Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1, Психология көптеген жаратылыстану және қоғамтану ғылымдарқатарында адамды, тұлғаны зерттейді, бірақ олардың жеке өздеріне тәнерекше қырлары мен сырларын бөле қарастырады.Бұл орайда психология тұлға терминімен бір қатар адам, тек өкілі(индивид) және «даралық» түсініктерін пайдаланады. Бұл ұғымдардыңбәрі өзіндік өзгешелікке ие, дегенмен олар өзара кіріге байланысқан. Асажалпыланған, бірігімді түсінік – бұл адам.Адам - өмірдің ең жоғары даму сатысын, қоғамдық еңбек үдерісініөнімін, табиғилық пен әлеуметтіктің ажыралмас бірлігін танытушытіршілік иесі. Әлеуметтік-тайпалық мәнге ие болуымен бірге, әрбір адам өз алдына бөлектенген табиғат туындысы, тек өкілі.Индивид – бұл homo sapiens (саналы адам) ретінде нақты адам,дамудың адамдық алғы шарттарын (нышандарын) бойына сіңіргенжаратылыс туындысы.Даралық – нақты адамның тұтастай болмысының, оның табиғижәне әлеуметтік меңгерілген қажеттерінің қайталанбас, ерекше сипаты. Даралық әр адамның меншікті тәжірибесінен, білімінен, пікірі-нен, ұстаным – көзғарастарынан, мінезі мен темпераментіндегі өзгешеліктерден көрінеді, адам өз даралығын дәлелдейді, бекітеді. Адам даралығының негізгі көрсеткіштері – сеп-түрткілері (мотивтері), темпераменті, қабілеттері, мінезі.2, Тұлғаның көптүрлі ғылыми типологиясын шартты түрде бірнешетопқа келтіруге болады.Тұлға типологиясын анықтауға негіз болған ең ежелгі психологиялық таным жетістігі – гуморалдық (сұйықтық) теориялар. Бұл теориялар бойынша тұлға типі адам (жануар) ағзасындағы қандай да сұйықтық (қан, шырын және т.б.) түрімен байланыстырылады. Бұл орайда типологиялық ажыратудың бастау көзін ежелгі грек ғалым дәрігері Гиппократ берген.Ол тұлға типін ағзадағы төрт сұйықтыққа байланыстырады – қан, өт, қара және сары шырын (запыран). Осылардың қай бірінің басымдылығы темперамент типіне ықпал жасайды: сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик.Ал Гален темпераменттің аталған түрлерін артериялық жәневеноздық қан құрылымдарының өзара қатынасымен байланыстырады.Қанның сапалық ерекшеліктерінің тұлға қасиеттеріменбайланыстылығы И.Кант теориясына да арқау болды. Ол темпера-менттерді келесідей бөлістерге келтіреді: сезім темпераменттері(сангвиник – көңілді адам темпераменті; меланхолик – жабығыңқы адамтемпераменті) іс-әрекеттік темпераменттер (холерик - ұстамсыз адам темпераменті; флегматик – байсалды адам темпераменті).Орыс ғалымы П.Ф. Лесгафт темпераменттердің дәстүрлі типтерінадамның қан айналу жүйесінің ерекшеліктері және ағзадағы зат алмасу жылдамдығына байланыстыра ажыратады. Морфологиялық теорияларда тұлға қасиетін ажыратудың басты белгісі ретінде адамның дене құрылысындағы ерекшеліктері аталады. Ф.Галль бас сүйегі типтері мен мінез бітістері арасындағы байланыстың барына назар аударды.Тұлғаның дене көрінісіне (конституционалды типология) орай Э. Кречмер адамды төрт типке бөледі: астеник, пикник, атлетик,дипластик (Конституционалды типология негізі – жатырдағы ұрықтық даму динамикасынан болатын туғаннан соңғы дене құрылымының ерекшеліктері).
1) астеник (әлжуаз) адам – нәзік денелі, қушық кеуде, тар иық, қол-аяғы серейген ұзын, сопақ жүзді, бірақ жүйке жүйесі мен бас миы күшті дамыған; ынжық;2) пикник (шәлтік) адам – кіші не орта бойлы, етшең, биік кеуделі,қарынды, қысқа мойын, домалақ басты; көпшіл;
3) атлетик (шомбал) адам – ірі, қарулы денелі, бұлшық етті, дене бөліктері өзара сәйкес дамыған, кең иықты; маңғаз;4) дипластик (мүгедек) адам – тән-дене құрылымы қисынсызжаралған, тартыншақ.
3, Теорияларкөп. Бірақолардыәдетте 3 топқабөледі.
1. Психодинамикалықтлеориялар – жекеадамдамуыменқалыптасуы, ішкісубъективтіпсихологиялықфакторларғабайланысты В = F (р)
2. Социодинамикалықтеориялар – жекеадамныңдамуы мен қалыптасуысыртқыәлеуметтікортағатәуелді В = F(Е)
3. Интеракциялықтеориялар - адамныңжекеадамболыпқалыптасуыөздеріжоғарыдаайтылған 2 факторға да тәуелді В = F (Р,Е) болады
Тұлға проблемасына орасан көп зерттеулер арналған. Олардың бәрін үш үлкен топқа бөліп, қарастыруға болады:1.Тұлға проблемасының әдіснамалық және жалпы теориялық зерттеулері. Бұл зерттеулер келесі әдіснамалық принциптер мен пробламаларды ашуға арналған: сана және іс-әрекет бірлігі принципі; тұлғалық принципі, тұлғаның себептілік принципі, биологиялық пен әлеуметтіктің өзара қатынасы принципі, тұлға бойындағы даралық және қоғамдық сипаттар, субъект проблемасы, жүйелілік бағытының іске асып баруы, және т.б. Тұлға психологиясындағы жалпы теориялық проблемалар: тұлға құрылымы проблемасы, тұлға типологиясы, қозғалысы (динамикасы) және дамуы, т.б. проблемалар.2.Тұлғаның нақты құрылым бірліктерін және тұлға ерекшеліктерін, яғни тұлғаның сеп-түрткі – қажетсіну аймағын, агрессивтігін, күйзелісін, мінезін және т.б. эмпирикалық талдауға арналған зерттеулер.3.Тұлға жөніндегі біртұтас авторлық теориялар: Фрейд, Юнг,Рубинштейн және т.б. ғылыми көзқарастары.Тұлға жөніндегі зерттелеулердің бұл үш тобы өзара байланысты келеді.
Психологиядағы тұлға зерттеулерінің жалпы бағыттарына шолу бере отырып, екі негізгі бағытты – номотетикалық және идеографиялық ажырата атамай болмайды.Номотетикалық бағыт – тұлға қызметтерінің жалпы, әмбебап заңдарын талдауды көздейді. Бұл салада қолданылатын басты 4 Тұлғаның әлеуметтену кезеңдері.
Әлеуметтену-бұл белгілі әлеуметтік шарттармен үйлескен тұлғаның белсенді түрде өзін-өзі қалыптастыру.Әлеуметтену кезеңдері:
1Бейімделу(11-14 жас) әлеуметтік тәжірибені ойланбастан қабылдайды.
2.Даралану-(14,15,16 жас)-өзін бөлек қарату ниеті пайда болады.
3.Бірігу(18жас)-қоғамдағы өз орнын табу ниеті пайда болады.
4 Еңбеккершілік(орта жас)-әлеуметтену тәжірибесін меңгере қоймайды.Өз еңбегі әрекетімен қайта жасайды.
5.Еңбектен соңғы кезең (егде жас)-әлеуметтік тәжірибені қайта жасауда,оның келесі әулетке өткізуде маңызы зор.
Тұлға әлеуметтенуі – бұл тұлғаның қоғамдық құндылықтар мен адамзаттық ұнамды әрекет-қылық әдістерін меңгеруі негізінде қауым тіршілігіне қажет қабілеттерді қалыптастыруы. Әлеуметтену үдерісінде адам әлеуметтік қалыптарды меңгереді,әлеуметтік рөлдерді пайдалану әдістері мен қоғамдық әрекет-қылықдағдыларын игереді. Тұлғаның әлеуметтенуі әлеуметтік шындықты тану негізінде қалыптасып барады. Тұлға әлеуметтенуінің негізгі көздері:1) ерте балалық шақ тәжірибесі – психикалық қызметтер мен әрекет-қылықтық қарапайым формаларының қалыптасуы;2) әлеуметтік мекемелер – тәрбие, оқу, білім жүйелері;3) қарым-қатынас және іс-әрекет үдерісіндегі адамдардың өзара ықпал-әсері.Әрқандай әлеуметтік роль өз ішіне көптеген мәдени қалыптар, ережелер және әрекет-қылық үлгілерін қамтиды. Өмір барысында әрбір адам жасы мен қызмет бабының өсуіне орай бір емес, бірнеше әлеуметтік рөлдерді меңгеруіне тура келеді. Өз мазмұны бойынша әлеуметтену құбылысы – екі тарапты үдеріс.Бір жағынан, ол – қоғам тарапынан әлеуметтік тарихи тәжірибені, рәміздерді, құндылықтар мен қалыптарды келесі әулетке жеткізу болса,екінші жағынан, - оларды тек өкілінің игеруі, өз меншігіне өткізуі (интериоризациялауы). 8.Қабілет.Қабілет түрлері.
Дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде,бір жағынан,өзіндік психикалық табиғатына ие болудан,екіншіден-әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісінен жеке адам қабілеті д.а. Қабілет 2 ге бөлінеді:нақты және мүмкін.Мүмкін болатын қабілеттер нақты іс әрекеттің қандайда түрінде көріне бермейді,алайда белгілі әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен қызмет желісіне қосылуы мүмкін.Нақты қабілеттер қатарына жалпы қызмет бабында іске асатыны ғана емес,сонымен бірге дәл бір уақытта және нақты шақтағы әрекетке қажет болғандары да кіредіМүмкін болған және нақты қабілеттерді тұлға қабілетінің дамуына ықпалетуші әлеуметтік жағдайлардың жанама көрсеткіші ретінде тануға болады.
10 Әлеуметтік мінез-құлықтың өлшемі болып қылық (поступок) саналады.
Қылық – бұл іс-әрекет. Мұның әлеуметтік маңызы және мәні болады. Мысалы, анасы баласына уақытында тамақ бермесе, бұл жағымсыз қылық болып есептеледі.
Әлеуметтік тәртіп белгілі бір әлеуметтік ережелерге (нормаларға) сәйкес келсе, қалыпты дейді. Ал, мінез-құлық нормаға сәйкес келмесе, оны ауытқыған (немесе девиандтық) мінез-құлық дейді. Бұл ауытқуды әлеуметтанудың арнаулы теориясы – ауытқы мінез-құлқының әлеуметтануы зерттейді.
Ауытқу тәртібіне құқық пен мораль прициптерінен кейін кету, оларды бұзу жатады.
Ауытқу тәртібі еңбек, өндіріс саласында, жеке адамдар арасында, ұцымдық қарым-қатынастарда, қызметте, жұмыста, тұрмыс-салтында жиі кездесіп отырады. Мұндай жат қылықтарға бұзақылық, ұрлық, маскүнемдік, нашақорлық, өз-өзіне қол жұмсау, жезөкшелік, т.б. жатады. Мұндай ауытқу мінез-құлықтарына қарсы күрестер еліміздің барлық салаларында алуан түрлі әдістермен қатаң жүзеге асырылуда.
Анығында адамның өлшемі (кейбір уақытта құрылымы деп те айтады) үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық және әлеуметтік. Бологиялық өлшем – бұл адам организмінің түр бейнесі мен құрылымының (морфологиясын), басқаша айтқанда, органимзнің құрылысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын, орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйке жүйесін, т.б. қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, (сезім жүйесі, мысалы, құмарлығы, жек көру, не сүю, мақтаныш, не қорлану, күйініш, не наразылық, ойлау) адамның еркі мен сипатын (бейнесін) темпераментін, т.б. қамтиды.
Осыған орай жеке-жеке алып қарағанда бұл екі өлшемнің әрқайсысы адам ұғымын тұтас тұлға ретінде ашып бере алмайды, өйткені биология мен психология адамдарды жеке-дара зерттеп, оларды тұлға ретінде көрсете алмайды.
Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғни белгілі бір тип, бірнеше адамның үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды. Тұлғаны жан-жақты осылай қалыптастыратын оны қоршап тұрған орта, мұнда ол үнемі іс-әрекет, қызмет атқарады, үнемі онымен тығыз байланыс, қатынаста болады. Осыған сәйкес әрбір қоғам өзіне тән лайықты тұлғаны қалыптастырып отырады.
12 Мінездің дамуы мен қалыптасуы Шетел психологтарының көптеген өкілдері мінез туа бітіп, оның дамып қалыптасуы нәсілдік заңдылыққа тәуелді болады дейді.
Совет психологтары мінездің дамуыу өмір жағдайларымен, тәрбиемен байланыстырады, жеке адамның ортамен қарым-қатынасында екі шешуші фактор болады. Бірі өмір жағдайларының адамға жасаған әсерлерінің ерекшелігі, екіншісі адамның өз басының белсенділігі. Кейде адамды қоршаған орта оның дамып, өніп- өсуіне қалайсыз, тіпті тосқауыл болуы да мүмкін. Бірақта осындай ортадан адамның жеке басының белсенділігінің арқасында қиыншылықтармен тайсалмай қажырлы куресіп, жеңіске жету нәтижесінде тамаша кісілік қасиеттері бар азамат қалыптасады. Осы жалған беделдердің әрқайсысы балалар мінезінің жағымсыз көріністерінің пайда болуына себепкер болады. Мәселен ақылгойшы ата-аналар балаларының кемшілік жағын көруге дағдыланып, қия басқан сайын ақыл айтып, сөйлеп оларды мезі қылады. Осының салдарынан балалар үлкен кісінің сөзін жүре тыңдап, құлақ аспай, тіпті керісінше қылық көрсетуге бой ұрады. Сөйтіп кісіге деген сенімсіздік, қырсықтық, дөрекілік мінез бітістері көрініс бере бастайды.
Баланың ынжық, жасқаншақ, жалтақ болуы ата ананың “жазалау” беделімен байланысты. Ал менсінбеушілік, күндестік, безбүйректік, өркөкіректің беделі бала мінезінде ата-ананың “даудасқанынан” пайда болады. “Жақсы көріну”, алдап қызықтыру” беделдерін басшылыққа алған ата аналар балаларын “мен саған, сен маған” моралін өмірде жетекші принцип жасауға итермелейді. Ал бұл принципке жүгінген адам дүниеқор, алдамыш, қатыгез, пайдақор келеді. Оның басқа қасиеттерінің қандай екенін айтуға болады. Мәселен бір адамның жарқындығы мен ашықтығын байқасақ оның басқаларға деген жақындығын, ақкөңілдігін, ылтипаты бар деп есептейміз
13 М. Вебер атап көрсеткендей, адамның мінез-құлқы деп, оынң іс-әрекетінің, қызметінің сыртқы көрінісін айтады. Оның негізгі үш түрі болады:
а) инстинктивті; ә) қарапайым; б) әлеуметтік;
Мінез-құлықтың бірінші және екінші түрі көбінесе саналы, ерікті емес түріне жатады да, оның әлеуметтік мәні болмайды.
Мінез-құлықтың мұндай түрлерін, психология ғылымы зерттейді. Екінші жағынан, кейбір осындай тәртіптің түрлерінде әлеуметтік жақтар болуы мүмкін (мысалы, білместіктен, байқаусызда жасалған қылмыстар). Мінез-құлықтың саналы өз үлгісі тек адамға ғана тән. Ол адамның ақыл-ойының көмегімен еркін бақылауы арқылы іске асырылады. Сондықтан оынң әлеуметтік маңызы және әлеуметтік мәні болады. Мұндайды әлеуметтік мінез-құлық деп санаайды.
Әлеуметтік мінез-құлық әр түрлі болады, олар:
а) индивидуалды (яғни, жеке адамның мінез-құлқы);
ә) ұжымдық – бұл жалпы мұқтаждығы, талап-тілегі және іс-әрекет мақсатының бірлігі кезінде құрылған ұйымдасқан топтың мінез-құлықтары;
б) бұқаралық – бұл бір типті, әрі ұйымдаспаған үлкен бұқара тобының мінез-құлқы.
Жеке адам мінез-құлқының құрылымы үш элементтен тұрады: а) мотивация, мұқтаждық пен себеп-дәлелдердің көкейтесті мәселелері;
ә) шешімдер, яғни шешімнің мақсаты, оны іске асырудағы құралдарды іріктеп алу, жоспарлау;
б) іске асыру, өмірге ендіру. Бұл қоршаған ортаға әсер ету, болатын нәтижені талдау, іс-қимылдарды жүзеге асыру.
Әлеуметтік мінез-құлықтың өлшемі болып қылық (поступок) саналады
Қылық – бұл іс-әрекет. Мұның әлеуметтік маңызы және мәні болады. Мысалы, анасы баласына уақытында тамақ бермесе, бұл жағымсыз қылық болып есептеледі.
14,15.Ерік туралы жалпы түсінік
Ерік-бұл алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылықтар мен кедергілерді жеңуге бағытталған адамның саналы психологиялық іс-әрекеті.Адам алдына әр түрлі мақсат қояды.Сол мақсатты орындау жолында ерік қайраты мен күш жігерін жұмсайды.Ерікті үрдістер әр уақытта еріксіз белсенділіктің негізіне байланысты ісеһке асады.Еріксіз қозғалыстарға рефлекторлық қозғалыстар жатады.мысалы: жөтелу,түшкіу,қас қағу ,күйген кезде қолды тартып алу.Еріктің күшіне қарай :
1.тоқтамға келушілік
2.кедергілерді жеңе алу
3.өзін-өзі меғгере алу
4.батылдық
5.шыдамдылық т.б.
Ерікдегенімізадамныңӛзмінез-құлқынмеңгереалу
қабілеті.Ерікпайда болу үшінеңалдыменсебептүрткілер болу қажет Адам алдынамақсатқояды.Солмақсаттыжүзегеасырыүшінәртүрліәрекеттержасайды. Мақсаттыжүзеге
асырудаадамдапайдаболатынбіркөмескілеутүрткілерпайдаболады.Оныпсихологиядатілекдепатайды. Адам көпнәрсенітілейді. Біреуінжақтырады,екіншісінжақтырмайды, қажеттісінорындасам, жүзегеасырсамдейді. Тілектенкейінбіртүрткіқалаутуындайды. Мұндаадамӛзініңмүмкіншілігімен
санасады. Адамдабірнешеқалауболады, бұлардыңарамындакүреспайдаболады. Адам керектісін алып, тоқтамғакеледі, соңынанжүзегеасыруғатырысады.Ерікқимылыадамның даму процесінде біртіндепжетіліп, қалыптасатын Адам осылайөзініңкелешектебелгілібағыттаістейтінісінің
Адамныңалдындағымақсатыосылайшаайқындалғаннанкейін,әрекеттіңорындалуМақсатқажетудіңжолдарыбелгіленіп, жоспаржасалғаннанкейінадамныңМотивтеркүресін Н.В. Гоголь “Үйлену” комедиясындажақсыкөрсеткен.Сөйтіп, мақсатқою, тілек, қалау, мотивтеркүресі, тоқтамғакелу
Еріктікамалдыңеңнегізгікезеңі–қандайболмасынтоқтамдыорындау
16 Жеке адамөміріндеэмоциялықкүйлердіңүлкенмәні бар. Эмоциялықкүйлерөтіпжатқанпсихикалықәрекетсипатынағанатәуелдіболыпқанақоймай, оғанөзі де орасанзорәсеетеді. Эмоциялыцқкүйлердіңбәрі де өткіншісипаттаболады.
Көңіл – күйбұладамныңбарлықтолғаныстебіреністері мен әрекетінеөңберетінбіршамаұзақэмоциялықкүй.
Аффект – бұлқысқамерзімді, бұрқетпеөтекүштіэмоциялық реакция. Аффектікүйэмоцияныңбірте – біртекүшеюіненкөрінеді. Аффект жағдайда сана таралады, олкөңілкүйменбайланыстықабылдайтынзаттар мен түсініктердіңшағыншоғырынабағытталады.
Фрустрация. Тұрақтыжағымсызэмоціиялықкүйгедушарететін, шектенасқанқанағаттанбаушылықфрустрациясының, яғни сана мен әрекеттіңбұзылуыныңнегізіболады. Фрустрация кезіндеадамөтекүштіжүйкелік - психикалықкүйзеліскетүседі. Фрустрадцдияныңөтуерекшелігішиеленіскенжағдайдыңшашілуінебайланыстыболады.
Фрустрация әлсіреуі, тынымтабудынемесекүшеюімүмкін. Егершиеленісшешімінтаппаса, онда фрустрация басқакереғаржағдайдабасталады.
17 Адамды әрекетке бағыттайтын, мақсат қоюға талаптандыратын бір түрткі болатындығы, мұны психологияда мотив (себеп) не түрткі деп атайды. Кез келген түрткі сан – қиылы қажеттермен тікелей, не жанама түрде байланысып жатады.
Сеп-түрткілер (мотивы) – іс-әрекетке ынталандырушы не мәжбүрлеуші, белгілі қажеттердің қанағаттандырылуымен байланысты, «не үшін іс-әрекет орындалып жатыр?» деген сұраққа жауап беретін ниет, талаптар (побуждения). Тіршілік жағдайына, қажеттеріне орай әрбір адам өзіне тән салыстырмалы тұрақты және қайталанбас сеп-түрткілер жүйесін (мотивация) пайдаланады.Адамды әрекетке итермелейтін негізгі түрткі – оның түрлі қажеттері. Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды орындау үшін түрлі әдіс - амалдар қарастырады. өйткені, адам сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын тек танып не оған өзінің қатынасын білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді. Бұл үшін ол қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл қозғалыстар есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз қозғалыстар (яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы, жөтелу, шашалу, түшкіру т.б.), екіншісін- ерікті қозғалыстар деп атайды. Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне жатады.
18-сурак
Іс-әрекет – әлемді және өз-өзін саналы түрде өзгертетін процесте адамның немесе топтың әлеммен жасайтын өзара әрекеті.Іс-әрекет – адамның дүниемен қарым-қатынас тәсілі. Іс-әрекет барысында адам табиғатты, қоршаған айналаны игеріп, шығармашылық тұрғыда өзгертеді. Сөйтіп, өзін іскер, жасампаз субъектретінде қалыптастырады, ал өзі игерген табиғи ортаны Іс-әрекет объектісі етеді. Адам іс-әрекет үстінде кез келген затқа жат пиғылмен қарамайды. Керісінше осы заттың табиғаты мен ерекшеліктеріне ой жүгіртіп, игереді, сондай-ақ өз іскерлігінің өлшемі мен мәні етеді.Іс-әрекет барысында адам табиғатпен өзара әрекетте болып қана қоймайды, оны бірте-бірте өзінің материалдық және рухани мәдениетінің құрамына кіргізеді. Сыртқы дүниені өзгерту адамның өзін дамытуы үшін қажетті жағдай және алғышарт болып табылады.Іс-әрекет тұтас процесс қарым-қатынаспен тығыз байланыста және болашақ ұрпаққа бағытталған әлеуметтік сабақтас белсенді құбылыс болып табылады. Адамдардың Іс-әрекеті әрдайым бұрын жасалған дәлелді алғышарттар мен белгілі бір қоғамдық қатынастардың негізінде жүзеге асады. Сол себепті ол нақты тарихи сипатта, нақ осы әлеуметтік шындықтың өмір сүру тәсілі болып табылады.Іс-әрекеттің философиялық ұғымының барлық әлеуметтік ғылымдар, әсіресе, психология, социология, педагогика, т.б. үшін маңызды дүниетанымдық және методологиялық мәні бар.Азаматтардың еркімен пайда болатын заңды фактілер, былайша айтқанда еркін қалауын білдіру. Құқыққа сәйкес келушілікке байланысты іс-әрекет (құқық бұзушылықтар ретінде) заңды жәнезаңсыз болып бөлінеді
19) Ал жеке тұлғаның іс-әрекеттің қандайына болсын мотивациялық ерекшеліктерін ескермей әлеуметтік психологиялық тиімді өзара әрекет, қатынас жасау мүмкін еместігі белгілі. Әрбір жеке тұлғаның мотивациясы өзіндік сипатқа ие болатындықтан, нақтылы фактілер мен заңдылықтарды талқылауға өтпей тұрып, негізгі ұғымдарды анықтап алу керек. Кейбір авторлар (В.В. Юрчук, М. Кордуэлл) мотив ұғымы арқылы психикалық құбылысты сипаттаса, ал басқалары (А.К. Маркова, В.И. Ковалев) жеке тұлғаның қылықтары мен іс-әрекетті таңдау себептерін түсіндіреді мотив ретінде жеке тұлғаның қызығушылықтары, әлеуметтік құрылымдар, құндылықтар, идеалдар әсері алынады деген пікірді ұстанамыз. Мотивтің мотивациядан айырмашылығы, мотив – субъектінің тұрақты, жеке басына тән қасиеті және белгілі бір іс-әрекет жасаудағы ішкі оятқыш күші болып табылады.
Мотивация категориясына қазіргі кездегі психологиялық көзқарас тұрғысынан қарасақ, ол жеке тұлғаның тұрақты мотивтерінің жиынтығы және сол жеке тұлғаның бағыттылығын көрсететін белгілі иерархиясы бар мотивациялық аймақ болып табылады.
20,21 Темперамент – тек өкілінің психикалық белсенділігінен көрінетін психодинамикалық қасиеттерінің бірлігі, яғни психикалық жауап әрекеттерінің жеделдігі, шапшаңдығы, қарқыны.Академик И.П.Павлов темпераменттің физиологиялық негіздерін талдай отырып, бұл психикалық қасиеттің жүйке жүйесі типіне тәуелділігін, бас миы қызметінің жеке жүйке үдерісі – қозу мен тежелуге байланыстылығын дәлелдеді. Жүйкенің қозу мен тежелу дкүші,тепе-теңдігі және қозғалмалылығы тумадан, әр адамда әрқилы.Осы қасиеттердің ара қатынасына орай И.П.Павлов жоғары жүйке қызметінің 4 типін ажыратты: «ұстамсыз» ( жүйке жүйесі күшті, қозғалмалы, қозуы басым – холерик темпераментіне сәйкес) ; «тіршең» (жүйке жүйесі күшті, қозғалмалы, қозуы мен тежелуі тең – сангвиник темпераментіне сәйкес); «байсалды» (жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі тең, селқос– флегматик темпераментіне сәйкес); «әлсіз» (жүйке жүйесі нашар, тежелуі басым, қозғалысы кем – меланхолик темпераментінің негізі).Темперамент атауларын ғылымға алғаш ежелгі грек дәрігері Гиппократ (460-377ж. б.э.д.) енгізген. Ол темперамент түрлерін адам ағзасындағы әрқилы сұйықтықтардың басымдылығына қарай ажыратқан:қаны (сангвис) басым – сангвиник (қайратты, жылдам, өмірі шуақ,көпшіл, қуанышқа да , күйзеліске де бірдей төзімді; сары өті (холэ) – холерик ( ашушаң, шыдамсыз, қызбалы, ұстамсыз, күйгелек, көңіл кейпіауыспалы; шырышы( флегма) басым – флегматик (байсалды, жайсаң,ұстамды, бір істен екіншісіне ауысуы қиын, жаңа жағдайларға бейімделуіауыр); қара өті (мелайнахолэ) басым (запыранды) – меланхолик (тұйық, ұяң, көңілшек, тартыншақ, тез шаршайды, қиындыққа төзімсіз).Темпераментте біріге көрінетін жүйкелік қасиеттер тобы тек өкілінің бірнеше психикалық ерекшеліктерін береді:1. Психикалық үдерістер шапшаңдығы мен жеделдігі, психикалық белсенділік, бұлшық ет – моторлы қимыл, қозғалыстар түрі.2. Сыртқы ауыспалы жағдайларға бейімділік, икемшілдік не бір -беткейлік.3. Әрекет-қылықтың бір тарапты сырттай әсерлерге басыбайлылығы(экстраверсия) не адамның өз ішкі дүниелік сезімдері мен ұғымдарына тәуелділігі (интроверсия).4. Сезімталдық, көңілшектік, қабылдағыштық, көңіл қызбалығы мен шарпулылығы және олардың тұрақтылығы.Кейбір темперамент түрлерінде аталған сапалар жеке адам болмысынаорай «араласа» көрінеді.Әрқилы өмір жағдайларына байланысты туындайтын психикалыққалыптар адам темпераментіне тәуелді келеді. Алайда, адамның әрекет-қылық мәдениеті темпераменттен болмай, тәрбиеге тәуелді қалыптасады.22 Темперамент жөніндегі ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрігері – Гиппократ.Оның тұжырымы бойынша, адамдар төрт «дене шырындарының» - қан, шырыш, өт, запыран - өзара қатынасымен ажыратылады. Осы психологиялық тағылымды арқау ете отырып, ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален алғашқы рет темперамент түрлеріне ғылымдық сипат берді. Гален темперамент түрін жоғарыда аталған шырындырдың бірінің басымдылығымен байланыстырды.
Ол біздің заманымызға дейін жеткен темперамент атауларын белгіледі: сангвиник (sangius – қан), флегматик(phlegma – шырыш), холерик( chole - өт), меланхолик(melaschole – запыран). Гален ендірген бұл ғажайып жаңалық кейінгі жүзжылдықтар желісінде көптеген ғалымдар ізденісіне күшті ықпалын тигізді.
24 Адам қоғамда өзін қоршаған адамдар тобында өмір сүреді және дамиды, оның талаптарына сәйкес өз ойлары мен мінез-құлқын өзгертеді, топтың басқа мүшелерімен өзара әрекеттесу арқылы әртүрлі байланысты сезінеді. Қарым-қатынас психологиясы мынандай құбылыстарды зерттейді; адамдардың бір-бірін қабылдауы және түсінуі, еліктеу, сендіру және нандыру, ұйымшылдық немесе жанжалдық, біріккен іс-әрекет және тұлғааралық қатынастар. Осы психологиялық құбылыстың әр түрлілігінде, олардың пайда болуының негізгі қайнар көзі болып адамдар арасындағы қарым-қатынас аймағы болып табылады.
Егер қарым-қатынас болмаса, біздің рухани, материалды даму деңгейіміздің қандай дәрежеге көтерілгенін білмес едік. Біздің әрқайсымыз өзіміздің негізгі қырларымызды жеке қарым-қатынас тәжірбиелеріміз арқылы жанұядағы, мектептегі, жұмыстағы, көшедегі тікелей қатынастар арқылы игереміз. Бүл микроорта. Микроортадағы қарым-қатынас арқылы әрқайсымыз әлеуметтік әлемді кеңінен танимыз және қарым-қатынасқа түсеміз, яғни макроорта әсерін сезінеміз.
Макроорта - бұл өз ғылымы, мәдениеті, идеалогиясы, заңы, коғамдық өлшемдері бар қоғам.
Микро және макроортаның кездесетін жері, олардың өзара әрекеттесетін шек - бұл кіші топ, онда біздің әрқайсымыздың өміріміз өтеді. Қарым-қатынас тарихи алғашқы форма болып табылады оның негізінде өркениет дамуының кейінгі кезеңдерінде карым-қатынастың басқа түрлері пайда болды. Мысалы; жазбаша қарм-қатынас жазбашалықтың кұралуынан кейін ғана пайда бола бастады. Біздің әрқайсымыз адамдар арасында өмір сүріп және жұмыс істегендіктен кез-келген жағдайда өз тілектерімізге тәуелсіз түрде адамдармен қарым-қатынаска түсеміз. Егер біз өз өмірімізді бақыласақ онда мынаны байқаймыз:
Қарым-қатынас стратегиясы Қарым-қатынас стратегиясы үшке болінеді.
1-ші ашық-жабық қарым-қатынас. Ашық қарым-қатынаста әр адам өзінің
көзқарасын жеткізе білуі және басқалардың позициясын тыңдауға әрдайым дайындық. Ал жабық қарым-қатынас ақпаратқа деген өзінің көзқарасын қатынасын жеткізе алмауы, қарым-қатынасқа түсуге талпынбауы.
3-ші Рольдік тұлғаарлық стратегия (мұғалім-оқушы, үлкен-кіші).
25 Қарым-қатынастың түрлері:
26 Топ жіктемесі
Топтардың ӛзі шартты және нақты болып 2-ге бӛлінеді. Шартты топШынында болмайтынжалғантоптар. Адамдардыңтекқағазжүзіндеғана барқауымдастығышартты топ депаталады.адамдарнақты топ ішіндеӛзарақарым-қатынасқатүседі. Ал, нақты топдегенімізбіршаматұрақты, жалпымақсатарқылыӛзарабайланысқан, ӛздерібелгілібіркеңістікте, азды-кӛптімерзімішіндеаралас-құраласжүретінадамдардыңнақтыұйымы. Бұлтоптағыадамдардың 1-ден мақсатыбір, 2-денмүшелерібір-бірін жете білуікерек. 3-ден мақсатқажетужолындабір-бірімен
тығызқарым-қатынасжасайды.Кез-келгенадамқандай да болмасынбелгілітопқакіреді. Топтарүлкен
(макро), кіші (микро), ресми, бейресми, ұйымдасқан, ұйымдаспаған,контактілі, оқшауланған, референт т.б. болыпбӛлінеді.Біршаматұрақты, құрамыжағынанкӛпемес, мүшелерібір-бірімен
тікелейқатынасжасайотырып, ортақмақсатқаұмтылғанадамдардыңбірлестігішағын топ депаталады. Оныңтоптыңбарлықмүшесініңкүш-жігерісоғанжетугежұмылдырғанортақмақсатыболады. Кішітопқакіретіндербірін-бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрған міндетті орындау кезінде өзара қоян-қолтыққатынастаболады. Қіші топ мүшелерінің саны екіадамнан аз болмайды
және 30-40 адамнанаспайды.Жанұя, ӛндірістік бригада, мектепсыныбы, студенттертобы, т.б.
контактілі, реалдытопқажатса, концерт залындағы, футбол алаңындағы,автобус салонындағы отырғанадамдар ұйымдаспағантопқажатады.Студенттер тобы, сыныпоқушыларыресми топ болса, жанұя мүшелері, ағайын-туыс, дос-жарандарресмиеместопқажатадыАдам бір мезгілде бірнеше кіші топқа мүшеболады. Мысалы, оқушыӛзсыныбының мүшесі, футбол камандасындажәнет.б. үйірме тобына мүшеболуымүшеболуымүмкін.Құрылу принципі мен әдісіне қарай шартты және нақты формалды жәнеформалды емес топтарболады. Шарттыжәненақтытоптар. Нақты топ -
адамдардыңбір-біріменӛзарақарым-қатынасжәнебайланысжасайотырып,алдарынақойғанмақсат, міндеттерін орындауғажұмылған, ӛмірсүріптұрғанбірлестігі. Нақты топ қысқамерзімді, не ұзақ өмірсүруі, мүшелерінің саны азне кӛпболуымүмкін. Олқауымдастықретіндеӛмірсүріпқызмет
істейді.Адамдардың тек қағазжүзіндеғана бар қауымдастығышартты топ депаталады.
Формалды (ресми) жәнеформасыз (бейресми) топтар. Формалды(ресми) топ штат кестесі, жәнебасқа да ресмиқұжаттарнегізіндеқұрылады.Мысалы, жоғарыоқуорынындағыстуденттертобы, мектептегімұғалімдер менқызметшілер штаты - мұныңбәріресмитопқажатады.Формалды топ мүшелерініңарасындабелгіліқұжаттардыңталабынасәйкесәpтүрлісипаттағы іскерлік қатынастар орнайды. Ондайқатынастардан жетекшігебағыну, тиістіқұқықтыорындау, ресми орындардың алдындағы жауапкершілікті сезіну ерекше көрінеді. Формалытоптарда (іскерлік қатынаста) кейде теріс эмоциялық жағдайлар, яғнибір-бірін ұнатпау, сыйламау, менсінбеу, жауласу сияқты құбылыстар да болуымүмкін. Бұл жәйт ондағы іскерлікқатынасқатерісәсерінтигізеді.
Формасыз (бейресми) топтарұнату, кӛзқарасбірдейлігісенімжақындығы т.б. арқылықалыптасады. Мұндайтопқаресмиқұжаттардың, тиістінұсқаулардыңкүшіжүрмейді. Мәселен, бірлесіпбалықаулау, аңшылықпен айналысу, біргеқыдыру, отаутігу, дос-жарандыққатынастағыадамдардың
тобы. Бұлтоптардабірін-біріұнату, біріне-бірібауыр басу, сыйлауқасиеттері жоғалатынболса, ондаолбіртіндепыдырап, топ болуданқалабастайды.
27,28Кіші топ психологиясы
Топ — әлеуметтік тұтастықтан белгілі бір нышандары негізінде бөлінетін адамдардың шектеулі шамадағы қауымдастығы; бұл нышандар атқаратын қызметтерінің сипаты, әлеуметтік не таптық қатыстылығы, даму деңгейі және т.б. болуы мүмкін. Топты адамдардың санына байланысты саралау: үлкен, шағын, кіші топтар (диада, триада) деп бөлу кең тараған. Әлеуметтік статусы бойынша ресми және бейресми, өзара байланысының тікелей не аралық болуына қарай нақты және шартты, даму деңгейіне қарай даму деңгейі төмен (ассоциациялар, корпорациялар, диффузиялық топтар) және даму деңгейі жоғары топтар (ұжымдар), мәнділігі жөнінен реф1. Санына байланысты үлкен топтар (ұлттар, партиялар, таптар), шағын топтар (отбасы, ұшақ экипажы).
2. Байланысына қарай алғашқы шынайы (сынып, студенттік топ, өндірістік бригада), соңғы жағдайға немесе шартқа байланысты (университеттің студенттері, қаладағы немесе аудандағы мектепті бітірушілер, қаладағы зейнеткерлер);
3. Ұйымшылдығына қарай: ұйымдасқан, ресми (сынып, студенттік топ), ұйымдаспаған бейресми (көпшілік, жиын, жұрт).
4. Ынтымақтастығына қарай ынтымақты жоғары дамыған (студенттік топ, өндірістік бригада), ынтымақсыз төмен дамыған (бірінші сынып оқушылары).
5. Тұрақтылығына қарай тұрақты (ұлт, отбасы), тұрақты емес (мерзімдік, уақытша бригадалар).
6. Тұлғаға маңыздылығына байланысты эталоиды, референтті (шынайы немесе үлгі болатын қиялдағы топ), топтар
7. Қоғамның дамуына байланысты прогрессивті (ұжым), регрессивті.
8. Іс-әрекеттің түріне қарай ойын, оқу, еңбек топтары.
Топтағы тұлғааралық қатынасты социометрия әдісімен зерттейді. Бұл әдісті енгізген Дж. Морено. Топтағы әрбір адам екі түрлі: іскерлік (ресми) жәнс жеке (бейресми) қатынаста болады ерентті және мүшелік топтар болады
29 Референт тобы. Референт (эталон) тобыдепкӛзқарас, талаптарыүлгі болыпсаналатынақиқатӛмірсүрушінемесеқиялдағы топ айтылады. Адамөӛзі нормасын, қадір-қасиетінбағалаған, ӛзі оны қолдап, еңжақсыдепесептейтін
топқакіреді. Сонда адамбұлнормалардықолдап-қанакоймай, оны қорғайды
да, қажетболсанасихаттайды да. Кейдебылай да болуымүмкінадамбір топтыңмүшесі бола отырып, екіншібіртоптынкӛзқарасын, нормасын қастерлеп, қадіртұтады. Басқашаайтқанда, тұлғаүшінбасқа топ үлгі эталон болыпесептеледі. Мысалы, жеткіншекжоғарысыныпоқушыларыныңнемесе
ересектердіңтобынамүшеболуғатырысады. Егербұғанонынқолыжетпесе, онда ересекте ртобында орыналған мінез-құлық нормаларына еліктеп, соларғаұқсауғатырысады.
30 Қарым қатынас техникасы мен тәсілдері Қарым-қатынас– адамдарарасындабірлескеніс-әрекетқажеттілігінтуғызып, байланысорнататынкүрделі процесс; екінемесеодан да көпадамдардыңарасындағытанымдықнемесеэмоционалдыақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдыларалмасу. Қарым-қатынастұлғалар мен топтар дамуының және қалыптасуының қажетті шарты болып табыладыҚарым-қатынасбарысындаадамдардыңтанымдықхабарлармен, ақпаратпен, тәжірибемен, біліммен, дағдыларменалмасуыжәнеөзаратүсінісуі, бірін-біріқабылдауыжүзегеасады. Қарым-қатынастыңинтерактивті, коммуникативті, перцептивтідегенүшжағыжәне мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлеріболады. Негізгіқызметі:
1) ақпараттық-коммуникативтік (ақпараталмасужәнеадамдардыңбірін-бірітануыменбайланысты);
2) реттеуші-коммуникативтік (адамдардыңіс-әрекетінреттеужәнебіріккенәрекеттіұйымдастыру);
3) аффективті-коммуникативтік (адамныңэмоционалдықаясыменбайланысты).
Адамдарарасындағықарым-қатынастыңбастымақсаты – өзаратүсіністіккеқолжеткізу. Қарым-қатынасжасаудақатынасқатүскенадамдытыңдап, түсінебілудіңмаңызызор. Бұл басқа адамның ішкі жан дүниесінтүсініп, оғанөзойындұрысжеткізугемүмкіндікбереді. Адамдарбасқаларғаөзойлары мен көзқарастарынтүсіндіреотырып, түсініспеушілік, ұрыс-керіс пен дау-жанжал секілді жағымсыз құбылыстарды болдырмауғаәрекетжасайды. Адамдарменжақсықарым-қатынас орнатуға мынадай ережелердің орындалуыкөмектеседі: барлықадамдарментеңдәрежеде, дөрекілік пен жағымпаздықсыз қарым-қатынасжасау; сұхбаттасушыныңжекепікірінсыйлау; бұйрықемес, өтініш деңгейінде қарым-қатынасжасау; басқаадамныңпікірінсыйлаужәнетәжірибесінқабылдайбілу. Қарым-қатынасмәдениетінмеңгергентұлғаөзіменқатынасжасайтынадамғақұрметпенқарап, сыйластық білдіреді. Адамғасыйластықпенқараужақсықарым-қатынас жасаудың негізгі өлшемі болып табылады.
Педагогикалыққарым-қатынас
Педагогикалыққарым-қатынас - белгілібірпедагогикалыққызметатқаратын, жәйліпсихологиялық климат құруғажәнеоқуіс-әрекетін, педагог пен оқушыарасындағы, оқушылар ұжымы ішіндегі қатынастарды психологиялықтиімдіетугебағытталғаноқытушы мен оқушының сабақтағы және сабақтан тыс уақыттағыкәсіптікқарым-қатынасы.
Перцептивтікқарым-қатынас
Перцептивтік қарым-қатынас — адамныңпарапарқабылдауы, оныңішкідүниесінебойлау, әрбір жеке сәтінде оныңпсихикалықжағдайынсезінудағдысы, оныңтәртіпсебебінтүсінудағдысы. Мұғалім өзінің перцептивтікқарым-қатынасқабілеттерінұдайыдамытуықажет.
32.Топтағы тұлғаралықкарымқатынас қарым –қатынасдегеніміз-тіларқылыпікіралмасу. Адамдардыңқарым-қатынасы ақпарат алмасудың жеке дара жағдайынаайналады. Сөйлеу құралдарымен Қатар адамдарда қарым-қатынастың сөзден тыс жолдары бар: келбет, ым, мимика т.б.Топтағыадамдардыңбір-біріменқарым қатынасын зерттеген кездебақылау, эксперимент, әңгімелесут.б. әдістердіпайдаланады. Мұны таңдау Әдісі деп атайды. БұләдістітұңғышұсынғанамерикапсихологыДж.Морено болды. Бұлобьективтікәдіс, бұныадамдардыңбір-біріменқарым-қатынасын зерттегенкездеқолдануғаболады. Әлеуметтікпсихологиядасоциометрия яғни таңдау(шағынтоптағыәлеуметтікқатынастыӛлшеу) әдісінқолданылады. Бұләдісарқылыадамдардыңіскерлікжағын, қарым-қатынасынбілугеболады.Таңдауәдісін топ, ұжыммүшелерібірін-бірі жете білген жағдайдағана қолдануға болады. Бұны жүргізгенде сұрақтарға жауап беру ескеріледі. Қойылатынсұрақтартаңдаукритерийлерідепаталады. Критерий күштіжәне осалболыпекігебӛлінеді. Күшті критерий терең де тұрақтықатынасты, ал
осалы – тұрақсыз және атүсті қатынасты көрсетіп береді.
33.Кіші топ және ұжым
Топ жәнеұжымдегеніміз не? Бұладамдардыңтіршілікқажетінӛтеуүшінбірлесу.Адам қоғамнан тыс ө өмір сүре алмайА.С.Макаренконың айтуынша Ұжым бұл – бұлмақсатмүдделері, көз қарастары ортақ белгілі бір салт дәстүрі бар, өзін-өзі басқара алатын әлеуметтік адамдар тобы. Топтың жоғары дәрежеде ұйымдасқан түрі ұжым деп аталады. Ұжым адамдардың тобы болғандықтан Оған топтың белгілерітән. Алайда ұжымның топта жоқ белгілері де болады.
Сондықтан қандайда болмасын ұжымды топ деп атауға болады, ал топтыңбәр бірдей ұжым бола алмайды. Ұжым байланысына қарай контактілі және негізгі ұжым болып бөлінеді. Контактілі ұжым – ол ұжымдық белгілірі бар бастапқы топ. Негізгі ұжым контактілі ұжымдардың бірігуі. Мысалы, студенттер тобы контактілі ұжым, ал факультеттін негізгі ұжым деп қарауғ аболады. Тұлға ұжымнан оқшау болмайды. Ол ұжымның басқа мүшелерімен байланыста болады. Біршама тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелерібір-бірімен
Тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ деп аталады. Оның топтың барлық мүшесінің күш-жігерісоған
жетуге жұмылдырған ортақ мақсаты болады. Кіші топқа кіретіндер бірін-бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрған міндетті орындау кезінде өзара қоян-
қолтық қатынаста болады. Қіші топ мүшелерінің саны екі адамнан аз болмайды
және 30-40 адамнан аспайды.Адам бірмезгілде бірнеше кіші топқа мүше болады. Мысалы, оқушы өз сыныбының мүшесі, футбол камандасында жәнет.б. үйірме тобына мүше болуы мүше болуы мүмкін
34.адамдардың бір бірін қабылдау және түйсіну
Қарым-қатынас – адамдар арасында бірлескен іс-әрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс; екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы танымдық немесе эмоционалды ақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмасу. Қарым-қатынас тұлғалар мен топтар дамуының және қалыптасуының қажетті шарты болып табылады.
Қарым-қатынас барысында адамдардың танымдық хабарлармен, ақпаратпен, тәжірибемен, біліммен, дағдылармен алмасуы және өзара түсінісуі, бірін-бірі қабылдауы жүзеге асады. Қарым-қатынастың интерактивті, коммуникативті, перцептивті деген үш жағы және мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлері болады. Негізгі қызметі:
1) ақпараттық-коммуникативтік (ақпарат алмасу және адамдардың бірін-бірі тануымен байланысты);
2) реттеуші-коммуникативтік (адамдардың іс-әрекетін реттеу және біріккен әрекетті ұйымдастыру);
3) аффективті-коммуникативтік (адамның эмоционалдық аясымен байланысты).
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың басты мақсаты – өзара түсіністікке қол жеткізу. Қарым-қатынастың өзара байланысқан үш қыры бар екендігін жоғарыда айтып кеттік. Қарым-қатынастың коммуникативті қыры адамдардың бір-бірімен ақпарат алмасу үрдісінде анықталады; қарым-қатынастың интерактивті жағы адамдардың өзара әрекеттестігін ұйымдастыруда көрінеді, мысалы, серігінің көңіл-күйіне, мінез-құлқына, сенімдеріне әсер ету керек болса немесе әрекетшілерді тиімді түрде үлестіріп, қызметтерін бөліп алу қажет болған жағдайда: ал перцептивті жағы қарым–қатынастағы екі адамдардың бір-бірін қабылдап, осының негізінде өзара түсінісуінде. Қарым-қатынастың құралдары:
Адамдар бір-бірін қабылдау процесі қарым-қатынасының міндетті құрамды бөлігі ретінде танылып, перцепция деп аталады. С.Л. Рубинштейн бойынша адам мінез құлығының сыртқы көрінісінің негізінде оны танимыз, оны сыртқы мәліметтерінің мәнін ашамыз. Осының негізінде алынған нәрселер қарым-қатынас процесінде маңызды реттеуші рөлге ие. Біріншеден, басқа адамды тану барысында танушы индивидтің өзіде дамиды. Екіншіден, басқа адамды тану дәлдігінің өлшеміне онымен келісілген әрекеттердің жетістігі байланысты. Басқа адамды танудың ең қарапайым тәсілдерінің бірі өзін-өзі соның орнына қою. Бұл сол адамның ішкі жай күйін ұғынудың ең тиімді жолы. Өзіңді басқа адамның орнына қоя отырып оны түсіну амалымен эмпатия құбылысының мәні ұқсас Эмпатия - басқа адамды ішкі әлеміне еніп, оның барлық сезмдері мен ойларын ұғына отырып оны эмоцияналды түрде қабылдау қабілеті.
Өзінің және басқа адамдардың жеке қасиеттерін танудың қисынды түрі-рефлексия, яғни кері байланыс құбылысы. Бұл әрекет етіп отырған индивидтің өзінің серігімен қалай қабылданатындығын түсінуі. Рефлексия басқа адамды тану ғана емес, сонымен өзіңді басқа адамның қалай түсінетіндігін білу, яғни басқа адамдарды қабылдаудағы таптаурындардың, жалған сенімдердің және установкалардың да мәні зор. Таптаурындар басқа адамдардың тобы жайлы әдеттегі, ықшамдалған түсініктер жүйесі. Әр түрлі топтағы адамдар бір-бірімен етене араласа, жақындаса бастаса, ортақ мақсатқа жетуді тантаурындар өше бастайды. Жалған сенімдер адамдардың, өзін олардың мотивтерін, қылықтарын білместен бағалау нақты жағдайларды толығымен талдамастан алдын-ала құрастырылған қандайда бір бейнелерге назар аудару және кез-келген адамды үйреншікті түрде қабылдап, бағалауға қатысты адамның санадан тыс даярлығы. Өзара қатынаста ашық жарқын бола білген жөн, өйткені жақын қатынаста болмайынша адамдардың жылы қабылдауы екі талай.
36 Топ көшбасшысы және оның қасиеттеріЛидер (ағылшыншаleader — жетекші) — қоғамға, ұйымғанемесетопқаықпалетугеқабілеттітұлға. Халықтыңнемесебелгілібірәлеуметтіктоптыңмақсат-мүддесінтолықсезініп, қорғайбілетін, бойынасаясиқайраткергелайықтықасиеттердіжиябілгенадам Лидер ретіндетанылады. Лидер алға қойған мақсатқа жетуүшін белгілібір әлеуметтік ортада адамдардың күш-жігерінбіріктіріп, іс-әрекетінқоғаммүддесінесайжүргізеді. Лидергеалғырлық, ақылдылық, қажырлылық, ұйымдастырушылық, жұртқажағымдылық, сондай-ақ өзіне жауапкершілік ала білужәнеіскерліктанытабілушілік, т.б. қасиеттер мен қабілеттертән. Кез келген тарихи кезеңде, қоғамдық-саясиөмірдеЛилер аса беделдітұлғаретіндетанылады; қараКөсем, Көшбасшы.Лидер— басшы, жетекші. Топта, ұжымда әдетте жетекшілік міндетін өзіне алатын бір адам болады. Әлеуметтікпсихологиадамұндайадамды "лидер" депатайды. Лидер топты ұйымдастыруға жәнебасшылықетугесайланады не ұсынылады. Лидер әдеттетоптыңіс-әрекеті жайлы, оныңқұрамы мен мүмкіндіктеріжайлымейліншехабардарболады. Ол топ мүшелері мен қатынаста өзінеркін, сенімдіұстайды. Психологиядағы зерттеулердің мынандай қатынаста қызмет аткаратындығы айқындалған:ол топ алғақойғанмақсатқажетудіңжолдары мен құралдарын жоспарлайды; топ мүшелеріарасындаатқарылатыніскежауаптыадамдардыбелгілейді;
Егер топтыңалдынамаңыздыіскерлікмүддеқойылғанболсажәнебұл топ өндірісті еңбекұжымыболса, белгілі бір топтық шырай орнатады;топ мүшелерініңәлеуметтікбелсенділігіндамытады.
Психологтар зерттеулеріндемектепұжымдарындағылидерлердіңбірнешетипіболатынынкөрсетті: Бірінші тип — лидер жағдайғабайланыстыөзінтанытады. Мысалы, оқушысыныпта музыка викторинасынұйымдастырыпөткіздіделік. Олкөптегенмузыкалықшығармалардыбіледі, домбыра, гитарада, фортопианода, аккордеондаойнайды. Бұлжердеолөзініңдарыны мен шеберлігінкөрсетті. Ол лидер мақсаттардыжүзегеасыратын даму депұғынылады.
39 Адам жанының арашашысы – «ақ халатты абзал жан» – дәрігер мамандығы ең мәртебелі әрі жауапты мамандық. Адам жанының арашашысы – «ақ халатты абзал жан» – дәрігер мамандығы ең мәртебелі әрі жауапты мамандық. Гиппократ антына адалдығынан айнымай, саналы ғұмырын адам жанының арашашысы болуға арнаған дәрігерлерДәрігер болу – аса жауапкершілікті, төзімділікті, мейірімділікті, өз ісіңе адал сынды қасиеттерді қажет ететін ұлы мамандық. Гиппократ антын қабылдаған соң ақ желеңді абзал жандардың білімді болуының маңыздылығымен қоса, сыртындағы ақ халат ішкі жан-дүниенің әппақ екенін дәлелдеуге ұмтылып тұратын сияқты. Бұл адамзат рухындағы рөлі мықты қасиеттердің дәрігер бойынан табылып тұруы тиіс деген сөз емес пе?! Білікті де, білімді, қайырымды да қайратты дәрігер қоғамымызда мол болсын десек, аталмыш мамандық таңдаған талапкерлерді сыннан өткізудің тест түрінен басқа тәсілін ойлап тапқан жөн сияқты. Сонда «бір қарын майды бір құмалақ шіріте» де алмас еді, біз де бұл тақырыпқа қайта оралмас па едік. Дегенмен, адам өмірі алтынға да айырбасталмайтын құндылық болғандықтан, бұл бізді толғандыра беретіні сөзсіз.
41,,, Э. Кречмер адамды төрт типке бөледі: астеник, пикник, атлетик, дипластик (Конституционалды типология негізі – жатырдағы ұрықтық даму динамикасынан болатын туғаннан соңғы дене құрылымының ерекшеліктері).1) астеник (әлжуаз) адам – нәзік денелі, қушық кеуде, тар иық, қол-аяғы серейген ұзын, сопақ жүзді, бірақ жүйке жүйесі мен бас миы күштідамыған; ынжық;2) пикник (шәлтік) адам – кіші не орта бойлы, етшең, биік кеуделі, қарынды, қысқа мойын, домалақ басты; көпшіл;3) атлетик (шомбал) адам – ірі, қарулы денелі, бұлшық етті, денебөліктері өзара сәйкес дамыған, кең иықты; маңғаз;4) дипластик (мүгедек) адам – тән-дене құрылымы қисынсыз жаралған, тартыншақ; Френч және Фромм болжамдарына орай, түс көру адамның психологиялық қалпын тұрақтандыру тетігі ролін атқарып, осыдан адам өз проблемаларын шешу үшін қажет күш-қуатын көтереді. Түс арқылы адам бейсаналық дүниеге ерекше бір «терезе» ашады. Сонымен бірге, түс бейсана мен ашық сана арасында ақпарат алмасуға қажет «арна» қызметін де атқарады. Осыдан ақпарат қоры басымдау бейсана рәміздік не айқын формада ашық санаға керекті ақпарат жеткізеді (мысалы, болашақта күтілген оқиғалар, болып қалар сырқаттар, ішкі жандүниелік сырқатты нүктелер жөніндегі сәуегейлік болжамдар.