Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1.Дешифрлеудің тарихын айтыңыз.
Бастапқы кезең. Алғашқы бақылау және ауадан фотоға түсіру ХІХ ғасырдың ортасына сәйкес келеді. Францияның әскери офицері Гаспар Турнашон (Надар) 1859 жылы әуе шарынан Париж қаласына жақын елді-мекенді суретке түсірген.
Ал Ресейде алғашқы фототүсірістер әуе шарының арқасында 1886 жылы әскери әуе тобының бастығы А. М. Кованьконың арқасында жүзеге асқан. Бірінші Дүниежүзілік соғыстың ұшқыны ұшақтан түсірілген суреттердің дамуына көп септігін тигізді.
1916 жылы Орыс әскерінің барлау бөлімдерінде арнайы фотометриялық бөлімшелер құрылды. Олардың міндеттеріне әуе суреттерді дешифрлеу, алынған нәтижелерді картаға енгізу және әр түрлі әскери мақсаттағы карта жасау кірді.
1920 жылдар. Бірінші Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Ұлыбританияда, АҚШ-та, Францияда, ал кейінірек Германияда әскерлерінің жинаған тәжірибелері ауыл шаруашылығында қолданыла бастады.
1919 жылдың наурызында қабылданған Жоғарғы Геозезиялық Басқару жайлы Қаулы аэротүсірістердің қарқынды дамуына жол ашты. Аэрофототопографиялық бөлім құрылды. Соның арқасында әр түрлі аэрофотоларды картографиялық мақсаттарда қолдану үшін тәжірибелі жұмыстар жүргізілді.
1924 жылдан бастап зерттелмеген аудандардың топографиялық карталарын құрастыруды мақсат етіп қойып, алғаш рет орман шаруашылығы мен жол салуда аэрофотосуреттер қолданылды.
1930 жылдар. Бұл кезеңде аэрофотосуреттер геологияда, ормандарды зерттеуде және эксплуатациялауда, сонымен қатар Арктиканы зертттеуде қолданылды. Және осы кезеңге тәжірибе түрінде аэрофотосуреттердің шөлдерді зерттеуде, өзендерді, батпақтарды және жер бедерін зерттеуде қолданылғандығы сайма-сай келеді. Аэротүсіріс осы кезеңде қол жетпейтін аудандарды зерттеуде, ол аудандарда жұмыс жүргізуде жаңа тәсіл болып табылды.
1940 жылдар. Екінші дүниежүзілік соғыс әуеден, космостан түсірілген суреттердің дамуына жаңа серпін беріп қана қоймай оны түсірістің жаңа тәсілдерімен де толықтырды. Жаңа спектрзоналдық пленка пайда болды. Ол пленканы американдықтар «түрлі түсті инфрақызыл» деп қолданған. Осы пленканың арқасында өсімдік жамылғысын және әскери базаларды және басқа да нысандарды түрлі түстермен ажырату мүмкіндігі туған.
1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде де КСРО-да соғыстың алдында басталған топографиялық және картографиялық жұмыстар жалғасын тапты. 1949 жылы масштабы 1:100 ООО топографиялық картасы құрастырылып бітті. Бұл ұлы жетістік бүкіл елдің аумағын картографиялық зерттеу Географиялық ұйымның алтын белгісімен марапатталды. Бұл картаның құрастырылуы аэрофотосуреттердің және оларды камералды дешифрлеудің арқасында жүзеге асты. Осы сәттен бастап топографиялық картографияда суреттерді дешифрлеу міндетті жұмысқа айналды.
1950 жылдары әскери мақсатттарда дешифрлеудің және түсірістердің методикасы жасалынды. Аэрофотосуреттердің ғылымда, басқа да көптеген салаларда практика түрінде кеңінен қолданылды.
1960 жылдары тәжірибе көптеп жинақталды. Суреттерді дешифрлеудің негізі жасалынды.
1970 жылдар космостық тәсілдердің кең қолданылуымен ерекшеленеді.
1972 жылы АҚШ орбитаға Ландсат (Landsat) автоматты спутнигін ұшырды. Спутникте сканер орналасқан. Ол сканердің көмегімен 4 зонада 57x79 өлшемі бойынша табиғат ресурстары орналасқан жерлерді зерттеу, сол аймақты көпзоналды суреттерге түсіру мүмкін болды.
1980 жылдар - аэрокосмостық мәліметтердің Жер бетін картографиялық зерттеулері үшін және көптеген басқа да салаларда қолданылуы. Практика жүзінде жаңа геоинформациялық технологиялардың және компьютерлердің практикада кеңінен қолданылуына байланысты суреттерді компьютерлік өңдеу жүзеге аса бастады.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІғасырдың басы. Космостан мәліметтердің алынуы оңайға түсті.
Бұрын бірнеше елдің әр түрлі спутниктерінің сканерлері арқылы 1-метрден 15 метрге дейін 3-4 және одан да аз канал пиксель мәлімет алатын болса, технологияның дамуына байланысты оның мөлшері 7-15 пиксельге жетті. Гиперспектрлі 32-200 канал бойынша түсіріс жасайтын спектрометрлер пайда болды.
Бұл кезеңнің артықшылығы - АҚШ пен Ресейдің әскери ұйымдарының арқасында жасалынған космостық түсірістер (түсірістердің өлшемі 1-2 метр пиксель) туралы мәліметтердің қол жетімді болуы. Соңғы жылдары түсірістерді компьютерлік дешифрлеу арқылы аэрофотосуреттердің қолжетімділігі, сандық таралуы байқалып отыр.
Д.ж. ең алғашқы жасанды ҚШ та Эскплоурер 1 ұшырылады. Кейінірек басқа елдер де де ұшырылады.
26.11.1965 Франция
11.02.1970 Жапония Осуми
24.04.1970 Қытай
28.10.1971 Ұлыбритания Просперо
18.07.1980 Үндістан Рохини
2.Географиялық ізденістердегі аэрокосмостық әдістері мен олардың негізгі түсініктерін атаңыз
Географиялық қабықты немесе оның кешендерін қарастыруда географтар аэрокосмоық әдістер арқылы фотосуреттерден олар туралы ақпарат алады,сонымен қатар түсірілім аппараттарының көмегімен мыңдаған киллометр қашықтықта орналасқан обьектіні зерделеуге мүмкіндік береді. Қашықтық арқылы зерттеп қарастыру аэрокосмостық әдістің негізі болып табылады.
Қашықтықтан зерделеу әдістері географиялық зерттеулерде өте ертеден қолданылып келе жатыр. Алғашында арнайы салынған суреттер арқылы қарастырылып отырған обьектінің кеңістікте орналасуын анықтаған. Фотографияның шығуына байланысты жер бетін түсіруге арналған фототеодалиттік түсірілім пайда болды, осы перспективалы фототүсірілімдер арқылы таулы өңірдің картасы құрастырылды. Авицияның дамуы қарастырылып отырған аймақтың үстінен аэро фото түсірілімдер алу мүмкіндігін туғызды. Жерді ғылыми тұрғыда зерттеу көзі аэро әдістер болып табылды.
Космостық түсірілімдер өңірлік және жаһандық деңгейдегі географиялық проблемаларды шешудегі геоинформацияны қарастырады.
Қашықтықтан және аэрокосмостан зерттеу әдістері.
Ешқандай қатынассыз, аралықтарындағы алшақтыққа қарамастан қашықтық әдіс арқылы кез келген обьектіні оқып зерттеуг болады. Аэрокосмостық әдіс арқылы зерттеуде жойылған обьекті туралы ақпараттарды арнайы электромагниитті сәуле арқылы жіберуге болады, электромагнитті сәуле интенсивтілігімен, спектральды құрамымен,поляризациялығымен және таралу бағыттарының болуымен сипатталады.
Аэрокосмостық әдістердің ерекшелігінің бірі ретінде мынаны алып қарастыруға болады: қарастырылып отырған аумақ пен тіркеуші аппараттың арасында әр дайым бұлыңғыр емес атмосфера қабаты болады. Сондықтанда зерттеулерді зона спектірінің электромагниттік толқындарының жекелеген бөліктерінде жүргізеді, олар өз кезегінде анық терезе деген атауға ие. Сонымен қатар бұлттылықта айтарлықтай кедергі келтіреді.
Аэрокосмостық түсірілімдер: арнайы түсірілім аппараттарының көмегі арқылы жүргізіледі. Бір мезетте бірнеше спектральды зоналарда суреттер алу мүмкіндігі бар түсірілім аппараттары көпзоналды деп аталса, ал ондаған немесе жүздеген тар спектралды зоналардағы түсірілім аппараттары гиперспектралды деп аталады.
Аэрокосмостық зерттеулердегі жан жақтылық және кешенді принципі бір суреттпен ерекшеленбейді, ол оның масштабына, обзорлығына, ракурстылығына, түсіріс уақытына,спектралдық диапазонына, тіркеулік полярлық шағылуына қарайды.
Аэрокосмостық зоналау ғылыми дисциплина ретінде. Тәжірбиелік тұрғыдан зерттеу әдісінің бірі болып саналып келе жатқандықтан қазіргі кезде ақырындап жеке ғылыми дисциплинаға айналуда. Дисциплинаның заманауи мазмұны бір бірімен тығыз байланысты екі бөлімнен тұрады: табиғи ғылыми яғни ол қарастырылып отырған обьектіні толық танып білуге мүмкіндік туғызсса, инженерлік техникалық бөлімі аэрокосмостық әдістер арқылы зерттегенде қазіргі заманға сай дамыған техникалар мен техноголиялардың көмегімен зерттеуді айтамыз.
Аэрокосмостық түсірілім сәулелену тіркелудің анағұрлым кеңінен таралған зерттеліп жатқан обьектінің геоақпаратын тасымалдаушы,географиялық тапсырмаларды шешуде көп орын алатын универсалды формасы.
Отандық Ресурс космостық жүйесі, жиырмасыншы ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап қолданыста. Табиғи ресурстарды қарастыруда, қоршаған ортаны бақылауда, геоақпараттық хабарлама алудың базалық және оперативтік түрімен қамтамасыз ететін, жалпы мемлекеттік әрдайым қызмет атқарып тұратын жүйе ретінде құрылған. Бұл жүйеге фотографиялық суреттері бар Ресурс Ф, құрылықты бақылауға арналған Ресурс О және мұхитқа арналған Океан О автоматты космос аппараттарынан тұрады.
Ресурс Ф серіктері 200-300км биіктегі өңірді толық түрде бірнеше апта ішінде түсіруге мүмкіндік береді. 600-900км биіктіктегі ақпараттарды тез және ылғида видео ақпараттар арқылы жер бетіндегі қабылдағыш пункттерге радиканалдар арқалы жіберіп отырады. Қабылдағыш пункттерінің екі классы бар стационарлық яғни,үлкен диаметрлі антенналары бар жоғары жылдамдықты қамтамасыз ететін үлкен ақпараттар легін тіркейтін , кезекті салыстырмалы жоғарғы сапалы түсірілмдер алуға мүмкіндік береді.
Ландсат космостық америкалық жүйесі 1972жылдан бастап қызмет атқарып келеді. Он алты күн ішінде спутник жер бетін көп зоналы түсірілім жасау мүмкіндігі бар. Спутниктерден сандық ақпарат радиканалдарға жер бетіндегі көптеген елдердегі сияқты қабылдау пункттеріне жіберіледі.
Түсірілім нәтижелері компьютерге жіберіліп сандық түрде көрсетіледі. Тарату қызметі интернет желісі арқылы әр елге таратады. Ландсат спутниктерінен түсірілген түсірілімдер ауылшаруагылық поляларына қалалық жерлерге сонымен қатар көптеген елдерде геологиялық экологиялық зерттеулер үшін қолданылады.
СПОТ француздық космостық жүйесі. 1986 жылдан бастап қызмет жасап келеді. Түсірілім сегіз жүз киллометр биіктіктен екі сканермен жүргізіледі. Ақпараттар Франция мен Швецияда екі негізгі радиоканал бойынша алынады сонымен қатар жиырма шақты өңірлік станциялар арқылы да алынады.
3.Әуеғарыштық зерттеулердің қысқаша даму тарихына сипаттама беріңіз
Бастапқы кезең. Алғашқы бақылау және ауадан фотоға түсіру ХІХ ғасырдың ортасына сәйкес келеді. Францияның әскери офицері Гаспар Турнашон (Надар) 1859 жылы әуе шарынан Париж қаласына жақын елді-мекенді суретке түсірген.
Ал Ресейде алғашқы фототүсірістер әуе шарының арқасында 1886 жылы әскери әуе тобының бастығы А. М. Кованьконың арқасында жүзеге асқан. Бірінші Дүниежүзілік соғыстың ұшқыны ұшақтан түсірілген суреттердің дамуына көп септігін тигізді.
1916 жылы Орыс әскерінің барлау бөлімдерінде арнайы фотометриялық бөлімшелер құрылды. Олардың міндеттеріне әуе суреттерді дешифрлеу, алынған нәтижелерді картаға енгізу және әр түрлі әскери мақсаттағы карта жасау кірді.
1920 жылдар. Бірінші Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Ұлыбританияда, АҚШ-та, Францияда, ал кейінірек Германияда әскерлерінің жинаған тәжірибелері ауыл шаруашылығында қолданыла бастады.
1919 жылдың наурызында қабылданған Жоғарғы Геозезиялық Басқару жайлы Қаулы аэротүсірістердің қарқынды дамуына жол ашты. Аэрофототопографиялық бөлім құрылды. Соның арқасында әр түрлі аэрофотоларды картографиялық мақсаттарда қолдану үшін тәжірибелі жұмыстар жүргізілді.
1924 жылдан бастап зерттелмеген аудандардың топографиялық карталарын құрастыруды мақсат етіп қойып, алғаш рет орман шаруашылығы мен жол салуда аэрофотосуреттер қолданылды.
1930 жылдар. Бұл кезеңде аэрофотосуреттер геологияда, ормандарды зерттеуде және эксплуатациялауда, сонымен қатар Арктиканы зертттеуде қолданылды. Және осы кезеңге тәжірибе түрінде аэрофотосуреттердің шөлдерді зерттеуде, өзендерді, батпақтарды және жер бедерін зерттеуде қолданылғандығы сайма-сай келеді. Аэротүсіріс осы кезеңде қол жетпейтін аудандарды зерттеуде, ол аудандарда жұмыс жүргізуде жаңа тәсіл болып табылды.
1940 жылдар. Екінші дүниежүзілік соғыс әуеден, космостан түсірілген суреттердің дамуына жаңа серпін беріп қана қоймай оны түсірістің жаңа тәсілдерімен де толықтырды. Жаңа спектрзоналдық пленка пайда болды. Ол пленканы американдықтар «түрлі түсті инфрақызыл» деп қолданған. Осы пленканың арқасында өсімдік жамылғысын және әскери базаларды және басқа да нысандарды түрлі түстермен ажырату мүмкіндігі туған.
1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде де КСРО-да соғыстың алдында басталған топографиялық және картографиялық жұмыстар жалғасын тапты. 1949 жылы масштабы 1:100 ООО топографиялық картасы құрастырылып бітті. Бұл ұлы жетістік бүкіл елдің аумағын картографиялық зерттеу Географиялық ұйымның алтын белгісімен марапатталды. Бұл картаның құрастырылуы аэрофотосуреттердің және оларды камералды дешифрлеудің арқасында жүзеге асты. Осы сәттен бастап топографиялық картографияда суреттерді дешифрлеу міндетті жұмысқа айналды.
1950 жылдары әскери мақсатттарда дешифрлеудің және түсірістердің методикасы жасалынды. Аэрофотосуреттердің ғылымда, басқа да көптеген салаларда практика түрінде кеңінен қолданылды.
1960 жылдары тәжірибе көптеп жинақталды. Суреттерді дешифрлеудің негізі жасалынды.
1970 жылдар космостық тәсілдердің кең қолданылуымен ерекшеленеді.
1972 жылы АҚШ орбитаға Ландсат (Landsat) автоматты спутнигін ұшырды. Спутникте сканер орналасқан. Ол сканердің көмегімен 4 зонада 57x79 өлшемі бойынша табиғат ресурстары орналасқан жерлерді зерттеу, сол аймақты көпзоналды суреттерге түсіру мүмкін болды.
1980 жылдар - аэрокосмостық мәліметтердің Жер бетін картографиялық зерттеулері үшін және көптеген басқа да салаларда қолданылуы. Практика жүзінде жаңа геоинформациялық технологиялардың және компьютерлердің практикада кеңінен қолданылуына байланысты суреттерді компьютерлік өңдеу жүзеге аса бастады.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІғасырдың басы. Космостан мәліметтердің алынуы оңайға түсті.
Бұрын бірнеше елдің әр түрлі спутниктерінің сканерлері арқылы 1-метрден 15 метрге дейін 3-4 және одан да аз канал пиксель мәлімет алатын болса, технологияның дамуына байланысты оның мөлшері 7-15 пиксельге жетті. Гиперспектрлі 32-200 канал бойынша түсіріс жасайтын спектрометрлер пайда болды.
Бұл кезеңнің артықшылығы - АҚШ пен Ресейдің әскери ұйымдарының арқасында жасалынған космостық түсірістер (түсірістердің өлшемі 1-2 метр пиксель) туралы мәліметтердің қол жетімді болуы. Соңғы жылдары түсірістерді компьютерлік дешифрлеу арқылы аэрофотосуреттердің қолжетімділігі, сандық таралуы байқалып отыр.
Д.ж. ең алғашқы жасанды ҚШ та Эскплоурер 1 ұшырылады. Кейінірек басқа елдер де де ұшырылады.
26.11.1965 Франция
11.02.1970 Жапония Осуми
24.04.1970 Қытай
28.10.1971 Ұлыбритания Просперо
18.07.1980 Үндістан Рохини
4.Әуеғарыштық тәсілдердің физикалық негізін көрсетіңіз
Аэрокосмостық зоналау екі бір бірімен тығыз байланысты бөлімнен тұрады: инженерлік техникалық және табиғи ғылыми. Біріншісі суреттерді алумен байланысты болса, екіншісі олардың қолданылуымен байланысты.
Электромагнитті спектр.
Электромагнитті толқындардың кезектесіп келуін олардың ұзындығымен классификациялануын электромагнитті толқындардың спектрі деп аталады.
Қазіргі заманғы аэрокосмостық әдістердің көбісі оптикалық ультра қысқа 0,3мкм ден 3м ұзындықтағы радиотолқындардың қолданылуына негізделеді.
Оптикалық толқындардың құрамында (0,001 — 1000 мкм) ультракүлгін(0,001—0,4 мкм), көрінетін (0.4 — 0,8 мкм) және инфрақызыл (0,8— 1000 мкм) диапазондар бар.
Көрінетін диапазонда көзбен түстерді ажыратуға болады, ол жердегі түстер (жеті үрге бөлінеді: күлгін (380—450), көк (450 — 480), көгілдір (480— 500), жасыл (500 — 560), сары (560 — 590), қызыл сары (590— 620) және қызыл (620 — 750).
Инфрақызыл сәуленің диапазоны диапазоншықтарға бөлінеді: таяу(0,8— 1,3), орташа (1,3 — 3) алыс (3— 1000).
Табиғи обьектілердің спектрлі шағылу қасиеттері
Тау жыныстары және топырақтар қызыл зона спетрна дейінгі спектр айқындылығының жоғарғы коэффициентілігімен сипатталады. Тау жыныстарының спектрлік айқындылығы құрамына кіретін минералдар мен элементтерге байланысты болса ал, топырақтарда құрамына кіретін темір мен гумустың мөлшеіне байланысты болады .
Өсімдік жамылғысы жасыл өсімдіктерде максимум шағылуымен қызыл өсімдіктерде минимум шағылуымен сипатталады.
Су жамылғысы шағылудың ең төмен болуымен және монотонды азайтылуымен сипатталады.
Қар жамылғысы спектрлік айқындылықтың анағұрлым жоғарғы коэффициенттілігімен және олардың инфрақызыл спектрларда төмендеуімен сипатталады.
5.Шағылыстыруды тіркеудің әдістерін атаңыз
Аэрокосмостық түсіру жүйесінде сәулеленудің бірнеше түрлері тіркеледі, негізгі түрлері болып химиялық, жылылық және электрлі болып саналады.
Фотохимиялық сәулелену.Жақын уақытқа дейін кең таралған химиялық шағылу болып фотографиялық материалдар болып табылған, олар көптеген аэрокосмостық ақпараттар алуда қолданған.Ақ қара фотографиялық материалдар. Олардың негізін түрлі түсті сезімтал фотографиялық қабат құрайды. Қабаттың сезімталдығы олардың көлеміне байланысты: криссталдар неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым түрлі түсті сезімталдығы жоғары болады.
Оптикалық тығыздық. Фотография уақытында күміс кристаллдарына жарық әсер ететіндіктен металлға айналады. Күміс металлдары ұсақ кристаллдар түрінде көрініп, қара түске ие болады.
Фотографиядағы түстің қараюын ғылыми түрде оптикалық тығыздық деп атайды.Анықтылығы: фотоқабаттардағы кристаллдарға жарықтың жайылуынан сурет анық емес болуы мүмкін. Суреттің анықтылығы фотоқабаттың қалыңдығына байланысты.Түрлі түсті фотоматериалдар. Түрлі түсті сурет алу үшін түссезгіш фотографиялық қабатқа арнайы түс беретін компонент енгізеді. Кең таралған түс беретін компонентке сары,көгілдір түстерді жатқызамыз. Түрлі түсті сурет алу үшін көп қабатты фотоматериалдар қолданылады. Электрлік бұзылулардың тіркемесі.Электрлік сәуле қабылдағыштары бүкіл спектрдағы аэрокосмостық зерттеулерге қолданатын электромагниттік толқындарды тіркеуге мүмкіндік береді.
Фотоэлектрлік қабылдағыштар немесе фотоэлементтер ішкі және сыртқы фотоэлектрлік эффектіге негізделген.
Электроваккумдық фотоэлектрлік көбейткішке сезімтал элемент ретінде металлды қолданады. Көрінетін сәулелерге электороваккумдық фотоэлементтер анағұрлым сезімталдық танытады.
Термоэлектрлік қабылдағыштар. Жылы инфрақызыл сәулелерді тіркеуге арналған қабылдағыштар, сәулелерге сезімтал элементтің жылынуы арқылы жауап қайтарады. Электр қабылдағыштарға сәулеленуді қабылдаудың негізгі көрсеткіші ретінде әшкә шулы тоқты жатқызамыз.
Антенналар. Қарапайым антенна ретінде, қабылдағыш және радиодиапазондағы электромагниттік толқындарды немесе металл стерженьдарды айтуымызға болады.
6.Түсіріс аспаптары мен оларды тасушыларды көрсетіңіз
Түсірілім аппаратурасы.
Аэрокосмостық суреттерді арнайы түсірілім аппараттарының көмегімен алады. Өзінің атқаратын қызметіне ,сонымен қатар түсірілім жүйесіне, құрылысына байланысыт түсірілім аппараттарының негізгі түрлері бар: фотографиялық, оптика электрондық, радиоэлектрондық. Олар өз кезегінде бір бірімен тығыз байланысты құрылғылар мен құралдардан тұрады. Бірақ олардың ішінде ең негізгісі болып фотокамералар,сканерлер, және радиолокаторлар жатады олардың өздерінің де бірнеше түрлері бар. Түсірілім жүйесінің ажырамас бөлігі ретінде жасалынып жатқан жұмысты автоматты түрде басқаратын борттық компьютерлерді жатқызамыз. Түсірілім аппараттары дәлме дәл ұшу уақытының координаттарын,құлау бұрыштарын есептеп табу үшін арнайы ГЛOHACC/GPS деп аталатын құрылғыларды пайдаланады. Осы құралдардың көмегімен алынған ақпараттарды жер бетінде орналасқан қабылдағыш пункттерге жіберуде борттағы құрылғылар ерекше орын алады. Ақпараттарды жіберудің екі түрі бар: алдын ала түсірлген видеоақпараттарды арнайы сақтау құрылғылары арқылы синхронды түрде жіберу және ұшу кезінде қабылдағыш пункттің үстінен лақтыру арқылы орындалады.
Фотографиялық аппараттар самолеттан түсіруге арналған кең таралған және универсальды түсіру аппараттары. Қарапайым фотоаппараттарға қарағанда оның салмағы ондаған килограммды құрайды.
Аэрофотоаппараттар. Біздің елімізде кеңінен таралған аэрофотоаппараттардың мөлшері 18x18 см құрайды. Сонымен қатар үлкен мөлшердегі кдарларда қолданылады.
Космостық фотоаппараттар. Аэрофотоаппараттардың модификациясы болып табылады. Осы аппараттардың көмегімен алынған суреттер ондаған метр биіктіктен алынады.
Оптико электрондық кадрлық камераларда суреттер фотографиялық үлгіде емес электрондық үлгіде болады. Ең алғаш космостық зерттеулерде қолданған телевизиялық элетронды түсірілім аппаратары электронды сәулелеі трубканың дамуына жол ашқан.
Тасымалды түсірілім аппараттары.
Белгілі бір жер бедерін суретке түсіру үшін арнайы тасымалды тсірім аппраттарын қолданады олар кеңістікте дұрыс бағдар алу үшін сонымен қатар түсіріліп аппаратын белгілі бір деңгеге көтеріп түсіру үшін қажет.
Түсірілім апараттарының екі түрі бар: авиационды және космосты.
Аэротүсіріс үшін сериялық самолеттар қолданылады, олар түсірілім аппараттарын арнайы бір ретке келтіріп отырады. Сонымен қатар ұшу экипажында штурман аэротасымалдағыш, бортоператор болады. Олар осы құрылғымен үзіліссіз жұмыс жасайды.
Географиялық экспедицияларда арнайы жеңіл самолеттар мен вертолеттарды қолданады. Кешенді ұшу лабораторияларымен жабдықталып үлкен мүмкіндіктерге ие бола алатын, самолет базасында әр түрлі ұшу техникасымен сипатталатын ТУ-134, ИЛ-18, АН-12 ұшақтары бар әдетте олар түсірілім аппараттрының көп түрлілігімен сипатталады: эрофотоаппараттар, сканерлер, радиолокаторлар.
Жердің жасанды спутниктері арқылы метеорологиялық, океанологиялық, табиғи ресурстық, картографиялық, барлау т.б. басқада кең таралған түрлерін тасымалды электронды құрылғылары арқылы тасуға мүмкіндік бар.
7.Әуеғарыштық түсірілімдерді атаңыз
Ұшақтан суретке түсірулердің бірнеше түрлері бар: аэрофотографиялық,жылулық инфрақызыл,радиолокациялы және тағы басқа.
Дәстүрлі аэроәдістер құрамында былай деп аталатын геофизикалық түсірілімдер бар: аэромагнитті,аэрорадиометрлі, аэроспектрометрлі. Осы түсірілімдердің нәтижесінде сурет емес,зерттелетін обьекттер туралы ақпарат алады. Түсірулердің кең таралғаны аэрофотографиялық болып табылады.
Аэрофотоаппараттар оптикалық осінің бағыттарына байланысты жоспарлы және перспективалы аэрофотосуреттер болып бөлінеді. Аэрофотоаппараттың оптикалық осі жоспарыл аэрофототүсіруді тік жағдайларға алып келіп, суретті көлденең түрде көрсетеді. Аэротүсіретін ұшақ бір маршрут бойымен ұшу кезінде ауытқу және қиратылу бұрыштарымен сипатталатын бұрмаланушылықтарды таратады. Жергілікті жердің бедерін түсіру көп маршрутты және маршрутты болып бөлінеді.Маршрутты аэрофототүсірілім өзен аңғарларын,жағалауларды , жолдарды зерттегенде қолданылады. Маршрутты аэрофототүсірілім кезінде қол аэрофотоаппараттарымен сандық фотокамера қолданған ыңғайлы.
Көп маршрутты аэрофототүсірілім ең үлкен өндірістік қолдануда, топографиялық түсірілімдерде қолданылады.
Ғарыштық түсірілімдер.
Ғарыштық түсірілімдерді 150км ден астам биіктіктен, аспантар механиканың заңдарымен сәйкес жылысқан серіктен қатал қойылған орбитада орындалады. Серіктердің орбиталары. Орбиталардың маңызды негізгі параметрлері ретінде көздің нүктесімен ғарыштық түсірулердің жер беттері: формасы, оның жазықтығының биіктік, күнге қарағанда жағдайы. Орбитаның формасы орбитанығ әртүрлі бөлімшелеріне түсіпуді биіктіктің тұрақтылығын анықтайды.
Серіктер әр түрлі биіктіктерде жұмыс істейді. Атмосфераның кедергісі аласа орбиталарда айтарлықтай білінеді. Жерді түсіруде орбиталардың 3 тобы ерекшеленеді: 1ші тобы: жұмыс жасауды қысқа уақыт туралы ұшуды меңгерілетін кемелер,орбиталық станциялардың орбитасы, сонымен бірге фототүсірудің серіктері қосады.
2ші тобы:электрондық аппаратурасы бар қор және метеорологиялы серіктердің орбиталары кіреді.
3ші топ: бұл геотұрақты серіктердің орбитасы: 36000 км ді биіктікте серіктің қозғалысының бұрыштық жылдамдығы жерді айналуда бұрыштық жылдамдыққа тең сондықтанда серік жер бетінің спутникті нүктесімен синхронды жылжиды.
Экватор орбитасында геотұрақты серік,оның тұрақты қадағалауын жерді нақтылы ауданның үстінде сияқты тоқтап тұра қамтамасыз етеді.
8.Әуеғарыштық түсіру түрлері және оның классификациясына сипаттама беріңіз
Космостық түсірілімдердің классификациясы. Түсірілген суреттермен географтар жұмыс істеу барысында ең негізгісі болып түсірілімнің спектрлік диапазоны табылады, ол обьектінің биогеофизикалық сипаттамасын береді сонымен қатар алынып отрыған суреттің технологиясын түсіндіреді ол суреттің бейнелеу және радиометрлік, геометриялық құрылымдарына байланысты. Бұл екі сипаттама космостық суреттердің классификациялық негізін көрсетеді.
Спектральды диапазон суреттерінің негізгі белгілеріне байланысыты 3тобы бар:
Көрінетін, таяу және орта инфрақызыл диапазон, оны басқаша түсті деп атайды.
Жылы инфрақызыл диапазон
Радиодиапазон
Түсті диапазондағы түсірілімдердің алу технологиясы фотографиялық және сканерлі деп аталады.
Түрлері: жаһандық, өңірлік,локальдық.
Масштабына байланысты: жоғары ұсақ масштабты,ұсақ масштабы,орта масштабты, ірі масштабты.
Кеңістікте таралуы бойынша: төмен,орташа,ірі көлемде таралған суреттер.
Негізгі түсірілім түрлерінің сипаттамасы:
Фотографиялық түсірілімдер фотографиялық камералардың көмегімен алынған суреттер. Тапографиялық картографияға ақ-қара панхроматикалық түсірілімдерді қолданады,тақырыптық –көпзоналы және спектрозоналы, негізінен түрлі түсті болады.
Сканерлі түсірілімдер көрінетін және таяу инфрақызыл диапазондағы радиоканалдар арқылы берілетін оптико-механикалық сканерлер арқылы алынған суреттер.
9.Суреттердің бейнелік қасиеттері және оларды дешифрлеуге түсініктеме беріңіз
Суреттерді дешифрлеу территорияларды,акваторияларды және кейбір атмосфералық жағдайларды аэрокосмостық бейнелерге негізделген зерттеу әдісі суретте көрсетілген құрамына байланысты.
Біркелкі дешифирлеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады: танып білу, интерпретация,сонымен қатар обьектілердің сандық және сапалық сипаттамалары, графикалық, саныдық, тексттік формадағы дешифирлеудің нәтижесі.Дешифирлі түсірілімдердің әскери, топографиялық,геологиялық, және ауылшаруашылық сияқты түрлкрін бөліп қарастыруға болады. Географилық дешифирлеу кезінде түсірілімде қандай сурет бейнеленген деген сұрақ қойылса, ал аэрокосмостық мақсаттағы мазмұнын карап оған қарапайым түрде немесе күрделі түрде сұрақ қоямыз
10.Далалық және камералдық дешифрлеудің ерекшеліктерін атаңыз
Егістік дешифрлеу бейне мен нысанның бір бірімен сәйкес келуіне байланысты. Егістік дешифрлеу жер беті немесе аэровизуалды болуы мүмкін.
Жер бетін дешифрлеуде дешифрлеуге қатысы жоқ қосымша мәліметтер мен берілгендерді бір мезетте жинауға, ал керек кезде басқа да егістік бақылауларды орындауға мүмкіндік береді.
Дайындық кезең егістік дешифрлеуде ең басты болып түсіріс материалдарын егіске шығуға дайындау болып саналады.
Бұл этаптың басы болып-дешифрленетін көрініс және түсіріс жинақтамасы. Көрініс мүмкіндігінше стереоскопиялық және үлкеюімен болуы керек.
Түсіріс материалдарын дайындау ең алдымен түсіріс масштабын анықтау болады:
Жазық аумақтағы аэротүсірістер үшін-бір немесе бірнеше түсіріс;
Таулы жерлердегі аэротүсірістер-далаларға бөлек, тау беткейлері және жота.
Түсірістегі қайта дешифрлеу болмас үшін түсіріске жұмыс ауданын бөліп береді. Жұмыс аудандарының шекаралары түсірістің орталарында болады, негізінен кішігірім елді-мекен, жолдар немес шекаралар, жұмыс ауданынан параллель өтетін және т.б. түсірістерді кесілмеген қылып қалдырады. Егер түсірісте жазықты немесе төбелі аумақ болса, онда шекаралар турасызықты болып келеді. Таула аймақтарда тау беткейлерінің сызықтарына байланысты түсіріс жасалынады.
Қойылған мақсатына байланысты түсіріс дайындау кезінде алдын ала легенда нұсқасы құрастырылады. Топографиялық дешифрлеуде қосымша редакциялық нұсқаулар құрастырылады, бұдан орындаушыларға берілген жердің нысанына қандай шартты белгілер қолданылатыны айқын болады.
Камералдық дешифрлеу - ең қарапайым, өте жылдам, өнімділігі жоғары жəне ұтымды əдіс. Ол табиғат жəне климат жағдайымен байланысты емес.
Арнайы түсірімдерді пайдалану арқылы анықтайтын нысанның сапасын, толықтығын, нақтылығын арттырады, көлемін ұлғайтады, камералдық жұмыстардың сапасын далалық жұмыстарға жақындатады, кейде жергілікті жер туралы түсірілмей қалған маңызды мəліметтерді алуға көмектеседі. Жалпы камералдық бажайлау адамдар тұрмайтын, баруға қиын биік таулы аймақтарды, батпақты жерлерді, шөл мен тундраның кейбір аудандарын картаға түсіруде пайдаланады. Камералдық бажайлау жұмыстарын келесі тəртіп бойынша жүргізу керек:
а) алдымен суретке түсірілген аймақ бойынша ғылыми əдебиеттер, картографиялық мəліметтер мен анықтамалы материалдар жинау;
б) стереоскопты пайдаланып суреттегі аймақпен жалпы фотосұлбалар, əуе- жəне ғарыштық суреттерін карастыру, жақсы танылатын нысандармен (негізгі гидрографиялық торды, өсімдіктер мен топырақтардың ірі контурларын, темір жəне автожолдарды т.б.) бажайлау арқылы танысу;
в) құралдар мен бажайлаушы эталондарды пайдалана отырып əрбір стереоқоссуретті нақты, толығырақ бажайлау.
Бажайлаушы эталон болып нысандардың немесе олардың көлемінің фотосуреттері алынады. Эталондар екі түрлі болады: жүйелік жəне аймақтық. Жүйелік эталондар ландшафттың немесе нысанның бір элементін сипаттайды. Аймақтық эталондар ландшафт, мекен, фациялар бойынша нысандардың қарым -қатынасын сипаттайды.
Камералды-далалық бажайлаудың технологиясы алғашқы камералдық жұмыстарда қарастырылады, кейіннен алдын – ала белгіленген маршрут бойынша орналасқан жергілікті жердің эталонды үлескілерін далалық түрде зерттеуге кіріседі. Зерттеу кезінде бұндай үлескілер ішінде аймақтың негізгі сипаттамасын, əр түрлі нысандардың қасиеттерін, олардың тура жəне жанама бажайлаушы белгілерін анықтайды.
Камералды-далалық бажайлау негізінде эталондарда-үлескілерде немесе эталондарда-маршруттарда далалық жұмыстармен бірге камералды жұмыс түріде жүргізіледі.
Эталонды үлескілерде, бажайлайтын ƏФС кездесетін жергілікті жердің нысандары мен элементтері болуы керек. Бұл үлескілер физиқалық-географиялық жəне геоморфологиялық жағдайы бойынша белгіленеді.
3. Таңдаулы далалық бажайлауды камералдық бажайлаумен жалғастыру бажайлауға өте қиын және географиялық түрде жеткілікті зерттелмеген, картографиялық маңызы бойынша мәліметтермен нашар жабдықталған аймақтарда пайдаланады.
Далалық бажайлаудың маршруты камералды түрде бажайлауға көмегі тиетін үлескілерді өтуі керек. Жеке түрде, бұндай маршруттар картографиялық мәліметтері жоқ жолдар, орман немесе бұталармен көрінбей тұрған өзендер бойынша өткен дұрыс.
Камералдық бажайлауды, маршрут немесе бақылау нүктелері бойынша далалық бажайлаудың барлық мәліметтерін бір негізге көшіруден бастау керек. Сосын бажайлау белгілерін, эталондарды пайдалана отырып, жаңа картографиялық материалдармен және қосымша мәліметтермен толықтырып, барлық аймақ бойынша камералдық бажайлау жүргізеді.
4. Камералдық бажайлауды далалық жұмыспен толықтыру - бажайлаудың негізгі әдісі болып саналады. Бұл кезде ауданды жеке маршрутпен бажайлауды толықтыру үшін, жақсы зерттелген картографиялық материалы бар аудан бойынша зерттейді. Камералдық бажайлауды керекті мәліметтерді және аспаптарды қолдана отырып фотосызбалар мен фотосұлбаларда орындайды. Бұл бажайлау кезінде қосымша далалық зерттеулер жүргізу қажет ететін үлескілер анықталады.
11.Аэроғарыштық түсірілістердің генеризациялануына сипаттама беріңіз
Географиялық карта мен Жердің белгілі аумағын салыстыруға келмейтіндіктен, оның ауданын картаға түсіру үшін өте көп кішірейтуге тура келеді. Бірақ бейнелеудің масштабын кішірейту шындығында мәселені толық шешпейді және оның қажеттігі де жоқ. Ойлап көрейікші, егер кіші масштабты картаға бүкіл елді мекендерді және олардың атауын бейнелеп көрсек онда не болар еді? Картаның басқа да элементтерін толық бейнелеуде де осындай жағдай болар еді.
Бір беттен тұратын қандай да болмасын географиялық картада жер бетінің үлкен бөлігінің шектелген бейнесі орналасады. Шындығында картаға енетін бар объектілерді бейнелеу мүмкін емес. Сондықтан картада көрсетілетін объектілерді іріктеп алады. Латынның «генералис» сөзі «жалпы» деген ұғымды білдіреді. Қандай да болмасын аэроғарыштық түсірілімде генерализация процесі болады және масштабы кішірейген сайын генерализация процесі ұлғая түседі. Картографиялық бейнелеуді жинақтап қорытындылау амал жоқтан болатын процесс, бірақ бұл процесс құнды деп саналады, себебі ол географиялық картаны байытуда үлкен рөл атқарады. Генерализация картаны масштабына және пайдалану өрісіне қарай және сандық пен саналық құбылыстарының ситапын көрсетуден тұрады. Нәтижесінде географиялық аумақтың ерекшелігін ескере отырып картаға қажеті жоқ қосымша құбылыстардан босайды.
Аэроғарыштық түсірілімде генерализация дәрежесіне ықпал ететін негізгі факторларға картаның масштабы, оны пайдалану өрісі және карталанатын аумақтың географиялық ерекшеліктері жатады.
Картографиялық бейнелеуді жинақтап қорытындылау амал жоқтан болатын құбылыс. Аэроғарыштық түсірілімнің оң ерекшеліктері және оның құндылығы да осында.
Картографиялық маңызы және мәнімен танысқанынан кейін картаны жасау кезінде қандай пішінде көрінетінін қарастырайық.
Аэроғарыштық түсірілімде көбіне сандық сұрыптау пайдалынады. Ол жергілікті объектілер мен құбылыстар ішінен салыстырмалы түрде шамалы ғана объектілерді іріктеп алудан тұрады.
Сандық сұрыптау картографиялық аумаққа тән және әлеуметтік-географиялық құбылыстардан тұрады. Олар картаның мазмұнын ашады, бірақ мұндай кейбір табиғи компоненттер бейнеленсе, кейбіреулері бейнеленбейді.
Сандық сұрыптауға сонымен бірге картаның мазмұнын анықтайтын элементтердің жалпы объектілер санына( көлдер, елді мекендер, жолдар, т.б.)
жататын объектілер де жатады. Картаға олардың ірілері, маңыздылары мен мәнділері іріктеліп алынады. Картаның масштабына қарай көптеген объектілердің ішінен ауданы ең кіші мөлшерлі ценз объектілерін нормативті әдіспен таңдалып алынады.
Сапалық сұрыптауға құбылыстың сапалық сипаты алынады және олар мыналардан тұрады:
- құбылыс немесе объективті сипаттайтын тип сандарының ең кішірейтілген мөлшерінен тұрады.
- құбылысты анықтайтын қасиеттер санын ең кішірейтілген бөлігінен тұрады.
Аэроғарыштық түсірілімдік генерализация жоғарыда аталған сапалық сұрыптаудың қайсысын картаға таңдап алуын анықтап береді. Мысалы, топографиялық картаға орманның барлық дерлік сапалық қасиетін бейнелесе, ал жалпыгеографиялық карталарды орманның ауданы мен пішінін ғана бейнелейді.
Географиялық картаны дұрыс бағалай білу үшін қандай да болмасын Аэроғарыштық түсірілімдік бейнелердің генерализациялық ерекшеліктерін ескеру қажет.
Аэроғарыштық генерализация геометриялық дәлділік және географиялық тұрақтылық (географиялық сәйкестік) талабы арасында тапшылықтарға әкеледі.
Терминдер мемлекеттік стандартпен анықталып, картадағы нүктенің орынын сәйкестік дәрежесін дәл көрсетіп анықтайды және әр бір объектінің(құблыстың мүмкіндігінше өзінің нағыз жоспарлы нобайы мен мөлшерін дәл көрсету арқылы объектілердің өзара орналасуын және олардың арақашықтығын карта масштабында геометриялық дәлдікпен көрсетілуін қамтамасыз етеді. Мұндай сапа картадағы жергілікті зат пен побайдың көрсетілуін объектінің орта қателік( немесе шектік қателік) сипаты дейді.
Аэроғарыштық дәлдік (сәйкестік) оның басты, әдетте шындылықты көрсетудегі құбылыстардың және олардың аэроғарыштық түсірілімдік ерекшеліктерін сақтау болып табылады. Бұл талапты орындау үшін генерализациялау процесіне картада объектілер мен құрама бөлшектер, карта масштабында жоғалып бара жатқан шағын және өте қиын объектілерді қайта жаңғыртуды көрсетеді. Бұл ұшін масштабтан тыс белгілерді немесе керек құралқы бөлшектерді ұлғайту амалын пайдаланады.
Геометриялық дәлділік картада өлшеу жұмыстарына және техникалық жобалауда пайдаланады. Генерализациясының мақсатында кезінде нобайды ұлғайтқаннан онша өзгеріс келмейтін, тек масштабтан тыс белгі қасиеттерінің ығысуы мүмкін болатын ірі масштабты карта пайдалынады. Ал кіші мсаштабты карталар шолу сипатында болып, өлшеулерде аз пайдалынады, сондықтан географиялық сәйкестігі тұрғысынан бірінші планда болады.
Жалпы картографиялық проекция іс жүзінде төмендегі мәселелерді шешеді.
- картада көрсетілген объектілер мен құбылыстарды анықтауды;
- объекті мен құбылыстардың сапалық және сандық сипатты жағдайын қорытындылап белгілеуді;
- белгіленетін объектілер бейнелерін қорытындылауды шешеді.
Аэроғарыштық түсірілімдік генерализация қандайда болмасын картаны жасайтын кезде пайдаланылады. Керек десеңіз далалық түсімдерде объектілерде суретінің элементтер жеке нүктелерін іріктеуді бір ізге келтіреді. Карта мазмұнын генерализациялау көптеген жолдармен жасалады және бұл жағдайда негізгі міндет болып аумақ ерекшеліктері сипатын дұрыс беру саналады.
Аэроғарыштық түсірілімнің мазмұнын іріктеу жеке элементтер бойынша емес, бірімен -бірі, байланысқан жинақтық ретінде жүргізіледі. Мысалы, жол торабын елді мекендерден немесе жер бедерін гидрографиядан бөліп қарауға болмайды. Карта мазмұны элементтерін іріктеуді генерализацияның бірінші мәселесі деуге болады.
Аэроғарыштық генерализацияның екінші мәселесіне картаға белгіленген элементтер мазмұнын қорытындылау жатады. Жергілікті жердің ірі масштабын түсіреді, ондағы нобайдың ең кіші бұрылыс-иілістерін бейнелеуге болады. Бейнелеуді кішірейткен кезде ұсақ құрама бөлшектер, аумағы кіші элементтер жоғалады.Картаның масаштабы өте ұсақ бөлшектерді көрсете алады, бірақ кейде осындай бөлшектеу картаның негізгі және маңызды элементтерін анықтауға кедергі жасайды.
12.Жердің әуеғарыштық зерттеулеріне түсініктеме беріңіз
Аэрокосмостық суреттер географиялық зерттеулердің барлық бағыттарында қолданылады. Мысал келтіретін болсақ, прогностикалық тапсырмамен жасалынған ауа райының болжау немесе модельдеу түсірілімдері метеорологияда саласында дамыған, гидрология саласында өзен суларының толысуы мен арнасынан асып тасуы космостық түсірілімдердің ең негізігі дәрежелерінің бірі болып табылады.
Атмосфералық зерттеулер.
20-ғасырдың 70-жылдарынан бастап атмосфераны зерттеу кең етек ала бастады. Космостық бақылау метеорология және климатология саласынынң бірнеше бағыттарында маңызды.
Біріншіден, метеорологиялық спутниктер ғылым тарихында бұлт жамылғысының жаһандық суретін бердісонымен қатар бұлттардың құрылысында пайда болуына байланысты атмосфера циркуляциясына сипаттама берді.
Екіншден, радиациялық өлшеулерді қамтамасыз ете отырып, Жердің жылулық балансы мен кең түрде эксперементальды радиациялық деректерін құрастырды.
Атмосфералық циркуляция және бұлттылық жүйесінің сипаттамасын танып білу. Спутниктен алынған суреттер арқылы бұлт жамылғыларының орналасу ерекшеліктерін, бұлт жүйесінің дамуын, солар арқылы дүние жүзілік бұлттар классификациясының кейбір жерлері түзетіліп, толықтырылса, бұлттылық атлас картасы жасалды.
Гидросфералық зерттеулер
Мұхиттар мен теңіздер
Мұхиттарды арнайы Seasai, Торех-Poseidon. ERS. SeaStar, Jason. Океан мұхиттық спутниктармен зерттейді. Мұхиттарды зерттеудегі космостық әдістердің басты жетістігі ретінде жалпы бақылаудан жекелеген нүктені жаөандық тұрғыда қарастыруға мүмкіндік береді.
Мұхит бетінің температурасы. Жылы инфрақызыл радиометрлердің көмегі арқылыбір мезетте глобальды фиксация арқылы мұхит бетінің температурасын өлшеуге мүмкіндік туды. Субтропикалық және тропикалық ендіктердің жағалаулық аймақтарында жылы мұхит суы мен суық жағалаулық суы арасындағы фронттар бір бірімен араласады. Сондықтанда,жылы инфрақызыл түсірілім бізге мұхиттардағы динамикалық процесс туралы, ағыстар туралы, фронттар туралы мағлұматтар береді.
13.Литосфералық зерттеулерді атаңыз
Геологиялық құрылысы.
Литосфераны зерттеу- космостық түсіру арқылы біз аэрофоталардан көрінбейтін геологиялық құрылымдарының тағы бір қырын табамыз. Қазіргі таңда біздің елімізде геологиялық зерттеулерде космостық әдістердің қолдануына ерекше мән берілуде. Геологиялық мақсаттағы космостық ақпараттардың негізгі қолдану бағыттары: геологиялық картография, космофотогеологиялық типтегі жаңа карталардың пайда болуы: стратиграфиянвң зерттелуі, жәнеде жыныстардың литологтық-стратиграфиялық құрамы: космостық тұсірілімдер берген принципиальды жаңа ақпараттар берілген тектонкалық-құрылымды территорияны тану.
Жыныстардың стратиграфиялық және литологтық стратиграфиялық құрамын танып білу. Ашық аудандарда жоғарғы көрінетін диапазондағы космостық түсірілімдердегі литологтық петрографиялық ашық әр түрлі жыныстардың құрамы мен жасы түсіне, фототонына, суреттің бейнеленуіне байланысты дешифирленеді.территорияның тектоникалық-құрылымын танып білу космостық түсірілімдердің негізгі жетістіктерінің бірі. Космостық түсірілімдерде сызықтық жарылымды бұзылымдар айқын көрінеді.
14.Биосфералық зерттеулерді атаңыз
Топырақ жамылғысының құрылысын зерттеу және топырақ картографиясы.
Топырақтардың жанама қасиеттері кейде шаруашылық мақсатында да пайдаланылады, көлемі және жыртылған жерлер,ауыл шаруашылық жерлері.
Космостық түсірілімдердің арқасында біздің елімізде 1:1000000 және Ресей құрастырған 1:2500000 картасы да жасалынып аяқталып қалды. Космостық суреттер арқылы Суданның, Индияның, Қытайдың, Аргентинаның топырақ карталары құрастырылды. Дүние жүзілік топырақ танушылар қоғамдастығы дүние жүзілік 1:1000000 масштабтағы картасын жасауда. Топырақтың динамиалық зерттеулері және оларды бақылау үрдістері. Адамзат қоғамының топырақпен үздіксіз жұмыс істеуінің нәтижесі топырақ динамикасының бұзылуына себебін тигізуде.
Топырақтардың эрозияға ұшырауы көбінесе суға байланысты болады. Суретте тұзды жерлер жақсы көрінеді: сорлар мен сортаңдар құрғақ жерде түсті түрді иемденеді, олардың оптикалық тығыздығы даланың тұздылығына байланысты.
Топцырақтардың ылғалдылығын анықтап білу үшін көрінетін диапазонда суреттерді қарау жеткіліксіз. Бұл мақсатта жылы инфра қызыл түсірілімдер мен радиодиапазондағы түсірілмдер-қысқа толқынды радиометрлік және радиолокация қолданылады.топырақ ылғылдылығын бақылау әдістерінің бірі жылы инфра қызыл түсірілімге негізделген.
20 ғасырдың 50 жылдарынан басталған зертханалық зерттеулерге байланысты спектралды шағылған топырақтар мен олардың құрамында, ең бірінші гумусқа байланысты байланыс орнатылған.топырақтарда гумус қабаты кезкелген жерде тарала бермейді оны космостық суреттер арқылы қарап білуге болады.
15.Жануарлар әлеміне сипаттама беріңіз
Жеке дара алып қарастырсақ тіке спутниктік бақылаулар ірі жануарлар миграциясын бақылауды орындайды. Мұндай тәжірибелер ақ аюларға,касаткаларға,теңіз тасбақаларына,тюлендерге жүргізілді. Бұл космостық әдістер зоогеографияда негізгі болып табылмайды.
Космостық суреттер,жануарлардың табиғи-территориялық кешендерін сипаттай отырып , оларды зоогеографиялық картографиялауда қолданады.
Жануарлардың геобатаникалық немесе ланшафттық карталары –өте жауапты және көп еңбекті қажет ететін зоогеографиялық картографияландыру. Бұл карталар космостық суреттерді пайдалана отырып пайда болады.
Тұрған жерін анықтайтын карта , космостық суреттер арқылы жасалады,олар жануарлар әлемінің ең қажетті негізгі картасын құрастыруға мүмкіндік береді,сонымен қатар аудандарды және көрінісін медико-географиялық карталарда жасайды.
Вегетациялық индекстің практикалық маңызды белгісі карталарды пайдалануда байқалады,Африка,Оңт.Шығас Азия, Орталық Шығыс аудандарында спутникпен түсірілген суреттер арқылы ондағы өсімдіктер биомассасы және ондағы шегірткелердің орын ауыстыруын зерттеуге болады. Бұл өзгерістер туралы мәліметтер шегіртке популяцарын толығырақ зерттеуге онымен халықаралық күресуге мүскіндік береді.
Космостық суреттерді зоогеографияда пайдалана отырып әлемдік карта құрастыруға болады,әлемнің экоаудандарының карталарында флора мен фаунаның бүткіл диапазандары көрсетілген.
16.Әлеуметтік- экономикалық зерттеулерді атаңыз
Ауылшаруашылығы. Космостық суреттер ауылшаруашылық қызметінмен де тығыз байланысты.
Ауылшаруашылық тапсырмалары XX ғ. 70ж. Landsat ресурстық спутнигінде жетекші орын алды. Ол ауылшаруашылық мәдениетінің даму динамикасын және өнімді суреттерде көрсетіп отырды.
Космостық суреттерлі ауыл шаруашылығында пайдалану бірнеше бағыттарға бөлінде: құрамының анықтамасы,ауылшаруашылығы мәдениетінің жағдайы,биомасса бағасы,өнімнің болжауы,ауылшаруашылық ақпараттар жүйесін авоматизациялау жатады. Жайылым ресрстары: инвентеризация және жерлерді картографияландырыу .ауылш. жерлдерді пайдалану динамикасын үйрену.
Орман шаруашылығы. XXғ. 40 ж. Аэрофото әдістер орман шаруашылығында ежелден пайдаланылады. 70ж. Оған космостық суреттер қосылды. Оларды пайдаланудың негізгі бағыты-ормандардың инвертаризациясы, орман өрттерінің мониторингі,орманды пайдалану реттілігі мен ормманды қайта қалпына келтіру , өндірістік қалдықтар,зақымдауыш жәндіктер жатады.
Халықтың орналасуы. Космостық суреттер аэросурет материалдары арқылы қалаларды картографияландыру және көптеген тапсырмаларды шешуге көмектеседі,сонымен қатар қалалардың шекаралары мен өзгерістері анықталады.
Ресурс-Ф. SPOT, Landsal спутниктік суреттерде қалалардың көлемінің үлкейгендігі,транспорт магистралдары анықталған. Космостық суреттер арқылы қала халқының саны , қала халқының тығыздығы суреттер арқылы анықталады.
17.Табиғи орта мен экологияға антропогендік әсері туралы айтыңыз
Антропогендік әсерлердің қоршаған ортаға ықпалы суреттерде анық көрінеді. Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру орыны былай дешифрланады: каререлр мен кен орны, тұндырғыш және қалдық қоймалардан тұратын кәсірорын өнеркәсібтері.
Адамдардың табиғатты қайта қалпына келтіруі космостық суреттерде анық көрінеді. Анық түсірілген суреттердің фикцасиясына қарап табиғатты антропогендік әсерлередн қорғауға болады.
Ауаның ластануы. Суреттерде ірі заводттардың түтінді факелтдері анық көрінеді, ал қысты күндері қалалардағы және өндірістік аудандардағы атмосфера ластанулары байқалады. Ауаның ластануы — әр түрлі газдардың, қатты және сұйық заттардың немесе табиғи булар мен қалдықтардың ұсақ түйіршіктерінің ауаға қосылуы. Олар жер бетіндегі жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесіне және адамдардың өмір сүруіне зиянды ықпалын тигізеді.
Қала маңындағы қар жамылғысының ластануы маңызды индикатор болып ттабылады. Ол атмосферадан ластаушы заттар құрғақ немесе ылғалды түрде түсетінін анықтайды.
Судың ластануы. Ғарыштан түсірілген суреттерден су қоймаларындағы минералды өнеркәсіп қалдықтары көрінеді. Жылы инфроқызыл суреттер аквториядағы темпертаура аномалиясын,қаладан шығатын жылы су көздерін тұрақтандырады. Су температурасының көтерілуі биохимиялық реакциялар әсерінен пайда болады.
Шөлейттену процесі. Шөлейттену – адамның шаруашылық әрекетінің ықпалымен өсімдік жамылғысы сиреп, шөлге ұқсас ландшафттардың пайда болуы. Дүниежүз. климаттың өзгеруі мен оның қуаңдануының өсуіне байланысты Шөлейттену процесі қарқынды жүруде. Шөлейттену нәтижесінде биологиялық өнім мен түр саны азайып, топырақ құнарсыздана бастайды. Қазіргі кезде құрлық бетінің 1/3 бөлігінде топырақтың құнарлы қабатының жоғалу қаупі бар, ал оның әсерінен Жер шары халқының 1/5 зардап шегуі мүмкін. Соңғы 50 жыл бойында дүние жүзінде 800 миллион га-дан астам жер Шөлейттенуге ұшыраған. Мұның негізгі бөлігі Африка құрлығына келеді. мысалы ,Сахара шөлі оңтүстікке қарай 650 – 700 км шамасында жылжыған, ғалымдардың болжамы бойынша 2020 жылы Оңтүстік Африканың 60 миллион тұрғыны жарамды жерлердің Шөлейттенуі салдарынан өздерінің атамекенінен басқа аудандарға қоныс аударуға мәжбүр болады.Аэрокосмостық мониторинг. Жер шарындағы антропогендік факторлар әсерінен бұзылып жатқан жерлерді , экологиялық проблемаларды космостық суреттер арқылы зерттеуге болады.
18.Табиғи обьектілердің спектрлі шағылу қасиеттерін көрсетіңіз
Жер бетінде ең кеңінен таралған – бұл түрлі-түсті боялған нысандар. Олардың жарықтығы əр түрлі спектрлі зонада бірдей болмайды жəне олар спектрлі жарықтың коэффициентімен көрсетіледі.
Нысандардың спектрлі жарықтығы негізінен тəжірибе жасау арқылы анықталады. Спектрлі жарықтың коэффициенті екі шағылысқан сəулені салыстыра отырып, зерттеу нысанынан эталонға дейін фотоэлектр құрал (спектрометр) арқылы өлшейді.
Спектрлі шағылысуды зертханада, далада, ұшақта және ғарыштық құралдарда зерттейді. Спектрлі шағылысу коэффициентінің ең негізгі анықтайтын түрінде: әуеғарыштық спектрметрлеуде, көптеген аудан қамтылады, ал есептелетін оптикалық параметрлер әр түрлі нысандарды сипаттайды.
Қазіргі кезде геологиялық нысандардың, өсімдік топтарының, топырақ қабаттарының спектрлі қабілеттері өте жақсы зерттелген.
Спектрдің көрінетін диапазонында шағылысу қабілетіне байланысты ландшафта түрлі нысандарды төрт топқа бөлуге болады, олардың əр қайсысы ерекше спектрлі жарықтың қисық сызығымен ерекшеленеді
1- топ (тау жынысы, топырақ) спектрдің қызыл зонасына жақындаған сайын спектрлі жарық коэффициентінің өсуімен сипатталады.
2 - топ (өсімдік жамылғысы) шағылысу қабілетінің ең көбі жасыл (550 км), ең азы – қызыл (660 км) жəне шағылысуының күрт жақын инфрақызыл зонасында өсуімен ерекшеленеді. Өсімдіктердің шағылысу коэффициентінің қызыл зонасында ең аз болуы жұтылуымен байланысты, ал оның жасыл зонасында өсуі - сол сəулелердің хлорофилл арқылы шағылысуымен байланысты. Жарық коэффициенттердің инфрақызыл зонада күрт өсуі хлорофилл арқылы өтуімен жəне жапырақтың ішкі тканімен шағылысуымен байланысты.
3 - топ (су беті) шағылысу коэффициенттің көк – күлгін түстен қызыл спектр зонасына дейін азаюымен (ұзын толқынды сəуле сумен қатты жұтылады) ерекшеленеді.
4 - топ (қар жамылғысы) шағылысу коэффициенттің ең жоғары көрсеткіші тек спектрдің жақын инфрақызыл зонасында аз ғана төмендейді. Қар суланған кезде бұл төмендеу күрт көтеріледі.
19.Электрлік бұзылулардың тіркемесіне сипаттама беріңіз
Аэрокосмостық зерттеулерде қолданылатын сәулеленудің электрлік қабылдағыштары арқылы барлық элетромагниттік толқындарды тіркеуге болады.оптикалық сәулелерді тіркегенде электрлі сигнал жауап береді немесе қабылдағыштың сезімтал элементі (фотоэлектрлік эффект) немесе оны жылытатын термоэлектрлі эффект. Осыған сәйкес оптикалық диапазондағы сәулелену қабылдағыштары фото және термоэлектрлік деп бөлінеді.
Фотоэлектрлік қабылдағыштар немесе фотоэлементтер,ішкі(электровакумды фотоэлементтер,фотоэлектрондық көбейткіштер) және сыртқы фотоэлектрлік эффекттерге (фотодиодтар) негізделген.
Электровакумды фотоэлектронды көбейткіштерде сезімтал элементті металлдан жасайды,ол жұтылған сәулелерден электрондар шығару арқылы жұмыс істейді.электровакуумды фотоэлементтер сәулелену түрлеріне қарай сезімтал болып келеді. Олрадың ерекшелігі-биік фотометриялық құрылымы.
Термоэлектрлік қабылдағыштар. Жылы инфрақызыл сәулелерді тіркеу үшін сезімтал элементтерді қыздыратын жұтылған сәулелерді тіркеу қабылдағыштары арқылы қабылданады. Термоэлектрлік барометр қабылдағышының жұмысы қара металмен көмкерілген фольганың электрленуімен негізделген. Терморезисторларда жартылайтасымалдағыш қолданылады,олар тек жарыққа ғана емес жылуға да сезімтал келеді.
Сәулеленудің электрлік қабылдағышының маңызды көрсеткіші болып ішкі шулы ток болып табылады.
Жартылай өткiзгiш фотоэлементтерде электрлiк кедергi сәуле шығарудың әсерiнен кенет өзгерткен жартылай өткiзгiштен жасалады.
Фотоэлектрлік қабылдағыштардың сезімталдығы фотопленкаға қарағанда әлде қайда биігірек,сондықтан суретті төменгі жарықта да түсіре беруге болады. Олардың құрамындағы маңызды сезімталдығына инфрақызыл сәулелену, сәулеленудің кең ауқымды тіркеуі,электр сигналдарының арасындағы өзара сызықтық байланыс жатады.
Термоэлектрлік қабылдағыштар. Термоэлектрлік қабылдағыш барометрінің жұмысы қара металл фольгасын жылытатын электрлік өзгергіштерге негізделген. Терморезисторларда жартылай тасымалдағыштар пайдаланылады. Олар тек қана жарыққа сезімтал емес сонымен қатар жылуға да сезімтал болып келеді.
20.Ғарыштық түсірілімдерді атаңыз
Ғарыштық түсірілім, яғни 150 км биіктіктен түсірілген сурет,спутник арқылы орындалады.
Ғарыштық түсірулерді жүзеге асыру нысандардың электромагнитті сəулелерді сəулелендіру немесе шағылыстыру қасиетіне тікелей байланысты.
Спектрлі диапазон бойынша ғарыштық суреттер үш негізгі топқа бөлінеді:
- көрінетін жəне жақын инфрақызыл (жарық) диапазондағы суреттер;
- жылу инфрақызыл диапазондағы суреттер;
- радиодиапазондағы суреттер;
Түсіру түрі бейненің қалыптасу технологиясын да анықтайды. Түсіру түріне қарай суреттер:фотографиялық, фототеледидарлық, сканерлік суреттерге бөлінеді.
Фотографиялық суреттер – авиациялық немесе ғарыштық тасымалдаушыдағы фотоаппарат(объектив+фотопленка) көмегімен алынған жəне аппарат жерге қонғаннан кейін өңделетін суреттер. Бұл əдістің кемшілігі - пленканың Жерге қайтуы жəне ғарыш кеме бортында оның бітіп қалу мүмкіндігі. Бірақ бұл əдіс арқылы жоғары геометриялық жəне фотометриялық ерекшеліктерімен ең жоғары сапалы суреттер алынады. Жер маңы орбитадағы (100-400 км) суреттер мүмкіндігін он сантиметрге дейін жеткізуге болады, бірақ бұндай суреттердің аудан шолулығы аз болғандықтан оларды географиялық мақсаттарда қолданбайды. Əдетте географиялық зерттеулерде бірнеше оншақты метр мүмкіндігі бар фотографиялық суреттерді пайдаланады. Мысалы, «Джемини» жəне «Аполлон» ғарыштық кеме суреттерінің мүмкіндігі 70м болса, 400 км биіктіктен «Скайлэб» орбиталды станциясынан арнайы камера арқылы мүмкіндігі 16 м суреттер алынды.
Спектрозоналды суреттерді де екі үш қабатты деректерде алады, бірақ мұндай үлгілерде спектрдің көк зонасына сезімтал қабат болмайды, себебі қысқа толқынды сәулелер атмосферадан қатты ыдырайды, сондықтан да оның орнына ИҚ сәулелерге сезімтал қабат орнатылған.
Көпзоналы суреттерді 4-6 объективі бар арнайы фотоаппараттар көмегімен алады. Әрбір объектив нақтылы жарық фильтріне ие және түсіруді спектрдің нақтылы зонасында жүргізеді. Нәтижесінде бір аймаққа 6 зоналы сурет келеді, олардың әрбірі берілген спектр диапазонында алынған бейнеге ие, бұл фотобейнені талдауды және интерпретациялауды жеңілдетеді.
Теледидардық жəне сканерлік түсіру нысандарды жедел бақылайды. Сканерлейтін элементі ретінде тербелмелі айна табылады. Ол жергілікті жерді ғарыштық аппараттың қозғалуына көлденең бақылайды,айна сəулені нысанға жібереді, ары қарай фотоқабылдаушыға, мұнда сəуле электр импульсына айналып,соңынан жерге радиоканалдар арқылы жіберіледі. Жердегі құрал алынған сигналды фотоүлдірде немесе магнитті тасымалдаушыда бейнеге айналдырады.
Фототеледидарлық суреттерді тасымалдаушыда орнатылған теледидарлық камера көмегімен алады. Ол бейненің экспозициялары арасындағы ар қашықтықта электромагниттік сəулесімен саналады жəне радиоканалдар арқылы жерге жіберіледі, мұнда тұтынушының суретті жедел алуы мен түсіру үрдісі бірге жүреді.
Теледидарлық суреттердің қасиеттері əр түрлі болады, олар тар- жəне кеңжолақты болуы мүмкін, оптикалық каналда немесе радиосигнал қалыптасатын каналда əртүрлі қашау құрылғылары болуы мүмкін, əртүрлі видеокүшейткіштер жəне т.б.
21.Жердегі стереофотограмметриялық түсірілімдері және оның түрлері
Нысандардың геометриялық сипаттамасын суреттерден стереофотограм-метрия арқылы алуға болады. Оның стереоскопиялық өңделуінің екі түрі болады: жәй ғана, қысқартылған түрде – ішкі бағытталудың элементтерін толық меңгеру және нақты түрде өңдеу – суреттердің бағытталуына байланысты есептер шығару.
Қысқартылған өңдеудің мысалы ретінде әуесуреттер бойынша нысанның биіктігін параллаксометр сияқты құралмен анықтау саналады. Өңдеудің екінші түрін (нақты түрде) жан жақты пайдалануға болатын құралдармен стереопоректор, стереограф, стереоавтограф, мультиплекс, т.б. немесе аналитикалық әдістермен (стереокомпаратор) жасайды. Әмбебап құралдармен стереожұпсуреттерді стереофотограмметриялық өңдеуде жердің үш өлшемді геометриялық сипаттамасын графиякалық түрде карта тәрізді контурлармен жер бедерінің планды орналасуымен шығарады. Суреттерді аналитикалық әдіспен стереокомпараторда өлшейді, ал нәтижесі санды түрде формула арқылы шығады. Бұл өңдеу әдісі нысандардың морфометриялық көрсеткіштерін – салыстырмалы биіктіктерді, ұзындықтарды, биіктік бойынша айырмашылықтарды анықтауға пайдаланады.
Түсiру жер бетiндегi стереофотограмметричнская бiлiмнiң бедерiнiң қазiргi процесстерiнiң зерттеуi үшiн қолданылады және биiк таулы аудандардағы үлкен масштабпен карта жасауында. Стереотүсiру тәп-тәуiр объектив жарақтанған өлшеу фотокамераны болатын фототеодолитпен орындалады.
Арнайы түсiрулер. Мысалы, динамикалық объекттер және қар көшкiнi, құлаулардың құбылыстарының зерттеуi, су бетiнiң толқулары және тағы басқалардың жанында, екi камералар немесе екi объективтерi бар фотокамерамен iлеспе стереотүсiрулерге өндiрiп алады.
Су асты стереотүсiруi теңiз түбiнiң шектелген бөлiмшелерiнiң зерттеуiнде орындалады.
Стереоскопиялық фотоға түсiру. Əр түрлі нүктеден түсірілген бір үлескенің екі суретін, бір-ақ рет түсірілген суретпен салыстырғанда, жаңа ерекшеліктерін көруге болады – олар арқылы суретке түсірген жердің көлемді үлгісін алуға болады.
22.Негізгі түсірілім түрлерінің сипаттамасы
Ғарыштық түсірулерді жүзеге асыру нысандардың электромагнитті сəулелерді сəулелендіру немесе шағылыстыру қасиетіне тікелей байланысты.
Спектрлі диапазон бойынша ғарыштық суреттер үш негізгі топқа бөлінеді:
- көрінетін жəне жақын инфрақызыл (жарық) диапазондағы суреттер;
- жылу инфрақызыл диапазондағы суреттер;
- радиодиапазондағы суреттер;
Түсіру түрі бейненің қалыптасу технологиясын да анықтайды. Түсіру түріне қарай суреттер:
фотографиялық, фототеледидарлық, сканерлік суреттерге бөлінеді.
Фотографиялық суреттер – авиациялық немесе ғарыштық тасымалдаушыдағы фотоаппарат(объектив+фотопленка) көмегімен алынған жəне аппарат жерге қонғаннан кейін өңделетін суреттер. Бұл əдістің кемшілігі - пленканың Жерге қайтуы жəне ғарыш кеме бортында оның бітіп қалу мүмкіндігі. Бірақ бұл əдіс арқылы жоғары геометриялық жəне фотометриялық ерекшеліктерімен ең жоғары сапалы суреттер алынады. Қазіргі кездегі фотографиялық суреттер мүмкіндігі 20-50 м дейін. Олар 150-400 км биіктіктен түсіріледі, камераның фокусты арақашықтығы 30-200 мм, суреттердің тұп нұсқа масштабы 1:1 000 000 – 1:10 000 000, оларды 5-10 есе ұлғайтып 1:200 000 – 1:1 000 000 масштабтарда жұмыс істейді.
Теледидардық жəне сканерлік түсіру нысандарды жедел бақылайды. Сканерлейтін элементі ретінде тербелмелі айна табылады. Ол жергілікті жерді ғарыштық аппараттың қозғалуына көлденең бақылайды,айна сəулені нысанға жібереді, ары қарай фотоқабылдаушыға, мұнда сəуле электр импульсына айналып,соңынан жерге радиоканалдар арқылы жіберіледі. Жердегі құрал алынған сигналды фотоүлдірде немесе магнитті тасымалдаушыда бейнеге айналдырады.
Айнаның тербелісі бейненің жолағын түзеді, сканерлік бейнелер ғарыштық аппараттардың қозғалуына қарай жеке жолақтарды қосу есебінен алынады.
Сапасы бойынша сканерлік түсіру фотографиялықтан кем түседі, себебі сканерлік суреттердің мүмкіндігі біршама аз.
Фототеледидарлық суреттерді тасымалдаушыда орнатылған теледидарлық камера көмегімен алады. Ол бейненің экспозициялары арасындағы ар қашықтықта электромагниттік сəулесімен саналады жəне радиоканалдар арқылы жерге жіберіледі, мұнда тұтынушының суретті жедел алуы мен түсіру үрдісі бірге жүреді.
23.Әуеғарыштық түсірілімдердің өзіндік бейнеленуі
Түсіру түрі бейненің қалыптасу технологиясын да анықтайды. Түсіру түріне қарай суреттер:фотографиялық, фототеледидарлық, сканерлік суреттерге бөлінеді.
Фотографиялық суреттер – авиациялық немесе ғарыштық тасымалдаушыдағы фотоаппарат(объектив+фотопленка) көмегімен алынған жəне аппарат жерге қонғаннан кейін өңделетін суреттер. Бұл əдістің кемшілігі - пленканың Жерге қайтуы жəне ғарыш кеме бортында оның бітіп қалу мүмкіндігі. Бірақ бұл əдіс арқылы жоғары геометриялық жəне фотометриялық ерекшеліктерімен ең жоғары сапалы суреттер алынады..Қазіргі кездегі фотографиялық суреттер мүмкіндігі 20-50 м дейін. Олар 150-400 км биіктіктен түсіріледі, камераның фокусты арақашықтығы 30-200 мм, суреттердің тұп нұсқа масштабы 1:1 000 000 – 1:10 000 000, оларды 5-10 есе ұлғайтып 1:200 000 – 1:1 000 000 масштабтарда жұмыс істейді.Фотодеректерді пайдалануына қарай фотосуреттерді ақ-қара, түрлі-түсті, спектрозоналды, көпзоналды, синтезделген деп бөледі.
Теледидардық жəне сканерлік түсіру нысандарды жедел бақылайды. Сканерлейтін элементі ретінде тербелмелі айна табылады. Ол жергілікті жерді ғарыштық аппараттың қозғалуына көлденең бақылайды,айна сəулені нысанға жібереді, ары қарай фотоқабылдаушыға, мұнда сəуле электр импульсына айналып,соңынан жерге радиоканалдар арқылы жіберіледі. Жердегі құрал алынған сигналды фотоүлдірде немесе магнитті тасымалдаушыда бейнеге айналдырады.
Айнаның тербелісі бейненің жолағын түзеді, сканерлік бейнелер ғарыштық аппараттардың қозғалуына қарай жеке жолақтарды қосу есебінен алынады. Жергілікті жердің жолағын сканерлеу жолымен қарау «жолақтық қашау» деп аталады. Сканерден алынған суреттер сыртынан растр жолақтарын ыңболуымен ерекшеленеді, олар мүмкіндігі жоғары суреттерде тек үлкейту кезінде ғана көрінеді.Сапасы бойынша сканерлік түсіру фотографиялықтан кем түседі, себебі сканерлік суреттердің мүмкіндігі біршама аз.Фототеледидарлық суреттерді тасымалдаушыда орнатылған теледидарлық камера көмегімен алады. Ол бейненің экспозициялары арасындағы ар қашықтықта электромагниттік сəулесімен саналады жəне радиоканалдар арқылы жерге жіберіледі, мұнда тұтынушының суретті жедел алуы мен түсіру үрдісі бірге жүреді.Теледидарлық суреттердің қасиеттері əр түрлі болады, олар тар- жəне кеңжолақты болуы мүмкін, оптикалық каналда немесе радиосигнал қалыптасатын каналда əртүрлі қашау құрылғылары болуы мүмкін, əртүрлі видеокүшейткіштер жəне т.б. Теледидарлық суреттер мүмкіндігі километрмен өлшенеді, жергілікті жерді 1-ден 2 мың км. дейін қамтиды, бұл ұшу биіктігі мен объективтің фокустық қашықтығына тəуелді.
24.Визуалдық дешифрленудің психологиялық және физиологиялық негіздері
Дешифрлеу жұмысының жеңісті болуы тек қана аэрокосмостық суреттермен техникалық жабдықтарға ғана байланысты емес, ол сонымен қатар профессиональді дайындыққа , дешифрлеушінің психологиялық және физиологиялық жағдайына да байланысты болады. Тәжірибелі дешифрлеушілер суретті тек қана қарап қоймай , ақпараттар негізінде суретке қарап отырып өздерінің ойларын жүйелеп анықталып отырған орынға қарап дешифрлік анализ жасайды. Дешифрлеу белгілілері 2 ге бөлінеді: тіке және жанама.
Тіке дешифрлеу белгілері
Объектінің құрамы,суреттердегі тіке бейнелерді, тіке дешифрлеу белгілері деп айту қабылданған.
Оған белгілердің 3 тобы кіреді:
-геометриялық
-жарық
-құрылымды.
Форма-әлдеқайда сенімдірек,яғни сурет шартына бағынбайтын белгісі. Сонымен қатар біздің көзіміз объектінің формасын анықтайды.суреттер масштабына байланысты біршама өзгеріске ұшырайды,кейбір объектілер көрінбей қалады.
Жоспардағы форма- адам қызметіне байланысты объектілерді тануда жиі қолданылады,өзінің формасын иемденеді. Теміржол және шоссе жолдары, электртасымалдағыштар сымдары,тұрбаөткізгіштер кез келген масштабта анық көрінеді. Автомобиль жолдары ірі бұрылыстарға ие.
Объектілердің көлеңкелері- Суреттегі олардың бейнелерінде шешуші роль атқаратын объектілердің кіші размері мен контрасты айырады. Көлеңкеге қарап объектінің формасы мен биіктігін шешуге болады. Кейбір объектілер: электротасымалдағыштардың сымдары, антенн мачтары-көлеңкеге байланысты анықталады.
Размер-толық сенімді белгі емес. Объект бейнесінің размері суреттің масштабына байланысты. Дешифрлеуде объектілердің абсолюттік емес қатыстық размерлері қолданылады. Жарық дешифрлеу белгілері- фототон жарық дәрежесі,түсі.
Визуальді дешифрлеуде қара-ақ фотографиялық суреттерде көпке дейін тон шкаласы қолданылып келді.Түрлі – түсті дешифрлеу ақ-қара фотографиялық суреттерге қарағанда түстердің көп түрлілігіне ие,сонымен қатар түстердің айырмашылығы көзге айқын көрінеді. Рең-әр түрлі мағынада қолданылады,бірақ көбінесе «тон» терминінің орынына қолданылады.
25.Камералдық дешифрлеу
Камералдық дешифрлеу - ең қарапайым, өте жылдам, өнімділігі жоғары жəне ұтымды əдіс. Ол табиғат жəне климат жағдайымен байланысты емес.
Арнайы түсірімдерді пайдалану арқылы анықтайтын нысанның сапасын, толықтығын, нақтылығын арттырады, көлемін ұлғайтады, камералдық жұмыстардың сапасын далалық жұмыстарға жақындатады, кейде жергілікті жер туралы түсірілмей қалған маңызды мəліметтерді алуға көмектеседі. Жалпы камералдық бажайлау адамдар тұрмайтын, баруға қиын биік таулы аймақтарды, батпақты жерлерді, шөл мен тундраның кейбір аудандарын картаға түсіруде пайдаланады. Камералдық бажайлау жұмыстарын келесі тəртіп бойынша жүргізу керек:
а) алдымен суретке түсірілген аймақ бойынша ғылыми əдебиеттер, картографиялық мəліметтер мен анықтамалы материалдар жинау;
б) стереоскопты пайдаланып суреттегі аймақпен жалпы фотосұлбалар, əуе- жəне ғарыштық суреттерін карастыру, жақсы танылатын нысандармен (негізгі гидрографиялық торды, өсімдіктер мен топырақтардың ірі контурларын, темір жəне автожолдарды т.б.) бажайлау арқылы танысу;
в) құралдар мен бажайлаушы эталондарды пайдалана отырып əрбір стереоқоссуретті нақты, толығырақ бажайлау.
Бажайлаушы эталон болып нысандардың немесе олардың көлемінің фотосуреттері алынады. Эталондар екі түрлі болады: жүйелік жəне аймақтық. Жүйелік эталондар ландшафттың немесе нысанның бір элементін сипаттайды. Аймақтық эталондар ландшафт, мекен, фациялар бойынша нысандардың қарым -қатынасын сипаттайды.
Камералды-далалық бажайлаудың технологиясы алғашқы камералдық жұмыстарда қарастырылады, кейіннен алдын – ала белгіленген маршрут бойынша орналасқан жергілікті жердің эталонды үлескілерін далалық түрде зерттеуге кіріседі. Зерттеу кезінде бұндай үлескілер ішінде аймақтың негізгі сипаттамасын, əр түрлі нысандардың қасиеттерін, олардың тура жəне жанама бажайлаушы белгілерін анықтайды.
Камералды-далалық бажайлау негізінде эталондарда-үлескілерде немесе эталондарда-маршруттарда далалық жұмыстармен бірге камералды жұмыс түріде жүргізіледі.
Эталонды үлескілерде, бажайлайтын ƏФС кездесетін жергілікті жердің нысандары мен элементтері болуы керек. Бұл үлескілер физиқалық-географиялық жəне геоморфологиялық жағдайы бойынша белгіленеді.
3. Таңдаулы далалық бажайлауды камералдық бажайлаумен жалғастыру бажайлауға өте қиын және географиялық түрде жеткілікті зерттелмеген, картографиялық маңызы бойынша мәліметтермен нашар жабдықталған аймақтарда пайдаланады.
Далалық бажайлаудың маршруты камералды түрде бажайлауға көмегі тиетін үлескілерді өтуі керек. Жеке түрде, бұндай маршруттар картографиялық мәліметтері жоқ жолдар, орман немесе бұталармен көрінбей тұрған өзендер бойынша өткен дұрыс.
Камералдық бажайлауды, маршрут немесе бақылау нүктелері бойынша далалық бажайлаудың барлық мәліметтерін бір негізге көшіруден бастау керек. Сосын бажайлау белгілерін, эталондарды пайдалана отырып, жаңа картографиялық материалдармен және қосымша мәліметтермен толықтырып, барлық аймақ бойынша камералдық бажайлау жүргізеді.
4. Камералдық бажайлауды далалық жұмыспен толықтыру - бажайлаудың негізгі әдісі болып саналады. Бұл кезде ауданды жеке маршрутпен бажайлауды толықтыру үшін, жақсы зерттелген картографиялық материалы бар аудан бойынша зерттейді. Камералдық бажайлауды керекті мәліметтерді және аспаптарды қолдана отырып фотосызбалар мен фотосұлбаларда орындайды. Бұл бажайлау кезінде қосымша далалық зерттеулер жүргізу қажет ететін үлескілер анықталады.
26.Аэроғарыштық түсірілімдегі Қатынас жолдарының бейнеленуі және олардың генерализациясы.
Қатынас жолдарының барлығы да халық шаруашылығында және әскери істе маңызы өте зор. Сондықтан карталарда бұл элементтерді бейнелеуге үлкен көңіл бөлінеді.
Карталарда жолдардың орналасқан жерін ғана емес, сонымен бірге олардың сапалық сипатын да бейнелейді. Картада көрсетілген жолдардың саны және сипаттық дәрежесі картаның масштабына және аумақтық ерекшеліктерінің сипатына тәуелді.
Жол қатынастары темір жол, рельссіз жол, су қатынасы, әуе жолдары болып бөлінеді.
Әр топ өз кезегінде де іштей бөлінеді. Темір жолдар жол санына қарай бір табанды, екі табанды және көп табанды деп бөлінеді; тарту күші сипатына қарай электірлендірген және бумен тарту күшіне, жай-күйіне қарай әрекеттті, салынып жатқан және әр түрлі деп ажыратады.
Аэроғарыштық түсірілім бойынша картадағы темір жолдың сипаты шартты белгілермен бейнелеу арқылы іске асырылады. Жасалатын картадағы темір жолдың жай-күйі картографиялық материалдармен анықталады; ал оның қай топқа жатуы ресми түрде анықтамалық деректер негізінде жүргізіледі.
Рельссіз жолдарды автострадаларға, жетілдіріген шоссеге, кәдімгі шоссеге, жақсартылған грунт жолдарына, далалық және орман жолдарына, соқпақ және қысқы жолдарға бөледі.
Сумен қатынайтын жолдар теңіздік және өзендік жолдар болып бөлінеді. Карталарға пристаньдарды салады және өзеннің кеме жүзетін бөлігін, кеме жүзетін каналдарды көрсетеді. Теңіз жолдарын әдетте кемелер кіретін порттар аралығын жай йілген қисық сызықтармен көрсетіледі. Екі арадағы сызық бойында қашықтық (теңіз милімен, немесе километрмен) жазылады.
Әуе жолдары қатынасы, яғни авиажолдар соңғы екі пункт арасын қосатын сызық көмегімен көрсетіледі.
Аэроғарыштық түсірілімдегі Қатынас жолдары генерализациясының қағидалары (принциптері).
Қатынас жолдары генерализациясы картаның типіне, оның масштабына және картографияланатын аумақтың сипатына тәуелді. Ірі масштабты (1:100 000 және одан ірі) топографиялық карталарда маңызы онша емес кейбір орман және дала жолдарынан басқа барлық жолдар көрсетілген. 1: 200 000 масштабты картада да жолдар толығымен дерлік көрсетіледі, бірақ 1:100 000 масштабты картаға қарағанда олардың саны кем болады.
Ірі масштабты карталарда жолға деген қосымша сипаттамалар (жолдың ені, жолдағы құрылыс ғимараттары, өткелдер, туннельдер, жол бойында отырғызылған мәдени өсімдіктер мен арықтар, т.б.) көрсетіледі. 1:500 000 масштабты картада негізгі жолдардың барлығы және қосалқы жолдар бейнеленеді. Одан да кіші масштабты карталарда қосалқы жолдар көрсетілмейді.
Бір масштабты, бірақ тақырыбы әр түрлі картада жолдың жүктемесі де әр түрлі болады. Мысалы, әкімшілік картада гипсометриялық картаға қарағанда жүктеме әлде қайда көп болады.
Жолдарды іріктеу ретін олардың маңыздылығына қарай алады. Біріншіден, теміржолдар, автострадалар, шоссе, жақсартылған грунт жолдары және басты грунт жолдары, яғни ірі елді мекендерді байланыстыратын жолдар іріктеліп алынады.
Әуеғарыштық түсірілімдегі Гидрографияны бейнелеу және оның генерализациясы.
27.Әуеғарыштық түсірілімдегі Гидрографияны бейнелеу және оның генерализациясы.
Гидрографияны картада дұрыс көрсету үшін картографияланатын аудан ерекшеліктерін терең зерттеу керек. Картада бейнеленетін гидрографиялық бейнелерге теңіз бен көл, өзен, канал, әр түрлі жасанды су қоймалары т.б. жатады.
Картографияда су торабын горизотальдар арқылы салынатын суреттер және олармен байланысты элементтердің географиялық негізі болып табылады.
Суды зерттеу кезінде генерализацияға пайдалы маңызды көрсеткіштерді жаңадан алады. Гидрографияны ең бірінші көрсеткіштерін- су торабының пішімін, су обьектілерінің құрылымын, жиілігін және типін анықтайды. Географиялық көрсеткіштер ішінде әсіресе жағалау сызығы, өзен арнасы, су бетінің деңгейі, өзендердің ені, су ағысының жылдамдығы, судың сапасы, су түбі, гидротехникалық құрылыстар мен навигациялық жағдайы т.б. қаралады.
Теңіз бен көлдерді картада бейнелеу ең негізгі болып жағалау сызықтарын, яғни құрлық бөліп тұратын сызықты дұрыс бейнелеу керек. Бір теңіздің жағалау сызықтары теңіздің әр жерінде әр түрлі болады. Жағалау сызықтарын құру бірнеше себептерге байланысты, олардың ең негізгілері: жағалаудың геологиялық құрылымы, тау жыныстарының құрамы, жерді түзейтін құрамдас беті, табиғаттың сұрапыл күші (су, жел, т.б.) және құрлықтың немесе теңіз деңгейінің вертикаль (тік) бойынша көтеріліп түсуі.
Теңіздің жағалаулық сызығы тұрақты емес. Бірде су құрлықты (жағалауды) басса, бірде ол қайтып отырады. Нәтижесінде тау жыныстары бұзылып (мүжіліп) отырады да теңіз шөгіндісі жер бетіне шығады.
Жағалаудың бұзылу дәрежесі жағалауды құрайтын тау жыныстарына және теңіз толқындарының әсеріне тәуелді. Сондықтан теңіз (мұхит) жағалаулары әр түрлі пішінді болып келеді.
Теңіз (мұхит) жағалауларын мынадай типтерге бөледі: Фьордты, шхерлі, далматты, риасты, Арал теңіз типті жағалаулары, лиманды, лагуналы.
Жоғарыда келтірілген жағдайлармен картаның жіктелуі осымен бітпейді. Бұл тек жағалаулардың негізгі жіктелуі.
Картада өзендерді бейнелеу. Өзендер географиялық ландшафтың ең негізгі элементтерінің бірі. Оларды ұзындығымен, енімен, тереңдігімен, ағысының сипатымен, жағалауы және өзен аңғарымен сипаттуға болады. Бір өзен екінші бір өзенге құйылып, олар өзен жүйесін құрайды., нәтижесінде су жиналатын аудан (су алабы) құралады. Осындай бірнеше өзен салалары ауданы сол өзеннің (басты өзеннің) алабы (бассейні) пайда болады. Алаптар өзара су айрықтарымен бөлінеді. Өзен торабын (жүйесін) картада жөнді бейнелеу үщін, өзен жүйелерін бірінен бірін айыра білу керек, олардың су айырығын дұрыс көрсете білу керек.
Өзен жүйелерінің мынадай негізгі типтерін ажыратады:
Ағаштың бұталары тәрізді, діңгекті (тіректі), параллельді, тор тәрізді, лабиринт тәрізді, желпуіш тәрізді, т.б. Ірі масштабтарда (1: 25 000 -1:100 000) өзендердің барлығы көрсетіледі. Ал оларды іріктей бастау 1: 200 000 және одан да ұсақ масштабтарда басталады. Осындай масштабтар өзендерді емес, өзен жүйелерін көрсетеді. Жеке суретте гидрографияны генерализациялау дәрежесінің картада әр түрлі масштабта бейнеленуін көруге болады. 1:1 000 000 масштабты карта өзен ағысын, аралдарды, жылғаларды, ескі өзен арналарын, өзен ағымының сипатын толық береді. 1: 2 000 000 масштабты картада қосарланған сызықпен тек бір ғана өзен берілген.
Мұнда аралдар, жайылмадағы көлдер, жылғалар және ирелеңдер толық берілмеген. Ұсақ өзендер мүлдем көрсетілмейді. Масштабты одан әрі кішірейтсек, онда ірі өзендер және оның ирелеңдерінің ірі тұстары мен бұрылымдары ғана сақталады.
Өзендерді генерализациялауда жаға сипатын (жарқабақты, жазықты, т.б.) дұрыс көрсету қажет. Бұл бейнелеу көрінісі жер бедері мен гидрографияны жеке шартты белгілеріне сүйене отырып бірге жасалады.
Көлдер. Ірі масштабты карталарда өзендердің барлығы көрсетіледі.
1:200 000 масштабты картадан бастап көлдердің толық элементтерін көрсету қиындай түседі.
Инструкцияларда әдетте көлдерді ауданына қарап таңдау (іріктеу) тағайындалады. Мысалы, 1:1 000 000 масштабты картада көлдің ауданы 2 мм2-ден кем болмауы керек.
Гидрография элементтеріне каналдар, тоғандар, арықтар, т.б. әр түрлі жасанды су қоймалары мен су көздері де жатады.
Халық аз қоныстанған шөлді, шөлейтті және далалық аудандарда құдықтар, бұлақтар мен қайнарлар, т.б. су көздері көрсетіледі. Оларды жол торабтарына қарай (тас жол, соқпақ жол, керуен жолдары, т.б.) келісе отырып беріледі.
Гидрографиялық атаулар. Карталардың барлығында дерлік гидрография элементтерінің өз аттары жазылады. Бірақ барлық гидрографиялық обьектілерге жазуға болмайды, онда картаны оқу қиындап кетеді.
28.Гидрогеологиялық зерттеулер
Территорияның гидрогеологиялық бағасы космостық суреттердің әр түрлі масштабында қолданылады. Сондықтан әрбір генерализация дәрежесі өзінің айналасындағы тапсырмаларды қамтамасыз етеді. Ұсақ масштабты көрініс суреттердің құрылымдық-геологиялық белгілері мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:Гидрогеологиялық аудандастыру – жер қыртысын геологиялық және гидрогеологиялық ерекшеліктерге, жер асты суларының пайда болу, таралу, алмасу жағдайларына қарай біртектес табиғи аудандарға бөлу.
Геоморфологиялық және құрылымдық белгілерге негізделген масштабты суреттер гидрогелогиялық шарттар мен судың сипаттамасын анықтайға септігін тигізеді: құлау тереңдегі,қалыптастыру және қозғалыс бағыты,грунтты сулардың минерализациялануы.детальді космостық суреттер әртүрлі гидрогиялогиялық параметрлерге сәйкес келетін ландшафт индикаторларынынң литологиялық типтерін және транзит пен судағы құмды массивтерді де анықтайды.
Геологиялық құрылымдарды үйрену үшін , соның ішінде сулы линзалардан тұратынын, радиолокоциялық сурет пайдалы болып табылады. SIR-B космостық кораблі арқылы жасалған суреттерде Ніл өзенінің саласы көрсетілген,мұнда шөлді жердің жер асты суларының гидрогеологиялық жаңа түрлері ашылды.
Рельеф. Рельефтің морфологиялық ерекшеліктерін, олардың генезисін,жасын,даму динамикасын зерттеу әртүрлі дәрежедегі дистанционды әдіс арқылы жасалады.суреттерде анық көрінетін рельефтің морфологиялық кескіндері. Морфологиялық ерекшеліктер суретте ландшафт элементі түрінде бейнелендеі,ол рельефпен тығыз байлаынсты, рельеф генезисінің белгісі болуына мүмкіндік береді.
Флювиальді рельеф тұздалған аудандардағыдай өте ашық бейнелерді көрсетеді. Өзен арналары әртүрлі интразональді өсімдік аудандарымен белгіленеді- шалғынды,батпақты,аридті аудандардан тұрады. Тұзданған таулы аудандар ашық түстермен бейнеленеді.
Эолды рельеф суреттері эоль рельефтерінің даму эволюциясының әр түрлі екенін үйретеді, олардың формалары желге және басқа да шарттарға байланысты болып келеді.
Жағалық рельеф. Космостық суреттерде жағалау типтері анық бөлінеді:абразионды, жағалық сызықтардың сипаттамасы, тектоникалық , аккумулятивтік формалары. Жағалық рельеф формалары анық бөлінеді: жағалаулар, лагуналар.
29.Топырақтардың динамикалық зеттеулері және оларды бақылау үрдістері
Адам баласының топыраққа әрекетінің күшеюі нәтижесәнде топырақ динамикасын үйрену талабтары туындады, оны пайдалнуда өзгерістер пайда болды,топырақ мелорациясын жүргізуде көптеген қателіктер кетіп топырақ зақымдануына әкеліп соқты. Ондай құрамға топырақ гумустығы,тұздылығы,ылғалдылығы жатады. Бұны космостық суреттерде тек сапасын ғана емес санын да есептейді.
Ауа райының топырақ түзудегі рөлі орасан зор климатқа яғни ауадан түсетін ылғал мөлшерінің ауа температурасының ыстық, суығына, үсіксіз уақыттың қысқа немесе ұзақтығына қарай әр жер әр түрлі өсімдік, жан-жануарлар мен микроорганизмдер тіршілік етеді. Олардың әрекетіне әр жерде әр түрлі топырақтар түзіледі. Мәселен, шөлде шөл топырағы түзілсе, тундрада мәңгі тоң астында дамымаған, мәңгі жас құнары аз топырақ түзіледі, ал ауа райы жайлы, одан түсетін ылғалы мол, күн сәулесі жеткілікті аймақтарда құнары мол қара топырақ түзіледі.
Топырақ эродирленуі су эрозиясының пайда болуынан дамиды. Топырақ суретте аласа ойпатты жерлерде ақ дақтармен,ал биік жерлерде қара дақтармен белгіленеді. Дефляция эолды релефтерде жел бағытына байланысты ақ дақтармен көрінеді.
Суреттерде тұздалған жерлер өте жақсы көрінеді: сор және сортаң топырақтар құрғақ күйінде ашық тондарға ие,олардың оптикалық көрінісі тұздылық мөлшеріне байланысты,көпзональдық сурет үшін тұздалған жерлер көк зонада айқын көрінеді.
Космостық суреттер топырақ димакасының құрамын көрсетеді және ауылшаруашылық жерлерді бағалауда өте жақсы материал болып табылады,тоырақ мелорациясына мұқтаж жерлер мен басқа да топырақ нашарлауы болып жатқан жерлерді жөндеуге таптырмас материал.
30.Гумустық топырақтарға анықтама
Топрықтың гумус құрамы туралы мәліметтер XXғ.50 жылдары лабороториялық зерттеулер негізінде пайда болды.
Космостық суреттерде гумус құрамының мүмкіншілігі әр түрлі топырақтар үшін біркелкі емес. Гумус құрамындағы корреляция және жарық спектрлерінің коэффиценттері бір типті топырақтарда сақталады, күлгін топырақтарда гумус мөлшері 1-1,5 % ашық-сұр және орманның сұр топырақтарында 4-5%, орманның қою сұр топырағы 5-6%, сонымен қатар қою қоңыр топырақ- 4-5% , қоңыр топрыақтарда 2-3% .
Гумус аз мөлшерде болса бұл байланыс өте анық, ал егер де құрамында 3 дан жоғары болса байланыс анық емес болады. Осындай негіздерде, гумус құрамындағы дистанционды мониторинг орманды топырақтарда,орманды дала және құрғақ дала зоналарында,азғантай мөлшерде дала зонасының солтүстік және оңтүстік преиферилерінде кездеседі. Топырақтың 90%-ы Гумустың үлесіне тиеді. Жер бетіндегі Гумустың қоры (2,4 – 2,5)•1012 т-дай. Табиғат аймақтарында тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының хим. құрамы әр түрлі болуына байланысты топырақтағы Гумустың құрамы да әр түрлі келеді. Топырақ түзілуде Гумустың алатын орны ерекше. Ол өсімдіктер үшін қоректік заттар көзі ғана емес, топырақ құрылымын жақсартып, оның құнарлылығын арттырады. Сондықтан егіншілікте қолданылатын барлық шаралар топырақтағы Гумус қорының артуына бағытталған.
Дала зонасының орталық бөлігіндегі қара ылғалды топырақтар мұндай мүмкіндік бермейді,гумустың төмендігі топырақ спектрінің жарық коэффицентінің төмендеуіне әсер тепейді.
Суреттен бейненің жарықтығы бойынша топырақ гумустығын анықтау немесе жарықтың спектрлік коэффиценті бойынша анықтау үшін байланыстар,лабороториялық анықтамалар қолданылады.
31.Өсімдіктер жамылғысы туралы айтыңыз.
Картаға түсірілетін аймақтың географиялық жағдайына байланысты бажайлаудың тиімді әдісі қолданылады. Тундра, орман, дала, шөл зоналары және тау жағдайларындағы бажайлаудың ерекшеліктерін қарастырайық.
Тундра. Əуефото түсірімді жəне бажайлауды, шілде-тамыз айларында, ландшафттардың жазғы көрінісі тұрақталғанда өткізу керек. Тундрада жүруге жəне оның өсімдік жамылғысының сипатын елестетуге қиын болғандықтан ауадан көзбен шолу жасаған өте маңызды болады. Далалық бажайлауды тік
ұшақ бара алатын негізгі үлескіде жүргізеді.
Орман. Әуефото т‰сірімді және бажайлауды, ағаштардың жапырақтары бар кез-келген уақытта ж‰ргізуге болады. Жерден орман көрінбейтін ‰лескілерге көзбен шолу жасап, бажайлайды. Өлкелерде бажайлаудың сапасы жоғары болу ‰шін төмендегідей қағидаларды пайдалану керек:
1) орман-алқаптарын кесіп өтетін, маршрут бойынша т‰сірілген - ірі масштабты әуе және ғарыштық суреттерді;
2) спектрозональды әуе және ғарыштық суреттерді;
3) қолмен отырғызған ағаштардың планы мен орман шаруашылығының картасын;
4) кейбір ағаштардың жер бедерімен, топырақпен, грунтпен, ауа райымен байланыстарын пайдалану керек.
Дала. Дала зонасы шаруашылықта жақсы игерілген, сондықтан далалық бажайлау өзен мен жол бойында ж‰ргізіледі. Өсімдіктерді бажайлауда егістік жерді табиғи шалғынды өсімдіктерден ажырата білу керек. Суретке жаздың басында немесе к‰зде т‰сірген дұрыс. Бұл кезде дәнді өсімдіктер мен аралас шөптер арасындағы айырмашылықтар жақсы көрінеді.
Шөл. Шөл зонасын мамыр айынан кейін бажайлайды. Бұл кезде эфемерлі өсімдіктер қурап кетеді де, тақырлар мен сортаң жерлер әуесуретте жақсы бейнеленеді. Көзбен шолу жасап, бажайлау жәй көлікпен жете алмайтын аудандарда ж‰ргізіледі.
Таулар. Таулы өңірде суретке т‰сіруді және далалық бажайлауды жаздың аяғында, қар толығымен ерігенде өткізген дұрыс. Бұл аймақтарда бажайлау кезінде суретке т‰сіру ерекшеліктерімен байланысты кейбір қиыншылықтар пайда болады: 1) суреттер т‰рлі масштабта болады;
2) нысандардың көлемі қатты бұрмаланады;
3) суреттің т‰сі өзгеріске ұшырайды.
Баруға қиын аудандарда, тік ұшақ негізгі ‰лескілерге қонуы арқылы, тек қана көзбен шолу ж‰ргізіп, бажайлайды. Бұл жағдайда т‰рлі - т‰сті және спектрозональды суреттерді пайдаланған дұрыс.
Дешифрлеу әдістің күрделілігі қойылған мақсатпен байланысты болу керек. Қазіргі уақытта бажайлау сапасын көтеру үшін мәліметтерді электронды түрде өңдейді: әр түрлі бажайлау бағдарламалар пайда болып, олардың негізінде түрлі бажайлаушы эталондар енгізілуде.
Ормандар мен бұталар фото суреттерде анық, дақ түрінде көрінеді. ƏФС-те мүкті батпақтар ақшыл түсті болып, мүкті жолақтар қара ми батпақтармен (су басып кеткен үлескілер) алмасып тұруымен көрінеді. Қамыс-құрақты батпақтар əуесуреттерде қара-сұр түсті, биік өсімдіктер жамылғысымен ерекшеленеді.
32.Ғарыштық суреттердің негізгі түрлерін атаңыз
Ғарыштық түсірулерді жүзеге асыру нысандардың электромагнитті сәулелерді сәулелендіру немесе шаңылыстыру қасиетіне тікелей байланысты.
Спектрлі диапазон бойынша ғарыштық сүреттер 3 негізгі топқа бөлінеді:
Элактромагнитті толқындар ұзындығы бойынша жіктеледі.
Оптикалық толқындар үлескісі (0,001-1000 мкм):
Үлтракүлгін (0,4мкм),
Көрінетін (0,4-0,8 мкм),
Инфрақызыл диапазондар кіреді.
Көрінетін диапазон түстеріне байланысты келесі зоналарға бөлінеді:
Инфрақызыл диапазон келесі түрге бөлінеді:
Жақын 105 мкм, аз,
Орта 1,5-3 мкм,
Алыс немесе жылу 3 мкм көп.
Көрінетін, жақын және орта ИҚ- диапазондарды бір жарық диапазонына біріктіреді, оларға бір тіркейтін құрал пайдаланылады.
Түсіру түрі бейненің қалыптасу технологиясында анықтайды. Түсіру түріне қарай сүреттер: фотографиялық, фототеледидарлық, сканерлік сүреттерге бөлінеді.
33.Стерофотограметрялық құралдарды сипаттаңыз
Суреттерде стереоскопиялық бақылау мен оларды өлшеу үшин көбіне стереоскоптарды қолданады. Олар екіге бөлінеді: біреуі жәй стереоскопиялық коссуреттерді қарауға арналса, ал екіншісі-стереоскоптар, олар көлденең және вертикальды тік бағытта өлшеу жүргізу және әуесуреттер арқылы жергілікті жердің сұлбаларынын гоизонтальдармен сызуға арналған. Қарапайым линзалы-айналы(ЛА) стерескоптың екі айнасы болады. Айналардың арасындағы оң линзалар арқылы суретті1,5 есе ұлғайтып көруге болады. Айналы стереоскоптың линзалы-айналы стерескоптан айырмашылығы-оның екі ұлғайтушысы бар: 1 және 3,5. Кейде айналы стерескоппен бірге көлденең паралласкасты өлшеу үшін параллаксометрді қолданады. Интерпретоскоп- бұл тұрақты стерескоп, оның ұлғайтушысы 1,5 есе ұлғайтып құрауға ыңғайлы және биокулялы параллаксомермен параллаксты өлшеуге болады. Стереокомпаратор- стереофотограмметриялық құралдарының ішіндегі негізгі құрал. Ол жазық жерлердегі координаттар мен параллакстарды өлшеуге арналған, оның өлшеу нақтылығы 0,01 мм. Аспап арқылы өлшеп алған сандық шаманы бір нүктенің екінші нүктеден биіктігін анықтауға, сызық ұзындығын және нүктенің кординаттарын өлшеуге қолданады.
34.Әуеғарыштық түсірістерді дешифрлеу терминіне түсінік беріңіз
Біз нысандарды олардың ерекше қасиеттеріне сүйене отырып айырамыз. Нысандардың қасиеттері түрлі әдістер бойынша анықталуы мүмкін, сонымен қатар суреттер бойынша - космостан немесе ауадан арнайы құрал-жабдықпен түсірілген екі жақты сурет бойынша.
Суреттер карталар мен басқа да геобейнелер үшін қалыпты ақиқаттық бейне ретінде қарастырылуы мүмкін. Ақиқаттық нысандар суреттерде кішірейтілген түрінде, жеке бөліктерін жоғалту арқасында, түсірістің негізгі түрі - бейнелер оларда генерализденген, нысандардың қасиеттері (өлшемі мен анықтығы) сығылған. Аэрокосмостық бейнелердің генерализдену деңгейі ең алдымен түсірістің техникалық параметріне (бірінші кезекте масштабына) және ауматың табиғи ерекшеліктеріне байланысты.
Аэрокосмостық және картографиялық суреттердің генерализациясын принципті айыру мақсаттты, творчествалық, біріншінің болжалданған мінездемесінде және екіншінің анық болжалданбауында.
Түсірісте техникалық параметрлер белгілі-бір ұсыныстарға жауап берсе де, түсірісте ненің қалай бейнеленетінін алдын-ала тура болжау мүмкін болмайды.
Аэрокосмостық түсірістердің ерекшеліктері нысандарды олардың аэрокосмостық бейнелері арқылы танып білуді қиын тапсырма етіп қояды, белгелі білім мен тәжірибені талап етеді: суреттерде бәрінің көрінісін табады, тек кейбір нысандардың қасиеттері: кейбір қасиеттер жоғалып кетеді, ал басқалары - жиі сығылады;
түсірісте нысан жағдайының белгілі-бір сәті ғана түсіп қалады, ал біз керісінше қоршаған әлемді даму үдерісінде деп қабылдаймыз;
суретте бір ғана нысанның бейнесінің өзі көптеген факторларға байланысты өзгермелі;
Аэросуреттерді дешифрлеу поцесінде қолданылатын нысандарды ауыстыру заңдылықтары дешифрлеу белгілері деген атқа ие болды.
«Дешифрлеу» термині - түпкі тамыры шетелден шықса да, орыс тілінен енген термин. Батыс әдебиетінде «интерпретация-талдап түсіндіру» орыс тіліне аударғанда парықтау мағынасын білдіретін термин қолданылады. Берілген анықтамада аэросуреттерді дешифрлеу екі негізі бейнеленген, олар: 1. физика-математикалық (геометриялық бейне мен оптикалық) және 2. географиялық (кеңістіктегі орналасуы).
Дешифрлеу аумақты аэросуреттердегі бейнесі бойынша танып-білу тәсілі болғандықтан карта жасауда технологиялық тәсілдердің ең негізгісі болып табылады. Дешифрлеудің қорытындысын тіркеу графикалық, сандық және мәтіндік формада болуы мүмкін.
Аэросуреттерді дешифрлеу қойылған мақсаттарына байланысты екі түрге бөлінеді: топографиялық және арнайы (геологиялық, ауылшаруашылықтық және т.б.). Бұлай бөліну жоғары тиімділікке ие, себебі аэросуреттердің дұрыс қолданылуын және дешифрлеудің тәсілдерін талап етеді. Бірінші жағдайда дешифрлеу жалпы болады да, аэросуреттердің параметрлері орташа болады. Екінші жағдайда дешифрлеу таңдамалы болады да, ал аэросуреттердің параметрлері айқын болады. Мысалға, бірінші жағдайда аэропленканың спектрлік көрініс табуы бүкіл облыстың бейнеленген спектрімен бірдей болуы тиіс, ал екінші жағдайда спектрдің тар зонасында өте жоғары сезімталдыққа ие болуы шарт.
Дешифрлеуді танудың барлық теориялық тәсілдерін екі топқа бөлуге болады:
1) Адамның творчествалық принциптеріне сәйкес құрылған тәсілдер;
2) Логикалық алгоритмдерге негізделіп бейнелерді өңдеу және образдарды автоматты танып-білу тәсілдері.
Дешифрлеудің бірінші топты тәсілінде визуалды жолмен жүзеге асады.
Екінші топтағы тәсілде электронды құралдардың көмегімен фотографиялық бейнені жарты тонға өзгертеді, одан кейін математикалық статистикамен және мәліметтің теориялық негізімен кодтайды және өңдейді.
Дешифрлеудің шығарылған жері бойынша егістікті және камералды болып жіктеледі.
Егістікті дешифрлеу аумақта аэросуреттерді табиғатпен салыстырмалы түрде жүргізеді. Қол жетпейтін аумақтарда түсіріс ұшатын құрал арқылы жүзеге асады. Дешифрлеудегі бұл тәсіл аэровизуалды деп аталады.
Камералды дешифрлеу зертханалық жағдайларды жүзеге асады. Бұл тәсілдің артықшылығы - экономикалық тиімділігінде. Камералды дешифрлеу әрқашан қосымша мәліметтердің (картографиялық анықтама құралдары арқылы, дешифрленген таңдаулы аэросуреттер арқылы және т.б.) көмегімен жүзеге асады.
Жасалуы бойынша дешифрлеу визуалды және құрал-жабдықты болуы мүмкін. Визуалды дешифрлеу аэросуретті толық қарауымен ерекшеленеді. Визуалды дешифрлеу аэросуретті талдаудың бірінші сатысы болып табылады, егер ол қажетті мәліметті алуға жетпесе, онда құрал-жабдықты дешифрлеу қолданылады.
35.Арақашықтықтан зерделеу мәліметтерінің негізінде ландшафттарды зерттеудің тәсілдерін анықтаңыз
Космостық суреттерде барлық табиғи орта компоненттері бір мезетте бейнеленеді және олардың өзара байланыстары шағылысады, олар ландшафттану үшін өте бағалы. Космостық суреттерден ландшафттардың басқа кескінді индикаторларын және табиғат құрамын оқып үйрену өте маңызды.
Дешифрлау әдісінде ландшафт индикациасын еске алу жеткілікті, онда табиғатты зерттеу барысында , геологиялық, гидрогеологиялық,топырақ,криолитологиялық зерттеулер жүргізіледі. Әсіресе космостық суреттерден ландшафт ауданарын оқып үйрену өте маңызды,оның қзіргі кезлегі тенденциясы-дамуы,антропогендік дамуы,динамикасы.
Космостық суреттер ландшафт моделінің шынайылығы тәрізді. Ертеректе негізгі модель ретінде ландафттық карталар қолданылса қазір космостық суреттер арқылы анықталатын жаңа дәл моделі шықты.
Балқаш-Алакөл,солтүстік Торғай даласында жүргізілген тәжірибелерде косомтсық суреттер арқылы ландашафт құрылымының анализін көсететін методика пайла болды,олардың спектрлі бейнелері, географиялық,морфологиялық,ауылшаруашылық белгілері анықталды.
Космостық суреттерде жаңа пайда болға белгі ауылшаруашылық ландшафттарының дамуы.космостық суреттер арқылы жасалған карталар ландшафттардың дәлдігімен, легальді бейнелерімен бұрынғы карталардан ерекшеленеді.
36.Далалық дешифрлеуге түсініктеме беріңіз
Егістік дешифрлеу бейне мен нысанның бір бірімен сәйкес келуіне байланысты. Егістік дешифрлеу жер беті немесе аэровизуалды болуы мүмкін.
Жер бетін дешифрлеуде дешифрлеуге қатысы жоқ қосымша мәліметтер мен берілгендерді бір мезетте жинауға, ал керек кезде басқа да егістік бақылауларды орындауға мүмкіндік береді.
Дайындық кезең егістік дешифрлеуде ең басты болып түсіріс материалдарын егіске шығуға дайындау болып саналады.
Бұл этаптың басы болып-дешифрленетін көрініс және түсіріс жинақтамасы. Көрініс мүмкіндігінше стереоскопиялық және үлкеюімен болуы керек.
Түсіріс материалдарын дайындау ең алдымен түсіріс масштабын анықтау болады:
Жазық аумақтағы аэротүсірістер үшін-бір немесе бірнеше түсіріс;
Таулы жерлердегі аэротүсірістер-далаларға бөлек, тау беткейлері және жота.
Түсірістегі қайта дешифрлеу болмас үшін түсіріске жұмыс ауданын бөліп береді. Жұмыс аудандарының шекаралары түсірістің орталарында болады, негізінен кішігірім елді-мекен, жолдар немес шекаралар, жұмыс ауданынан параллель өтетін және т.б. түсірістерді кесілмеген қылып қалдырады. Егер түсірісте жазықты немесе төбелі аумақ болса, онда шекаралар турасызықты болып келеді. Таула аймақтарда тау беткейлерінің сызықтарына байланысты түсіріс жасалынады.
Қойылған мақсатына байланысты түсіріс дайындау кезінде алдын ала легенда нұсқасы құрастырылады. Топографиялық дешифрлеуде қосымша редакциялық нұсқаулар құрастырылады, бұдан орындаушыларға берілген жердің нысанына қандай шартты белгілер қолданылатыны айқын болады.
38.Аэровизуалды дешифрлеуге түсінік беріңіз
Аэровизуалды дешифрлеу үдерісінде ұшу жолындағы нысандарды ғана емес, қону кезіндегі жер беті бақылаулары орындалады.
Аэровизулдаы дешифрлеу тік ұшақ немесе жеңіл ұшақтан жасалынады.
Таңдау көп факторларға байланысты болады. Дайындық кезеңінде негізгі назар маршрутты жасауда болу керек. Ұшу маршруты және қонатын жері алдын ала мақұлданып, картаға немесе түсіріске бейнеленеді, сонымен қатар биіктік пен ұшу жылдамдығы анықталады.
Жердің әр бөлігіне қатты назар аударылатын болсаұшу жылдамдығы 100 км/сағ аспау керек, ал биіктік- 200-400 м. Мұндай биіктікте ұшу жердегі нысанды виуалды түрде танып білуге мүмкіндік береді.
Ұшу шартында негізгі мән жұмыстың ұйымдастырылуына беріледі: түк ұшақ минутына 2 км ұшады, осыған байланысты кішігірім ақаулар болса да жақын пландағы дешифрлеудің нысандарының бақылаудан тыс қалуына әсер етеді. Сондықтан жердегі барлық материалдарға жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінуі керек.
Дешифрлеу ұшқыштар отыратын бөлмеден түсірген ыңғайлы. Бұл жағдайда бақылаушылар кем дегенде екеу болу керек. Аэровизуалды дешифрлеу түсірісте немесе мөлдір пластикте алдын ала мақұлданған шартты белгілермен нәтижесін түсіреді. Нысандардың бөлек шифрлануына нөмерлеу мүмкін.
Дешифрлеу нәтижелерін өңдеу (безендіру, жазулардағы түсініксіз жерлерді түзету) сосын аэровизуалды дешифрлеуде сол күні жасалуы керек.
39.Сандық түсіріс жайлы түсінік беріңіз
Сандық түсіріс деп жер бетінің бейнесін айтмамыз, сандық мағына түрінде жазылатын магниттік тасығыш және визуальды экран мониторда бар.
Түсірістен айырмашылығы , фотографиялық түрде бейнелер үзіліссіз, сандық түсіріс дисректті элементтік бейнелер- пикселдер от англ. picture element). Кеңістіктегі сандық түсіріс пикселдің размерін рұқсат етеді. Пиксельдік бейнелер біртекті, нысандар обьектінің жарықтылығынан тәуелсіз, олардың айырмашылықтары да үлкен..
Әрбір пиксельдің сандық жазба координаттары бар: қатар номері (х) және рет номері (у). Коодинат басы бірінші пикселде (сол жақтағы жоғарғы пиксел бейнесі) және компьютерлік көрсетілімдерде бекітілген, қатар номері төмен қозғалыста өседі, ал рет номері оңға қарай.
Радиометрлік қатынаста сандық түсірілімдер дискретті. Барлық интервал жарықтығы қарадан аққа дейін бөлу бекітілген, 256 деңгейде (машина коды 8 битті құрайды немесе 1 байт пискел) болады. Бір деңгей жарықтығы радиометрлік түсірілімге сәйкес келеді.
Жарықтық деңгейінің деңгейі немесе жарықтықтың кодталу мағынасы, сандық түсірілімде үшінші координаттық пикселді көрсетеді. Көпзональды түсірістер пикселдері координаттарын анықтауда х,у кейбір жарықтылық мағынасына сәйкес келеді, түсірілім каналдары саны бойынша болады.
Түсіріс фрагменттері толығымен жарықтылық мағынасы матрица түрінде көрсетілуі мүмкін. Бұл ұйым аэрокосмостық бейнелерде компьютер көмегімен манипуляциаланады.
Нәтижесінде, геометриялық координат элементтері сандық түсірісте кеңістіктегі координаталармен байланысады- географиялық немесе геодезиялық түсірістерде осы проекциямен трансформацияланады.
Программа пакеттері бір жүйеде екі түрлі ұйымдастырылуы мүмкін. Бұл үрдісте кеңістік координаттар (геокоординат) аэрокосмостық бейнелерде өзгерістер болмайды, тек ерітінділер мен кеңістік координаталары арасында байланыс орнатылады.
Екінші үрдіс- трансформациялау- бейнелерді қайта құруды талап етеді. Бейнелердің бұрылыстарын жай ғана мысал ретінде түсіндіре аламыз.
Спутник орбитасының тегістігі, ереже бойынша Жер осіне иіледі, яғни сандық түсірістегі координатар жалпы жағдайда параллель және меридиан сеткалары, тікбұрышты координаттар сеткасы да параллель емес.
Түсірісті «солтүстікке» бұру үшін, яғни сандық жазбаларда координат осьтерін параллель жасу үшін кеңістік жүйесінде (суреттегі географиялық координаттар жүйесі) жазбада «таза» пиксел шығып, сандық жазба түсірістегі координат пикселінің өзгеруіне әкеледі. Екі жағдайда да үш координатта шартты түрде пикселдер таңдалып, жүйеде сандық түсірістер айырмашылық жасайды.
Шындығында, бейнелерді қайта құры қиын, мысалдармен келтіретін болсақ: трансформация үшін түсірістерде жаңа пикселдердің кіріспесі немесе барлық бейнелердің екеуінің біреуге біріктірілуі, ұсақ нысандарда жағымсыз әсер етеді.
Түсіріс экранда визуальдандырылса, әрбір пиксел экранда координаттарды иеленеді. Сандық жазба координаталарымен сәйкес келуі де мүмкін, егер визуальды бейне сандық жазбадан басталып, экрандағы масштаб 1:1 болса. Егер бейне экранда үлкейтілсе (кішірейсе) немесе жазба фрагменті шықса, координаттар сәйкес келмейді. Осылайша, сандық түсірістер экран мониторында пикселдері визуальданады, жүйеде үш координаттар болады- сандық жазба, кеңістіктегі координата және экран.
Сандық түсірістер түрімен қамтамасыз ету немесе түсірілімде, егер оптикалық-электронды түсірілім жүйесі қолданылса немесе фотографиялық түсірістер. Арнайы сканерлі (атаулы, микроденситометрлерде) m сандық қызметті атқарады.
Оптикалық-электронды жүйеде сандық түсірістерді алу, құралдардың көмегімен, электронды сигнал беруші фотографиялық бейнелерді көрсетуі ықтимал. Мұндай түсірістерді дешифрлеу тек қана визуальды түрде болады, осыған қарамастан қолданылу тәсілдері мен белгілерінде айырмашылық болмайды.
Сандық түсірістерді компьютермен дешифрлеудің екі жағдайда болады:
= > экрандағы бейнені визаульды дешифрлеу; А автоматтандыру (компьютерлік) классификация.
Бірінші жағдайда ақпаратты дешифрлеуші экрандағы бейнеге визуальды анализ жасау арқылы алады.Орындаушының компьютерден айырмашылығы бәрінен бұрын ол барлық кеңістікте сипатының санын білмеген жағдайда да ақпарат алады. Жарықтылық айырмашылығы сапа деңгейімен бағаланады, бірақ ол дешифрлеу белгілерін қолдана алады, мысалы формасы, сонымен қатар жанама дешифрлеу белгілері.
Екінші жағдай математикалық шараларды орындауымен сипатталады, нысандардың формалық белгілеріне сай топтастыра алу. Қазіргі уақытта ақ-қара түсірістерде белгілердің қолданылуы-жарықтылық көлемі, көпзональды – жарықтылық мағынасының жиынтық сериясында зоналық түсірістер, спекрлі түрде аталады. Әр пиксел деңгейінде анализ жасалады. Кеңістіктегі ақпараттарды дешифрлеуші нысандар үшін әдетте қолданылған программаның құрамымен пикселдерге жақын немесе бірдей сипатталатын есеп жолымен қаралады.
Бірінші жағдайдың басты ерекшелігі- кеңістіктегі ақпаратты жеңіл алуында және кешенді дешифрлік белгілердің арқасында- жоғарғы деңгейдегі қабылданған шешімдер, екіншісі- қиын математикалық белгілерді адамның сәл қатысуымен өткізу мүмкіндігі. Екі жағдайда бір-бірін толықтыратыны анық, сондықтан көбінесе екеуін бірге қолданады.
Басты принциптері мен тәсілдері визуальды дешифрлеу сақталады, түсірілісдегі бейнелер фотоқағазда немесе экранда көрсетіледі. Айырмашылығы бірінші жағдайда дешифрлеуші түсіріспен жұмыс жасайды, ол құрылымды өзгерте алмайды, екіншісінде оған мүмкіндік бар.
Сандық түсірісті екі түрге ажыратуға болады: геометриялық және жарықтылық.
Геометриялық бейнелеудің соғһңғы мақсаты сандық түсірістегі анықталған проекциялар және жүйелер координатасын көрсетеді.
Бейнелеу карталарды құру және уақытында материалдарды алу үшін қолданылады. Міндетті геометриялық бейнелер 30Hi-ді қашықтықтан қолдануда, геоақпараттық жүйенің базалық құрам бөлігіне кіреді.
Жарықты бейнелеудің басты мақсаты- экрандағы бейнеде визуальды қабылдауды жақсарту. Алайда, кейбір жағдайда олар дешифрлеудің соңғы нәтижесі болуы мұмкін.
40.Көпзоналды түсірістерде автоматты дешифрлендіру тәсілін атаңыз
Көпзональды түсірістерді пайдалану ныысандардың құрылымын білуде, спектрлі бейнелік қабілеттерін, зональды түсірістердегі бірдей емес жарықтылықпен сипатталады.
Көпзональды түсірістердің жарықтылығының орналасуы кеңістіктегі спектрлі белгілерге байланысты. Көлемділігі түсіріс зонасымен анықталады.
Спектрлі жарықтылық нысанның табиғи жарық деңгейін анықтап, зональды түсірістерді бейнелеп, кеңістіктегі белгілерінің орналасуын сипаттайды.
Пикселдерді классқа бөлу бөліну ережесінде бекітілген. Екі жағдайда болуы мүмкін.
Біріншісі нысандардың бөліну белгілері, белгілі бір классқа жататын белгілер (мысалы, эталондық бөліктегі нысан белгілері).
Бұл жағдайда бөлінуді қадағалу, кейде аталған бөлінуді оқыту.
Келесі жағдай ұқсас пикселдерді жарықтылық деңгейіне және нысанның орналасу сипатына сәйкес топтаымен ерекше.
Қадағаланбаған жіктеу
Бұл жіктеуде барлық пикселдер бейнесі бөлініп топтастырылады, атауы, спектрлі сипаттамасы беріледі.
Жылдам айқындау кластерінің алгоритмі.
Кластеризация тапсырмасын орындайтын көптеген алгоритмдер бар. Олардың ішінде жылдамдығы бойынша алдыда, кәдімгі дәлдігінен артта қалғандары бар. Жіктеу нысандары көпзональды және спектрлі сипаттамасын қолдану жай алгоритммен тез кластерді айқындап,қолдануға болады. Бұл біртекті алгоритм жағдайы деп аталады.
Итерационды алгоритм кластеризациясы. Көбінесе қадағалаусыз жіктеуде екі этап орындалады: біріншісі тез айқындалатын кластер алгоритмі, екіншісі итерационды алгоритм кластеризациясы. Біріншісінінен айырмашылығы екіншісі алгоритмде тапсырмасында кластер санын талап етеді, орталықтарының мағыналық немесе итерация саны.
Бірінші қадам алгоритм жұмысында бір кластерде пикселдерді бейнелеу. Кластер орталықтан минимальды қащықтықта да болуы ықтимал. Екінші қадам жаңа жағдайда орталық кластердің пикселге есебіне қатысы.
Қадағаланатын классификация
Мағыналық жағынан бұл жіктеуде әр пиксел түсірісте белігі нысан классындағы жерге жатады, кейбір аудандар кеңістік белгілеріне сәйкес келеді. Қандай тапсырманы таңдасақ та классификацияны қадағалаудың бірнеше этаптары болады.
=> Бірінші этап қай клас нысанына болатының айқындап, нәтижедегі барлық шараларды орындайды, Бұл өсімдік түрлерінен, ауыл шаруашылығы, орман жыныстары, гидрографиялық нысандардан және т.б. көрінуі мүмкін
=> Екінші этапта әрбір класс нысандары өзін типтік пикселдерді таңдайды , яғни таңдау мүмкіндігі қарастырылған.
=> Үшінші этап- параметр ерекшеліктері, әр калсстағы « спектрлі бейне» , нәтижедегі пиксел эталондарының формалары. Параметр наборы алгоритмге байланысты, осы классификацияда қолданылады.
•=> Төртінші этап – барлық бейнелерді қарап, әр пикселдің класын анықтау. Бұл этаптың нәтижесінде бейне көбінесе «классификация картасы» деген атауға сәйкес құрылмауы мүмкін. Сонымен қатар кестеде ол берілген пиксел координаталары және оған жататын класс атауы көрсетіледі.
42.Ғарыштан түсiрiлген суреттердiң масштабтарына түсініктеме беріңіз
Аэрокосмистық түсірістер кезінде масштаб қызмет етті.
Масштабтар арасындағы арақатынас және құрастырылған карталар 3:1жоғарылайды, тығыз масштабты түсіріс 2 есе үлкен масштабты карталар немесе соған жақын карталар болады.
Көбнесе космостық түсірістер кезінде дешифрлеу картаның масштабына емес, оданда маңызды үлкендікте: космостық түсіріс кезінде түпнұсқалы масштаб 3-5 есе немесе оданда жоғары 10 есе кіші карта құрастырады.
Масштаб бойынша аэротүсірістердің классификациясы.
Классификациясы Аэротүсіріс
Өте ірі масштабты ірі 1:5000
Ірі масштабты 1:10 000 - 1:25 000
Орта масштабты 1:50 000 - 1:60 000
Ұсақ комасштабты 1:100 000 - 1:200 000
Космостық түсірістер үшін тек қана масштаб емес көптеген рұқсаттар маңызды. Аэрокосмостық материалдардың мінездемесі олардың кеңістіктегі рұқсат етілген биіктігіне байланысты.Сонымен қатар түсірілетін түсірістегі ең кіші детальдың түсуі. Космостық түсірістер үшін еңістіктегі рұқсат берілген биіктігі өте маңызды мінездемесі болып табылады.
Фотографиялық түсірістердегі кеңістіктегі рұқсат етілген биік түсірістер үшін арналған, түсіріс камерасының құрамы жағымсыз пленка және фотобумага қолданылады.
Түсірістердің рұқсат етілген элоктронды оптикалық түсіріс системасы суреттің көлемі бойынша пиксеа: s — пиксел көлемі метрге тең.
Түрлі пішіндегі ,түрлі түсірістердің пайда болукы. Космостық түсірістер кезінде
кеңістіктегі берілген рұқсаты
Түсірістер классификациясы рұқсаты, м
Өте жоғарғы рұқсат 0,3-0,9
Жоғарғы рұқсат 1-40
Орта рұқсат 50-200
Төмен рұқсат 300-1000
Өте төмен рұқсат 10 000 жоғары
Көлемі өте ашық аз ған нысандар фотографиялық түсірісте шекаралық эффектпен суреттеледі сонымен қатар эмульсиялардың көршілес түстері. Бұл әрекше жарқырайды мысалы тік сызықтар өне жарқын жолдар және өзен қою түстегі аудандар өзінің негізгі көлемін , осындай қою аудандар жарық аудандарға ауысуы мүмкін.
Визуалды дешифрлеуде түрлі түсті түсірістер түсіріліуі керек, көруші адамдар кіші аудандарды ажырату мақсатында, сол себептен түсіріс кезінде өз көлемі бойынша нысандарды ажырату үшін көлемін бұрынғыға қарағанда 2-3 есе жоғары дәрежеде түсіреді. Аэротүсірістердегі ірі масштабтағы жерлер мысалы ауылшаруашылық жерлері бір-бірінен түсінің айырмашылығы арқыла ажыратылады. Түсіріс көлемі үлкен көлемдегі аудандарға жақын болса түстердің айырмашылығы арқылы ажыратылады.
44. Континенттiк деңгейдiң суреттерi.
Континентальдық деңгейдің түсірілімдері. Континенталдық деңгейдің космостық суреттері өзінің аз-мүмкіндігімен генерализацияланады. Ол түсірілімдерді метеор деп атайтын теледидарлық сканер жүйесі арқылы алады. Бұл деңгейдегі генерализацияланған космостық суреттер төмендегідей мүмкіндіктерге ие:
Жер шары облыстарының ірі геологиялық құрылыстарының ерекшеліктерін жасайды.
Ірі тау-кешенді жыныстарын ерекшелейді
Терең жарылымдар
Тектоникалық өңірлерді анықтайды және қарастырады.
Карта масштабы 1:5 000 000
45. Аймақтық деңгейдiң суреттерi.
Аймақтық түсірілімнің деңгейлері. Аймақтық деңгейдің генерализацияланған космостық суреттері өздерінің орташа мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Оларды «Метеор», «Лэндсат», сонымен қатар ұшқыш космостық корабльдер
Және ұзақ уақытты орбиталық станциялардағы фото суреттер және сканерлік жүйе ресурстары арқылы алады. Карта масштабы 1: 1 000 000 және 1: 500 000.
46. Жергiлiктi (локальдық) деңгейдiң суреттерi.
Жергiлiктi (локальдық) деңгейдiң суреттерi. Жергілікті деңгейдің генрализацияланған космостық түсірілімдерін ұшқыш- ғарыштық корабльдері және ұзақ мерзімді орбиталық станциялардың көмегіменжоғары сапалы аппараттары: МКФ- 6 және «Лэндсат»арқылы фотосуреттер алады.
Генерализацияланған жергілікті деңгей түсірілімдерінің мүмкіндіктері:
Әртүрлі өңірлердің геологиялық құрылысын анықтау
Масштабы 1 : 500 000 және 1: 1 000 000 болатын геологиялық карталардағы негізгі материалдарды анықтайды
Арнайы мамандандырылған тақырыптық- геологиялық карта мазмұнын құрастыру, оның қатарында ауа-райы және минералдық.
Жоғары сапалы үш еселі сандық- сканерде қолданылатын суреттер. Алынған суреттер кадастр,инвентаризация, орта және ірі масштабты карталар құрастыруда пайдаланылады. Карта масштабы 1: 200 000 және 1: 100 000.
47. Нақтылы (детальдық) деңгейдiң суреттерi.
Нақтылы деңгейдің суреттері. Нақтылы деңгейдің генерализацияланған 1: 100 000 масштабтағы және өзінің құрылымы жағынан жоғары аэрокосмостық суреттерге және ұсақ масштабтағы түсірілімге жақын космостық суреттер. Бұл түсірілімдерді жоғары сапалы ұзын копусты түсірілім камерасымен орбитада 200 км биіктікте түсіру арқылы алады. Бұл жергілікті деңгейдің генерализацияланған космостық суреттері космогеологиялық зерттеулерде қолданылады.Карта масштабы 1:50 000 және 1: 25 000.
48. Көп зоналық түсiру.
Көпзоналық түсірілім- жер бетіндегі әр түрлі зона спектрындағы обьектілердің суреттері. Спектрозонасының түсірілімдері фотографиялық обьектінің 2 әр түрлі зоналық спектрда болуымен, көрінбейтін ультракүлгін және инфрақызыл зоналарының қатысуымен сипатталады. Спектрозоналдық фотосуреттер әртүрлі құрылымдағы спектр сәулелерінің көрінуімен негізделеді. Сонымен қатар түрлі- түсті 2 қатарлы пленкалар болады,олар 1 түсірілімде бір-бірін жауып тұратын шартты түстегі суреттерді алуға, түрлі- түсті суреттің контрлығын үлкейтуге мүмкіндік береді. Көпзоналы фотографиялық түсірілімдер ақ қара пленкалардың қолдануларымен әдетте изохроматикалық және түсті филтрьлермен, жекелеген аудан спектрларындағы түсті топтарды бөліп тұруға арналған. Таяу инфрақызыл бөлігіндегі суреттер инфрахроматикалық пленкалар үшін қолданады. Көпзоналы фотографиялық суреттер көптеген ақ- қара суреттерді көрсетеді. Көптеген құрылғылар бар мысалы, синтездейтін проектрлар олардың көмегімен зоналық суреттерді аддитивтік жолмен алуға және түрлі түсті синтезделген суреттерді натуралдық және жиырылған түстер арқылы алуға мүмкіндік береді. Көпзоналдық түсірілімдер қазіргі уақытта қол жетімді.
49. Фотографиялық түсiру Мкф камерасы.
МКФ- 6 Фотографиялық түсірілім камерасы.
Синхронды түрде алты фото сурет алуға мүмкіндік береді.
төрт көрінетін облыста және екі таяу инфрақызыл сәуле.
МКФ-6 камерасының көмегімен әр участкелік түсірілімдерді бір мезетте алты ақ қара негативті таяу инфрақызыл диапазон спектрында көрінетін суреттер алуға болады.
Бірінші каналдық камера арқылы дапазоны 0,45- 0,5мкм болатын суреттер алады
Диапазоны 0,52-0,56 болатын екінші суреттерді алуға болады
0,58- 0,62 мкм- үшінші;
0,64- 0,68 мкм- төртінші;
0,7-0,74 мкм- бесінші;
0,78- 0,86 мкм- алтыншы;
50. Суреттердің масштабтары.
Фототүсірілімдер масштабтары бойынша төмендегідей топтарға жіктеледі:
ірімасштабты (1:25 000)
ортамасштабты (1:25 000- 1:70 000)
Ұсақмасштабты (1: 70 000 төмен)
51. Түсiрудiң артықшылықтары мен кемшiлiктерi.
Түсiрудiң артықшылықтары мен кемшiлiктерi.
Фотографиялауда сапалы түсірілім төмендегілерге байланысты:
Аумақтың жарықтылығы
Атмосфера жағдайы
Жыл мезгілі және т.б
Фототүсірілімнің кемшілігі болып обьектінің жиырылуы болып есептеледі. Ол фотокамера еңістігіне жер бедерінің әр түрлі биіктігіне байланысты.
52. Материалдарды өңдеудiң түрлерi.
Материалдарды өңдеудiң түрлерi. Өңделіп алынған материалдардың 2 түрі бар.
Болжамды- түсірілім коррекциясы: жиырылудың ескіленуі және техникалық- табиғи себептерге байланысты суреттің бұлыңғырлануы. Расшифровка арқылы түсірілімді қалпына келтіреді.
Тақырыптық- қазіргі кезде- экологиялық болып табылады.
53. Дешифирді анықтаудың түрлері.
Дешифрлеудің 2 әдісі бар:
Жергілікті (жергілікті дешифрлеу)- артықшылығы: жоғары деңгейдегі білімділікпен жергілікті деңгейдің дешифрлеуін (заманауи) үйреніп тану. Кемшіліктері: өндірістің төменгі деңгейі, жоғары баға, метео- тәуелділік.
Зертханалық жұмыстарда (камералдық дешефирлеу)- артықшылығы: еңбек пен уақыттың аз шығыны. Кемшіліктері: Толық шешімді қамтамасыз ете алмайды. 2 жағдайда да мерзімнің, құралдардың, және кадрлардың қатысуымен байланысты.
54. Автоматтандырылған дешифрлеу
Компьютерлік технологияладың арнайы алгоритмдері және программалары түсірілімдердің 70-85% дәлдікпен өңдейді.
Түсірілімдердің фотограмметриялық өлшеулері арнайы прецизионды оптика- механикалық құралдармен, сонымен қатар арнайы мамандандырылған компьютерлермен программаландырылған жабдықталған компьютерлік кешендерден тұрады. Дербес компьютерлерде аэрокосмостық түсірілімдерді өңдеу үшін жалпы анықтама беретін камерциалдық программалар қолданылады. Компьютерлік технологияларда эталонерлену қолданылады, компьютерлік дешефирлеуді толықтыру үшін калибровтық ақпарат алу қажет. Ол төмендегідей сипатқа ие:
Абсалюттік немесе қатыстық
Зерттелетін обьектінің радиометрлік немесе геометриялық калибровкасы.
55. Дешифрлеудің белгілері
Дешифрлеудің белгілері – өзіндік объектілер, түсірілімдердің бастапқы көрінісі және танымдылықта қолдану.
Дешифрлеудің белгілері 2 топқа бөлінеді:
Тура ( жалпы, негізгі)
Жанама ( арнайы)
56. Дешифрлеудің түзу белгілері
Дешифрлеудің түзу белгілері – өзіндік объектілер, түсірілімдерде кездесетін тікелей көріністер,объектінің өзіне лайықты.
Тікелей белгілердің ерекшелігі (әр түрлі авторлардың анықтамасы бойынша):
Геометриалық – форма, конфигурация, көлемі, мөлшері, суреттердің объектісі немесе құрылымдылық ( сызықты және көлемді)
Жалпы ( фотограмметриалық) – фототон, түс.
Кейде өзара орналастыру қосылады.
Кейбір мәліметтерге қарасақ тікелей дешифрлеудің түзу белгілеріне үш топ қатысады:
Геометриялық ( форма, көлеңке, көлем)
Жарықтылық ( фототон, жарықтылық деңгейі, түсі, спектральді көрініс)
Құрылымдылық ( құрылым, сурет, текстура)
58. Түсірілім кезіндегі жарықтар
Түсірілім кезіндегі жарықтар: 1. Активті 2. Пассивті
Активті- жасанды сәулеленуден шағылған суреттер арнайы жасанды жарықтандырылған жерлерде орындалады.
Пассивті- табиғи күннің жарықтануы, күннің шағылысуы немесе жердің өзіндік сәулеленуінен пайда болған түсірілімдер. Күн сәулесі жерге жете отырып, жер бетінен біртіндеп шағылысып,біртіндеп жұтылып және шашырайды. Жерден шағылған және жұтылған радиация толқындық және корпускулярлық табиғи- спектрлі электромагниттік тербелістерді иеленеді.
59. Жерді пайдаланудың мониторингі:
Жерді қолдана білуді уйрену
Ауыл шаруашылық өсімдіктерін бағалау жағдайы
Егіншілік жағдайын сараптау
Топырақ жағдайын бағалау
Ауылшауашылығын бақылау
60. Орман өсiмдiктерiнiң және өрт мониторингі
Ормандық және тундралық өрт ошақтары
Өртенген ормандарды бағалау
Орман жағдайын қарастыру
Орман қорларының инвентаризациясы
Орманды пайдалану