бастаса салпақтап соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері сырт әлпетінен көрінбейді десе де болады. Ол оқушының дауыс екпіні баяу келеді, аптықпай, асып-саспай сөйлейді, сөзі ым-ишаралармен ерекшеленіп тұрмайды. Флегматик темпераментіндегі балалардың көпшілігі мектепке келгеннен кейін оқу дағдыларын меңгеруде өзінің икемділіктерін жақсы көрсетеді.

. Холерик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Бұл ұшып-қонып тұратын, күйгелек, тынымсыз, шамданғыш, көңіл күйі жиі өзгеретін, қарым-қатынаста аумалы-төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді, белсенді пысық, бірақ бейқам, ашуланшақ бала. Мұндай оқушы қимыл-әрекетті сүйеді. Әдетте оның қимыл-қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан жұмысына әбден беріліп, барлық ынтасын салып орындайды. Онда ой-әрекетінің белсенділігі байқалады. Ой-әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын орындауынан да жақсы көрінеді. Спорт, әсіресе, қозғалыс ойындарына бар ықыласымен қатынасады. Мектепте ұйымдастырылатын жұмыстарда балалардың алды болатын да осылар. Мұндай балалардың көбінің мінездері сотқар, шалдуар келеді. Өз эмоциялары мен қимыл-қозғалыстарын билей алмай, қабынып, «күйіп-пісуге» дайын тұрады. Ашуы шапшаң, қатты, қияңқы, ұнамсыз істерге әуес. Бұлардың сөзі жылдам, интонациясы толқымалы, кейде топ ішінде даусы қатты шығып та кетеді.Олар тез, қызу сөйлеп, төңірегіндегілерді бірден ұйытады. Холерик темпераментіндегі бала өте сезімтал болғандықтан, түрлі әсерге тез беріледі, ызақор, ашуланшақ келеді. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір көзінен, тез және оңтайлы қозғалыстарынан жақссы байқалады.

. Меланхолик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Сәл нәрсеге ренжиді, өкпелегіш, пессимист, тұйық сөзге сараң, аса баяу қозғалатын жай басар. Мұндай оқушылардың сезімталдығы өте баяу көрінгенмен, онысы терең және қзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндегі оқиғалардың бәрін үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен, мұғалім оны тақтаға шақырып есеп шығартса, мұның өзі оған кейде әлдеқандай зр әсер етеді. Ол кейде қызараңдап ұялады, егер мұғалімнің тапсырғанын орындап шыға алмаса, осыған қатты қайғырады, көпке дейін бұл оның есінен кетпейді. Егер мұғалім сыныптағы балалардың көзінше оған ұрсатын болса (бұлай ету әрине дұрыс емес), мұндайда бала төмен қарап жылап, кейде жауап айта алмайтын жағдайға ұшырайды. Ол көпке дейін бұлығып, белсенді сөз айтудан қалады. Меланхолик темпераментіндегі оқушы, көбінесе, өз жолдастарының ара сында көзге түспей, жай ғана жүріп-тұрғанды ұнатады, «мен» деп ешқашан ұмтылмайды. Ол ұялшақ, тартыншақ, тұйық болғандықтан, көпшіліктен аулақ жүргенді жақсы көреді. Мектепте осындай балаларды кұрбы-құрдастары «қорқақ», «сылбыр», «үндемес», «маубас» т. б. деп келеке ететін кездері де болады. Ол жасқаншақ, сіркесі су көтермейді, бірбет, қыныр, қисық келеді.

Әр адамның темпераменті психикалық әрекетінің көрінуінде сырттай із қалдырғанмен, ақыл-ойының дамуына ешқандай елеулі әсер ете алмайды деген қағиданың бірден-бір дұрыстығын меланхолик темпераментіндегі оқушылардың өмірінен жақсы көруге болады. Жүйке жүйесі әлсіз, жуас балалардың мектептерде оқу озаты болып жүргендері аз емес. Осы айтылғандардан темпераменттердің қандайы болмасын тәрбиенің ықпалымен қалыптасып отыратындығы, тіпті меланхоликтердің өзін ерік-жігері күшті, мінезді, ұжымның бағалы мүшесі етіп тәрбиелеуге болатындығы байқалады. Биологиялық әрекетті және арнайы индивидуалды теорияның бағытын ашып жазуды В. М. Русалов В. С. Мерлиннің интегралды индивидуалдылығына толықтырулар енгізді.

1.Индивидуалдылықтың биологиялық факторы –адамдардың денелік морфофунцкионалды ұжымы ғана емес, сонымен қатар тірі әлемнің эволюционды даму процесінде қалыптасатын мінез –құлық программасы. Бұл программалар өз әрекеттерін ұрықтану кезінде бастап, іске асырады және үш айда эмбрионды тұрақты индивидуалды мінез –құлық формасы пайда болады.2. Бір уақытта әрекет етуші заңдылықтардың 2 түрі бар. Біріншісінің іс-әрекет етуінің нәтижесінде психиканың мәндік - заттық сипаттамалары қалыптасса, (мотивтер, интеллект, бағыттылық), басқасының нәтижесінде –индивидуалды мінез –құлықтың формальді –динамикалық ерекшеліктері қалыптасады. Бұрын олардың пайда болуы туралы мәлмет болған жоқ, ал қазіргі уақытта мәндік –заттық сипаттамалар үшін жалпылану құрлымы психиканың өзгергіштігін қамтамасыз ете отырып, сыртқы ортадан беріледі. Ал формальді –динамикалық қасиеттің өзі арқылы биологиялық программалардың жлпыланған нәтижесін білдіретін басқа көзі бар. Осылайша, формальді –динамикалық қасиет адамзат іс - әрекетінінің барлық түрлерін сипаттай отырып, әлемде жоғалмай тұрақтылықты сақтай алады, ал заттық –мәндік - өзіндік өзгеру арқылы айналадағы ортада әр түрлі нәрселерге жауап бере алады. 3. Жалпыланған туа біткен программа үш бағыт бойынша жүреді. Бірінші бағыт –мінез –құлықтың динамикалы –энергетикалық сипаттамалары (төзімділік, пластиттік, жылдамдық). Екінші бағыт –эмоционалды сипаттамалар (көңіл –күйді басқаратын сезімталдық, лабильділік). Үшінші –қалауы (когнетивті стильдің, стимулды ортаның). Осылайша, өмірлік тұрақтылық, сезімталдық, алуан түрлілікке ұмтылыс немесе адамның бір сарынды өмір барысында мүлде өзгермейтін, тұрақты қасиеттерін білдіреді. 4. Формальді қасиеттер (дәстүрлі түрде жалпы «Темперамент» түсінігімен бірігеді) оқшаулана өмір сүрмейді, ал тұлғаның жоғарғы ұйымдасқан құрлымына енеді. Бұл жағдайды В. С. Мерлин иерархиялы жүйе ретінде берген индивидуалдылық анықтамасына жатқызуға болады.5. Формальді –динамикалық сипаттамалар іс - әрекеттің шарты мен алғы шарттары ретінде ғана көрінбейді, сонымен қатар оның динамикасына, өзіндік әртүрлілікке, стильіне әсер етеді, яғни іс - әрекеттің соңғы нәтижесін анықтайды. Осылайша, формальді - динамикалық қасиеттер іс - әрекет стильін таңдауда біршама еркінділікті білдіреді, осымен оның мүмкін болатын өнімді шекарасын қалыптастырады.Сонымен, индивидуалдылықтың арнайы теориясы - бұл адамның индивидуалды қасиеттерінің жалпы құрлымындағы биологиялық факторлардың орны мен құрлымы және пайда болуы туралы теория.

Тақырып 9. Мінез. Мінезді зерттеу тарихы

Мінез туралы теорияға зор үлес қосқан ғалымдардың бірі Карл Юнг. К. Юнг психологиялық өзгешіліктерден қорытынды жасай отырып, адамдарды типтерге бөлген болатын, бірақ ол тума беріледі деп санаған.

К. Юнг жалпы 2 типті бөлді –экстравертті және интровертті. Экстраверттер үшін объектіге бағытталғандық тән, сондықтан басқа адамдардың пікірлері жалпы қабылданған нормалар, объективті жағдайлар үлкен дәрежеде анықталады. Интровертте субъект құндылығы, объект құндылығынан қарағанда әлдеқайда жоғары.

Карл Густав Юнг 1875ж 26 шілдеде Швейцариядағы Кесвил қаласында дүниеге келді. Ол дін қызметшісінің ұлы және бірінші Карл Густав Юнг профессорының немересі. Базель гимназиясын және Базель университетін тәмамдады. Өзінің медициналық тәжірибесін Базеледе және Парижде бастаған болатын. 1907-1912ж З. Фрейдтің жақын қызметшісі болды. Одан қатынасы үзілген соң, 1920 жылдары Африка еліндегі экспедициялар қатарында қатысты. 1933 жылы Германиядағы медициналық психотерапиялық қоғамның президенті болып сайланды. 1934жылы бірінші халықаралық медициналық психотерапия қоғамын құрды. 1939 ж дейін «Психотерапия журналын» шығарған болатын. Сол жылдары ол психикалық ауру адамдардың физикалық тұрғыдан жоқ болу идены қолдаған болатын. 1961 жылы қайтыс болды.

Психикалық функцияның инегізгі 4 дамуы –ойлау, эмоция, түйсік және интуицияның негіздеріәне сүйене отырып, Карл Юнг экстраверттердің және интроверттердің 4 типін атап көрсетеді: экставертті-ойшыл, экстравертті-эмоционалды, экстарвертті сенсорлы, экставертті интуитвті, сонымен қатар интровертті ойшыл, интровертті эмоционалды, интровертті скнсорлы және интровертті эмоционалды.

Экстарвертті ойшыл тип маңызды шешімдерді ой талқыға салып барып қабылдайды, оюъективті шыңдықтығһң сызбаларыни құрады және өздерінің жүріс тұрысында оларды пайдаланады. Және айналасындағылардан да оны таоап етеді. Егер бұл сызбалар шыңдықты терең түсінудегі нәтиже болса, онда мұндай адамдар реформатор және новатор бола алады. Мұндай типтегі адамдар басқаларға аяныш сезімін сирек білдіреді және достықты бағаламайды, сол себепті өнерге деген қызығушылықтары болмайды.

Экстравертті эмоционалды тип. Бұл титегі адамдар оларды қоршап жатқан барлық нәрселерді «дұрыс» эмоционалды бағалауға бейім. Олар белгілі бір критерийлерге жауап беретін серіктестерді ұнатады. (мысалы, нақты бір әлеуметтік орны бар тұлғалар). Олар театрға барып, онда қажет эмоцияларды сезінеді, сондықтан олардың жүріс тұрыстары жалғандық ретінде қабылданады.

Экстравертті сенсорлы тип. Мұндай адамдар объекттердің құндылығын түйсіну күші бойынша анықтайды: неғұрлым мықты болса, объекттердің қүндылығы соғұрлым көп болады. Бұл типтегілер рахаттануды іздейді, айналасындағыларға өздерінің өмірге ризашылық әсерін қалдырады.

Экстравертті интуитивті тип. Бұл типтегі адамдар барлық жаңа заттарға ерекше сезінумен иемденеді. Жаңа объектімен жеңіл әрі қызығушылық танытып шұғылданады. К.Юнг бұл типтегі адамдар жайлы былай жазады: олар өздерінің айналасындағыларға өмірдің нәрін «таратады», бірақ мұндай өмірде олар емес басқа адамдар өмір сүреді.

Интровертті ойшыл тип. Мұндай типтегі адамдар шыңдықтағы болмысты құрмайтын, бірақ олардың түсініксіз бейнелерін түсінікті және нақты келтіріоген идеяларға дейін жеткізетін ойлаумен сипатталады. Эсктравертті ойшыл типтерге қарағанда ол дүние жүзі жайлы білімдерді кеңейтугеемес, оларды тереңдетугеұмтылады, қоршаған адамдармен өздерінің идеяларына назап аудартуға және олардың қолдауларын қажетсінуге ұмтылмайды.

Интровертті эмоционалды тип. Бұл типтегі адамдар сырт қарағанда сабырлы болып көрінеді. Олардың эмоциялары басқа адамдарға жиі байқалмауы мүмкін, бірақ ішінде барлық эмоциялары тулап жатады. Оның эмоционалды ұстамдылығы айналасындағы адамдарға негативті қабылданады.ук

Интровертті сенсорлы тип. Экстравертті сенсорлы типтерге қарағанда олар интенсивті сезімдерді тудыратын объектіге бағытталмайды. Сондықтан сезімдер пайда болған кезде мұндай адамдарға объект құндылығын жоғалтады. Мұндай типтегі адамдар өзге адамдарға түсініксіз және сүйкімсіз болып келеді.

Интровертті интуитивті тип К.Юнг бойынша қиялшыл және суретшілерді қалыптастырады.

Г. Айзенктің темперамент жайлы ұғымдары. Батыста Э.Кречмер және К.Юнгтің танымал темперамент теорияларының айқын кемшіліктерінағылшын психологы Ганс Айзенк «түзетуге» тырысты. (1957, 1990). Ол екі ғалымдардың типологияларын төрт координатадан тұратын жүйе ретінде қарастырды. Бірінші координатаны объекті-субъекті бейімделуді құрайды. (максималды экстраверсиядан максималды интроверсияға дейін). Екінші координатаның норма шкаласы –патология болып табылады. Психикалық ауытқулардың патологияның орташа көлемін –невроздар, күштісі –психоздар.

Үшінші координата –«максималды-депрессивті пcихоз-шизофрения» шкаласы. Бұл шкаланың орташа деңгейі қалыпты психикалық күйлермен ұсынылған. Қалыпты күйлер бір темперамент типіне синтония мен циклотимия, ал басқаларға дистония және шизотимия болып көрінеді. Психикалық ауытқулардың орташа көлемін истерия және психастения, ал максималдыны –маниакальді –депрессивті психоз және шизофрения құрайды. Төртінші координата дене құрылысының үш типімен қалыптасқан: пикниктік, атлетикалық және лептосоматикалық. Г. Айзенк бір жағынан экстраверттер мен интроверттер мінез құлығының, ал екінші жағынан нейротизмнің жоғары және төмен бейнелеуінен қорытынды жасай отырып, өзінің темперамент типтерінің моделін ұсынды. Бұл авторға сәскес темперамент типтері екі ортогональді шәкілдердің тоғысуы кезінде төрт квадранттардың біреуін көрсетеді: 1) экстарвертті-интровертті және 2) эмоционалды тұрақтылық-лабильдік. Бірінші шәкіл индивидті сыртқы ортаға «ашық» жағынан, ал екіншісі-эмоционалды тұрақтылығы жағынан сипаттайды.Эмоционалды тұрақтылықтың экстраверсиямен сәйкестігін Г.Айзенк сангвиник типімен; эмоционалды лабильдік пен экстраверсияны-холерик типімен; эмоционалды тұрақтылық пен интраверсияны-флегматик типімен; ал эмоционалды лабильдік пен интраверсияны-меланхолик типімен теңдестіреді.

Ганс Юрген Айзенк 1916ж Германияда дүниеге келді. Англияда ғылыми іс әрекетпен айналысады. Лондон университетінің профессоры, ондағы Психиатрия Институтында психологиялық лабораторияның жетекшісі болды. Великобританиядағы клиникалық психологиялық бағыттың негізін қалаушы. Тұлғаның бұзылыстарын зерттеу жұмыстармен белгілі. Ол психодиагностикалық әдістерді, сонымен қатар (Айзенктің тұлғалық сауалнамасы) өңдеуде үлкен үлес қосты. Тұлғаның оригиналды моделінің, тұлғаның әлеуметтік екі факторлық теорияларының, естің үш факторлы теориясының авторы.

Даралықтың структурасында мінездің орны

Мінез-адамның тұрақты психикалық ерекшеліктердің байланысы, осы субъектке ескертілген жағдайда мінез- құлықтың тәсілдері.

Мінезді зерттеумен Теофраст бірінші айналысқан, Дж. Ст.Милль бір ғылымға бөлген-этология.

Келесі себептер бойынша мінез ұғымы айтыс ретінде саналады:

мінезбен тұлғаның бөлу тенденциясыбайқалады

мінез этика аймағына жатады

мінезді өз бетімен бөлуге болмайды

Мінез- бағаланаты тұлға; тұлға- бағаланбайтын мінез

Мінез өмір бойы қалыптасады, ол тәрбиелеу және өз өзін тәрбиелеу арқасында өзгереді.

Мінезбен темпераменттің айырмашылығы; мінез- этикалық бағаланады.

Кречмер мінезбен темпераментке анықтама береді:

Темперамент- бұл психофизиологиялық процестерінің өтуінен туған ерекшеліктері

Мінез- бұл адамның әлемге, қоршаған кісілерге және өзіне қатынасудың ерекшеліктері

Лазурскийдің жұмыстарындағы мінездің психологиясы

Лазурский теориясының негізіне индивидтің ортаға белсенді бейімделу принципі жатады. Мінезді топтпстыру үшін екі негізге бөледі: психикалық деңгей және психикалық мағына.

Психикалық даму деңгейі адамның дарындылығымен және оның психикалық энергиясының жүйелі қорымен анықталады. Психикалық жоспарда деңгейді көтеру критериі келесі:

Іс-әрекеттерді өнімдіру

Психикалықтың көрінуінің күші мен өнімділігі

Психиклық көрінудің әркендігі мен саналылығы

Психикалық элементтердің координациясымен өзі арасындағы күшею

Лазурский мінезді эдопсихикаға экзопсихикаға бөлді. Эндопсихика –психикалық және психофункционалды қызметтер. Экзопсихика- тұлғаның сыртқы объектке қатынасы. Эндопсихика мен экзопсихика бір-бірімен әрекеттенеді және бір-бірін ескертіледі.

Хейслайс-М.Сеннанттің мінездің типологиясы

Психологиялық мінезді топтастыруға үш психологиялық сипаттама негізінде жатады: Белсендік-пассивтік –сезімдік әрекетке бой алдырушылық және сезімсіздік; алғашқылық-екінші.

Белсендік пассивтік –бұл өмірдің сферасында іс-әрекеттің көрінуін сипаттайды; сезім әрекетіне бой алдырушылық –сезімдік –оқиғаға сезімнің реакциясы күші мен жиілігі.

Алғашқылық –екінші адамның темпорально-энергетикалық жауабы.

Сезімді белсенділікті, алғашқылық-екінші бұл сапалардан әртүрлі комбинация жасағанда сегіз негізгі типтер шығады

Мінез бұл фруструацияға тұлғаның жауабы.

Мінез тұлғаның фруструацияға көрінудің жиынтығы. Фруструация –қажеттіліктің қанағатталмауы

Үрейлілік –нақты және жалған қауіп-қатердің кешірудің бейімділігі. Қауіп-қатер нақты болса үрейлілік тырмысуға көмектеседі. Бұл күйде адам жиі болса, психикасы әлсізденеді оның өнімділігі төмендейді. Адамның мінезі өзгерсе, адамда сезім пайда болады.Акцентуация –бұл мінездің нормасындағы варианты, мінездің ерекшеліктерінің күшеюі. Мінездің төрт акцентуациясы, ал темпераменттің алты акцентуациясы бар.

Демонстративті түрі –ығыстыруға жоғары қабілет. Әлуметтік қоршаған ортаға бағынады.

Педантикалық түрі –ұсақ өкпеге тартумаңызсыз оқиғаға мән береді.

Тұрып қалушы түрі –Бірінші түрден екіншіге қиын бейімделеді.

Қозатын түрі –өз мінезін сөзін қиын бақылайды

Гипертимикалық түрі –көңіл күйі көтеріңкі өз күшін қиын бақылайды

Дистимикалық түрі –көңіл күиі төменгі өмірдің қараңғы жақтарына назар аударады

Үрейлілі- қорқынышты түрі қорқынышқа бейімді, үрейлілік жиі байқалады

Циклотимикалық түрі –төрт түрдің қосылуы

Эмотивті түрі –сезімнен тұрады сезім күйлерінің диапазондарын сезеді

Аффектно –экзалтировандық түрлер –көңілшек адамдар

Личко он екі акцентуацияға бөледі;

Монгард он акцентуацияға бөледі, Хатуэй және Маккинли үш шкалалы невротикалық триадаға және төрт шкалалы психикалық триадаға бөледі. Псхопатия үш белгілі: тотальді, уақытта тұрақты және емдеуге көп уақыт кетеді, дезоадаптация бар

Үш невротикалық бұзылу(Березинец Ф.Б.)

Депрессия –үрейліліктің күшеюі

Ипохондрия –үрейліліктің соматизациясы

Истерия –үрейлілікті факторларды ығыстыру

Психотикалық бұзылу:

Асоциалды психопатия

Параныйалді синдром

Үрейлілікті-фобиялық синдром

Мінездің қалыптасуы.

Мінез жасөспірім кезінде қалыптасады. Жанұялық тәрбие мінез даму үшін негізгі фактор болып саналады.

Ата-ана тәрбиелеу стилімен мінездің акцентуациясы арасында байланыс болады.

Құлық гиперпротекция бақылау жоғары тиым салынбайды истеримді және гипертимді типтер дамиды

Доминантты гиперпротекция –бақылау жоғары көп нәрсеге тиым салынады –психоастениктарда, сензитивтарда, астеноневротиктарда астеникалық белгілері күшееді.

Ата-ана жағынан сезімді алшақтатуы

Жоғарғы моралді жауапкершілік –талаптары жоғары, балаға назар аудармайды.

Бақылаудың әлсіздеуі тиыи салуы балалардың талаппен қажеттілігі ата-анамен қанағатталынады.

Тұлға өмір сүріп жатқанда акцентуация өзгередіадамакцентуациясыз өмір сүруі мүмкін емес.

Тақырып 10: Қабілеттер

Жеке адамның психологиялық құрылымына қабілет, дарындылық, талант сияқты ұғымдар да кіреді.

Қабілет –адамның бір жұмысты нәтижелі, үздік орындауынан көрінетін жеке-дара психикалық қасиет. Қабілеттер жалпы, арнаулы, практикалық болып бөлінеді. Мәселен, арнаулы қабілетке спорттық, эстетикалық, математикалық т.б. жеке қабілеттер жатады. Қабілетсіз адам болмайды, ал жөнді дамымаған қабілет іске аспайды. Қабілетті дамытудың ең негізгі көзі –қиын да қызықты творчестволық еңбек.

Дарындылық –адамның балалық шағында көрінетін қабілеттің жоғары түрі. Дарындылық –адамның іштен туатын қабілеті, ол жүйке саласына, талдағыштарынаанализаторына қатысты нышандардың жиынтығымен байланысты. Талант. Бұл адамның есейіп ер жетіп, кемелге келген кездегі жоғары қабілеті. Талант шығармашылықпен егіз. Талантты адам бұрынды-соңды болмаған іс-әрекеттің кез келген саласында өзіндік жаңалық жасайды. Мәселен, суретті айнытпай көшірген адам талантты емес. Оның салған суреті бұрын-соңды кездеспеген дүние болғанда ғана, ол талантты деген атаққа ие болуы мүмкін. Психологияда данышпандық деген ұғым кездеседі. Ондай адам қоғам үшін тарихи және зор маңызы бар жаңалықтар ашып, адамзат өркениетін дамытуға тұтас бір дәуірді қамтуы мүмкін. Психология ғылымында осы ұғымдардың (дарындылық, талант, данышпандық) мәні әлі жөнді ашылмай отыр.

Бала қабілетін дамыту –тәрбиенің маңызды мақсатының бірі. Қабілеттіліктің өрісін тану балалар бақшасы мен мектептегі әр түрлі істермен шектелмеуі керек. Қабілеттің жан-жақты дамуына үйде де жағдай жасау қажет. Қабілетті дамытуда арнаулы орта мектептердің (лицей, гимназия, колледж, медресе т.б.) маңызы зор. Осындай оқу орындарында арнаулы мәліметтерді дамытуға мүмкіндік мол. Өйткені мұндай мектептер олардың қабілеттерін әрі қарай дамытып, таланттардың көзін ашуға көмектеседі.

Қабілет –бұл жеке –психологиялық ерекше жеке тұлға, ойдағыдай беделді болу жағдай орындалғанда әр бір басқа өңімді қайраткерлік. Қабілетіктің ең басты анықталу үш мезгілі ұсынады: біріншіден қабілеттік бір адамнан, екенші адамда қарағанда ерекшелінеді, екіншіден кемістікке қарамай қамтамасыз ету, үшіншіден қабілетің білімге, істей білуге, дағдыға байланыспауы.

Қабілетті жекешілікпен бір орынға қою мүмкін емес, табиғат кешеннің болуына байланысты, олар әрекеттілік дәрежесінде басқа сапаларымен өніп шығады.

Қабілеттің бірнеше концепциялары бар.

. Мұрагерлік қабілет теориясы биологиялық детермиялық құбылыс сияқты, даму және көрсету мұрагерлік қорынан тұтастай тәуелді болады. Бұл позициямен Ф. Гальтон энциклопедиялық сөздікпен және атақты адамдармен дарын ие болушылық дәлелдең арқылы ұстамдық еткен.

. Қабілет ие болу теориясы. Гельвеций XVIII ғасырда кез келген дарындылық тәрбиелеу деңгей арқылы құруға болатының көз жеткізді. Бұл көз жеткізуді эшби біраз жұмсартты, ол қабілет туа біткен бағдарлама және жұмысқа қабілеттілік қойылатының есептеген..

. Үшінші амал, қабілетте диалектиканың туа, бітуін және тауып алуын бекітуі, негізінен отандық психологияда дамыды.

Туа біткен анатомо-физиологиялық ерекшеліктер ғана бола алады, ал қабілеттің өзі- жаралудың нәтижесі. П.Я. Гальперин қабілеттер интериоризацияның нәтижесі болатының ойлады.

Қабілет динамикалық құбылыс –оны аяғына дейін дамыған деп, ойлауға болмайды, көрсетілмейінше ол туралы айтуға болмайды.

.Қабілеттің іздемесі және құрылымы.

Тексеру бойынша спихологиялық қабілеттік негізі ұстау қасиеті көбінесе жүйке жүйесі. А.Г. және В.Н.Мясищев жүйке процесінің күш салмағы және жылжуы, коммуникативтің себеп болу және ерекшелік сапасында қоғамдық әрекетті жақсартады. Ал әлсіз жүйке жүйесі өнермен шұғылдануға қөлайлы.

Қабілеттер бірнеше мінездемені бейнелеу арқылы түсіндіреді. Олар солай сапамен және мөлшерімен ие болады. Сапа арқылы көбінесе жалпы және арнайы немесе жеке қабілеттер бөлінеді. Музыкалдық, математикалық қабілеттер ерте көрсетіледі, 5 жасқа дейін, сол кезде есту қабілеті және баланың музыкалдық есте сақтауы белсенді дамыйды, ол лингвистикалық немес өнертапқышқылығы сәл кештеу дамыйды.

Репродуктивтік және продуктивтік қабілетті білдірген кезде деңгейлер өнері бөліне алады. Тағы да қабілет құрылысы тіреу қасиеті бөлінеді, оларсыз қабілеттің көрсетуі мүмкін емес.

.Интелектуалды қабілетті зерттеу.

Қабілеттік арасында ең үлкен зерттеу интелектуалды деуге болады. Бірақ, бірліктік түсіну табиғаттық ойлау болмайды. Егер индивидуалды интелекттің айырмашылығына көңіл аударсақ онда, көбі психологиялық модельдерді сол айнымалы енгізу бөлінетін, оларды өлшеу құралы болса, сондай теориялар факторлық деп аталады. Олардың біріншісін екі факторын бөлген 1927 жылы Ч. Спирмен жасады.

Интелектуалды әрекет әрқайсысында жалпы фактор g және көбінесе спецификалық S (specific) болатының Спирмен белгіледі.

Психодиагностика көбінесе g факторды есептеуге және өлмеуге тырысады, соған байланысты прогресивтік қалып Дж. Равеннің мәдени қабілеттілік тестті немесе Р. Кеттелдің интелектуалды тесттері бар.

Кейін көпфакторлы теориялар жасады. Мысалы, Дж. Келли өз кітабінде «Адамдық ақыл түйіспесі» (1928) Спирменнің шешіміне сын қарап, басты сапасында генералды емес, бірнеше топтық, ауызша материал, есте қалдыру және ойлаудың жылдамдық әрекетін қосу арқылы дәлелдеді.

жылы А.Л.Терстоун 12 фактор бөлді. Солардан жие кездесетіндер:

V- вербальді түсінік (өқу, аналогия).

W- тездік сөйлеу (анограмма).

N –саны (арифметикалық тездік).

S –кеңістік.

M-ассоциативтік есте қалдыру (механикалық есте қалдыру).

P –қабылдау (тездік).

I (R)- индукция немесе жалпы ойлау (ережені шығару қабілеті).

Гильфордың моделі барлығы 150 факторларды енгізді. Олар бір- бірімен матаспайды.

Факторлар интеллектің ең әйгілі мінездемесіне байланысты, олардың табиғаты туралы сұрақ талқыланады.

Олар қалай пайда болады және туа қабілеттер немес тәжиребе шешімі бола ма? Бұл сұрақтың жауабын білу үшін приматтардың құрылымы орнату тәжиребесіне көніл аударады: маймылдар үшбұрышпен дөңгелекті айыра алғаннан кейін, олар басқа түрлерін де анағұрлым тез айыра білді. Сондықтан да фактор қоғамдыстырылған тәжиребесі болатының шешімі қабылдауға болады. Ие болушылық интеллектуалды қабілеттік зерттелді, қайшылық заңдылықтар білінеді. Баланың бой жетуі корреляциялық коэффициентін көбеюі бала мен ата-аналардың интелектуалды көрсеткіші болатының көрсетеді. Бұл заңдылық жанұяның экономикалық жоғарылау статусымен күшейтеді. Асырап алған балалар бар жанұяларға байланысты болмайды. Егер жанұяда туған және асырап алған балалар бірге болса топтың ішінде интелектуалды жақындасу байқалады, бірақ тек қана бір-бірімен, асырап алған ата-аналармен немес олардың биологиялық балалармен емес. Сондықтан асырап алған жанұяда бір-біріне балалр интеллектісіне ұқсас екі топ байда болады. Туған топ және асырап алған топ.

Егер ата-анасында ерекшелік бар болса, аутқу интеллект болады және басқа жаққа барса, туған баллары ерекшелік өзі-өздерін төмен бағалайды. Осындай жанұяда өте төмен интеллектуалды деңгей қиыстырып сақталады.

Қазіргі өмірдің зерттеуіне қарасақ егіз баллалар туралы өте маңызды көрсетіледі, жанұяның структурасы екі жастан үлкееді. Егіз балалар ерекше өседі, сондықтан кіші егіздің сынары ата-анасына өте аз уақыт бөлінеді. Олардың интеллектіне және зерттеуіне көбіне психогенетика интелект келтіріп өте төмен електінде бөлінеді.

4.Дарындылық пен данышпандылық туралы түсінік.

Алдында айтылған факторлар интеллект мөделін дифференциальдық, когнитологиялық- креативтік генезисі ғылымен, дарындылық проблемаларын аз қозғайды. Дарындылықты әрбір адам әртүрлі түсінеді.

Дефиницияның бес түрі болады:

. Қабілеттің ерекше сапасы, әрекетті ойдағыдай қамтамассыздандыру;

. Жалпы қабілет, адамның ескертілу кеңдік мүмкіндігі;

. Білім потенциалы-интеллект, табиғат құндылықтары, әрекеттің жоғары деңгейді қамтамассыздандыру;

. Болашақтың жиынтығы, логикалық талап қорыту кеңдігін болжау;

. Дарындылық.

«Данышпандылық» термині адамның шығармашылық қабілеті сияқты қолданылады. Данышпандық дарындылықтан қарағанда, тек қана дарындылықтың жоғары дәрежесін ұсынылмай, жаңа шығармашылық сапасымен байланысты.

Данышпандықты және дарындылықты белгілейтін формула «Данышпандылық, дарындылықтың істей алатының істеу керек».

Қазіргі бақылап шығу уақытында, төрт басты жақындау дарындылық фенонемі бар:

. Потологиялық теория, дарындылықтың, есаландылықпен, кең ақылдық, физиологиялық функцияның төмендеуімен байланысты;

. Психоанологиялық теориялар мотивациялық сублимацияның сапасын қарауына назар аудару;

. Сапалақ асқан теория, басқа адамдардан ерекшеленетін дарынды адамды «креативті интеллектің» субъективті ғана емес және объективті тудыру қабілетін қарау;

. Саны асқан теория дарындылықты қабілеттің жоғары деңгейіне жетуін қарау.

Тақырып 11 : Адамның конституциясы деген ұғымы

Психологиядағы темперамент типтері теориялары кең таралып, көптеген авторлар өткір сынға түскен себебі конституционалдық теогрияға негізделіп, дене бітімі мен темперамент типтері арасындағы қарапайым байланыстарды зерттеумен айналысты. Кречмер мен Шелдонның темпераменттердің жіктеуі конституционалды теорияға жатады. У. Шелдон теориясы бойынша тұлғалардың типтері: эндоморфты, мезоморфты эктомофты. Кречмердің типологиясы бойынша: пикник (толық адам), атлетик (күшті адам), астеник (арық адам) , диспластик (адамның дене бітімі стандартты емес). Бұл сынға позитивті реакция ХХ ғ басында пайда болған темперамент зерттеулері болды, олар темперамент қасиеттерінің «таза» психологиялық мінездемеге организмнің абстракциялпнған құрылымнан және функциясына бағытталған. Голланд психологтары Г.Хейманс және Е.Вирсме темперамент теорияларының пайда болуына үлестерін қосқан болатын. Бұл теориялардың авторлары мазмұнында 90 сұрағы бар арнайыы сұрақтама дайындады, оның көмегімен 2500 мыңға жуық адамды зерттеген болатын. Алынған осы мәліметтер негізінде олар темпераменттің 3 негізгі биполярлық мінездемелерді бөлді:

1. Эмоционалдық –эмоционалдықтың болмауы. Бұл қасиеттерді осы реакцияның пайда болуына әсер еткен жағдайға байланысты змоционалды реакциялардың жиілігі мен күшін өлшеу арқылы анықтайды.

. Активті –пассивті. Бұл қасиетті бағалау негізі еңбек етудегі, мектептегі немесе үйдегі белсенділік, өткізу тәсілі (активті-пассивті) міндеттемелерге қатынасы (тапсырманы тез арада орындау-кейінге қалдыру)

. Біріншілік функция –екіншілік функция. Біріншілік функциямен қалыптасқан адамдар қоршаған ортаның стимулдарына күшті және тез арада жауап береді. Бұл реакциялардың әсері тез арада сөнеді. Екіншілік функциямен мінездемеленетін индивидтерде тітіркенуге деген бастапқы реакция әлсіз болып келеді, кейін ол біртіндеп күшейіп ұзақ мерзімге сақталады; сондықтан мұндай типтегі адамдарды жиі персер\веративті деп атайды (ағылшын тілінен –тұрақтылық, өжеттілік, мақсатқа бағытталғандық деген мағынаны білдіреді) . Зерттеушілер кейде біріншілік функциясы және экстраверсия, екіншілік функция интроверсия арасындағы аналогияға назар аударады. Біріншілік функциямен иемденетін адамдар (Г.Айзенктің терминонологиясы боынша экстраверттер) ретінде жеңіл тіл табыса алатын, әрқашан қимыл қозғалыста жүретін, әзілқой, жеңілтек мінезді, қоршаған ортамен оңай байланыс құра алатын импульсивті адамдар ретінде бағаланады. Екіншілік функциямен иемденетін адамдар (интроверттер) –салмақты, сабырлы, ұстамды, тұйықталған, педантты, ұқыпты, депрессияға бейім болып келеді.

Тақырып 13 : Жыныстық диморфизм

. Жыныс психологиясы жалпы түсінік

Жыныс дегеніміз ол –адамның дара мінезіне қатасты биологиялық құбылыс ,ол адамның пайда болуында анықталады, оны өзгерту мүмкін емес. Алайда өз жынысынды қабылдау, оны немесе қабылдамау, оны сый немесе жаза ретінде көру үшін адам әр түрлі мәдени әлеуметтік әсерде болуы керек: ата ананың күтуі.

Сондықтан адамның табиғи іс әрекетінің күшеюі, немесе керісінше тоқтатуы мүмкін, ол адами қызметтің азығын әлсіретіп, жүйке ауруы пайда болуы мүмкін.

Әр түрлі жыныстық. Адамдардың психологиялық сапасындағы ерекшеліктерге келетін болсақ онда олар құралы ретінде бөліне бастайды, әсіресе жеке тұлғаны бағдарлау үшін қоғамдық қарым қатнастардың жиынтығы болуы керек. Бұл өз кезегінде адами мәдениетпен байланысады, сонымен қатар психоанализбен де байланысы бар.

Жалпы адами мәдениет , соның ішінде психоанализдің негізін еркектер құрайды, себебі «Еркек» сөзі коптеген тілдерде «Адам»сөзімен сәйкес келеді және «Әйел»сөзінен ерекшеленеді. 1942 жылы Макнемар статистикалық тұрғыдан дәлелдегендей қыздар дамыған эстетикалық талғамға ие,оларда тіл жақсы дамыған жіңішке координациялы, сондай ақ ұлдар өте жақсы математикалық және механикалық қасиеттерге ие. Қыздарда жылдам сөйлеу жоғары,олардың әлеуметтік қажеттіліктерінің сатысы жоғары, ал еркектер керісінше жылдам ойлағыш, тапқыр өнерлі. Барлық жаңа мамандықтардың түрі алдымен еркектер арқылы игеріледі, содан кейін әйлдер арқылы игеріледі. Бұдан басқа, мамандандырылған қызметтердің стереотиптік типтерін қалайды, еркектер болса керісінше, жүйке жүйесінің бұзылуына жиі ұшырататын қызмет түрлерін игереді. Сонымен, билогиялық және психиологиялық жыныс бір бірімен біртекті байланыста емес:коріп отырганымыздай еркектерден әйелдердің мінез құлқын көруге болатынын байқаймыз, ал әйелдерден еркекше мінезді көреміз. Адамдар өздерінің жынысын қабылдап, мойындап және оның ресурстарын қолдануды үйрену үшін әлеуметтік жыныстыролдік социализация құбылысынан сәтті өтуі керек.

Бірегейлеудің жыныстық даму теориясы. Психологияда адамдардың психологиялық бейнесінде еркектер мен әйелдердің қарым қатнастарын маскулиндік (еркектік қабілет) және фемининдік (әйелдік қабілет) дихотомиялық түрде қарама қарсы және түсіністікпен қарады. Екіншіден бұл сапалар бір континумның полюсы ретінде қарастырылды: еркектіктен алынган нәрселер автоматты түрде әйелдікке жақындатады. Осының нәтижесінде ММРІ- дің ном:5 шкаласын құру үлгісін ойлады. Үшіншіден, әрбір адамда белгілі бір өлшемде еркектік және әйелдік белгілер болады, мұны олар тәуелсіз автонмдық өлшеу ретінде қарастырды. Сондықтан жыныс биологиялық жағынан алғанда екеу болғанмен, психологиялық тұрғыдан қарағанда жыныстың құрылымы шексіз екеніне көз жеткізуге болады.

Соңғы жылдарда психология жыныстық әрекеттің аралас үлгілерін ұсынуда. Сонымен Сандра Бем жыныстық әркекттің 8 түрін бөліп алды, 4-еуі еркектерге, 4-еуі әйелдерге. Маскулиндік еркектер –сезімталдығы жоқ, қызу қанды, абыройлы және еркін. Маскулиндік әйелдер - күшті ерікке ие, еркектермен ылғи да бәсекелестікте болады. Фемининдік еркектер –сезімтал, адамдармен қарым-қатынасты жоғары бағалайды, өнер әлеміне жақын жандар. Фемининдік әйелдер-өте төзімді әйелдер, жақын адамдарының өмірінің фоны болуға келісетін әйелдер типі. Андрогендік еркектер азықтылық пен сезімталдықты өзінде көреді, олар көбінесе дәрігердің, мұғалімнің мамандықтарын таңдауды жөн көреді. Андрогендік әйелдер еркектердің тапсырмаларын орындауға қабілетті болып келеді, әйелдер құралдарын пайдалана отырады (икемділік, жан-жақтылық). Андрогендік –бұл өмірге деген құлшынысы жоғары болатын белгі. Ақыры, дифференцияланбаған еркектер мен әйелдер түсініспеушіліктің жетіспеуінен сипаттамады және өмірге деген құштарлықтың жетіспеуінен азап шегеді.

Психологиялық жыныстың белгілері қалай пайда болады? Бұл процесске әркім әртүрлі теорияны қарастырды.

Психоанализдің жарық ұсынусышысы К.Хорнидің ойынша жыныс аралық сенбеушіліктің себебі: бала кезде пайда болған тәуелділік қарқынының проекциясы, үмітке, бақыт және махаббатқа көңілі қалу және ата ана махаббатына мұқтаж болған адамдарды айтты. Ерте балалық шақтағы шиеленістер қыз балада әкесіне деген тревмалық көңілі қалу және анасына деген қызғаныштан онда еркектерге деген жек көрушілік пайда болуы мүмкін. Яғни,мұнда еркектерге қарсы агрессиялық күй қыздарда әйелдік қабілетің жайылуына әкеліп соғады.К.Хорни негізінен классикалық психоанализмге критикалық сынмен қарай отырып, ұлдар мен қыздардың типтік ұсыныстарының параллельдік қатарына көңіл бөлді.

Жыныстардың өзара әрекеттесуін қорытындылай келе, К.Хорнидің пікіріне сүйене отырып, жыныс аралық қарым қатнастың шешімі махаббатпен құштарлық емес, антогонизмнің жұмсаруымен адамның жаратылысы мүмкін.

Психоанализде өлімге деген ұмтылыс кейде анасымен қосылуға ұмтылыс ретінде қарастырылады. Мұндай жағдайда, жыныс аралық билікке күресуі суреттеледі мұнда өзін өзі беружәне өзін өзі қорғау шиеленіске негізделген.

Психоаналитикалық дамудың негізгі қадамы ұсынысы бойынша терең негізі әйел мен еркектің қарым қатнасына кіріспе болды.К.Г.Юнгтің түсінігі бойынша анималар және анимустар еркектің жаны болған ессіз үлгідегі әйелдер және еркектер әйелдер болады.

Сонымен, Э.Эриксон қыз балалардың салған суреттерін тұйықтықты адамның ішкі жан дүниесін айқындата салғанын байқады және олардың суреттерінен бүкіл аймақты аңғаруға-Бұл көл, күн және т.б болуы мүмкін. Бұл ішкі процестердің басым болуына және сыртқылықтың өзгерістеріне сәйкес келеді. Ұлдардың суреттері фигуралардан тұрады. Мысал: қамалдардың мұнаралары, сыртқы әлемге қаратылған ереже бойынша қарындаштар. Бұл айырмашылық әйел және ер жыныстарының психологиялық арнауларына сәйкес келеді. Бұл еркектердің әлемге деген құралдық қарым-қатынастарының, активті және жаулап алғысы іс-әрекетінің, ал әйелдерде қабылдауының, азықтануының, ішкі мазмұнының қайта өңделуіне сәйкестенеді. Балаларда әртүрлі ойнайды: ұлбалалар үшін типтік құбылыстар анық болпады, ішуі жоспарда бұл авария, катастрофа, соғыс, құрылыс т.б. Қызбалалар үшін ең бастысы ішінде болады, осыдан салынған үйдің ішінде, қамалдың ішінде т.б. не болып жатқанны туралы қызығушылық пайда болады. Аналары өзінің ұлбалаларының активтілігінің бәсекелестікке және жетістікке жетуге деген ұмтылысын интуитивті түрде дамытады. Дәл осы уақытта қызбалаларға деген талап етушілік басқа мазмұнында болады: жылауға деген тыйым салулар сирек ұсынылады. Талап етушіліктнрдің саны олардың қоғамда және отбасында қалыптасатын жыныстық рольдік стеоротиптерінде көрінеді: ерлер мен әйелдердің қандай болуы керек жөнінденгі түбірленген көріністерден көрінеді. Ішкі отбасылық жағдайлардың ерекшеліктері көбінесе баланың жыныстық-рольдік мазмұнының сәйкестігін анықтайды. Баланың жынысы ата-ананың күтімімен сай келуі маңызды. Егер олай болмаса, өзінің жыныстық қатынасына айқын болуы және қарама-қарсы жынысқа тән болуы қаупі бар. Тағы да бір қызықты заңдылық егерде баланың жынысы өзінен үлкен баланың жынысымен сай келсе, онда дәстүрлі жыныстық-рольдік ерекшеліктері кішісінде күштірек айқындалады: осылайша қызбаланың кіші сіңілісі өзінде көбірек «қыздылықты» ұстайды.

Сонымен қатар, ата-аналарының балаларының жеке жынысына деген қатынастары мәнді, мысалы: шеше өзінің ата-аналық қатынасында өзінің қызы мен баласының жыныстық-рольдік айырмашылығын бөлмейді және біздің мәдениетімізде қабылданған.Ал әкелері әртүрлі қабылдайды және балаларын жын,ысына қарай тәрбиелейді. Сонымен, «с-әрекеттің формаларын біліп және білмей дамыта және басқаларын тоқтата отырып, баланың маскулинизация-феминизация процесін басқаруға болады.

Когнитивті-генетикалық көзқараста жынысты-рольдік даму баланың интелектуалды даму сатысымен байланысты, оның мені-тұжырымдама. Мұнда мінез-құлықты күшейту міндетті емес: көпшілігінің жобалауынша, балалар өзінің жынысын қабылдауға іштей бейімделген. Егерде жыныстық роль бірден тәжәрибелә түрде меңгерілсе, онда гендік нұсқа баланың когнитивті дамуының қорытындысы және алғашқы 6-7 жыл бойына қалыптасады. Келтірілген көзқарастар әйелдің және еркектің көрінулерінің әртүлі аспектілерін бейнелейді. Бірақ жыныстың диморфизмдік және дипсихиздік түсінік жыныс арасында болуы мүмкін. Бұл ер мен әйелдің сәтті қарым-қатынасының ұзақ тарихи тәжірибесі арқасында жетіледі.

Тақырып 14 : Жыныстық әлеуметтену.

Ер мен әйелдің жынысы жеке дара айырмашылығы немен байланысты болуы мүмкін? Бұл сұраққа жауап беру үшін психологиядан шығып, этология мен биологиялық теория мен гипотезаға жүгіну керек.

Жыныс не үшін керек екенігі баяғыда бұрыннан пайда болған. Ең жай жауап-көбею үшін-бірақ бұл жауап қанағаттандырмайды. Тірі тіршілікте әр түрлі жыныстықтан басқа вегатативті және гермофродитті көбееді және бұл көбеюдің әр түрлі жыныстық көбеюден артықшылық жоқ.

жылы биолог В.А.Геодакян әртүрлі жыныстық көбеюдің ролін анықтау мақсатында жыныстың эволюциялық теориясы пайда болды. Автордың пікірінше , жыныстардың дифференциясы эволюциялық процесстің негізгі екі аспектімен байланысты. Яғни, генетикалық ақпараттың сақталуымен өзгерді.

Басынан белгілі болғандай әйел организмі өте кең реакция нормасына ие. Егер еркек конфликтілі мінез-құлықта болса, мысалы, әдетте өзін жарылғыш үлгіде көрсетсе, онда оны шыдамды және бейбітшілік сүйгіш ету бола қоймас. Ал әйел өз іс-әрекетінде бірнеше стратегия үйлестіру алады, оларды жағдайдан тәуелді етіп қолданады.Осыған байланысты бейімделушілік қабілет әйелдерде әлдеқайда жоғары, ал оқығыштық жақсы. Егер біз мектептегі сыныпқа келсек,және балалардың үлгеріміне қарасақ, онда қыз балалар тең дәрежеде үздік, екілік және орташа оқитындарға бөлінеді. Алайда егер біз сұрақты керісінше қойсақ: ең нашар екілік және бұзақы кім? Енді ең талантты оқушы кім?- деген сұрақты қойсақ, бұл топтардың ішіне ереже бойынша ұл балалармен толтырылады. Яғни, ержыныстылар жоғары мамандандырылған мінез- құлықтарға ие, ол толықтай индивидтік сатыға бейісделуге келергі келтіреді. Түрдің өмір сүру ортасы тәжірибелі түрде өзгерілмейді деп айтайық. Ол ортада сұрыпталу особтардың санының үлкеюіне, олардың гентиптерінің өзгеруінсіз алып келеді.

Бұл мақсатқа жету үшін популяцияда еркектің санының көп болуы маңызды емес, бастысы әйел санының жеткілікті болуы. Шынында тұрақты қыздарға қарағанда ұлдардың өмірге келуі аз егер қоршаған орта өзінің шарттарын жылдам өзгертетін болса, сұрыптаудың бейімделудегі міндеті біраз өзгереді: аппатың шарттары (экологиялық, әлеуметтік, тарихи) элимнацияның және кобеюдегі алшақтау негізін еркек жыныстыларға әсер етеді, ал модификация әйелдерге әсер етеді. Жыныстық дифференциясына байланысты жыныссыз көбеюмен салыстырғанда екі негізгі өзгеріс пайда болады.

Аппаттық фактордың жоғалуынан кейін және сұрыпталудың анықталуынан кейін еркектің үлесі азаяды және генотиптің дисперсиясы тарылады. Сонымен әйелдер ылғида түрдің филогенетикалық есте сақтау қабілетін әрқашан қамтамасыз етеді, еркектер уақытша онтогенетикалық есте сақтау қамтамасыз етеді.

В.А.Геодакян бұл ойды көркемдеу үшін мынадай поэтикалық мысал келтіреді. Бүкіл әлемдік ауарайның күрт ауытқуы кезінде жоғары бейімделген тіршілік иесі ретінде әйелдерде майқабаты көбейді,ал ерлер әлсіз бейімделу арқасында бұл жағдайда шыдай алмай үлкен бөлігі жойылды. Ал қалғандары елді жылыту үшін отты олап тапты, осы кезден бастап генотип күшейді. Соның арқасында ер адамдардың қоғамда беделі күшейді.

Тұрақтандырғыш ортада жыныстық деморфизм жойылды, ал қозғалғыш ортада генотиптік жыныстық деморфизм бір ғасырда пайда болады. Нұсқаулықтың белгісі бойынша эволюциондық фазоның процестері туралы білуге болады. Осылайша егер ерлердің таңдамаларында дисперсия әйелдерге қарағанда жоғары, бұл эволюциодық процестің алғашқы сатысы екнін куәландырады, бұл іріктеу фазасын дивергентті деп атайды. Содан кейін параллельдік фаза келеді,мұндағы екі топтағы дисперсиялар бір-бірімен тең. Сонымен конвергентті фаза мұнда әйелдердің нұсқаулығы еркектермен салыстырмалы түрде өседі, мұнда эволюциондық процестің аяқталуға жақын екендігін куәландырады.

Геодакяндықтар диморфизмнің жыныстық филогенетикалық ережесін былай тұжырымдайды: егер жыныстық деморфизм қандай да бір белгіге байланысты пайда болса, бұл белгі онтогенезде әйелдік пішіннің еркектік пішінде ауысу ережесі онтогенезде әйел пішінінің белгілері ерлерге қарағанда ерте пайда болады. Сонымен, екі жыныстағы кішкентай балалар қыздарға көбірек ұқсайды, ал жасы келген адамдар жынысқа тәуелсіз, оларда еркектік белгілер басым (дөрекі дауыс, беттегі шаштардың өсуі). Мінездемелік белгі бойынша кішкентай балаға қарағанда қыздардың мінездемелік белгісіне қарап үлкен әйелдің мінез-құлқы мен жеке құрылымын алдын-ала болжауға болады. Сондықтан тек диморфизм емес, сонымен қатар дихрономорфизм (яғни уақтылы әйелдік және еркектік белгілердің үйлеспеуі) туралы айтуға болпады.

Бір ескертерлік жағдай, туа бітті табиғи ауытқулар әйелдерде атавистикалық, ал еркектерде футуристикалық байқалады. Сондықтан жаңа туылған қыздарда құйрықтылар жиі кездеседі. Алайда ең ұзын 13см құрайтын құйрық ер балада кездескен.

Тақырып 15. Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар

және олардың физиологиялық негіздері.

Жыныстық айырмашылықты ғылыми түрде зерттеу үшін онымен бірге прогматикалық мақсат ілесіп жүреді. Бұл айырмашылыққа әйел мен еркек арасындағы түсіністікке қол жеткізу, әсіресе репродуктивті іс-әрекеттегі түсіністіктер, себебі: некелік қарым-қатынастардың бірнеше түрі бар. Сонымен қатар кез-келген биологиялық түрдің некелік іс-әрекеті жүйе құраушы белгі болып табылады.

Отандық этолог В.Р.Дольник осы бағытта зерттеу жүргізуге тырысты. Салыстырмалы этология мінез құлықтың негізгі түйсігіне арналған ғылым.

Адамзат қоғамында маңызды негізгі ерекшеліктері бар. Егер жануарлар әлеміне ұрғашының ұрықтануы жылына 1-2 рет болса, адамдарда бәрі керісінше. Жануарлар ұрғашысы өзінің дайын екенін өзінің сүт бездерінің үлкеюі арқылы дәлелдейді, ал әйелдер даму уақытынан бастап жыныстық қатынаста үздіксіз бола береді, оны екіқабат кезде де, етеккірі болған жағдайда жалғастыра береді. Осы уақытта жұмыртқа жасушасының дамуы басқаларға ғана емес, сонымен қатар өзіне де жұмбақ күйінде қалады. Осы орайда басы артық проблема яғни көбеюмен сексуалдық не үшін қажет деген сұрақ туындайды?

Көріп отырғанымыздай, бұл сұраққа жауапты жеке тұлғаның қызығушылығын шектен шығарады. Егер алғашқы отбасының жоқ дегенде екі бала тәрбиелеу керек деп болжайтын болсақ, оларды өз-өздерін асырайтын жағдайға жеткізу керек болса жалғыз басты аналар мұндай жағдайға төзе алмайды. Ер адамдар топтық отбасылар баланы бірге тәрбиелейді, ерлер үйден алыстап аңға кетеді, немесе әйелдер ұстап отырып, отбасы жағдайын жасауға міндетті.Бұл жағдайда балалар неғұрлым жай ер жетсе соғұрлым әлеуметтік өмірге қажеттілігі артады. Яғни осы топтық тәжірибе мәдениеттің қалыптасуына әкеледі.Топтық тәжірибе отбасылық тәжірибеге алмасады.Адам табиғи жолмен іріктеудің әрекетінен шығады, себебі адам тіршіліктің басты факторы генетикалық ақпарат емес, генетикаға жатпайтын ілім болды.

Этология сонымен қатар жыныстық проблемалардың доминанттылығын зерттейді. Жануарлар әлемінде тең құқылы жыныстылар іс жүзінде кездеспейді, яғни олардың қызметтері мен рольдері белгіленген тәртіппен орындалады. Егер де мысалға алатын болсақ, кейде кездесетін болса, онда жыныстардың қарама- қарсы күресін байқауға болады. Мысалы : құстар жұмыртқа басқанда олардың еркегі де, ұрғашысы да басады, бірақ та әрқайсысы осы міндетті біріне-бірі сілтеуге тырысады. Осының нәтижесінде жұмыртқаның 3/1-і өледі. Сондықтан, тең жыныстық идея этологияда үлкен күмән тудыруда, оған назар аудару керек. Мәдени тарихта бұл әрқашан некенің тұрақтылығын төмендетуге әкеліп соқтырған.

Осының барысында жыныстардың арасындағы қызмет тек қана көбею міндеті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік иерархияны қолдау мен құру керек екендігін айтуға болады. Осы тапсырманың міндеті жануарлар әлемінен адамға беріледі, психосараптаманың көлемінде айқындалады. Мұны А.Адлер оның артынша К.Хорни бекітті: яғни көптеген әйелдер еркек болуға ұмтылған, бұл негізінен «еркектер мен ер балалар жанұяда өздерін еркін сезінеді, оларда майда- шүйде нәрселер мазаламайды, олар әртүрлі өмірлік жағдайларда өздерін еркін ұстайды, бұл еркек қауымының жынысының ең жоғарғы еріктігі» болды.

Ерте кездерде мәдениет зерттеушісі М. Фуко былай тұжырымдайды: өзара жыныстардың қатынасы сонымен қатар мүлік қатынасуға итермелейді, лексикада қалыптасқандай, жыныстық қатынас өмірде:әйелдер « беріледі», ал еркектер «олжаланады» деген сөзбен сәйкес келеді.

Сонымен, эволюциялық теория және әлеуметтік этология әрбір жыныстың іс- әрекетіне арналған спецификалық программаны және ер адамдар мен әйел адамдардың арасындағы кейбір іс-әрекеттің үлгілерін дәл қазіргі уақытта типологиялық сұрыптаудың нұсқауларын теңдей қамтиды.

Л.Элистің нейроандрогенетикалық теориясы.

Әйел мен еркектің арасындағы айырмашылық тіршілік етеді, мұнда түйсіктік табиғат және эволюциялық дәлелдеу бар. Мұнда физиялогиялық адамның мінез-құлқына түсініктеме жыныстық гармондарға іс-әрекетінің үйлесімді болған.Ли Элистің нейроандрогенетикалық теориясы жыныстық айырмашылықтар іс-әрекет кезінде андрогендердің ықпал ету әсерімен және мимен байланысады деп бекітеді.Бізге белгілі болғандай, әрбір адамда ерлерге және әйелдерге тән гармондар қатысады, бірақ ерлерде андрогендер басым,ал әйелдерде эстрадиол көп болады.Жыныстық гармондардың миға әсер етуі екі жағдайда өмір сүреді;

. «Организациялық»-бұл эмбрионның үш айлық кезімен байланысты.

. « Активациондық»-бұл биологиялық жыныстық жетілу кезеңі. Бұл екі жағдай адамның жыныстық жетілу кезінде күшті қарқындылықпен суреттеледі. Биологиялық жыныс және психологиялық іс-әрекеттің қосылуы зерттеудің нәтижесінде төрт түрін анықтады; андрогендердің манипуляциялық костарицасы, корреляциондық зерттеулер,мінез-құлықты оқып үйрену.

Қорыта келе,мінез-құлықтың 12 тұрақты бағдарламасы бөлініп алынды, ол ерктік жыныспен тығыз қарым-қатынаста болады.

Аралық бақылауға арналған сұрақтар

Дифференциалды психологияның пәні мен зерттеу әдістері, оның негізгі міндеттері

Жеке дара айырмашылықтардың пайда болуы мен даралықтың қалыптасу факторлары.

Жануарлар мен адамдағы жеке дара айырмашылықтар дифференциалды психология мен физиологияның зерттеу пәні ретінде.

Жеке дара айырмашылықтардың пайда болуның негізгі факторлары: тұқым қуалаушылық пен орта, туа бітушілік және өмір сүру барысында қалыптасушылық.

Адамдағы табиғи және әлеуметтік факторлардың бірлігі: “ағза”, “жеке адам”, “даралық” ұғымдары және олардың ара қатынасы.

Дифференциалды психология мен физиология тұрғысынан қарастырғандағы даралық пен жеке адам құрылымы.

Жүйке жүйенің типологиялық қасиеттері даралықтың басты нейрофизиологиялық сипаттамалары ретінде.

И.П. Павловтың типологиялық концепциясы.

Жануарлар мен адамға ортақ жүйке жүйенің қасиеттері.

Жүйке жүйенің түрлері –қасиеттердің жиынтығы және жүріс-тұрыс бейнесі ретінде.

Гиппократ пен Павловтың типологияларының ортақтығы және айырмашылығы.

Арнайы адамға тән жүйке жүйесінің қасиеттері: “суретшілер”, “ойшылдар” және “орташа тип”.

Бас мидің симметриясы –ассиметриясын зерттеу.

Екі сигналды жүйелердің өзара әрекеттесуінің сипаттамалары.

Негізгі және арнайы адамдық жүйке жүйе қасиеттерінің ара қатынасы.

Б.М.Теплов —отандық дифференциалды психофизиология мектебінің негізін салушы.

Жүйке жүйе қасиеттері ұғымының дамуы, оларды зерттеудегі эксперименталды және өмірлік көрсеткіштердің салыстырмалы рөлі, жүйке жүйе қасиеттерін анықтауда «ырықты» және «ырықсыз» әдістемелердің және индикаторлардың құндылығы.

Адамға қатысты Павловтың типологиялық концепциясының дамуы.

Көрінуінің өмірлік құндылығы тұрғысынан жүйке жүйенің әр қасиетін қарама-қайшылықтардың диалектикалық бірлігі ретінде қарастыру (жүйке жүйенің әлсіздігі мен инерттілігі ұғымы).

Жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымын ендіру. Типологиялық теорияны қалыптастырудағы Б.М. Тепловтың сенсорлы психофизиология бойынша еңбектерінің маңыздылығы.

Жүйке жүйенің негізгі қасиеттері теориясына В.Д. Небылициннің қосқан үлесі.

Зерттеудің жаңа әдістері мен бағыттарын ендіру.

Жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері. Белсенділік пен эмоционалдылықтың табиғи алғы шарттарын зерттеу.

Жүйке жүйенің жаңа қасиеттерін (динамикалылығы, лабильділігі) ашу.

Б.М.Теплов, В.Д. Небылицын және В.М. Русаловтың жұмыстарындағы жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттері ұғымдарының дамуы.

Парциалдылық ұғымы.

В.Д. Небылицин бойынша бас ми қыртысының функционалды бөлінуі.

Жүйке жүйенің жалпы және жеке қасиеттерінің функционалды-психологиялық айырмашылықтары.

Жүйке жүйе іс-әрекетінің ұйымдасу деңгейлері мәселесі.

В.М. Русалов бойынша функционалды жүйені мидің қамтамасыз етуінің үш деңгейі мен жүйке жүйе қасиеттерінің үш деңгейі.

Темперамент.

Темперамент туралы ілімнің дамуы.

Темперамент теориялары (гуморальдық, формальдық, энергетикалық, конституционалды, генетикалық).

И.П. Павлов және оның шәкірттерінің темперамент типтері туралы түсініктері.

В.С. Мерлин және Б.М. Теплов мектептеріндегі темпераментті зерттеу бағыттары. Темпераменттің құрылымы.

Темпермент компоненттерінің (жалпы белсенділік, моторика және эмоционалдылық) сипаттамасы.

Жүйке жүйе қасиеттері және темперамент. В.М. Русалов бойынша темперамент қасиеттері мен оның құрылымы.

Мінез. Мінезді зерттеу тарихы. Темперамент пен мінездің ара қатынасы. Мінез құрылымы.

Жеке адам бағыттылығы, сенімдер жүйесі, моральдық-еріктік қасиеттер. Мінез және жеке адам.

Мінездер типологиясы (П.Б. Ганнушкин). Ганнушкин-Кербиковтың психопатиялар критерийлері. А.Е. Личко, К. Леонгард бойынша мінез акцентуациялар типтері, Э. Фромм бойынша әлеуметтік мінездер типтері.

Қабілеттер. Анықтамалары. Б.М. Тепловтың қабілеттер теориясы.

Белсенділік пен өзіндік реттеу қабілеттердің біріктіруші параметрлері ретінде (Н.С. Лейтес).

Жалпы және арнайы (музыкалық, тілдік, математикалық, педагогикалық, әдеби, т.б.) қабілеттердің жіктелуі.

Олардың нышандары –жүйке жүйенің жалпы және арнайы адамдық қасиеттерінің біріктірілуі ретінде.

Қабілеттер мен ынтаның ара қатынасы, қызығушылықтар (мотивациямен байланысты) мен іс-әрекет өнімділігінің өзара байланысы.

Дарындылық. Данышпандылық. Дарындылықтың патологиялық теорияларын сыни талдау.

Қабілеттер мен дарындылық теориясына отандық психология мен психофизиологияның қосқан үлесі.

Адам конституциясы ұғымы

Адамның биологиялық ұйымдасуының деңгейлері мен иерархиясы.

Адамның жалпы және жеке конституциясы.

Тұқым қуалаушылық пен конституция.

Денелік конституция. Дене құрылысы типтерінің жіктелінуі.

Дене құрылысының екі- және үш-мүшелі жіктелінуі.

Э. Кречмердің зерттеулері.

Кречмер бойынша дене құрылыстың типтері.

Бет сүйектері мен бас сүйектерінің құрылысы ерекшеліктері.

Адамның дене құрылысы және оның темпераменті мен мінезінің ара қатынасы.

У. Шелдонның зерттеулері. Антропоскопиялық әдіс.

Шелдон бойынша дене құрылыстың алғашқы компоненттері.

Адам соматотипі ұғымы. Мінездің зерттеулері.

Адам конституциясы туралы қазіргі кездегі түсініктер. Дене құрылыс және жеке дара психологиялық ерекшеліктер арасындағы өзара байланыс.

Жыныстық диморфизм

Д.Мани бойынша жыныстық дифференциацияның кезеңдері.

Генетикалық, гормоналды, морфологиялық және азаматтық жыныс ұғымдары.

Мидің жыныстық дифференциациясы –“жыныстық орталық” ұғымы.

Жыныстық дифференциацияның принциптері.

Маскулинділік дамуының толықтауыштылығы принципі.

Жыныстық диморфизм және онтогенездегі психикалық дамудың ерекшеліктері.

А. Эрхард бойынша жыныстық айырмашылықтар.

Онтогенезде жыныстық дамудың орта факторларына тәуелділігі. Жанурлардың жынысын өзерту эксперименттері.

Жыныстық әлеуметтену.

Идентификация, жыныстық типизация және өзіндік категоризация теориясы. Құрдастармен қарым-қатынас жасаудың рөлі.

Интерсексуалды күйлер –психосексуалды бағдардың бұзылуы ретінде.

Жыныстар арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері.

В.А. Геодакянның теориясы.

Еңбектің жыныстық бөлінуі әйел мен ер адам жүріс-тұрыс таптаурындарының әлеуметтік-тарихи факторы ретінде.

Маскулинділік-феминділік туралы дәстүрлі және қазіргі көзқарастар.

Тестілік тапсырмалар

Дара айырмашылықтардың айқын зерттелінген мысалдары ұлы ежелгі философ ... еңбегінде кездеседі

А) Демокрит

В) Платон

С) Герострат

Д) Эразистрат

Е) Демосфен

. «Адам табиғатының сипатты қасиеттері индивидтердің арасында тепе-тен пропорциямен улестірлмейді» - деп айтқан

А) Гальтон

В) Кэттел

С) Бейн

Д) Симон

Е) Анри

. «Табиғи талаптары болмаса «Әлемдегі ең жақсы адамы боламын» деп ешкім айталмайды» деп айтқан

А) Демокрит

В) Платон

С) Герострат

Д) Аристотель

Е) Демосфен

. Баланың даралығына қызығушылық өскен тенденциясы ... ғасырларда байқалады

А) XIV-XV

В) XV-XVI

С) XVI-XVII

Д) XVII-XVIII

Е) XVIII-XIX

. Бұл ағартушылар XVIII-XIX ғғ. баланың даралығына қызығушылық өскен тенденцияға үлесін қосты

А) Коменский, Дистервег, Аквинский, Августин

В) Ибн-Сина, Әл-Фараби, Ибн-Хальдун, Аверосс

С) Руссо, Песталоцци, Гербарт, Фребель

Д) Свифт, Роттердамский, Дидро, Кант

Е) Шопенгауэр, Ницше, Гегель, Манн

. Дифференциалды психологияның пайда болуына әсер еткен астрономияда, Мэскелин, Киннебрук зерттеушілермен болған окиғы осы жылда болды

А) 1796

В) 1786

С) 1776

Д) 1766

Е) 1756

. Бессель деген астроном ... жөнінде алғашқы жариялауды шығарды

А) дербес өзгешіліктердің сандық өлшеулері

В) дербес өзгешіліктердің сапалық өлшеулері

С) дербес өзгешіліктердің көпфакторлық өлшеулері

Д) дербес өзгешіліктердің екіфакторлық өлшеулері

Е) дербес өзгешіліктердің факторлық өлшеулері

. Бұл ғасырдың екінші жартысында «эксперименттік психология» бағыты тұды

А) XV

В) XVI

С) XVII

Д) XVIII

Е) XIX

. «Салыстырмалы талдауға»... эволюциялық теориясы әсер етті

А) Д. Кэттелдің

В) Ч. Дарвиннің

С) И. Ньютоннің

Д) Ф. Гальтонның

Е) Симонңың

. Гальтонның «Туқым қуалаған данышпан» деген еңбегі ... шықты

А) 1849

В) 1859

С) 1869

Д) 1879

Е) 1889

. «Бейімдеу», «қубылмалылық» және «таңдау» принциптері ... теорияға жатады

А) концепциялық

В) математикалық

С) апперцепциялық

Д) эволюциялық

Е) перцепциялық

. Рұлық тарихи әдісті қолданып, іс-әрекет түрлеріне қабілеттер қалай тегінгенін көрсетуге тырысқан

А) Дарвин

В) Фишер

С) Гальтон

Д) Симон

Е) Анри

. Индивидуумдардың дара айырмашылықтарын анықтау үшін оларды өлшеу керек - әрбірін жеке-жеке, бір-бірімен салыстыру бойынша және үлкен топтармен. Мұны бастаған

А) Дарвин

В) Фишер

С) Гальтон

Д) Симон

Е) Анри

. «Адамның қабілеттерін өлшеуі» деген жиналығықты шығарған

А) Дарвин

В) Фишер

С) Гальтон

Д) Симон

Е) Анри

. «Дифференциалды психология» терминің еңгізген неміс психологы

А) Орн

В) Штерн

С) Эббингауз

Д) Вундт

Е) Крайпелин

.Дифференциалды психологияның бірінші кітабы ... деп аталған

А) «Сезім мен парасат »

В) «Мемлекет»

С) «Туқым қуалаған данышпан»

Д) «Дербес өзгешіліктердің психологиясы »

Е) «Дифференциалды психологияның методологиялық негіздері»

. Еркін ассоциацияларға арналған тесттерді шығарған

А) Дарвин

В) Фишер

С) Гальтон

Д) Симон

Е) Анри

. Еркін ассоциацияларға арналған тесттердің техникасын әрі қарай дамытқан

А) Вундт

В) Пиаже

С) Фрейд

Д) Адлер

Е) Хорни

. «Туқым қуалаушылық» деген ұғым ... терең зерттелінеді

А) генетикада

В) биологияда

С) физиологияда

Д) статистикада

Е) медицинада

. «Аутқулардың қалыпты таралуы» және «корреляция проблемасы» ... зерттелінді

А) Дарвинмен

В) Фишермен

С) Гальтонмен

Д) Симонмен

Е) Анримен

. Карл Пирсон жете зерттеді

А) корреляция проблемасының методикалық негіздерін

В) корреляция проблемасының шешуін

С) корреляция теориясының математикалық аппаратың

Д) корреляция проблемасының теориялық негіздерін

Е) корреляция теориясының категориялық аппаратың

. «Бейімдеу талдауын» жете зерттеген

А) Пирсон

В) Феррари

С) Фишер

Д) Гуччарди

Е) Крайпелин

. Өздерінің жұмыстарында эксперименттік психология мен дербес өзгешіліктердің өлшеуінде негізделген психологияны қосқан

А) Бине

В) Симон

С) Кэттел

Д) Гальтон

Е) Анри

. «Зияткерлік тесттер» деген ұғым бірінші рет ... жылы шықты

А) 1850

В) 1860

С) 1870

Д) 1880

Е) 1890

. «Зияткерлік тестер» деген ұғымды еңгізді

А) Бине

В) Симон

С) Кэттел

Д) Гальтон

Е) Анри

. Зияткерлік дамуының жалпы коэффицентінің шәкілін дамытты (1908 жылы, жас нышаны бойынша)

А) Бине

В) Симон

С) Кэттел

Д) Гальтон

Е) Анри

. Зияткерлік тесттердің ең атақты модификациясың Америкада жете зерттеді

А) Бине

В) Симон

С) Кэттел

Д) Термен

Е) Анри

. Зияткерлік коэффиценті жии ... деп аталады

А) IG

В) IQ

С) IV

Д) IP

Е) IS

. Зияткерлік пен шыңдығы жасының арақатынасының кәзіргі нұсқасы ... деп аталады

А) Стэнфорд –Бине тесті

В) Термен –Мерилл шәкілі

С) Стэнфорд –Мерилл шәкілі

Д) Бине-Симон шәкілі

Е) Гальтон-Кэттел шәкілі

. Топтық тестілеудің дамуына әсер еткен

А) әлеуметтік психологтар

В) аскери психологтар

С) мектеп психологтар

Д) клиникалық психологтар

Е) мекемелердің психологтары

***

1. Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды ... деп атайды.

А) тәжірибе

В) анкета

С) байқау әдісі

Д) тест

Е) сауалнама

. ... жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан қуаттарының көлденеңнен кез болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына өзі жағдай жасайды.

А) тәжірибе

В) анкета

С) байқау әдісі

Д) тест

Е) сауалнама

. ... әдісі арқылы психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара ерекшелігіне, білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар қояды

А) сұхбат

В) адам іс-әрекетінің нәтижесін талдау

С) математикалық-статистикалық әдіс

Д) әңгімелесу

Е) шкалирование

. ... арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған сұрақтарға жазбаша жауап қайырады.

А) тәжірибе

В) анкета

С) байқау әдісі

Д) тест

Е) сауалнама

. Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу әдістерінің бірі - ... . Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен (респондент) әңгімелеседі, жол-жөнекей оның сөз саптауына, түрлі реакцияларына, өн-ілтипатына зер салып отырады, зерттеуді белгілі сұрақтардың айналысында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді.

А) сұхбат

В) адам іс-әрекетінің нәтижесін талдау

С) математикалық-статистикалық әдіс

Д) әңгімелесу

Е) шкалирование

. ... , әдетте, табиғи жағдайда, зерттелінуші адамның әрекетіне араласпайақ жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінің мимикасын (бет құбылысы), сөз реакцияларын, түрлі қозғалыстарын, мінез-құлқын, жалпы әрекетін байқауға болады.

А) тәжірибе

В) анкета

С) байқау әдісі

Д) тест

Е) сауалнама

. XIX ғасырдың ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу үшін тәжірибе кең түрде қолданыла басталды. Неміс ғалымы ... (1832 -1920) психологияны тәжірибелік жолмен зерттеудің негізін салды, тұңғыш лаборатория ашты.

А) Э. Вебер

В) Ч. Спирмен

С) В. Вундт

Д) З. Фрейд

Е) С. Фехнер

. Бұл әдістің кейбір кемшіліктері бар: 1) зерттеуші мұнда өзіне керек құбылыстарды әп-сәтте зерттей алмайды да қөп уақытын жіберіп алады; 2) осы әдісті әр уақытта тыңғылықты, ойлағандай ұйымдастыруға жағдай болмай да қалады.

А) тәжірибе

В) анкета

С) байқау әдісі

Д) тест

Е) сауалнама

. Психологтар алғаш рет көру, есту, иіс түйсіктерін зерттеу үшін ... пайдаланды. Кейін келе олар секундтың 1/1000 үлестеріне дейін дәл өлшейтін құралдар ойлап шығарып, кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін өлшеудің жолын тапты. Орыс психологы Н. Ланге (1858 - 1921) ... әдісімен зейін мен қабылдауға зерттеу жүргізді. Тоқсаныншы жылдарда француз психологы А. Бине (1857 - 1911) алғаш рет ойлау процесіне ... жасады. Осы зерттеулердің нәтижелері психологтардың I –ші дүние жүзілік конгресінде II (Париж, 1889) талқыланды.

А) тәжірибені / тәжірибе

В) анкетаны / анкета

С) байқауды / байқау

Д) тестті / тест

Е) сауалнаманы /сауалнама

. XIX ғасырдың басында психология ғылымының қарамағында ондаған лабораториялар болды. Осындай жақсы жабдықталған психологиялық лабораториялардың бірін орыс психологы ... (1862 - 1936) ұйымдастырды.

А) А. Г. Иванов-Смоленский

В) Н. И. Красногородский

С) Н. Ланге

Д) И. П. Павлов

Е) Г. И. Челпанов

. Ғылыми психология психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін ашуды басты мәселенің бірі деп қарайды. Бұл міндетті академик ... ашқан әйгілі шартты рефлекстер әдісі бойынша шешуге болады.

А) А. Г. Иванов-Смоленский

В) Н. И. Красногородский

С) Н. Ланге

Д) И. П. Павлов

Е) Г. И. Челпанов

. Психикалық процестердің пайда болу шапшаңдығын өлшеу үшін ... пайдаланады.

А) хроноскоп

В) эстезиометр

С) аудиометр

Д) эргограф

Е) стетоскоп

. Тері түйсігінің сезгіштігін байқау үшін ... пайдаланады.

А) хроноскоп

В) эстезиометр

С) аудиометр

Д) эргограф

Е) тахистоскоп

. Зейіннің көлемін анықтау үшін ... пайдаланады.

А) хроноскоп

В) эстезиометр

С) аудиометр

Д) эргограф

Е) тахистоскоп

. Естуді өлшеу үшін ... пайдаланады.

А) хроноскоп

В) эстезиометр

С) аудиометр

Д) эргограф

Е) тахистоскоп

. Денедегі бұлшық еттердің жұмысын тіркеп отыру үшін ... пайдаланады.

А) хроноскоп

В) эстезиометр

С) аудиометр

Д) эргограф

Е) тахистоскоп

. ... әдісінің ңәтижелі болып шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір шарттар: 1) ұзак уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің өзі бірнеше рет қайталанып зерттеулінуін қамтамасыз ету; 2) зерттелетін объектіні айқын белгілеу және зерттеудің мақсатын түсіне білу қажет. Мысалы, байқау объектісі ретінде сабаққа нашар студенті алатын болсақ, мақсатымыз оның сабақ дайындау кезіндегі ой жұмысының кейбір ерекшеліктерін білу. 3) Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелінушінің сөз реакцияларын стенографиялау; кейін оған мұкият талдау жасау; басты фактілерді сол сәтте іріктеп алу.

А) тәжірибе

В) анкета

С) байқау әдісі

Д) тест

Е) сауалнама

. Табиғи экспериментті психологияға тұнғыш енгізген көрнекті орыс психологы ... (1874 - 1917)

А) И. П. Павлов

В) И. Сеченов

С) С. Л. Рубинштейн

Д) П. П. Блонский

Е) А. Ф. Лазурский

. ... байқау әдісінен айырмашылығы, мұнда тәжірибе жүргізуші өзіне керек құбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса, бұл үшін психолог қандай болмасын әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса, сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық ерекшеліктері жазылып, кейін оған мұқият талдау жасалынады. ... кейбір түрлерін арқылы (оқыту, констанциялау, ) қасиеттерін тәрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгіруі мен тәртіптілігін арттыруға мүмкіндік алады.

А) адам іс-әрекетінің нәтижесін талдаудың

В) табиғи эксперименттің

С) математикалық-статистикалық әдістің

Д) әңгімелесунің

Е) лабораториялық эксперименттің

. Негізгі әдістерге жатады ...

А) ранжирование, шкалирование

В) адам іс-әрекетінің нәтижесін талдау, естелік

С) байқау, тәжірибе (эксперимент)

Д) анкета, сұхбат

Е) сауалнама, тест

. Қосалқы әдістерге жатады ... . Артығын жойыңыз.

А) анкета

В) сұхбат

С) сауалнама

Д) тест

Е) тәжірибе

. Қосалқы әдістерге жатады ... . Артығын жойыңыз.

А) байқау

В) естелік

С) күнделік

Д) өмірбаян

Е) сұхбат

. Адам іс-әрекетінің нәтижесін талдау әдісіне ... жатады. Артығын жойыңыз.

А) күнделік

В) хаттар

С) шығарма

Д) сұхбат

Е) мазмұндама

. Зерттелушінің тұған күнінен бастап есейген шағына дейінгі даму жолын зерттеу –бұл ... .

А) күнделік

В) өмірбаян

С) шығарма

Д) хаттар

Е) мазмұндама

. Бұл әдістің негізгі кемшілігі - адам шын көңіліндегісін жаза бермейді, не болмаса оны қағаз жүзінде дұрыс көрсетпеуі де мүмкін.

А) анкета

В) күнделік

С) байқау

Д) тәжірибе

Е) тест

. Түрлі жан қуаттарының құрылымын функциялар мен параметрлерді шамамен жорамалдауда, эксперименттік материалдарды талдауда, модельдерді құрастыруда ... деп аталатын математикалық-статистикалық әдіс қолданылады .

А) адам іс-әрекетінің нәтижесін талдау

В) табиғи эксперимент

С) факторлық талдау

Д) әңгімелесу

Е) лабораториялық эксперимент

. Психологияда математиканы алғаш қолданған ағылшын психологы ... .

А) Ф. Гальтон

В) Д. Кэттел

С) А. Бине

Д) А. Анастази

Е) Ч. Спирмен

. Атақты орыс психологтары Б. М. Теплов және В. Д. Небылицын осы әдісті адамның жоғары жүйке қызметі қасиеттерінің құрылымын зерттеуде пайдаланды.

А) факторлық талдау

В) табиғи эксперимент

С) адам іс-әрекетінің нәтижесін талдау

Д) әңгімелесу

Е) лабораториялық эксперимент

. ... әдісі балалардың білімі мен икемділігі, бейімділігі, жалпы ақыл-ойының даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып, қалыптасуы жөнінен мағлумат алуға көмектеседі. Мұндай салыстырулар алдын ала белгіленген жас белгілеріне қарай жүргізіледі. ... арқылы, бала өз жасына қарағанда дұрыс дамыған ба, не оның дамуында өз кезеңінен ауытқушылық (жоғары, төмен) бар ма деген, сауалдарға жауап алынады.

А) күнделік

В) анкета

С) сұхбат

Д) тест

Е) шығарма

. Бұл әдісті қолданғанда тапсырма жас мөлшері біркелкі балаларға (кемінде 200) бірдей беріледі де, мұндағы жауаптардың орта (барлық бала бойынша ортақ балл) есебі есептеленеді. Осы орта есеп жас мөлшерлік норма болып есептеленеді.

А) тест

В) анкета

С) сұхбат

Д) күнделік

Е) шығарма

***1.Дифференциалды психология жалпы психологиялық білімдердің құрамы ретінде ... психологияның (негіздеуші –В. Вундт) шеңберінде пайда болды

А) эксперименттік психологияның

В) психодиагностиканың

С) психотерапияның

Д) заң психологияның

Е) жалпы психологияның

. «Зияткерлік емес» деген тесттердің типтерін зерттеген

А) Орн

В) Гуччарди

С) Феррари

Д) Вудвортс

Е) Крайпелин

. Психологиялық тестілеудің манызды ұғымдары

А) «норма», «сенімділік», «валидтілік»

В) «норма», «тұрақтылық», «бейімдеу»

С) «норма», «ауыспалық», «референттік»

Д) «құбылмалық», «бейімдеу»

Е) «тандау», «тұрақтылық»

. «Психологиялық тестер мен диагностикалық рәсімдердің зерттеуіне техникалық кенестер» деген жиналығын шығарған

А) Американлық психологиялық ассоциация

В) Неміс психологиялық ассоциация

С) Француз психологиялық ассоциация

Д) Еуропалық психологиялық ассоциация

Е) Дүниежүзілік психологиялық ассоциация

. Дифференциалды психологияның синонимы –

А) салыстырмалы психология

В) жас ерекшелік психология

С) дара айырмашылықтардың психологиясы

Д) педагогикалық психология

Е) инженерлік психология

. Психология тарихының шеңберінде дифференциалды психологияның негіз салушысы деп ... саналады. Ол сенсорлық деңгейдегі адамдардың дара айырмашылықтарын өлшеу үшін антрометриялық лабораторияны ашты

А) Ф. Гальтон

В) В. Вундт

С) В. Штерн

Д) А. Бине

Е) Д. Кэттел

. Топтық тестілеу дара тестілеуге қарағанда ... .

А) жеңіл

В) күрделі

С) субъективті

D) қызық

Е) объективті

. Дифференциалды психологияның зерттеу пәні:

А) психикалық ауытқулар

В) тұлғааралық арақатынастар

С) дара айырмашылықтар

D) психика дамуының заңдылықтары

Е) психологияның жалпы заңдылықтары

. Адамның дара айырмашылықтары көрінеді:

А) темпераментте

В) мінезде

С) қабілеттерде

D) нышандарда

Е) бүкіл жауаптар дұрыс

10. Кречмер мен Шелдонның темпераменттердің жіктеуі ... теорияға жатады:

А) гуморальды

В) конституционалды

С) психологиялық

Д) биологиялық

Е) генетикалық

11. Гиппократ пен Галеннің темпераменттердің жіктеуі ... теорияға жатады:

А) гуморальды

В) конституционалды

С) психологиялық

Д) биологиялық

Е) генетикалық

12. Павлов, Теплов және Русаловтың темпераменттердің жіктеуі ... теорияға жатады:

А) гуморальды

В) конституционалды

С) психологиялық

Д) биологиялық

Е) генетикалық

13. Дифференциалды психологияның әдістерін бірнеше топтарға бөлуге болады. Артығын жойыңыз.

А) жалпы ғылыми

В) психодиагностикалық
С) психогенетикалық
D) тарихи

Е) өз психологиялық

. «Егізді әдісті» қолданған

А) Э. Торндайк

В) П. Мебиус
С) А. Бине

Е) Ф. Гальтон

. «Егізді әдіс» бұл әдістерге жатады:

А) жалпы ғылыми

В) психогенетикалық
С) тарихи
D) өз психологиялық

Е) лонгитюдті

16. Индивидтер психикасы мен адам топтардың дара айырмашылықтарын және бұл айырмашылықтардың табиғатын, негіздерін және салдарын зерттейтін гылым саласы:

А) этнопсихология
В) жас ерекшелік психология
С) педагогикалық психология
Д) әлеуметтік психология
Е) дифференциалды психология

. Оптимист, көңілді, жайдары адам. Ол үмітке толық, ойнау-күлкіні ұнатады. Бөтен адамдармен тез татуласып кетеді, достары көп, әңгімеге шебер. Ол мейрімді, көмекке келуге дайын. Бірдеңе істеймін деп тез пысып кетеді, бірақ қызығушылығы да тез жойылады. Ол көп уәде береді, бірақ сөзін жиі ұстамайды. Қиын жұмыстан тез болдырады.

А) сангвиник

В) холерик

С) флегматик

Д) меланхолик

Е) бүкіл жауаптар дұрыс

. Э. Кречмердің конституционалдық типтері. Артығын жойыңыз.

А) Пикник

В) Астеник

С) Атлетик

Д) Шизофреник

Е) Дұрыс жауабы жоқ

. Бұл қасиет әртүрлі стимулдардың адамға деген ықпалының күшін, стимулдардың есте қалатын уақытың және стимулдарға реакциялардың күшін сипаттайды. Бұл қасиет болса адам онымен және басқа адамдармен болып жатқан оқиғаларға көп мән береді. Ол салмақты, сыпайы бола алмайды –немесе қозып немесе уайымдап жүреді.

А) қызбалық

В) әсерленгіштік

С) албырттық

Д) мазасыздану

Е) кәмкөңілдік

. Бұл қасиет реакциялардың салмақсыздығында, спонтандығында көрінеді. Бұл болса адам басында әрекет жасайды, сосын ғана сол жағдай туралы ойланады.

А) қызбалық

В) әсерленгіштік

С) албырттық

Д) мазасыздану

Е) кәмкөңілдік

. Бұл қасиет үреймен байланысты қалыптарды (қорқақтық, қорқу,тіксіну, қауіптену) сипаттайды.

А) қызбалық

В) әсерленгіштік

С) албырттық

Д) мазасыздану

Е) кәмкөңілдік

. Көңілсіз адам, бірақ мұндай адамның ішкі өмірі күрделі және қарбаласты. Ол тынышсыз, кәмкөңіл, салмақсыз, бәріне мән береді. Бірақ айтқаның орындайды, бос уәделерді бермейді.

А) сангвиник

В) холерик

С) флегматик

Д) меланхолик

Е) бүкіл жауаптар дұрыс

. «Дифференциалды психология» терминін 1990 жылы ... еңгізді.

А) Гальтон

В) Кэттел

С) Штерн

Д) Симон

Е) Гуччарди

. «Күшті, тең емес, қозғалғыш» деген темпераменттің типі (И. П. Павлов терминологиясы бойынша)

А) сангвиник

В) холерик

С) флегматик

Д) меланхолик

Е) бүкіл жауаптар дұрыс

. «Күшті, тепе-тең, қозғалғыш» деген темпераменттің типі (И. П. Павлов терминологиясы бойынша)

А) сангвиник

В) холерик

С) флегматик

Д) меланхолик

Е) бүкіл жауаптар дұрыс

. «Күшті, тепе-тең, баяу қозғалады» деген темпераменттің типі (И. П. Павлов терминологиясы бойынша)

А) сангвиник

В) холерик

С) флегматик

Д) меланхолик

Е) бүкіл жауаптар дұрыс

. «Әлсіз, тең емес, баяу қозғалады» деген темпераменттің типі (И. П. Павлов терминологиясы бойынша)

А) сангвиник

В) холерик

С) флегматик

Д) меланхолик

Е) бүкіл жауаптар дұрыс

. У. Шелдон теориясы бойынша тұлғалардың типтері. Артығын жойыңыз.

А) эндоморфты

В) мезоморфты

С) эктомофты
D) соматоморфты

Е) дұрыс жауабы жоқ

. Арық, бойы ұзын адам

А) пикник

В) астеник

С) атлетик
D) шизофреник

Е) холерик

. Бұл ғалымдар акцентуацияның ерекшеліктерін зерттеген:

А) Рубинштейн, Выготский, Давыдов

В) Юнг, Фрейд, Мюнстерберг

С) Личко, Шмишек, Леонгард

D) Кречмер, Шелдон, Торндайк

Е) Джемс, Хорни, Скиннер

***

Дифференциалды психологияның синонимін көрсетініз:

а) Салыстырмалы психология

б) Этникалық психология

в) Индивидуалдық психологияның айырмашылығы

Қоғамдық парадигманы тану нені білдіреді?

а) Адамның ерекшелігін оқу үшін бақылау әдісін қалау

б) Аппаратты әдіс қолданбай этикалық норма арқылы адамды тану

в) Ғылыми дисциплинаның толыққан этапы, біріншілік феномен сипатына назар аудару

Психологияда статистикалық әдіс кімнің жұмысы арқылы танымал болды:

а) Голландиялық психолог Ф.Дондерс

б) Белгиялық социолог А.Кетле

в) Неміс философы Г.Фехнер

Идиографиялық жақындау-ол:

а) Респонденттің графикалық өнімінің талдауына негізделген әдіс

б) Адамды бірегей тұлға ретінде оқып, гуманитарлы парадигманы іске асыру әдісі

в) Компьютерлік графикаға сүйнеу әдісі

Генограмма –бұл:

а) Психологиялық қарым-қатынастың жақындығын белгілейтін генеологиялық нұсқа әдісі

б) Қалыпты дамудағы қатер көзінің схемалық көрінісі

в) Жанұяда қыздың немесе ұлдың туылу ықтималдығының схемалық көрінісі

Психография –бұл:

а) Атақты психологтардың өмірбаян құрауы

б) Психотикалық жеке адамның психологиялық суретін құрау

в) Оның даму тарихын ескере отырып индивидуалды сипаттау

Психологияда ереже түсінігі:

а) Эмпирикалық табиғаты бар, көрсеткіш арқылы анықталуы

б) Конвенциональді табиғатқа ие, зерттеушілердің келісімі негізінде болуы

в) Теоретикалық табиғатқа ие және методологиялық принцип бойынша қалыптасуы

Егіздер әдісі қай классқа жатады?

а) Психогенетикалық әдіс

б) Аппараттық әдіс

в) педогогикалық-психологиялық әдіс

Т-деректері ненің көмегі арқылы алынады?

а) Тест сауалнама

б) Адамның объективтік эксперименттік іс-әрекеті арқылы

в) Т-тобын бақылау арқылы

Дифференциалды психология бойынша жеке тұлға түсінігі:

а) Осы адамның басқа адамдардан айырмашылығының ерекшелік суммасы

б) Топтық қысымға қарап тұруға көмектесетін жеке сапа

в) Көпдеңгейлі байланыс жүйесі, адамның жеке тұрмысын қамтитын барлық факторлар

Арнайы жеке тұлға теориясы дегеніміз:

а) Индивидуалды қасиеттің жалпы құрылымын қоса алғанда темперамаент құрылымын, пайда болғанын, мақсатын оқу.

б) Психикада индивидуалды айырмашылықтардың пайда болуы және айқындалуын оқу.

в) Жеке адамның құрыду ерекшелігіне орта факторларының және тұқымқуалаушылықтың әсерін оқу.

Индивидуалды жұмыс құрамына кіретіндер:

а) Соматикалық гуморальді және психологиялық ерекшеліктер

б) Индивитді психологиялық және рухани саласы

в) Тұқымқуалаушылық, жалпы және әртүрлі ортаның әсерінің қорытындысы

Тұқым қуалау көрсеткішінің көрінісі

а) Ата-аналарындағы және балаларындағы корреляциялық белгіде

б) Балалардың абсолютті көрсеткіш белгілерінің ұқсастығында

в) Балалардың және олардың ата-аналарының белгілерінің айырмашылығында

Қозғалғыштық –жүйке жүйесінің қасиеті нені білдіреді?

а) Жүйке процесінің пайда болуы және тоқтатылу жылдамдығы

б) Тітікендіргіш белгілерінің жылдамдығы

в) Жүйке жүйесінің жұмыс қабілеті

Функциональді ассиметрия дегеніміз –бұл:

а) Орагикалық зақымдану әсерінен бас ми жарты бөлігінің симметриялық осінің айнуы

б) Оң және сол ми жарты шарының арасчындағы психикалық функцияның таралу сипаттамасы

в) Сөйлеумен байланысты бас ми құрылысының адамға тән спецификасы

В.Вундт белгілері бойынша темперамент былайша сипатталады:

а) Күшті және әлсіз

б) Күшті және тұрақтылық

в) Жігерлілік және сезімталдық

Қазіргі отандық психологияда темперамент түсінігі:

а) Мінездің барлық индивидуалды құрамы бойынша анықталатын психобиологиялық категориясының тұрақтылығы

б) Барлық адамға тән жүйке жүйесінің тұтастай бірегей қасиеті

в) Шарасыздық жағдайдағы мінез-құлық тәсілі.

Темпераменттің эволюциялық белгіленуі былайша құралады:

а) Сыртқы ортаға сезімталдығын қадағалау

б) энергетикалық бақылау

в) Жеке тұлғаның адаптивті қасиетінің генетикалық бақылауда

Мінез дегеніміз:

а) Ерте балалық шақта қалыптасатын жеке ерекшеліктер

б) Әлеуметтік жағдайда адамның өзін ұстау тәртібі

в) Шарасыздық жағдайда адамның тұтастай айқындылығы

Мінез акцентуациясы түсінігін енгізген кім?

а) А.Е.Личко

б) К.Леонгард

в) К.Г.Юнг

Ганнушкин бойынша қалыпты мінез дегеніміз:

а) Айтарлықтай акцентуациясы жоқ мінез

б) Дәл осы популяцияға кең таралған мінез түрі

в) Паталогиялық тенденциядан айрылған мінез

Мінез ерекшелігінің алғашқы ғылыми атауы ол:

а) Харатерология

б) Этология

в) Идеология

Экзопсихика дегеніміз:

а) Экзоморфты адамдардың типологиялық ерекшеліктерінің жүйесі

б) Мазмұнды құрамға жақын сыртқы объектісіне жеке тұлға көзқарасы

в) Мінездің айқын ерекшелігі

.Жеке тұлғаның типі:

а) Клиникалық топтың іс-әрекет тенденцмясы

б) Темперамент

в) Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы

.Дамудың ең жоғарғы деңгейінде дамыған адамды А.Ф.Лазурский қалай атады:

а) бейімделген

б) бейімделетін

в) бейімделмеген

.Отандық психологияда қабілеттіліктің түсінігі:

а) қандай да бір жұмысты сәтті орындалуын қамтамассыз ететін индивидуальді ерекшеліктері

б) генетикамен байланысты (келісілген) жеке тұлғаның индивидуальді ерекшелігі

в) тума талапты, жұмыс істеу қабілеті жоғары және адамдық ерік

.Модель интелектінің әр факторы Джон Гилфордың көзқарасымен сипаттау бойынша :

а) білім, ептілік және әдет

б) талап және қабілет

в) операциялы, мазмұнды және қорытынды

.Интеллект (ақыл-ой) психологиясында далалық ол-

а) өмірдің өмірлік маңызы бар тәжірибесі жағын бақылап білу жүйесі

б) өзгелердің қателігі арқылы жоғарғы толерант тылық

в) кәсіби білім деңгейі жоғарылық

.Жанұя психологиясында жоғары моральді жауапкершілік ол-

а) бала қызығушылығын басты орынға қою

б) бала қажеттілігіне ( немқұрайлы сезімсіздікпен қарап жоғары талап қойып, бұрмалаң стильі бойынша ата-ана тәрбиесі)

в) отбасылық құндылықты кәсіби деп бағалау

Диференциалды психологияда типологиялық тәсілдің кемшілігі:

а) адамның жеке ерекшелігін елемеу;

б) белгіленген үлгілерде эмпирикалық валидтің болмауы,

в) бір үлгіні басқа үлгімен салыстырудың мүмкін еместігі

2. Теоретикалық үлгінің, эмпирикалықтан айырмашылығы

а) клиникалық мәліметтерге сүйенусіз құрылады,

б) ғылыми сыныптама талаптарын қанағаттандырады,

в) факторлық талдауды қолдануға негізделген.

3. Клиникалық-экстенциалдық тәсіл қандай мүмкіндік береді?

а) ауру адамның дифференциалдық диагнозын анықтауға,

б) адамның жан құбылысы мен симптомдар арасында өзара

байланыс белгілеуге,

в) адамның өмірлік философиясына қатысты бұзушылық табу.

4. Психологиялық қорғаныс –бұл

а) агрессияның шығуының дербес тәсілдері,

б) өзін-өзі құрметтеуді және аффектіні бақылауды қамтамассыз ететін,

әлем құбылысына бейімделу тәсілдері,

в) ішкі қақтығыстарға невротикалық реакция.

Интроверсия –бұл

а) жоғары рефлексияға байланысты сыртқы және ішкі әлем объектілерімен байланыс орнатуға кедергі қою нұсқамасы,

б) эксперементке дейінгі психологияда қолданылатын, өзін-өзі бақылау

әдісі,

в) адамдармен қатынасының бұзылуынан тұратын, невротикалық

өзгешелік.

6. Ананказма –бұл

а) спонтандық, іштен келетін мезі қылатын қобалжулар және іс-әрекеттер,

б) әлемге, өмірді қабылдауға сын көзімен қарамаушылыққа негізделген, мистикалық көзқарас,

в) ұжымдық санасыздықтың құрамы.

. Белгі –бұл

а) әр түрлі жағдайларда көрінетін және тап осы адамға тұрақты түрде тән қасиет,

б) нақты бір адамды басқа психотиптік өкілдерден айырып тұратын,

ерекшелік,

в) адамның «кәдімгі» мінезге жақындауға кедергі ететін, ерекшелігі.

. Тұлғалар қырларының ең танымал теориясын әзірлеген

а) Дж. Гилфорд,

б) Р.Б. Кеттел,

в) Б.Г. Ананьев.

. Мінез келесі әдістермен анықталады:

а) «ұзынынан» және «көлденең» кесінділер деректерін салыстыру арқылы,

б) L,Q және T-деректерін қолдану арқылы,

в) семантикалық әдіспен, концептуализациялау және факторлық талдау арқылы.

10. Р.Б.Кеттел адам мінезін әр түрлі жағдайларда болжау үшін нені

қолданды

а) клиникалық әңгіме,

б) сараптамалық пікіртерім,

в) арнайы теңдеу.

. Жыныстық деморфизм феномені –бұл

а) берілген биологиялық түрде жыныс дифференциациясының бар болуы,

б) әр түрлі жыныс өкілдеріндегі биологиялық немесе психоәлеуметтік

мінездемелерінің орташа көрсеткіштерде айырмашылықтардың болуы,

в) ұрғашылар мен еркектердің бірінші және екінші жыныстық белгілері

бойынша айырмашылығы

. Жыныстар дифференциациясының эволюциялық арналуы

а) әр түрлі жыныстар өкілдері арасында тұрақтылық пен құбылмалық функцияларын таратуда,

б) дарақ (особь) санының көбеюі,

в) генотиптің комбинаторлық мүмкіндіктерін жоғарлату.

. Биологиялық және психоәлеуметтік жаңа құрылым филогенезде қай кезде пайда болады?

а) еркектер мен әйелдерде бір уақытта,

б) бірінші әйелдерде, кейін еркектерде,

в) бірінші еркектерде, кейін әйелдерде.

. Психикалық талдау шеңберіндегі жыныс ролінің социализациясы:

а) әлеуметтік үйрену нәтижесі,

б) интеллектуалды даму эпифеномені,

в) бала кезінде ата-анасымен болған шиеленісті шешу нәтижесі.

15. Әйелдер мен еркектер арасындағы этология шеңберіндегі қатынастардың түрлілігі қалай түсіндіріледі?

а) репродуктивтік бағдарламалар арқылы,

б) ұрпақты өсіруге регламент белгілейтін бағдарламалар арқылы,

в) тұқым қуалау және балаларды тәрбиелеу бағдарламалар

элементтерін үйлестіру арқылы.

. Кәсіптік мәнді белгі –бұл

а) кәсіптік тәжірибе алу нәтижесінде машықтандырылатын қасиет,

б) осы кәсіптік қызметтің жетістігі үшін елеулі қасиет,

в) осы мамандықты игеруді мақсат ету.

. Кәсіптік типологиялар нені қамтиды?

а) кәсіптік маңызды сипаттар тізбесін,

б) осы кәсіптік қызметпен айналысу нәтижесінде пайда болатын

қасиеттер,

в) осы кәсіптік топтың типтілік өкіліне тән психологиялық

ерекшеліктер жиыны.

. Э. Шпрангер тұлғасы үлгілерінің тұжырымдамасы нені білдіреді?

а) өмір мағынасы жөніндегі құндылықтар мен бағыт бойынша

сыныптама,

б) әлеуметтік бағдар бойынша сыныптама,

в) кәсіптік бейімділік бойынша адамдар сыныптамасы.

. Қызметтің дербес стилі:

а) адамның жеке қасиеттерімен себептескен және объективті

жағдайларға бейімделу үшін қызмет ететін қызметті қабылдау

жүйесі,

б) адамның темпераментімен себептескен қызметтің дербес қарқыны,

в) адамның дербес кәсіптік таңдауы.

. Кәсіптік жетістіктер саласында жоғары интеллектуалды әйелдер жалпы әйелдер тобынан айырмашылығы неде?

а) артығырақ феминистігінде,

б) артығырақ маскуллиндігінде,

в) артығырақ интровертирлігінде.

21. К. Томас тұжырымдамасы шеңберінде шиеленісті шешудің ең

нәтижелі стратегиясы:

а) ымыраға келу,

б) қашқақтау,

в) ынтымақтастық.

. Қатынас стилін В.С. Мерлин қалай түсінеді?

а) адамдарға, адамдардан немесе адамдарға қарсы қозғалысты таңдау,

б) қатынастың дербес сипатты тәсілін қамтамасыз ететін мақсаттар мен

операциялардың біртұтас жүйесі,

в) жеке және қоғамдық мүдделердің арақатынасы.

. Мазмұны бойынша педагогикалық қатынас стилі қайсысына

жақынырақ?

а) ата-ана тәрбиесінің стиліне,

б) басшылық (лидерлік) стиліне,

в) шиеленісті шешу стиліне.

. Л. Кольберг құрған моральдық сананы дамыту тұжырымдамасы нені

іске асырады?

а) бірінші кезекте еркектерге тән әділеттілік моралін,

б) бірінші кезекте әйелдерге тән қамқорлық моралін,

в) дербестелген адамгершілік нормаларын.

25. Моральдық сананы дамытудың конвенционалдық деңгейі

а) адамның дамуының бастапқы деңгейі,

б) тұлғаның адамгершілік талпынушылықтарының мақсаты,

в) адамдардың әлеуметтік өзара әрекеттерін қамтамасыз ететін ең таралған деңгей.

26. Кімнің жұмыстарында өмірлік стиль ұғымы ең алғаш пайда болды?

а) А. Адлердің,

б) Г. Оллпорттың,

в) В.С. Мерлиннің.

27. Адамның стильдік ерекшіліктері қай кезде көрінеді?

а) тек танымдық процесс саласында,

б) тек кәсіптік қызмет пен қатынас кезінде,

в) субъектінің тұрмыстың барлық деңгейлеріндегі шынайылықпен өзара әрекетінде.

28. Психологиялық еңсеру дегеніміз

а) адамның стресс кезіндегі мінез-құлқы,

б) адамның дербес өсуін көрсететін Мен-тұжырымдамасының даму

үрдісі,

в) адамның, маңыздылығы мен психологиялық ресурстарына тәуелді

ситуациямен өзара әрекетінің жеке тәсілі.

29. Когнитивті стиль дегеніміз

а) ақпаратты өндеудің жеке тәсілі,

б) адамның сана-сезім ерекшіліктерінің жиынтығы,

в) гуманитарлық немесе дәл ғылымдар саласында интеллектуалды тапсырмаларды шешуді ұнату.

30. Жеке тұлғаның өзін-өзі актуализациялауға қабілетін сипаттайтын

негізгі өлшемдер:

а) бейімделу және манипуляциялау,

б) уақыттағы құзіреттілік және қолдау әдісі,

в) өзін-өзі сақтау және өздігінен қирау.

31.«Дифференциялды психология» сөзі қай тілден енген ?

А. Ағылшын тілі

В. Латын тілі

С. Грек тілі

Д. Неміс тілі.

Е. Орыс тілі

. В.А.Штерн салған жолды жалғастырушы кім?

А. А. Анастази.

В. Д.М. Кеттелл

С. Г. Э. Спирмен

Д. М. Люшер

Е. Р. Б. Кеттелл

. Физиогномика деген не?

А. Қарапайым түрлерге қарап нақты мінездеме жасау

В. Адам мүсіні, бейнесі, мимика, тұлға белгісі бойынша адам мінез –құлқын алдын ала айтады.

С. Индивиттер мен адамдардың топтарының психологиялық жеке айырмашылықтарын зерттеу

Д. Психодиагностикалық зерттеулермен психокоррекциялық жұмыстарының теориялық негіздерін дайындау

Е. Ол эксперименттің негізгісі

. Дифферциалдық психология 3 кезеңнен өтеді:

Ғылымға дейінгі білім
Танудың табиғи ғылымдық парадигмалары
?

А. Гуманитарлық парадигма.

В. Ғылыми педагогикалық парадигма

С. Ғылымнан кейінгі білім

Д. 3 даму кезең әлі біткен жоқ

Е. Ғылымдық парадигма

. Жаңа ғылым бағыттың алғашқы өкілдері:

«А. Бине, Дж. Кеттелл, Ф. Гальтон, В. Штерн, ...» тізбекті толықтырыңыз?

А. Крепелин

В. Е. Люка

С. Г. Хейманс

Д. Дж. Ст. Милл

Е. А.Ф. Лазурский.

. Дифференциалды психологияның басындағы негізгі әдістер –жеке және топтық тесттер, ал кейіннен ...

А. Жобалық әдістемелер.

В. Психологиялық әдістер

С. Дисперсиондық талдау

Д. Жеке тесттер

Е. Топтық әдістемелер

. Дифференциалды психологияның басты әдістері нешеге бөлінеді?

А. 5

В. 4.

С. 3

Д. 2

Е. 1

. Дифференциалды психология өз дамуында қанша кезеңнен өтті?

А. 3.

В. 4

С. 8

Д. 2

Е. 6

. Сынақтың түрлері –

А. Зертханалық , табиғи, қалыптастыратын.

В. Жалпы және ғылыми

С. Дисперсиондық , корреляциялық , факторлық

Д. Эксперимент, бақылау , талдау

Е. Тест , анкета, сауалнама

. Гиппократ бойынша темперамент түрлері:

А. Сангвиник, меланхолик, флегматик, холерик.

В. Пикник, астеник, лептосоматик, атлетик

С. Түйсік, қабылдау, ойлау, ес

Д. Эмоция, қабілет, жүріс-тұрыс

Е. Эксперимент, бақылау ,анализ

41.Стреляу теория бойынша темпераменттің сипаттмасы:

А. Белсендік, мінез –құлықтық

В. Реактивті, белсендік.

С. Белсендік , сезімталдық

Д. Реактивті , сезімталдық

Е. Сезімталдық, мінез- құлықтық

. Кречмер психодиагностикалық түрлерінің бірі

А. Сагвиник

В. Меланхолик

С. Атлетик.

Д. Флегматик

Е. Барлық жауап дұрыс

. Конститутционалды теориялар ... жағдайға негізделеді.

А. 5

В. 3

С. 2.

Д. Жалпыланған

Е. Жекелеген

44. Шелдонның топтастырылуы негізінде адам ағзасындағы эмбрион ұлпасының басындылығына жатады.

А. Энтодермо, экзодермо, мезодермо.

В. Пикник, атлетик, астеник

С. Эндоморфты, мезодорфты, эфтоморфты

Д. Индукция, эмоция, түр

Е. Реактивті, белсендік, психоастезия

. Арық, бойы ұзын адам.

А. Астеник.

В. Пикник

С. Атлетик

Д. Меланхолик

Е. Флегматик

. Физиологиялық сипаттама негізінде Шелдонның адам психологиясының қасиетінің типологиясы неше топқа бөлінеді?

А. Эндоморфты, мезоморфты, эфтоморфты.

В. Жеке адам, индивид, тұлға

С. Пикник, астеник, атлетик

Д. Холерик, флегматик, сангвиник,меланхолик

. Статистикалық талдаудың түрлерін ажырат:

А. Дисперсиондық, корреляциялық, факторлық.

В. Психогенетикалық , жалпы ғылыми, егіздік әдіс

С. Биогенетикалық, әлеуметтік генетикалық, факторлық

Д. Тұқым қуалаушылық, генеологиялық ,факторлық

Е. Бақылау, эксперимент, жалпы ғылыми

. Биогенетикалық теорияларының авторларын ата:

А. Гальтон, Холл.

В. Бюллер, Штерн

С. Бине, Симон

Д. Локк, Штерн

Е. Крепелин, Хейманс

. Черноушек ортаға қанша белгі берген?

А. Алты

В. Тоғыз

С. Сегіз

Д. Жеті.

Е. Бес

. Физиогностика нені зерттейді?

А. Адам мүсіні, бейне, мимикасын.

В. Адамның анатомиялық сипатын

С. Адамның бас сүйегі пішінің

Д. Адамның жазуы әрпін

Е. Б.ж.д.

. «Проективті» әдіс терминін 1939 жылы ұсынған ғалым?

А. А.Сеченов

В. И.П. Павлов

С. Лоренс Франк.

Д. Ф.Бурлачук

Е. Шелдон

. Кречмер психогенді сапаларды негізгі неше топқа бөлді?

А. Төрт.

В. Екі

С. Тоғыз

Д. Бес

Е. Алты

. Дифференциалды психология терминін 1990 ж. неміс психологы қалады?

А. В. Штерн.

В. Дж. Ст. Милл

С. Крепелин

Д. Т. Хефманс

Е. Ф. Гальтон

54. Дифференциалды психология ұзақ уақыт бойы жалпы психология негізінде қандай атпен болды.

А. «Жеке айырмашылық».

В. «индивид»

С. «тұлға»

Д. «жеке адам»

Е. «даралық»

. «Физиогномика –адам мүсінді бейнесі, мимикасы, тұлға белгісі бойынша адамдардың мінез –құлқын алдан ала айтамыз» осының негізін қалаған ғалым:

А. Ж.Ловатер.

В. В. Штерн

С. Дж. Локк

Д. Т. Хефманс

Е. Ф. Гальтон

. Экологиялық ортаны У. Бронфентреннер неше структураны жүйеге бөлді?

А. Төрт.

В. Алты

С. Тоғыз

Д. Жеті

Е. Сегіз

. Дж. Локк ашқан теориясы (Д.П.)

А. Биогенетикалық теория

В. Әлеуметтік генетикалық теориясы.

С. Екі факторлы теория

Д. Макрожүйе теориясы

Е. Функционалды ассиметрия теориясы

. «Социоэтология» нені зерттейді?

А. Әлеуметтік мінез- құлықтық бағдарламасын.

В. Дербес айырмашылықтың көрінуін

С. Екі факторлы теориясын

Д. Сыртқы әсердің және туа біткен структурасын

Е. Әлеуметтік генетикалық теориясын

.Жаңа ғылыми бағыттардың ірі өкілдері кімдер?

А. Дж. Кеттелл, А.Бине, Ф. Гальтон,В. Штерн.

В. Кеттелл, Л.Франк, Кречмер

С. Э. Креплин, Г. Хейлманс

Д. И. Банзин, Е. Люка, Бехтерев

Е. Ф.А. Галлем, Ж. Ловашер

.«Көрсеткіштердің жеке тербелу көлемін анықтауына мүмкіндік беретін» - не деп аталады?

А. Дисперсиондық талдау.

В. Корреляциялық талдау

С. Факторлық талдау

Д. Психогенетикалық талдау

Е. Типологиялық талдау

. Индивид пен адамның топтарының психикасын жеке айырмашылықтарын сондай-ақ бұл айырмашылықтарының табиғатының қайнар көздері мен табиғатын зерттейтін ғылым саласы?

А. Психодиагностика

В. Дифференциалды психология.

С. Патапсихология

Д. Жалпы психология

Е. Еңбек психологиясы

. Дифференциалды психологияның терминін 1990ж. кім енгізді?

А. И.Кант

В. Ж.Лаватер

С. В.Штерн.

Д. Э.Крепелин

Е. Г.Хейманс

. Статистикалық талдаудың қанша түрі бар?

А. 3.

В. 6

С. 2

Д. 4

Е. 1

. Адамның бассүйегі пішіні бойынша адамның ерекшеліктерін анықтайды?

А. Физиогномика

В. Графалогия

С. Психогностика

Д. Краноскопия.

Е. Б.ж.д

. Психогенді сапаларды негізгі топтарға қай психолог бөледі?

А. Стреляу

В. Кречмер.

С. Шелдон

Д. Павлов

Е. Штерн

. Екі ортаның қарым-қатынасындағы структурасы?

А. Экожүйе

В. Макрожүйе

С. Мезожүйе.

Д. Микрожүйе

Е. Б.ж.д

. Оқуға, санауға жауап беретін?

А. Оң ми сыңары

В. Сол ми сыңары.

С. Мишық

Д. Жұлын

Е. Б.ж.д

. Атлетик-«athlon»қандай мағына береді?

А. Күрес.

В. Дене

С. Домалақ

Д. Созу

Е. Жеңіл

. Оң ми сыңарлықта жақсы дамыған?

А. Интуиция мен эмоция.

В. Ойлау мен қабылдау

С. Сезім мен эмоция

Д. Түйсік пен қабылдау

Е. Интеллекттің жақсы дамуы

. «Темпора» латын сөзінен пайда болған, ол қандай мағына білдіреді?

А. Көру

В. Қосу.

С. Ойлау

Д. Есту

Е. Жылдам ойлау

. Кречмер психосоматикалық түрлерді нешеге бөлді?

А. Лептосоматик, экстраверт, атлетик

В. Эндоморфты, астеник, пикник

С. Пикник, астеник, атлетик.

Д. Мезоморфт, эктоморфт, пикник

Е. Белсенді, астеник, атлетик

. Экожүйе дегеніміз не?

А. Орта іс-әрекетпен қабылданады

В. Субмәдениет, бағалық заңдар

С. Екі ортаның қарым-қатынасынның структурасы

Д. Іс-әрекет структурасы

Е. Орта кеңістіктегі заңды оқиғаның пайда болуы.

. Краниоскопия ерекшелігін кім анықтаған?

А. Ф.Гальтон

В. Ф.А.Галлем.

С. В.Штерн

Д. Дж.Кеттелл

Е. А.бине

. Гиппократ бойынша иемперамент нешеге бөлінеді?

А. 2

В. 3

С. 4.

Д. 5

Е. 6

.Генотип дегеніміз не?

А. Бүкіл геннің қосылуы.

В.Гениологиялық әдістердің қосылуы

С.Генетика мен психологияның қосылуы

Д.Жанұяның туыстықтың бірігуі

Е.Ағзаның ортаға өзгеруі

.Адамның жеке психологиялық ерекшеліктерінің шығуы болып табылады?

А.Физиогномика

В.Психогенетика.

С.Графалогия

Д.Кранаскопия

Е.Психогностика

.Жанұяларды туыстықта зерттейтін әдіс?

А.Егіздік

В.Тарихи

С.Гениологиялық.

Д.Жеке психология

Е.Жалпы ғылым

.Бақылаудың қанша кемшілігі бар?

А.Екі

В.Бес

С.Алты

Д.Төрт

Е.Үш

.Тікелей қадағалап, өлшеуге болмайтын қасиеттерді анықтауға арналған әдістер тобы?

А.Факторлық талдау.

В.Коррекциялық талдау

С.Дисперсионды талдау

Д.Жазбаша талдау

Е.Ауызша талдау

. Социоэтология нені зерттейді?

А.Индивидум өмір бойы сезінуін зерттейді.

В.Дербес айырмашылықтың көрінуін зерттейді

С.Сыртқы әсердің және туа біткен структурасын зерттейді

Д.Стимулдың қатарын зерттейді

Е.Әлеуметтік мінез-құлықтың бағдарламасын зерттейді

.Краниоскопия ерекшелігін кім анықтаған?

А. Ф Гальтон

В.Бине

С.В.Штерн

Д.Галлем Ф.А.

Е.Дж. Кеттелл

.Биогенетикалық теория-

А.А.Ф.Гальтон.

В.Дж. Лок

С.В. Штерн

Д.К.Бюллер

Е.А.Бине

.Ұрықтануда кімнен эмбрионға беріледі?

А.Ата-анадан.

В.Баладан

С.Анадан

Д.Қыздан

Е.Атадан

.Әлеуметтік генетикалық теориясы?

А.В.Штерн

В.Дж.Локк.

С.Ф.Гальтон

Д.Ст.Холл

Е.А.Бине

.Күрделі объектілерді тануға түс көруді өңдейді?

А.Оң ми сыңары.

В.Сол ми сыңары

С.Аралық

Д.Мишық

Е. Екі жағы

.Екі факторлы теория?

А.К.Бюллер, Штерн,А. Бине.

В.Штерн, Кеттел, Дж .Лок

С.К.Галлем, Ст. Холл

Д. И.П.Павлов, З. Фрейд

Е. Томос,Ж. Лаватер

.Адамды қайғыны қабылдау қасиеті туралы мінездемемен кім айналысты?

А. И.Кант.

В. Штерн

С. Хейманс

Д. Банзен

Е. Крепелин

.Жанұялықты,туыстықты зертейтін әдіс?

А. Генеологиялық әдіс.

В. Табиғи әдіс

С.Психогенетикалық

Д.Эксперименттік әдіс

Е. Сөйлеу әдісі

89. Әлеуметтік психологиялық әдіске жатады?

А. Сұхбат, әңгіме,анкеталау,социометриялық әдіс.

В.Сөйлеу,ойлау

С. Жеке адам, индивид, даралық

Д. Бақылау, експеримент

Е. Лаборотория, тәжірибе

. Латын сөзінен «висцеро»?

А. Ішек-қарын.

В.Май

С.Ішек

Д.Тоқішек

Е.Қарын

. Тұлгалар қырларынын ең танымал теориясын әзірлеген:

А. Дж.Гилфорд

Б.Р.Б.Кеттел

С. Б.Г.Ананьев

. Мінез келесі әдістермен анықталады:

А. «ұзынан» және «көлденең» кесінділер деректерін салыстыру арқылы;

Б. L, Q және T деректерін қолдану арқылы

С. сематикалық әдіспен, концентуализация және факторлық талдау арқылы

93. Темпераменттің үш негізгі биполярлық мінездемелерін ұсынған голланд психологтары:

А) Э. Кречмер және Г. Айзенк

Б) К. Юнг және Е. Вирсме

В) Э. Кречмер және К. Юнг

С) Г. Хейманс және Е. Вирсме

Д) C. Берт және Дж. Гилфорд

Голланд психологтары ұсынған темпераменттің үш негізгі биполярлық мінездемелерін көрсет:

А) Эмоционалдылық –эмоционалдықтың болмауы, активті -пассивті, біріншілік функция –екіншілік функция

Б) Эмоционалдылық –тұрақсыздық, активті- пасиивті, біріншілік үшіншілік функция

В) Эмоционалдылық, пассивтілік, біріншілік фукция

С) Эмоционалдылық, активтілік, екіншілік функция

Д) Активті -пассивті, эмоционалдылық, біріншілік-екіншілік функция

95.Қай ғалымның терминологиясы бойынша экстраверттер бірінші функциямен иемденеді?

А) Э. Кречмер

Б) Г. Айзенк

В) К. Юнг

С) П. Павлов

Д) У. Шелдон

96.Қай ғалым психологиялық өзгешеліктерден қорытынды жасай отырып, адамдарды типке бөліп, оларды тума беріледі деп санаған.

А) Е. Вирсме

Б) С. Берт

В) К. Юнг

С) Г. Хейманс

Д) У. Шелдон

97.К. Юнг жапы екі типті бөлді:

А) Экстравертті және эмоционалды

Б) Экстравертті және интровертті

В) Эндоморфты және экстравертті

С) Интровертті және экзоморфты

Д) Интровертті және мезоморфты

98.1939 жылға дейін «Психотерапия журналын » шығарған автор?

А) Я. Стреляу

Б) В.М. Русалов

В) Б.М. Теплов

С) К. Г. Юнг

Д) Г. Айзенк

99.Мұндай типтегі адамдар объекттердің құндылығын мына түйсіну күші бойынша анықтайды: неғұрлым мықты болса, объекттердің қүндылығы соғұрлым көп болады.

А) Экстравертті интуитивті тип

Б) Экстравертті эмоционалды тип.

В) Экстравертті сенсорлы тип.

С) Экстравертті ойшыл тип

Д) Экстравертті интртвертті тип

100.К.Юнг бұл типтегі адамдар жайлы былай жазады: олар өздерінің айналасындағыларға өмірдің нәрін «таратады», бірақ мұндай өмірде олар емес басқа адамдар өмір сүреді.

А) Интртовертті интуитивті тип

Б) Экстравертті интуитивті тип

В) Интровертті сенсорлы тип

С) Экстравертті сенсорлы тип

Д) Интровертті ойшыл тип

101.Бұл типтегі адамдар сырт қарағанда сабырлы болып көрінеді. Олардың эмоциялары басқа адамдарға жиі байқалмауы мүмкін, бірақ ішінде барлық эмоциялары тулап жатады. Оның эмоционалды ұстамдылығы айналасындағы адамдарға негативті қабылданады.

А) Интровертті эмоционалды тип

Б) Экстравертті сенсорлы тип

В) Экстровертті эмоционалды тип

С) Интровертті сенсорлы тип

Д) Интровертті ойшыл тип

102. К.Юнг бойынша бұл типтегі адамлдар қиялшыларды және суретшілерді қалыптастырады.

А) Экстарвертті интуитивті тип

Б) Интровертті интуитивті тип

В) Экстравертті ойшыл тип

С) Интровертті ойшыл тип

Д) Экстравертті сенсорлы тип

103.Батыста Э.Кречмер және К.Юнгтің танымал темперамент теорияларының айқын кемшіліктерін «түзетуге» тырысқан ағылшын психологы:

А) Г. Айзенк

Б) Э . Кречмер

В) К. Юнг

С) В. М. Русалов

Д) Я. Стреляу

. Г. Айзенк қай типті экстраверсияның эмоционалды тұрақтылығымен сәйкестендірді?

А) сангвиник

Б) холерик

В) флегматик

С) меланхолик

Д) ешқайсысы

105.Темперамент құрылымын факторлық анализ көмегімен зерттеулер өткізген ағылшын психологы:

А) У. Мак-Даугал

Б) С. Берт

В) Г. Айзенк

С) Я. Стреляу

Д) Дж. Гилфорд

.Дж. Гилфорд темперамент типтерін зерттеуде қанша сұрақтардан тұратын анкетаны құрастырды?

А) 500 cұрақтардан тұратын 5 анкетаны құрастырды.

Б) 400 cұрақтардан тұратын 4 анкетаны қүрастырды.

В) 300 сұрақтардан тұратын 3 анкетаны құрастырды

С) 450 cұрақтардан тұратын 4 анкетаны құрастырды

Д) 200 сұрақтардан тұратын 2 анкетаны құрастырды

107.Индивид өзінің құқықтарын басқа адамдардың алдында қорғауға қол жеткізеді, лидер болудың мүмкінндіктерін іздейді, қоғамдық ортадан қорықпайды, өзінің ойларын ашық көрсетуге бейім болып келеді.

А) өжеттілік

Б) доминанттылық

В) жалпы белсенділік

С) Рефлексивті

Д) Cабырлық

108.Ойлануға бейім, практикалық іс әрекеттің теориялық жағын қарастыруды ұнатады, жиі өзіндік бақылаумен айналысады., әдетте сабырлы, бірлесіп жұмыс жақсы істейді, іс әрекетті ұнатады

А) қарым қатынасшыл

Б) рефлексивті

В) доминантты

С) өжеттілік

Д) жалпы белсенділік

Бұл терминді грек тілінен аударғанда «тану жолы» деген мағынаны білдіреді.

А) әдіс

В) әдістеме

С) әдіснама

Д) анкета

Е) бақылау

Дифференциалды психология адамның индивидуалды ерекшеліктерінің тану әдістері жүйесі бойынша екі тұрғысын бөліп көрсетеді:

А) бақылау және эксперимент әдісі

В) номотетикалық және идиографиялық әдіс

С) интроспективті және экстраспективті әдіс

Д) жалпы ғылыми және тарихи әдіс

Е) констатациялайтын және қалыптастыратын әдістер

Алынған заңдылықтардың айқындалу деңгейі бойынша жалпыға бағытталған әдіс жинағы қалай аталады?

А) идиографиялық

В) жалпыға бағытталған

С)номотетикалық

Д) жалпы ғылыми

Е) интроспективті

Бұл әдісте бір объект басқа бір объектті сырттай байқайды:

А) байқау

В) идиографиялық

С) номотетикалық

Д) экстраспективті

Е) сырттай байқау

Бұл әдісте адам өзін өзі байқайды:

А) жеке психологиялық әдіс

В) психогенетикалық

С) интроспективті

Д) номотетикалық

Е) генеалогиялық

Әсер ету белсенділігі бойынша ажыратылатын әдістер:

А) номотетикалық және идиографиялық

В) байқау және тәжірибе

C) табиғи және лабораториялық

Д) жалпы және іріктелген

Е) ашық және жабық

Алынған нәтижелердің жалпылау деңгейі бойынша ажыратылатын әдістер:

А) жалпыға және жекеге бағытталған

Б) байқау және тәжірибе

С) өмірбаян және патографиялық

Д) табиғи және лабораториялық

Е) жалпы ғылыми және генеалогиялық

Өткізу шарттары бойынша әдістер:

А) жалпы және іріктелген

Б) табиғи және лабораториялық

С) жалпыға және жекеге бағытталған

Д) байқау және тәжірибе

Е) констатациялайтын және қалыптастыратын

Объектпен өзара әрекет жасау сипаттамасы бойынша әдістер:

А) ашық және жабық

Б) кездейсоқ және мақсатты бағытталған

С) жалпы және іріктелген

Д) табиғи және лабораториялық

Е) констатациялау және бағалау

Реттеу жүйесі бойынша әдістер:

А) жалпыға және жекеге бағытталған

Б) табиғи және лабораториялық

С) жалпы және іріктелген

Д) ашық және жабық

Е) номотетикалық және идиографиялық

Ғылыми мақсатқа бағдарланған , зерттелінетін объектінің образын анықтайтын әдіс:

А) тәжірибе

Б) бақылау

С) лабораториялық экперимент

Д) мақсатты бағытталған бақылау

Е) автобиография

Бұл әдісті өткізгенде зерттеуші өзіне қажетті психикалық құбылыстарды күтіп тұрмай, сол процесстер пайда болуы үшін жағдай жасайды:

А) бақылау

Б) тәжірибе

С) анкета

Д) табиғи эксперимент

Е) жеке психологиялық

Бұл әдіс зерттеушінің зерттелінушінің іс-әрекетіне, қандай да бір психологиялық фактіні анықтау үшін жағдай жасау мақсатымен белсенді араласуымен жүзеге асады:

А) ашық бақылау

Б) эксперимент

С) қалыптастырушы эксперимент

Д) бақылау

Е) жабық бақылау

Зерттелінетін құбылысты максималды түрде шырмайтын, жағдайдың өте қатаң стандарттылығымен айырықшыланатын әдіс:

А) табиғи эксперимент

Б) лабораториялық эксперимент

С) интроспекция

Д) жабық бақылау

Е) тест

Бұл әдістер тұқымқуалаушылық ұғымымен байланысты болып келеді:

А) генеалогиялық

Б) генетикалық

С) психогенетикалық

Д) патогенетикалық

Е) биогенетикалық

Отбасылар, рулар зерттелінетін әдіс:

А) идиографиялық

Б) интроспективті

С) номотетикалық

Д) эксперименталды

Е) генеалогиялық

Егіздік әдісті қолданған ғалым:

А) А. Бине

Б) В. Штерн

С) У. Джемс

Д) Э. Торндайк

Е) Л. Тенрстоун

Туысқандықтың бірінші деңгейдегі туысқан (бұл жұптар –ата –ана –ұрпақ, симблинг-симблинг) ортақ гендердің қанша пайызын құрайды?

А) 20

Б) 30

С) 40

Д) 50

Е) 60

Эксперименттің бірнеше түрлері бар. Артығын жойыңыз:

А) лабораториялық

Б) табиғи

С) факторлық

Д) психологиялық-педагогикалық

Е) қалыптастырушы

Экспермент... жүргізілуі мүмкін.Артығын жойыңыз:

А) қысқа мерзімді

Б) жекеше

С) ұзақ мерзімді

Д) в полевых условиях /ашық жағдайда

Е) топта

Адамның ерекшеліктерін бас сүйегінің пішіні бойынша анықтайтын психодиагностика саласы:

А) Мінезтану

Б) Философия

С) Френология

Д) Физиогномика

Е) Графология

Адамның мінез құлығының негізін болжау үшін тұлғалық ерекшеліктер, ымдар және адамның контурлық кескінінің бейнесін сипаттайтын психодиагностика саласы:

А) Мінезтану

Б) Философия

С) Френология

Д) Физиогномика

Е) Графология

Бұл әдістер атақты тұлғаларды, айнала және тұқымқуалаушылық ерекшеліктерін, рухани қалыптасуын зерттеуде қолданылады:

А) тарихи

Б) экстраспективті

С) биографиялық

Д) генеалогиялық

Е) номотетикалық

Патографиялық әдісті ғылымға енгізді:

А) П. Эфроинсон

Б) А. Анастази

С) П. Мебиус

Д) К. Хорни

Е) К. Роджерс

Қысқа мерзімді, стандартталған сынақ әдісі:

А) тестілеу

Б) анкеттеу

С) сауалнама

Д) стандарттау

Е) бақылау

Атақты адамның жеке өмірбаянын ұзақ уақыт мерзімінде оның психологиялық бейнесін құрастыру үшін қолданылатын әдіс:

А) тарихи

Б) экстраспективті

С) биографиялық

Д) генеалогиялық

Е) номотетикалық

Бір ғана аналық клеткадан дамитын және ұқсас гендік жиынтығы бар адамдар:

А) монозиготты егіздер

Б) дизиготты егіздер

С) гетерозиготты егіздер

Д) гомозиготты егіздер

Е) аралас егіздер

Өзінің гендік жиынтығымен аға мен қарындастары бір біріне ұқсас және бір уақытта туылған адамдар:

А) гетерозиготты егіздер

Б) дизиготты егіздер

С) гомозиготты егіздер

Д) монозиготты егіздер

Е) аралас егіздер

Атақты адамдардың ауру сырқаттарын зерттейтін әдіс:

А) тарихи

Б) экстраспективті

С) биографиялық

Д) генеалогиялық

Е) патографиялық

Тікелей әсерде және ретроспективті тәжірибеде негізделген өмір бейнесі:

А) эксперимент

Б) күнделік әдісі

С) автобиография

Д) сауалнама

Е) интроспекция

Отандық ғылымда дарындылықтың алғышарттарын зерттеу үшін патографиялық әдісті қолданған атақты генетик:

А) П. Эфроинсон

Б) А. Анастази

С) П. Мебиус

Д) К. Хорни

Е) К. Роджерс

ГЛОССАРИЙ

Акцентуация- норманын варианты, мінездің бір белгілері кушееді, бір анықталған психогенды әсерге басқа әсерге тұрақтылық көрсет отырып сайлаулы әлсіздігі анықталады. (А.Е.Личко)

Әрекет –белгілі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл. Ол қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын ішкі әрекет.

Вербалдылық –(латынша –сөз) ауызша сөз.

Гештальтпсихология –Германияда ХХ ғасырда дүниеге келген идеалисчтік бағыт. Сананың алғашқы бөлшектері тұтас түрдегі «гештальттар» (психологиялық құрылымдар) деп санайды.

Генезис - (грекше –туу, пайда болу, даму) қайсыбір құбылыс, заттың пайда болу сәтін де сол сияқты заңды даму процесін де бейнелейтін ұғым

Данышпандылық –адамның ақыл-ойы мен іс-әрекетінің ең жоғары дәрежесі.

Дағды –санасыз қайталау нәтижесінде қалыптасатын іс-әрекет түрі. Соның нәтижесінде ол автоматтандырылған әрекетке айналып, оңай, шапшаң орындалады. Дағдының физиологиялық негізі –динамикалық стериотип болады.

Дарындылық –адамның белгілі бір іске деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында өзін ерекше қырынан көрсетуі.

Нышан –қабілеттің дамуына негізө болатын анатомиялық және физиологиялық ерекшелік.

Қабілет –адамның даралық психологиялық ерекшелігі.

Қабілет - әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігі, мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оны нәтижелі етіп атқаруы.

Талант –адамның нақты бір істі нәтижелі орындаудағы қабілетінің біршама жағымды қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі.

Анкеттеу- арнай дайындалған сұрактарға жауаптар негізінде ақпараттар алу.

Асоциалды- бұл әлеуметтік жуелерді қиратуға немесе зиян әкелуге бағытталған мінез құлық.

Астеник ( leptos- нашар, sota- дене)- «нашар және биік»

Аутизм - сыртқы әлеммен өз қайғыруына кету, аутизм әр бір адамға психологиялық куйге тен.

Әлеументік генетикалық теория –бұл ілім, даралықтын қалыптасуы сыртқы жағдайлармен ескертілген.

Әңгімелесу- адаммен қарым қатынаста алынатын жана акпараттарды алу әдісі.

Әдіс –грек сөзінен пайда болған жол деп аударылады.

Бақылау- бұл максатқа бағытталған адамды жуелі қабылдау, нәтіжесі бойынша экспертты баға беріледі.

Биогенетикалык теория- бұл теориясында даралық тумалы және генетикалық талаптар ретінде қарастырылады.

Биографиалық және автобиографиалық әдістер- ретроспективті тәжірібесінде және пікірлерде негізделген ұзак уақытта адамның дамуын жазу.

Білімнің гуманитарлы парадигмасы- саналы және санасыз қондырудың жуйесі, қарастырған құбылыстардың бирегеіне шоғытталған, мәліметтердің статистикалық дәлелдеуіне өз алдына мақсат қоймайды.

Білімнің жаратылыс-ғылыми парадигмасы - саналы және санасыз қондырудың жуйесі, объективті білім алуға тәуелді, экспериментердің мәліметтеріне негізделген себептерден шығатың зандылыктарға әкеледі.

Изоляция –психологиялық қорғаныстардың түрі, сезімді ойлаудан бөлу.

Даналық –бұл білімнің эксперті жуйесі, өмірдің практикалық жағына бағытталған және бұдан өлшенген пікір шығаруға болады, өмірге маңызды және қиын сұрақтарға пайдалы міңездеме беруге болады.

Данышпандық –ең жоғары тәжірібесіндегі интеллектің куші, творчествоға қабілеті жоғары, елестету және ойлау талап ету, ойлап табу және ашу. Данышпандық генетикалық механизмдармен жағдайланған, маңызды іс әрекетке өте жоғары дәрежеде шоғырланғанда денсаулықтың физикалық және психикалық бузылуына әкеледі.

Деперсонализация –сезім көрсетуге қабілеттері жоқ, эмоционалды өзғерістерің сезімі.

Депрессивті күй –бұл кажеттіліктердің басылысы және басылған жағдайдың күйі.

Дифференциалды психология –индивиттердің және адам топтарының психикасының дәрбес айырмашылыктары зерттейтің ғылымның бөлігі, бұл айырмашылықтардың тәбиғатың, қайнар көздерің және салдарымен зерттейтін ғылым саласы.

Дифференциальная психофизиология –нерв жуйесінің қассиеттерімен жағдайланған адам психикасының дербес ерекшеліктері.

Жыныстық димормизм –еркек және әйел особьтардын анатомофизиологиялық белгілердің айырмашылықтардың болуы.

Өмірдің стилі –бұл белгілердің уникалды қосылысы, ептілікпен және мінез құлықтардын тәсілдері, адамнын өмірін анықтайтын.

Қабілет –бұл тұлганын дербес психологиялық ерекшеліктері, өнімді іс әрекеттердің табысты атқарғанын жағдайы болып саналады.

Идентификация- психологиялық механизмның түрі, баска адамдардан немесе мінездегі белгілермен адам өзінен бөлу.

Мезоморфты типтер- басы төртбұрышты, аяғы қысқа.

Мінез –бұл фрустрациялық жағдайларға тұлғанын жауабы, үрейлікті шешуге дербес тәсілі.

Психиканың дамуының екіфакторлык теориясы –бұл ілімде даму сырткы әсерлердің және тумалы структуралардың қарым қатынастыры нәтіжесінде қарастырылады.

Орта - өзгеретің стимулдардын қатары, бұл өзгерістерге индивид өмір бой сезінеді.

Нерв жуйесінің динамикалығы –жағдайлы реакциялардың орнауының шылдамдығы.

Характерология –адам психикасын білуінін ғылымға деінгі түрі, адамнын ішіндегі айырмашылыктарды қарапайым типтерге жатқызу.

Ноогенды невроздар –невроз экзистенциалды қажеттіліктердің фрустрацияларымен шақырылған.

Субхат –бұл әңгімелесудің ерекше түрі, партнердің біреу лидерд болып саналады, екіншісі- мукият тыңдайды.

Сексуализация –психологиялық қорғаныс, мәселелік жағдайларды эротикалық мазмұндармен толтыру.

Сублимация –психологиялық қорғаныс, аффективті импульстарды конструктивті мінез құлықтарға айналдыратын, тиімды қорғаныс болып саналады.

Интроекция –психологиялық қорғаныстың ежелгі түрі, сыртан келетіңді өзінен келетің деп қате қабылдайды, проекциямен және проективті идентификациямен бірге кездеседі.

Интроспективті әдіс –субьективті тәжірібиесінің мәліметтерінде негізделген.

Компульсия –істеуге ниет жоқ іс әрекеттер.

Нерв жуйесінің лабильностігі- нерв процесстердің пайда болу жылдамдығы және оның тоқтау.

Норма –адамның психикалық дамуының мазмұнының және темпын бағалайтың ұғым. Статистикалық мәліметтерде, клиникалық көрсеткіштерде, әлеуметтік стереотиптерде, адамның субъективті тосуында негізделген.

Пикник –( pyknos -жуан) –ауыр және жуан адам.

Проективті идентификация –анайы психологиялық қорғаныс, проекциямен интроекциянын нәтіжесі.

Психограмма –мамандылықтардың адам психикасына қойылатын талаптардың мінездемесі.

Психогенетика –бұл генетикамен психологиянын арасындағы шеғаралық бөлімнің білімдері, адам дербес айырмашылықтардың пайда болуын зерттейтің ғылым,бұны қалыптастыратың ортамен генотиптін ролі.

Психогенетикалық әдістер - психологиялық сапаларынын дербес түрін ортамен және туқым құалаушылықтар факторларды анықтауға бағытталған.

Темперамент –тұлғанын дербес тұрақты заңдылық ара қатысы, психикалық әрекеттердің динамикасын әр жақтан сиппаттаушы.

Тұлга –индивидтың жуйелі сапасы, мәдиниет- тарихи дамуында пайда болатын және белсендік, субъективтік, саналық қассиеттерге иіе болатын.

адамдардын

Темпераменттің структурасындағы ырғақтылық –ойлаумен мінез құлықтың тұтқырлықтың және икемділіктің көрсеткіштері, бір іс әрекеттерден екіншісіне ауысу.

Үрейлік –реалдық немесе жорылған қауіп қатер, ішкі аландаудын қарсы қайғыруы.

Факторлы талдау –бақылауға жатпайтын сапаны бағалайтын әдіс.

Фрустрация –ерекше күй немесе тұлғанын мақсатнына шетуіне субьективті қиіншылықтар пайда болғанда ішкі психикалық конфликт.

Экзопсихика –сыртқы обьектіге тұлғанын қатынасы.

Экспериментің тұрақтылығы –нәтіжілердің уақытта тұрақтылығы.

Білімдер бағалау жалпы шкаласы

Аттестациялық әріптік баға	Баллдардың сана эквиваленті	Оқу пәннің меңгеру дәрежесінің %-ды мазмұны	Дәстүрлі жүйе бойынша Баға
А	4,0	-100	өте жақсы
А-	,67	-94
В+	,33	-89	Жақсы
В	,0	-84
В-	,67	-79
С+	,33	-74	қанағатты
С	,0	-69
С-	,67	,64
D+	,33	-59
D	,0	-54
F		-49	Қанағаттындырылмаған

Пән бойынша қорытынды баға пайыздық қатынаста келесідей анықталады:

Б1 + Б2

Қ % = --------------- × 0,6 + Е × 0,4

Мұнда:

Б1 - 1 бақылаудың бағасының пайыздық көрінісі

Б2 - 2 бақылаудың бағасының пайыздық көрінісі

Е - Емтихандық бағаның пайыздық көрінісі

Әлеуметтік –психологиялық бағытындағы пәндерді өткізуге

арналған әдістемелік нұсқау

Аудиторияға және аудиториядан тыс жұмыстарға арналған материалдар

Әлеуметтік –психологиялық пәндері кафедрасының пәндері бойынша аудиторияға арналған материалдық жұмыстар барлық сабақтар кредиттік жүйеге сәйкес оқытудың дәстүрлі және интерактивті үлгісін ескере отырып дайындалған. Пәндер бойынша әртүрлі сабақ түрін өткізу және рейтинг тапсырмаларын орындау сабақтары уақытпен белгіленуі тиіс.

Дәрістердің қысқаша курсы (тезистер) оқу бағдарламасының материалдарынан (силлабусс), яғни мазмұны жағынан тиімді көлеммен және керекті ақпараттардан құралған, жалпы алғанда жүргізіліп отырған пән бойынша барлық мәліметті қамтамасыз етеді. Дәріс курсының мазмұнында қазіргі заман ғылымының жетістіктері мен ғылымның даму болашағы жөнінде қарастырылуы міндетті.

Семинар (практикалық) сабақтарын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулықтарды орындау барысында, кафедраның пәндері бойынша зертханалық және әртүрлі үлестіріліп берілетін материалдар қосымша дайындау қарастырылған, практикалық және семинар сабақтарына арналған материалдар дәріс курсының материалдарын бекітіп және қайталауға арналған, сонымен қатар пәннің кейбір бөлімдері бойынша дәріс курсында қарастырылмаған тақырып бойынша білімін толықтыруға арналған.

Кредиттік жүйе бойынша студенттің өзіндік жұмысы екі түрге бөлінеді: (СӨОЖ) –оқытушының басшылығымен оқытылатын аудиториялық жұмыс, аталған сабақ оқытушының сабақ кестесінде белгіленген және педагогикалық жүктемесінде енгізілген, СӨЖ –студенттің өзіндік жұмысы, яғни аудиториядан тыс студенттің кітапханадағы және ғаламтор торабындағы тәжірибелік жұмысы. Өзіндік жұмыс –студенттің терең және сапалы білім алуына және білім сапасын арттырудағы маңызды фактор болып табылады.

Студенттердің өзіндік жұмысына арналған материалдарының мазмұны мемлекеттік типтік оқу жоспарынан құралған. Өзіндік жұмысқа (СӨОЖ), (СӨЖ) арналған сұрақтар оқытылатын курстың мақмұнын толықтырып, тереңдетіп отыруы қажет. Тапсырмалар тақырыптардың негізгі сұрақтарынан құралуы тиіс.

Тапсырмалардың түрі мен мазмұны пәндердің ерекшелігін және күрделілігін ескере отырып, сонымен қатар ОӘК дайындаушы-оқытушының жеке авторлық көзқарасымен дайындалады. Өзіндік жұмысқа арналған материалдар кафедраның шешімімен талқыланып, бекітіледі.

Тапсырмалардың сандық есебі кредиттік технология бойынша ПОҚ педагогикалық жүктемесіндегі сағат санымен сәйкестендіріліп ЖОО Ғылыми кеңесімен, сонымен қатар пәндерді оқытуға бөлінген кредит санын ескере отырып әзірленген.

.2. Білімді бақылауға арналған материалдар

Студенттердің білімін бақылауға арналған материалдар бірыңғай білімді бақылау ережелері мен қағидаларына сәйкестендірліп дайындалады. Ағымдық бақылауға арналған тапсырмаларды СӨОЖ сабақ аясында ауызша немесе жазбаша сұрақ түрінде және тест түрінде алуға болады.

Емтихан материалдары (ауызша сұрақтар, тесттер) пән бойынша типтік оқу бағдарламасына және СӨЖ тапсырмаларының материалдарына сәйкестендіріліп дайындалуы тиіс. Емтихан материалдарын дәріс оқытушысы дайындайды, дайындалған материалдар кафедраның құрамымен талқыланып, бекітіледі.

ОӘК студенттерге қажетті әдебиеттер тізімі көрсетіледі (негізгі және қосымша), осы әдебиеттер бойынша студенттер ағымдағы және қорытынды бақылау жұмыстарының сұрақтарына дайындалады, сонымен қатар СӨЖ тапсырмаларын орындау үшін беріледі. Студенттердің пән бойынша сабақтың барлық түрінен дайындалуға бағытты және тапсырмаларының мазмұнын қазіргі ғылыми және әдістемелік деңгейдегі әдебиеттермен дайындалу үшін, әдебиеттер тізімі ұсынылады.

1.3. Дәріс сабақтары бойынша әдістемелік нұсқаулық

Дәріс –білім беру көзі, студенттерді мәліметпен қамтамасыз ету мақсатында оқытылады, оқыту қызметін жүзеге асыратын қажетті бөлігі. Дәрістер тұжырымдамалармен идеяларды студенттерге жеткізу үшін, сонымен қатар сыни ойлау жүйесін ынталандыру мақсатында қолданылады. Дәріс –бұл мәліметті беру әдісі ғана емес. Білікті оқытушының қолындағы дәрістер серпінді және әмбебап оқыту жүйесімен жүргізіледі. Тақырыпты оқытудағы тиімді жинақталған дәрістер мазмұны жағынан мынандай сипаттамаларға бөлінеді:

жүргізіліп отырған пән бойынша мәліметтердің санын шектен тыыс асырмау керек, өйткені студенттер мәліметтерді қабылдап естерінде сақтаулары тиіс.
студенттердің оқу үрдісіне белсенді қатысулары үшін әртүрлі әдістерді қолданады.

Егер дәріс оқытушысының мақсаты - білімді студентті дайындап шығару болса, ол оларға тақырыпты толығымен меңгеру мүмкіндігін (жұмыс жасау қағидаларын түсіну, тәжірибиеде қолдану, жоспарлар құру, бұл шындықты қалай қолдану керек) мол ақпарат беру арқылы жеткізу керек. Оқытушының тағы бір басты бір міндеті - дәрістерді дайындау барысында кілтті бөлімдерді бірнеше рет қайталап отыру әдісін қолдана отырып әзірлеу керек.

Басты қағида - дәрісті құру болып табылады, дәріс тақырыптарын оқытуда жаңа бірегей тәжірибелі әдісті игеру ұсынылады. Тәжірибиеде қолданылмаған 10 жаңа әдісті қолдансаңыз да қолжетімді көрсеткішті бермейді өйткені бұл өте тиімсіз.

Дәрістер қысқа да нұсқа болу керек. Дәрістердің құрылымы жағынан басы өте қызықты басталып, ортасы сенімді ойлармен және аяғы маңызды аяқталуы тиіс.

Студенттерге терең ой салып басталынатын дәрістер студенттердің оқытылып отырған пәнге деген қызығушылығын арттырады, мұндай дәрістер аудитория назарын оңай баурап алуға тиімді. Оқытушы оқытылатын материал жөнінде мынандай шолу жасау керек: аталған пәнді неліктен оқу керек және әрқайсысы үшін маңызы қандай, осы берілген білім студенттің кедергілерден өтіп, алдына қойған мақсаттарына жеткізе ала ма, материалды жоғары деңгейде меңгерту үшін қандай тәжірибиелік сабақтарды жүргізуге болады.

Сенімді ой пікірлерге толы дәрістің ортаңғы бөлімі дәрістің негізгі өзегі болып табылады. Бұл дәрістің –сүбелі ой тұжырымдары, белгілі бір бағытта дамуына негіз бола алады. Дәріс кезінде ең маңыздысы - KISS принципін ұстану керек. Бұл дегеніміз мынаны білдіреді: таныс сөздерді қолдану, екімағыналы терминдермен анықтамаларды қолданбау, көрнекілік құралдарын пайдалану, ой тудыратын картинкалар, деректер және мысалдарды қолдану. Деректерді келтіргенде статистика өте сенімді әдіс болып табылады. Айтылған деректерді бәр ауыз дерексөздер келтіру арқылы түйіндеп отыру қажет.

Дәрісті оқытудың басқа да түрлерін қолдана отырып оқытуға болады, мысалы, сұрақт-жауаптар, бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалану, кестелерді, жобалық аппараттармен фильмдерді. Осының барлығы сабақтың әртүрлі өтуіне және студенттің ақпаратты толығымен қабылдауына жағдай жасайды. Пәнге қатысты оқып білуге үлестіріліп берілген сабақ материалдары, студенттерді пікірталасқа тартуға көмектеседі.

Дәрістердің соңғы бөлімі кілтті сөздермен аяқталады және студенттерге бірнеше әдісті ұсынады, соның арқасында олар оқығандарын өмірде жүзеге асырады. Дәрістің осы кезеңінде студенттермен жеке жеке немесе топ бойынша сабақтан қандай әсер алғандары жөнінде ой бөліскен өте пайдалы. Дәрісті аяқтау кезінде қайталап шолу жасау тақырыпты толықтай меңгеріп келесі тақырыпты жалғастыруда тиімді қызмет атқарады.

Сәтті оқылған дәрістер - яғни бұлар мұқият жоспарланып үш принципте құрылғандар: біріншіден, олар өте қысқа, жаңа идеялармен құралған ақпарат көздері «аз мөлшерде» ақпараттандыру; екіншіден, сәтті жоспарланған дәрістер қызықты бастамалардан, сенімді ортаңғы бөлімінен және нәтижелі қорытындыдан тұрады; үшіншіден, оқытушылар дәрістерді оқыту барысында студенттердің белсенді қатысуларына мүмкіндік жасау керек.

1.4. Семинар, СОӨЖ сабақтары бойынша және СӨЖ тапсырмаларын орындау жөніндегі әдістемелік нұсқаулық

Кредиттік технология бойынша интерактивті оқыту жүйесіне басты назар аударады. Аудиториялық сағаттарда, дәріс немесе семинар, СӨОЖ сабақтарында дәстүрлі әдісті және интерактивті сабақ үлгісін жүргізуге болады. Интерактивті оқыту жүйесі студенттердің қабілеттілігін дамытады:

Өз пікірін қалыптастырып айта білу;
Өзгенің пікірін құрметтеу;
Оқу материалын мұқият меңгеру;
Материалды орындауда шығармашылық қабілетті таныту;
Үлкен аудитория алдында өз көзқарасын дәлелдеу;
Алынған мәліметтерге талдау жасау;
Табысты жұмысы мен өзіндік ізденушілігін дамыту; жеке даралығын көрсете білу;
Әртүрлі ситуациялардан өту арқылы өмірлік тәжірибие жинау.

Әлеуметтік –психологиялық пәндері қолданатын интерактивті үлгідегі және оқытудың әдістері

Дебат –студенттердің дұрыс жауап және мағыналы қорытындыны іздестіру мақсатында ауызша пікір алмасу.

Дискуссия (талқылау) –оқытылып отырған тақырып бойынша студенттер арасында ой пікірлерді талқылау. Студенттердің ой пікірлерді талқылауға қатысуы –білімді естерінде сақтау мен сіңірудің кілті болып табылады. Дискуссия –бұл студенттерді оқыту үрдісіне тартудың серпінді әдісі болып табылады.

Рөлдік ойындар –студенттерді сабаққа деген белсенділігін, қызығушылығын тудыратын көпжақты оқыту әдісі.

«Аквариум» - топты командаға бөлу арқылы оқыту әдісі. Команданың бір тобы тапсырманы талқылаумен немесе шешумен айналысса, осы уақытта келесі топ жүріп жатқан процессті зерттеп жазып алады. Қорытындысы белгіленген ереже шешіміне дейін талқыланады.

Топтық нұсқау - оқытушы кілтті деректерді немесе «тақырыптың негізгі кезеңдерін» береді, осының негізінде бұдан әрі сабаққа қатысты сұрақтармен жауаптар қалыптастыру.

Топтық талқылау - аудитория дәрістен кейін, топқа бөлініп өзіндік ой пікірлерімен, көзқарастарымен, сұрақтарымен және қорытынды пікірлерімен топ көшбасшыларымен бірге талқылау өткізу .

Кейс-әдісі - білім беру әдісі, студенттерге тиімді ойлауға көмектеседі. Топқа нақты жағайдға негізделген, сонымен бірге кейбір мәселелерді талқылауға ұсынылып, жағдайларға сараптама беріп және нұсқауларды жасап шығаруға бағытталған нақты ақпарат беріледі. Кейсттер әр түрлі әдістермен беріле алады. Олар ұзақ және бүкіл ақпаратты көрсете алады немесе қысқа болуы мүмкін, қандай жағдайда болмасын олардың мақсаты бір –студенттердің берілген фактіге қандай да бір ой тұжырымға келу.

Кейс-әдісі сонымен қатар топтық дискуссия түрінде өте алады. Әдетте кейс-әдісі екі кезеңде өткізіледі: бірінші кезеңде қатысушыларға кейс беріліп, оны қажетті уақыт аралығында оқып бүкіл материалды түсіну керек. Дискуссияны мадақтау үшін студенттерге сұрақтарды таратып беруге болады. Екінші кезеңде қатысушыларды кейстерді талқылауды сұрайды. Барлық қатысушылар өз пікірлерін айтуға мүмкіндігі болуы тиіс, өздерінің ой тұжырымында логикалық негіздеме беруі керек. Бұл процестің нәтижесінде дискуссия барысында оқытушы қатысушылардан кейстердің фактіден белгілі бір қорытынды жасауды сұрайды. Бұл әдістің артықшылығы –студенттердің басқарушылық, белгілі бір шешімдерді қабылдау, бақылаушылық дағдыларын жетілдіруге көмектеседі. Жақсы дайындалған студенттер өздері кейсті жаза алады.

Презентация - білім беру әдісі, презентация арқылы студент кез келген тақырыпты таңдап алып, қарастырылып отырған мәселе бойынша өзінің түсінігін немесе түсініксіздігін айта алады. Презентация уақыты –-10 минут. Презентация келесі критериялар арқылы бағаланады: тақырыптың ашылуы, берілген мәселе басқаларды қызықтырды ма, қарастырылып отырған мәселе бойынша студент өзінің кәсібилігін көрсете алды ма деген талаптар қойылады.

Сыни жағдайды өңдеу әдісі —сыни жағдайды өңдеу әдісі зерттеу әдістерінің бірі болып табылады. Бұл әдіс нақты жағдайды моделдеуге негізделген, студенттерге белгілі бір сыни жағдайдың негізгі ақпараты беріліп, сосын өзара сұрақтар қойып және ақпаратты талап етуге болады. Әдіс мәселені анықтау үшін тиімді қолданылатын әдіс болып табылады.

Қатені анықтау әдісі –студенттер үй жұмысын алып, болатын дәрістің мазмұнымен танысады. Оқытушы оқу материалына өзгерістер енгізіп, қате кеткен мәліметтерді қайтадан құрастырады. Оқытушы дәріс оқу барысында студенттер қателерді анықтау қажет. Бұл әдіс студенттердің бүкіл оқу барысында критикалық тыңдау қабілеттілігін жетілдіреді.

«Миға шабуыл» әдісі –интерактивтік оқытудың ең қарапайым және тиімді әдістерінің бірі, шығармашылық ойлау қабілеттігін, топтарды құрастыру және белгілі бір мәселені шешу дағдыларын жетілдіретін әдіс. Шығармашылық пікірлерді жетілдірудің тәсілі, ал қатысушылар болса бұл тәсілдерді әрі қарай қолдануын ұсынады.

Өткенді қайталау –бұл әдіс тақырыпты талқылауда, қорытындылау кезінде қоданылады, бұл тақырыпты студенттер толығымен меңгеріп, арасында қолданылуын қамтамасыз ететін әдіс. Бұл әдіс бірнеше мақсатқа жетуді көмектеседі: студенттердің топ ішіндегі әрекетін ояту, кейбір тәжірибеге бағыт беру, аталған материал бойынша студенттердің қабылдауын қандай дәрежеде екенін анықтау, студенттер мен оқытушылар арасында қатымды байланысын көрсететін әдіс және т.б. Өткенді қайталаудың әр түрлі түрлері кездеседі.

«Дөңгелек үстел әдісі» - жылдам, әрі тиімді әдіс, әр бір студенттің өз пікірін айта алуы мысалы, «бүгін мен үш нәрсені білдім», «мен пән жөнінде білдім...» және т.б.

Ақырын ойлану - әдетте жазбаша түсініктеме беру, сұрақтар ьойынша тақтада немесе қағазда көрсету.

Топтық ойлану –шағын топтарды өткен тақырыпты қайталау және басқаларға айту әдісі.

Білдіретін әңгімелесу әдісі –студенттің сабақта ашық немесе сұрақтармен мен құрылымын баяндап беруі.

Хатты құрастыру әдісі –белгілі бір материалды меңгеруге бағытталған әдіс, бұл әдісте негізгі сөз берілген, осыдан хат сызба түрінде құрастырылады, осы сызба негізгі сөздің мағынасын ашып береді.

Тәжірибелік (семинар сабақтарын) СӨОЖ және СӨЖ сабақтарын өткізу келесі формалары ұсынылады:

Кез келген танымды анықтау, шағын эссе жазу –-1,5 бет.
Тақырып бойынша жалпы шолу –ұсынылған тақырып бойынша ақпараттық рессурс басылым мен Интернеттен шағын әдеби шолу (эссе) жазу. Глоссарий жазу –терминдердің шағын түсініктемесі және берілген тақырып бойынша түсінік беру, сөзжұмбақтарды қолдануға болады.
Презентация –студенттің берілген тақырып бойынша өз презентацияны жасау барысында, қарастырылып отырған мәселе бойынша өзінің түсінігін немесе түсініксіздігін айта алауы, презентацияда қарастырған кейбір аспекттерді қарастыру. Презентацияның уақыты - 8-10 минут, презентация келесі критериялар арқылы бағаланады: тақырыптың ашылуы, берілген мәселе басқаларды қызықтырды ма, қарастырылып отырған мәселе бойынша студент өзінің кәсібилігін көрсете алды ма деген талаптар қойылады.
Іскер ойын –рольдік немесе топтық, болашақ кәсіби қызметі үшін іскерлігін және дағдылануды өндірту.
Топтық жоба –топта 4-5 адамнан артық болмау керек, әр бір топ өзінің жобасын құрастырып, оны қорғау керек.

Әлеуметтік –психологиялық пәндер кафедрасында қолданылатын

дәстүрлі әдістерге жалпы шолу

Реферат қысқаша мазмұнда құралған немесе ғылыми еңбектің мазмұнында жазылған аудиториялық баяндама, таңдалған тақырып бойынша мамандардың еңбектері, аталған бағыт бойынша әдебиеттерге шолу. Осындай шолу оқырманға кез келген мәселе бойынша қазір заманға сай болуы, мамандардың пікірін қосып қарастыру.

Рефераттың мақсаты –басқалардың жетістіктерін жалпылау, фактілер базасында әдебиет бойынша мәселені өзіндік сараптама жасау.

Жоғарыда көрсетілгендей, реферат –бұл оқылғанның қысқаша мазмұндауы, жауапты жұмыс, автордың өте ұқыпты дайындығының нәтижесі болып табылады. Және ғылыми жұмыс тән маңыздырақ оқу-әдiстемелiк мақсаттар рефераты ғалымдар қатар танысуды басты мiндетiмен зорға ескертемiз. Бұл –алдын ала ойластырылған тақырып, библиографиялық ізденіс, ғылыми әдебиеттердегі фактілердің сараптау және таңдау, олардың топтастырылуы, реферат авторының өз бағалауы және жоспарға сәйкес логикалық мазмұндамасы, анықтама аппаратын құрастыру, (сілтемелер және қолданылған әдебиеттер) және бүкіл тексті рәсімдеу. Рефератпен шұғылдана, ғылыми әдебиеттiң талдауының дағдылары студент, ғылыми зерттеудiң әдiстемесi және жазбаша жұмыстың әзiрлеуiнiң негiздерiмен ие болуға тауып алуға мүмкiншiлiк алады. Әрине, таңдап алынған ғылыми тақырыпқа рефераттың жазуы тиiстi тарихи мерзiм жататын материалдармен танысуға тым тереңiректерiне көмектеседi, табандатқан кiтаппен жеке алғанда өз алдына жұмыс iстейтiн қасында пайдалы дағдыларды меңгеруiне мүдде айқындалып және болуы мүмкiн ары қарай ғылыми жұмыстардың шеңберiн анықтауға көмектеседi мүмкiндiк туғызады.

Рефераттың көлемі 20-30 бет.

Конспект –жүйелік, оқытылатын материалдың мазмұны логикалық сабақтастығы, жоспарды біріктіретін, көшірмелер немесе осы аталған екі әдістің қосындысы.

Көшiрмелерге қарағанда және мазмұнның ашылуы конспектiнiң тезистерiнiң ол оқылатын көзде ұсынылатын мазмұндаманың тiзбектерiнде көрсетілгендей.

Конспектті құрастыру үшін ең маңызды және қажетті ақпарат алынады.

Бас жағдайлар көрінеді, аталы сөз, тiркестердi асты сызылады. Әрбiр жаңа ой жаңа жолдан басталады. Конспектте автордың фамилиясы, қайнар көздiң атауы, оның шығаруы, беттiң орын, уақыты көрсету керек.

Қайнар көздермен жұмыс жасау:

- кiтап немесе тараудың атауына ұғыну, оның мағынасын түсiну;

- тексті ынтамен оқып шығу және негізгі ойларын оқу барысында қысқаша жазу;

- бiр ойды басқа ойға бөлiңiз, олардың тезис түрiнде жазып алыңыз;

- негізгі категорияларды және түсініктерді көшіріп алыңыз, кең

- педагогикада қолданылуын, және олардың басқа ғылымдарды қолданылуын анықтап алу;

- жұмысты аяқтағаннан соң барлық қайнар көздерін көшіріп алыңыз.

Оқытудың инновациялық-техникалық құралдарын қолданылуына шолу

Оқу процесі барысында кафедра оқытудың инновациялық-техникалық құралдарын, білім беру саласындағы ақпараттық технологиялар және қазіргі заманға сай ғылыми жетістіктерін пайдалана отырып қолданады. Олар студенттердің шығармашылық қабілеттілігін және өзіндік жұмыс жасауды бағытталған. Олар ақпараттық білім беру технологияларын қолдануды қарастырады, сонымен бірге оқу-әдістемелік материалдарын, әлемдік деңгейге сәйкес келуі, пәндерді оқыту барысында:

мультимедиялық оқулықтарды қолдану, пәндерді оқыту кезінде эксклюзивті электрондық курстарды қолдану;
медиаресурстарды қолдану, энциклопедиялар, электронды кітапхана мен Интернет желісі;
рефераттардың электрондық презентация ретінде өткізу, курстық жұмыстарды және білікті тітіруші жұмыстары;
видеоконференцбайланыс режимінде сабақтарды өткізу;
электрондық пошта арқылы студенттерге кеңес өткізу;
студенттердің білімін бақылау үшін бағдарламалық-педагогикалық тест тапсырмаларын қолдану және т.б.

1. Реферат на тему- Медицина у Римській Імперії За часів Римської імперії в медичній науці набагато розширил
2. Новосибирский государственный медицинский университет Министерства здравоохранения Российской Федера
3. Социально-политические мотивы сатиры М Е Салтыкова-Щедрина
4. тематически нарушают права и законные интересы соседей или бесхозяйственно обращаются с жилым помещением д
5. Развертывание систем персонального радиовызова
6. Маленькие рыбки плавают как большие
7. 100МЗ и Т130 являются- деформация наружной и внутренней труб с отклонением от симметричности относительно гори
8. Види митних режимі
9. Феноменологии духа сообщен студентам в качестве раздаточного материала на лекции ~ как содержательная ос
10. Імперія жирів Рубчук В1
11. Образование в XIX веке
12. Теоретические основы теплообмена Движущей силой теплообмена является разность температур учас
13. Разработка проектно-конструкторской документации на модель в программе AutoCAD
14. Заданием для специальной части является провести анализ возможности расчета показателей качества конденсат1
15. Понятие и классификация конституционных прав и свобод человека и гражданина в Российской Федерации
16. Спектрофотометрическое определение метилметакрилата как способ контроля качества стоматологических изделий
17. Благотворительные организации
18. рисунок и различные виды его печатных воспроизведений- гравюра литография офорт цветная гравюра кслило.
19. ЛАБОРАТОРНАЯ РАБОТА 1 ИЗМЕРЕНИЕ ЛИНЕЙНЫХ РАЗМЕРОВ ТВЕРДЫХ ТЕЛ И ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОБЪЕМОВ ТВЕРДЫХ ТЕЛ ПРАВИЛЬН
20. Лабораторная работа Э2

Материалы собраны группой SamZan и находятся в свободном доступе

БЕКІТЕМІН Экономика бизнес ж'не 'леуметтік 'ылымдар Жо'ары мектебіні' Проректорыдиректоры

«___» _________________ 2012 ж.

«___» _________________ 2012 ж.

Тақырыптар және олардың сағат бойынша көлемі

5 сағат

Жыңыстық диморфизм.

5 сағат

Жыңыстық әлеуметтену

Жыңыстардың арасындағы психологиялық айырмашылықтар және олардың физиологиялық негіздері

А

Учебники. Учебные пособия

Типовая программа. «Диффер. психология»

Дифференциальная психофизиология мужчин и женщин. Учебное пособие.

Дифференциальная психофизиология мужчин и женщин. Учебное пособие.

Развитие личности. Психология и психотерапия.

А

«_» _______________ 2012 ж.

«_» _______________ 2012 ж.