Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1. Гісторыя як навука. Фармацыйны і цывілізацыйны падыходы.
Гісторыя-навука аб мінулым і сучасным грамадства, аб развіцці грамадскага жыцця у канкрэтных формах, у прасторава часавых вымярэннях.зместам гісторыі з’яуляецца гістарычны працэс, які раскрываецца у з’явах чалавечага жыцця.
Функцыі : -пазнавальная, інтэлектуальная, развіваючая (Збіранне канкрэтных фактаў, сістэматызацыя і разгляд іх у сувязі)
- практычна-палітычная (спосаб зразумець, куды рухаецца краіна, гэта высвятліць што адбывалася з ёй у мінулым)
-выхаваучая (Фармараванне навуковага светапогляду, усебаковае выхаванне людзей)
Роля гісторыі: - Узбагачаецца новымі фактамі і забытымі падзеямі, занава пераасэнсовываецца новымі пакаленнямі, якія кожны па свойму ўяўляюць гісторыю сваёй краіны;
- Пастаяннае звяртанне да гісторыі робіць чалавека гістарычна адукаваным ;
- З’яўляецца важным духоўным рэсурсам грамадства, дапамагае бачыць каштоўнасць карэкціруя паводзіны.
Першапачаткова гісторыя існовала у форме літ-нага апісання падзей мінулага і лічылася адным з відаў мастацтва. У гісторыі факты застаюцца і ўяўляюць нязменную каштоўнасць.Таму у гіст.даследваннях выкарыстовываецца метад індукцыі. Гісторыя комплексная інтэгральная навука, бо вывучая усё што развіваецца у часе і прасторы.Гістарычныя крыніцы: Пісьмовыя, Рэчавыя, Этнаграфічныя, Моўныя, Фальклорныя, Кінафотадакумент.
Метады вывучэння гісторыі:Агульнанавуковыя(аналіз, сінтэз, лагічны); Уласнагістарычны (сінхронны, храналагічны, рэтраспектыўны); Спецыяльны (матэматычны, сацыяльны)
Фармацыйны падыход:Карл Маркс (прагрэс чалавецтва ажыццяўляецца у выглядзе заканамерных змен пяці грам. эканам. фармацый – перш. абшчынная, рабаўладальніцкая , феадальная, капіталістычная, камуністычная). Недахопы падыхода: адналінейнасць гістарычнага развіцця; абсалютызуе у гісторыі класавую барацьбу, насілле; надае чалавеку другарадную ролю.
Цывілізацыйны падыход:Л. Морган (вывучэнне гісторыі у кантэксце сусветных цывілізацый). 1 этап – дзікасць, 2 этап – варварства, 3 – стадыя цывілізацый.А.Тойнбі(сусв.гісторыя-сукупнасць цывілізацый.Налічвае 13 сам.цывілізацый,якія праходзяць адны і тыя ж фазы) У савецкай гісторыі фармацыйная тэорыя развіцця грамадства распрацоўшчык К.Маркс-прынцып матэрыялістычнага развіцця.Асноўнае паняцце-спосаб вытворчасці.Гісторыя змена грамадска-эканамічных фармацый:-першабытна-абшчыная,-рабаўладальніцкая,-феадальная,-капіталістычная,-камуністычная.
Гэтая тэорыя адналінейная.Як крытэрый бярэцца адзін фактар.
Цывілізацыя-сукупнасць матэрыяльных і духоуных дасягненняў грамадства ў яго гістарычным развіцці.М.Данілеўскі(2-ая пал 19 ст) у сваей працы “Расія і Еўропа” адмауляў існаванне чалавецтва як адзінага цэлага.Суб’ектам гісторыі лічыу асобныя народы з іх самабытнымі цывілізацыямі.А.Тойнбі(англ вуч),Шпэндлер-(ням філосаў),Гумелеў(рус вуч)-разглядалі гісторыю як кругаварот лакальных цывілізацый.Данілеўскі выдзеліў 10 цывілізацый,Штэндлер 7 цывіл.,Тойнбі-12 цывіл.
Стадыя: нараджэнне,росквіт,заняпад,гібель.
1-вясна,лета,восень,зіма.
Стадыі Тойнбі:
-аграрна-традыцыйная цывілізацыя
-індустрыяльнае
-постіндустрыяльнае ці інфармацыйная(з 2-ой пал 20 ст)
Цывілізацыйны падыход пабудаваны на выяўленні агульных рыс у палітычнай,духоўнай ,матэрыяльнай культуры,падобныя шляхі развіцця,геаграфічныя і гістарычныя асаблівасці.
3 тыпы цывіл:1.Народы без ідэі развіцця ( гармонія чалавека з прыродай )2.Усходнія цывілізацыі (цыклічны характар развіцця-перапляценне мінулага і сучаснага)3.Еўрапейская (ідэя прагрэсіўнага развіцця- бесперапынны прагрэс.) Характэрны рацыяналізм, развітая прыватная уласнасць, рыначныя адносіны, наяўнасць грамадзянскага грамадства. Важную ролю займае чалавечы фактар.
2. Перыядызацыя сусветнай і айчыннай гісторыі.Крыніцы вывучэння гісторыі Беларусі.
Перыядызацыя
1)Археалагічная перыядызацыя (крытэрый – матэрыял з якога вырабляюцца прылады працы.)
1-я стадыя – каменны век.
- палеаліт (100-40 тыс г да н э)
- мезаліт ( 10-5 тыс г да н э )
- неаліт (5-3 тыс г да н э )
2-я стадыя – бронзавы век (3 тыс -8-7 ст да н э )
3-я стадыя – жалезны век (7-6 ст да н э -8 ст н э )
2)Этнічная перыядызацыя:
1. Даіндаеўрапейскі перыяд (сут з кам )
2. Індаеўрапейскі перыяд (3-2 тыс да н э – да нашых дзен)
а) балцкі этап (бронзавы, жалезны век)
б) славянскі этап.
3) Крытэрыі рысы грамадскага стану.
а) узнікненне племянных саюзаў і першых дзяржаўных утварэнняў
б) перыяд Кіеўскай Русі (2 пал 10 ст –пач12 ст )
в) эпоха феадальнай раздробленасці (12-13 ст)
г)13-1 пал 16 ст :ВКЛ.
д) 1569-1795 гг: Беларусь у складзе РП.
е) ан 18 ст-1917г : Беларусь у складзе Расійскай імперыі.
ж)1917-1991 гг :савецкі перыяд.
4) Беларусь у кантэксце сусветнага гістарычнага працэсу.
1. Старажытнасць (100 тыс г да н э -5 ст н э )
2.Сярэднія вякі (15-16 ст )
3. Новы час (16 ст -1918 г )
4. Навейшая гісторыя ( з 1918 г)
Гістарычныя крыніцы: Пісьмовыя, Рэчавыя, Этнаграфічныя, Моўныя, Фальклорныя, Кінафотадакумент. Да гістарычных крыніц адносіцца усё тое што засталося з мінулага і утрымлівае хоць нейкую інфармацыю аб ім. Фактычны матэрыял гісторык чэрпае у археалагічных экспедыцыях, у летапісах, у гістарычных архівах, ва успамінах відавочцаў гістарычных падзей. Дакладнасць гістарычных звесак залежыць ад іх колькасці, прадстаўнічасці для вывучэння той ці іншай падзеі, а так сама ад умення гісторыка даследваць дакумент.
3. Даіндаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі.
Найбольш старажытныя людзі (архантрапы) з'явіліся ва Усходняй Афрыцы звыш 1,6 млн гадоў назад. Людзі, якія з'явіліся ў гэты перыяд, яшчэ малачым адрозніваліся ад жывёл, аднак існавала ўжо галоўнае адрозненне — чалавек навучыўся ства-раць прылады працы. Спачатку гэтыя прылады былі вельмі прымітыўнымі. Найстаражытны від каменнай нрылады, ство-ранай чалавекам, — так званае рубіла — уяўляў сабой кавалак каменю, груба абабітага, крыху завостранага, вагой звычайна каля 2 кілаграмаў. ўзніклі аб'яднанні першабытных людзей, якія знаходзіліся на такім нізкім узроўні грамадскага развіцця, што іх вызначаюць тэрмінам "першабытны чалавечы статак". Першыя людзі, якія з'явіліся на тэрыторыі Беларусі ў мусцьерскую эпоху (150—35 тыс. гадоў назад), былі неан діфтальцамі. Аб праніквенні неандэртальцаў на тэрыторыю Псларусі сведчаць археалагічныя знаходкі каля вёсак Свяці-інінічы, Абідавічы, Бердыж. Яны карысталіся грубаабабітымі прыладамі працы — востраканечнікамі, рубіламі, нажамі і Ііішымі, навучыліся паляваць на маманта, здабываць агонь, Гіуднваць прымітыўнае жытло са скур жывёл. У перыяд позняга палеаліту (35—10 тыс. гадоў назад)
на тэрыторыі Беларусі з'явіўся чалавек сучаснага фізічнага тыпу — неаантрап, або краманьёнец. Гэта была эпоха росквіту родавага ладу. Краманьёнцы будавалі жытло са скур і касцей жывёл, жэрдак, засялялі пячоры. 3 крамянёвых пласцін выраблялі нажы, разцы, свёрлы, праколкі,
скрабкі і інш.
Многія вучоныя звязваюць пплеалітычныя малюнкі з магічнымі абрадамі, у якіх ужо нрысутнічалі пачаткі першых рэлігійных вераванняў — йнімізму (вера ў духаў і душы), татэмізму (вера ў звыш-ймтуральную роднасць паміж родам і жывёлай або раслінай) I фетышызму (пакланенне неадухоўленым прадметам, якім иидаюцца звышпрыродныя якасці).
У мезаліце чалавек пранік на тэрыторыю Паўночнай Бе ларуси. Мезалітычныя стаянкі выяўлены не толькі на Па-лесс!, Панямонні, але і ў Падзвінні і Верхнім Падняпроўі. Засяленне тэрыторыі Беларусі адбывалася ў двух асноўных напрамках: а) з наўднёвага ўсходу ішло засяленне Усходняга Палесся і Верхняга Паднянроў'я; б) з паўднёвага захаду за-сялялі Заходняе Палессе і Панямонне. У гэты час шырока выкарыстоўваліся лук і стрэлы, драўляныя чоўны, быў прыручаны сабака. У час неаліту на тэрыторыі Беларусі значна павялічылася колькасць насель-ніцтва. Яно пражывала ў асноўным на тэрыторыі Палесся, Панямоння і Пасожжа. У 3-м тысячагоддзі да н.э. на тэрыто-рыі Падзвіння і Пасожжа з'явіліся фіна угры. Аб гэтым свед-чаць наступныя факты: 1) асноўнымі заняткамі насельніцтва былі паляванне і рыбалоўства; 2) найстаражытныя геаграфіч-ныя назны ў гэтай мясцовасці былі фіна-угорскія — назвы рэк і азёр Паўночнай Беларусі (Дзвіна, Свір, Мардва і інш.); 3) у знешнім выглядзе мясцовага насельніцтва захаваліся некаторыя мангалоідныя прыкметы, што характэрна для фіна-уграў.,
З IV тыс г да н.э. адбываецца пераход старажытнага насельніцтва ад прысвойваючай да т.ірабляючай гаспадаркі, які атрымаў у гістарычнай навуцы назву неалітычнай "рэвалюцыі". Тэрмін уведзены англійскім археолагам Г. Чайлдам (1892—1957).
4. Бронзавы век на тэрыторыі Беларусі пачаўся на ржы ііі-га і И-га тыс. да н. э. і доўжыўся прыкладна да Ііпчатку І-гатыс. да н. э. У гэты час паяўляюцца вырабы з ІСдзі і бронзы, якія трапляюць на тэрыторыю Беларусі з ічудня, бо ў нашай краіне не было радовішчаў медзі і во пит, сплаў якіх утварае бронзу. Людзі пачалі прыручаць tec болын жывёл, а потым перайшлі да іх развядзення. Ве-)ш одна, свіння стала першай свойскай (хатняй) жывёлай. і'іікім чынам, на мяжы каменнага і бронзавага вякоў (2,5— I ,К тыс. гадоў да н. э.) адбываецца пераход ад палявання \)ч жывёлагадоўлі, ад збіральніцтва да земляробства. 'йачатку земляробства было матычным (асноўнай пры-Ііідай працы служыла матыка), а потым — лядна-агнявым шідсечна-агнявым), або лясным (ляда — неапрацаваная і іпрослая лесам зямля, а таксама выкарчаванае месца). Ста-іііжытныя людзі высякалі сякерамі лес, карчавалі і палілі ші, попел выкарыстоўвалі ў якасці ўгнаення, зямлю апра-віоўвалі бараной-сукаваткай. Для збору ўраджаю выкары-k тоўвалі сярпы, муку атрымлівалі на зерняцёрках. Для за пинания зерня і малака ад разведзеных жывёл рабілі пла-і к.ідонныгліняныпосуд. Паступовапашыраюццатакіяхатнія щюмыслы, як прадзенне і ткацтва. Замацоўваецца пера ход ад прысваення чалавечым грамадствам прадуктаў, што шаходзяцца ў гатовым выглядзе ў прыродзе, да вытвор-чіісці. У навуцы значнасць гэтай гістарычнай з'явы пад-кр)сліваецца тэрмінам «неалітычная рэвалюцыя» (ад на пил «неаліт» — новы каменны век, бо каменны век падзя-мясцца археолагамі яшчэ на палеаліт (старажытны перыяд) i мсзаліт (сярэдні перыяд).
Пераход ад палявання і збіральніцтва да жывёлагадоўлі земляробства азначаў пераход ад спажывецкай да вы творчай гаспадаркі. Пры вытворчым тыпе гаспадаркі ста ражытныя людзі ўласнай працай здабывалі неабходныя дои жыцця прадукты, якіх не існавала ў гатовым выглядзе ў пры родзе.
Жывёлагадоўля і падсечна-агнявое земляробства ў брон-завым веку сталі асноўнымі заняткамі мужчыны. Роля муж-чынскай працы паступова ўзрастала. У выніку на змену ма-цярынскаму роду (матрыярхату) прыйшоў бацькаўскі (патрыярхат).
Працэс фарміравання супольнасцей (калектываў) першабытных людзей.
У час бронзавага веку на тэрыторыю Беларусі паступова1 пачалі пранікаць індаеўрапейцы — шматлікія плямёны жывёлаводаў-вандроўнікаў, якія жылі першапачаткова ў Малой Азіі па суседстве з краінамі Старажытнага Усходу. Індаеўрапейцаў часам называюць арыйцамі (ад назвы «арыі»,-як звалі сябе некаторыя з гэтых плямён, што рассяліліся на тэрыторыі Ірана і дасягнулі Індыі). Лічаць, што індаеўрапей-цы былі вынаходнікамі кола, таму што вялі качавы спосаб жыцця. Для вырабу колаў з суцэльнага кавалка дрэва яны выкарыстоўвалі медныя і бронзавыя прылады працы, якія былі болын зручныя ў параўнанні з каменнымі. У час расся-лення на тэрыторыі Еўропы ў выніку змешвання індаеўра-пейцаў з мясцовым насельніцтвам узніклі племянныя аб'яд-нанні германцаў, славян і балтаў. Балцкія плямёны, якія былі продкамі сучасных літоўцаў і латышоў, на рубяжы ІІІ-га і ІІ-га тыс. да н. э. пачалі паступова асвойваць тэрыторыю Бедарусі.
5. Жалезны век на тэрыторыі Беларусі пачаўся пры-кладна ў VII ст. да н. э. Людзі навучыліся здабываць жалез ную руду (яе называлі балотнай, таму што знаходзілі яе па (іурым колеры на балоце або пад дзірваном лугу) і выплаўлялі з яе ў сыродутных домніцах (печах, зробленых з гліны) порыстую масу— крычнае жалеза. Паступова развівалася 'ішляробства, якое стала ворным (выкарыстоўваліся ралы з жалезным нарогам (наканечнікам).
Развіццё прылад працы ў працэсе пераходу ад збіральніцтва да земляробства
Палка капалка - Каменная або рагавая матыка - Барана-сукаватка -
Драўлянае рала з жалезным нарогам
Родавая абшчына ў працэсе рассялення людзей на но-ііі.іх землях у пошуках урадлівай глебы і пашы для жывёлы, .1 гаксама змешвання прышлых земляробаў і жывёлаводаў I мясцовым насельніцтвам пачала паступова ператварацца У суседска-родавую, якая канчаткова склалася на тэрыто-рмі Беларусі ўжо ў VIII ст. н. э. На чале абшчыны стаяў рц.ібарны савет старэйшын.
Удасканаленне прылад працы прывяло да з'яўлення ліш-каў прадуктаў і ўзнікнення маёмаснай няроўнасці сярод людзей. З'явіліся багатыя і бедныя. Паміж імі ўзнікалі сутычкі. Для абароны людзі пачалі будаваць умацаваныя пасе-іішчы — гарадзішчы.
Пачатак рассялення славян на тэрыторыі Беларусі. Maсавы прыход славян на тэрыторыю Беларусі і іх канчатковае замацаванне на ёй адбылося на мяжы VI — VII стст. Тэрыторыю Беларусі пераважна засялілі тры ўсходнесла-вянскія племені — крывічы, дрыгавічы і радзімічы. Крывічы былі адным з буйнейшых усходнеславянскіх пля-мёнаў. Крывічы сфарміраваліся ў выніку асіміляцыі прыш-лымі славянамі мясцовых балцкіх і заходнефінскіх плямё-наў, паступова славянізаваных. Аб гэтым яскрава сведчаць даныя археалогіі. Назва "крывічы" рознымі гісторыкамі тлу-мачыцца па-рознаму. Верагодна, змешанае славяна-балцкае паходжанне крывічоў адлюстравана і ў назве гэтай этнічнай супольнасці, бо вельмі блізкае да мовы балтаў. Паводле адной з версій назва паходзіць ад прозвішча старэйшага роду Крыў, паводле іншых — ад імя язычніцкага бога балтаў Крыва-Крывейтэ, ад слова "крэўныя" (блізкія па крыві), ад характа-ра "крывой", халмістай мясцовасці.
Дрыгавічы пражывалі на большай частцы паўднёвай і значнай частцы сярэдняй Беларусі. У "Аповесці мінулых гадоў" гаворыцца, што яны жылі паміж Прыпяццю і Заход-няй Дзвіной. Дрыгавічы, асабліва тыя, якія займалі паўноч-ныя тэрыторыі, шмат рыс успрынялі ад балцкага насельніц-тва. Назва гэтай этнічнай супольнасці таксама адлюстроўвае славяна-балцкі сінтэз дрыгавічоў. Корань слова, напэўна, балцкі (ад літ. dregnas — сыры, вільготны). Відавочна, спа-чатку балты, якія нражывалі ў гзтай мясцовасці, называліся "дрегуна" (як літоўцы — "летува").
Радзімічы пражывалі на ўсход ад дрыгавічоў і на поў-дзень ад крывічоў. Паводле летапісных даных, яны займалі тэрыторыю паміж Дняпром і Дзясной. Асноўны арэал рассялення радзімічаў — басейн рэк Сожа і Іпуці. Назва радзімічаў, як і дрыгавічоў, верагодна, балцкага паходжання, аснова балцкая (ад літ. radimas — знаходжанне), а канчатак славянскі.
Крывічы, дрыгавічы і радзімічы ўяўлялі буйныя племянныя саюзы, аб'яднаныя не столькі родаплемяннымі адносінамі, колькі адзінымі тэрытарыяльнымі, эканамічнымі і палітычнымі сувязямі. Гэтыя племянныя саюзы былі ўжо пачатковымі дзяржаўнымі ўтварэннямі, якія ў летапісе азначаюцца як "княжанні".
6. Фарміраванне феадальных адносін.
У IX—XI стст. ва ўсходніх славян зараджаўся феадалны гаспадарчы уклад — пэўны спосаб вядзення гаспадаркі. Ён быў звязаны з узнікненнем маёмаснай няроўнасці сярод сялян-абшчьшнікаў і расслаеннем іх на бедных і багатьгх. Зямля, якая раней знаходзілася ва ўладанні сельскай абшчынь паступова пераходзіла ў прыватную уласнасць абшчынніка. Таксама адбываліся гвалтоўны захоп зямлі родаплемянно знаццю і ператварэнне свабодных абшчыннікаў у залежных сялян. Калі першапачаткова сяляне-абшчыннікі былі свобод нымі (іх называлі «людзьмі»), то у XI ст. іх становішча паступова змянілася. Яны становяцца залежнымі ад свайго гаспадара-феадала і працуюць на яго. Залежных людзей называюць чэлядзю (іх назва, верагодна, паходзіць ад звьчая «біць чалом», гэта значыць кланяцца тварам уніз перад сваім гаспадаром). Сярод залежных сялян (іх таксама называюць яшчэ смердамі) вылучаюцца тыя, хто поўнасцю згубілі сваю асабістую вольнасць і па сваім становішчы былі рабамі — халопамі. У залежнасць свабодныя абшчыннікі маглі трапіць, напрыклад, у сувязі з нявыплатай імі пазыкі (яе называлі «купай»), узятай у заможнага чалавека пры неўраджаі. Такіх людзей называлі закупамі. Залежныя сяляне, каб пражыць ва ўмовах захопу іх зямель феадаламі, вымушаны былі звяртацца да іх і заключаць дагавор (рад), які прадугледжваў пэўныя абавязацельствы з боку сялян, што атрымлівалі назву радовічы.
Буйныя землеўладальнікі ўсё больш актыўна захоплівалі абшчынныя землі і ператваралі іх у сваю уласнасць — феод, які мог давацца ў карыстанне дружыннікам (воінам) феадала на час службы ў яго. Феадал — уладальнік пэўнай колькасці мясцовых зямель — князь (ад слова «конязь» — чалавек на кані) разам са сваей дружынай збіраў з падуладнага насельніцтва даніну— натуральны падатак прадуктамі, які называўся палюддзем. Звычайна гэта адбывалася восенню, калі быў сабраны ўраджай. Феадалу належалі сёлы, якія ён мог падарыць, абмяняць, завяшчаць. Цэнтрам сядзібы —двара феадала — быў дабротна абгароджаны двор, на якім будаваўся гаспадарскі дом. Дружыннікі князя (іх яшчэ назы валі баярамі) маглі атрымаць ад яго права на кармленне права збору даходаў з пэўнай тэрыторыі. Яны таксама былі феадаламі, якія знаходзіліся ў васальнай залежнасці (васал сеньёр) ад свайго князя. Паступова ўзнікалі розныя формы феадальнага землеўладання. Той надзел зямлі, які феадал атрымліваў у спадчыну і мог прадаць, падзяліць, перадаць сыну, называўся вотчынай, а той, які даваўся толькі на час службы без права спадчыны, — памесцем. Такім чьшам/паступовае расслаенне грамадства на пануючыя вярхі (родаплемянная знаць, а пазней князі і баяры) залежныя нізы (чэлядзь, халопы, закупы, радовічы) у IX XI стст. было звязана з зараджэннем феадальнага гаспа дарчага укладу і сведчыла аб зараджэнні раннефеадальнай дзяржавы. Такой старажытнарускай дзяржаваі усходніх славян з'яўлялася Кіеўская Русь, што склалася другой палове IX — першай палове X ст. і існавала як адносна адзіная да пачатку XII ст.
Прыкметы утварэння раннефеадальнай дзяржавы:
-існаванне улады князя і яго дружыны
- падуладная князю тэрыторыя
- вотчынае і памеснае землеўладанне
- падзел насельніцтва на вярхі і нізы
- збор даніны з насельніцтва
7. Станаўленне раннефеадальных дзяржаў
Паступовае расслаенне грамадства на пануючыя вярхі (родаплемянная знаць, а пазней князі і баяры) залежныя нізы (чэлядзь, халопы, закупы, радовічы) у IX XI стст. было звязана з зараджэннем феадальнага гаспадарчага укладу і сведчыла аб зараджэнні раннефеадальнай дзяржавы. Такой старажытнарускай дзяржаваі усходніх славян з'яўлялася Кіеўская Русь, што склалася другой палове IX — першай палове X ст. і існавала як адносна адзіная да пачатку XII ст.
Прыкметы утварэння раннефеадальнай дзяржавы:
-існаванне улады князя і яго дружыны
- падуладная князю тэрыторыя
- вотчынае і памеснае землеўладанне
- падзел насельніцтва на вярхі і нізы
- збор даніны з насельніцтва
Гаспадарчае жыццё ў IX—XI стст. характарызавалася ўзнікненнем гарадоў. Папярэднікамі гарадоў былі ўмацаваныя паселішчы, абгароджаныя з усіх бакоў. Адсюль паходзіць назва горад. Прычынамі ўзнікнення гарадоў сталі аддзяленне рамяства, якое патрабавала адпаведных навыкаў, ад земляробства; канцэнтрацыя рамеснікаў у месцах, што былі набліжаны да крыніц неабходнай для іх заняткаў сыравіны; развіццё абмену прадуктаў земляробства на рэчы, што выраблялі рамеснікі, а затым і гандлю паміж раёнамі, якія спецыялізаваліся на селькагаспадарчай і рамеснай вытворчасці. несмалаважную ролю ва ўзнікненні гарадоў адыгрывала неабходнасць абароны ад ворагу. Таму гарады будаваліся на натуральных прыродных ўмацаваннях— узвышшах і пагорках. У сучаснай гістарыяграфіі паняццем "Кіеўская Русь" абазначаюць ран нефеадальную дзяржаву ўсходніх славян IX — XII ст. Яна склалася на тэрыторыі, якая прылягала да воднай магістралі шляху "з вараг у грэкі". Кіеўская Русь узнікла ў выніку аб'яднання двух усходнеславянскіх дзяржаўных утварзнняў — "Куявы" і "Славіі" .Існуюць дзве асноўныя тэорыі паходжання Кіеўскай Русі: нарманская і антынарманская.Прыхільнікі нарманскай тэорыі, якая была сфармулявана ў другой чвэрці XVIII ст. Г. Байерам, Г. Мілерам і А. Шлецарам, перабольшвалі ролю скандынаўскіх воінаў ва ўсталяванні дзяржаўнасці на Русі.Антынарманісты даказваюць абсалютную самабытнасць славянскай дзяржаўнасці, адмаўляюць ролю скандынаваў у палітычных працэсах. Аднак нельга поўнасцю адмаўляць ролю варагаў у станаўленні Кіеўскай Русі. Большасць спецыялістаў даўно прызнала, што Рурыкавічы і сама назва "Русь" скандынаўскага паходжання. Не трэба і перабольшваць гэтай ролі. Вядома, што пэўны тып дзяржаўнасці ва ўсходніх славян склаўся ўжо ў даваражскі перыяд.Раней у гістарыяграфіі агульнапрынятай была тэорыя старажытнарускай народнасці. Згодна з ёй у Кіеўскай Русі сфарміраваўся адзіны ўсходнеславянскі народ, які быў раздзелены пазней палітычнымі межамі на ўкраінцаў, беларусаў і велікарусаў.Кіеўская дзяржава ўяўляла сабой своеасаблівую федэрацыю напалову незалежных княстваў, якія падпарадкоўваліся вялікаму князю кіеўскаму. У некаторых з іх доўгі час захоўваліся мясцовыя княжацкія дынастыі. Кіеўскія князі імкнуліся замацаваць сваю ўладу і па магчымасці ліквідаваць мясцовыя княжанні, але барацьба за гэта была доўгай і расцягнулася на ўсё X стагоддзе.Палітычны лад кіеўскай русі:Баяры – вышэйшы слой грамадства – з’яўляліся васаламі князя і былі абязаны служыць у яго войску. Начале дзяржавы – вялікі князь кіеўскі, які кіраваў пры дапамозе савета Баярская дума сімвалізавала права і аўтаномію васалаў і валодала правам “Вета”. Асноўную ячэйку грамад. ладу складвала абшчына – замкнутая сацыяльная сістэма якая павінна была арганізоўваць ўсе віды дзейнасці чалавека – працоўную, абрадавую, культурную. У X – XIIст складваецца буйнае прыватнае землеўладанне. Яно магло быць княжацкае, баярскае, манастырскае або царкоўнае.Кіеўская русь не ўяўляла сабой маналітнага цэлага, а з’яўлялася механічным злучэнем зямель з розным узроўнем эканам. і культ. развіцця. Гэта і прывяло да падзелу на асобныя часткі з самастойнымі княжацкімі дынастыямі.
8(1). Полацкае і тураўскае княства
Утварэнне першых беларускіх княстваў і іх налітычны лад. Еўрапейскія тзндэнцыі фарміравання дзяржаўнасці ахапілі і беларускія землі. У недатаванай частцы "Аповесці мінулых гадоў" (датаванне пачынаецца з 852 г.) летапісец паведамляў, што паляне, драўляне, славене, а таксама дрыгавічы і палачане мелі свае племянныя княжанні — правобраз першапачатковага дзяржаўнага ўтварэння. Наи большым сярод іх былі Полацкае, Смаленскае і Тураўскае. У X ст. называюцца ўжо Віцебскае, Менскае, Аршанскае, Друцкае, Мсціслаўскае, Слуцкае, Новагародскае, Ізяслаўскае і іншыя княствы.
На мяжы VIII — IX стст. вакол Полацка начало фарміравацца аб'яднанне крывічоў, якое ў далейшым пера-тварылася ў самастойную тэрытарыяльную, палітычную і эканамічную адзінку. Першыя летапісныя звесткі аб Полац-ку адносяцца да 862 г.
У першай палове IX ст. назіраўся працэс усталявання Полацкай зямлі ў пэўных геаграфічных межах і пачалося афармленне яе дзяржаўнасці. Сваім раннім узнікненнем і інтэнсіўным развіццём Полацкая зямля ў многім абавязана водным гандлёвым шляхам, якія звязвалі Паўднёвую Русь, Візантыю і арабскі Усход з Паўночнай Руссю, Прыбалтыкай і Скандынавіяй. Галоўнай жыццёвай артэрыяй Полацкага кіінства стала Заходняя Дзвіна.
Кіеў і Ноўгарад сапернічалі паміж сабой за аб'яднанне ўОХОДВвСЛавянсКІх зямель, пры гэтым Полацку надавалася нижние значэнне. Так, у 865 г. (паводле некаторых звестак, у 867 г.) кіеўскій князі ажыццявілі ваенны паход на палачан і приносил ім шмат бяды.
3 882 г. Полацк і землі, якія яму падпарадкоўваліся, знаходзіліся ў настаянных эканамічных і палітычных сувя-зях з Кіеўскім кннствам. Аб гэтым ёсць некалькі ўспамінаў у летапісе. У авршым з іх гаворыцца аб удзеле крывічоў у сумесным паходзе ў 882 г. кіеўскага князя Алега на Сма ленск. У 907 г. князь Алег здейсніў паход на Канстанцінопаль, у якім удзельнічалі і палачане. Пасля заключэння міру паміж Кіеўскай дзяржавай і Візантыяй кожны 8(2)ўдзельнік ат-рымаў грашовае ўзнагароджанне, а асобныя гарады, у тым ліку і Полацк, — дадатковыя ўзнагароды.
Аналізугочы сведчанне летапісу, многія даследчыкі прыйшлі да высновы, што Полацкае княства ўваходзіла ў склад Кіеўскай дзяржавы, але адносіны з ёй былі намінальнымі і абмяжоўваліся толькі ўдзелам ва ўзаемавы-гадных ваенных мерапрыемствах.
Прыкладна ў 70-я гг. X ст. у Полацку пачаў княжыць Рагвалод. Ён адзінаўладна кіраваў усёй Полацкай зямлёй, да саюзу з якой імкнуліся і наўгародскі князь Уладзімір, і кіеўскі князь Яраполк. У 980 г. Уладзіміру Святаславічу, які змагаўся са сваім братам Яраполкам за кіеўскі трон, уда-лося захапіць Полацк. Рагвалод быў забіты, яго дачка Раг-неда гвалтам узята Уладзімірам у жонкі. Яна нарадзіла яму сына Ізяслава. Згодна паданню, якое перададзена ў летапісе, Рагнеда зрабіла няўдалы замах на жыццё Уладзіміра і была саслана разам з сынам у крэпасць, якая пазней стала вядо-мая як горад Ізяслаўль (Заслаўе). Потым, верагодна, Ізяслаў быў запрошаны палачанамі на княжанне ў Полацк. Такім чынам, была адноўлена кіруючая дынастыя полацкіх князёў.
У заканадаўчых адносінах Полацкая зямля кіравалася ве чам, а ў выканаўчых — князем і яго дружынай. Веча запра-шала князя, дамоўлівалася з ім аб умовах яго княжання, пры-мала абавязковыя для насельнщтва рознага роду пастановы, назначала на пасады ўраднікаў (чыноўнікаў), аб'яўляла вай-ну і заключала мір. У выпадку парушэння князем дагавора веча пазбаўляла яго паўнамоцтваў. Выканаўчая ўлада абара-няла тэрыторыю, ажыццяўляла адміністрацыйнае кіраванне і г. д. Уступленне князя на прастол суправаджалася строга вызначаным рытуалам прынясення клятвы. Новы князь пры-сягаў абараняць тэрыторыю дзяржавы і інтарэсы яе жыхароў.
Пасля смерці Ізяслава адзіным пераемнікам княжацкай улады ў Полацку становіцца яго малодшы сын Брачыслаў Ізяславіч. Князь Брачыслаў (1003—1044) і асабліва яго сын Усяслаў (1044—1101) фактычна не лічыліся з воляй кіеўскіх
8(3)князёў і праводзілі самастойную палітыку. У барацьбе з кіеўскім князем Яраславам Мудрым за Ноўгарад Брачыслаў дабіўся перадачы яму гарадоў Віцебска і Усвят, якія стаялі на важным шляху са Скандынавіі ў Візантыю. Па Заходняй Дзвіне палачане ажыццяўлялі экспансію на прыбалтыйскія землі, засноўваючы там цэнтры па збору даніны і кіраванню падуладным насельніцтвам. Паводле меркавання даследчы-каў, менавіта Брачыслаў заснаваў горад Браслаў, які размяш-чаўся на мяжы балцкай і славянскай сунольнасці.
Усяслаў Брачыславіч, які атрымаў прозвішча Чарадзей, некаторы час падтрымліваў мірныя адносіны з кіеўскімі князямі. Аднак як толькі паміж апошнімі пачаліся ўсобіцы, разгарнуў барацьбу за падпарадкаванасць Полацку Паўноч-най Русі. У 1065 г. полацкія дружыны асаджалі Пскоў, а ў 1066 г. штурмам узялі Ноўгарад. У адказ на гэта тры князі — браты Яраславічы на чале з кіеўскім князем Ізяславам пайшлі на полацкую зямлю і захапілі Менск. 3 сакавіка 1067 г. на беразе ракі Нямігі адбылася страшэнная бітва. Усяслаў адступіў. Нягледзячы на выйграную бітву, князі Яраславічы прапанавалі мір і запрасілі Усяслава на перагаворы. Усяслаў адправіўся на перагаворы з двума сынамі. Аднак Яраславічы пайшлі на клятвапарушэнне, схапілі яго пад Оршай і адвезлі ў Кіеў. У 1068 г. кіяўляне, якія паўсталі супраць Ізяслава, вызвалілі Усяслава і зрабілі яго кіеўскім князем. У час яго кіравання Полацкае княства дасягнула наи больший магутнасці і найвышэйшай ступені незалежнасці. У той час, калі ў астатніх усходнеславянскіх княствах з дру гой паловы XI ст. начынаецца актыўнае дзяленне наўдзелы, Полацкая зямля застаецца цэласнай дзяржавай з адзіным цэнтрам у Полацку. У гэты перыяд адбыліся такія значныя падзеі дли Нолацкага княства, як замацаванне за Полацкам Шжнига I Іпдатшш, будаўніцтва Сафійскага сабора, аднаўлен-не Менска, барацьба за нашырэнне усходняй мяжы княства.Пасля смерці Усяслава паміж яго сынамі вялася між-усобная барацьба. Най больш моцным з удзелаў стаў Менскі князь. Тут княжыў Глеб Усяс-лавіч, які праводзіў палітыку ўзвышэння Мінска і ўсю сваю энергію 8(4)накіроўваў на ўмацаванне і пашырэнне межаў Менскага княства. Гэта выклікала нездавальненне Кіева, якое прывяло да войнаў .Адносіны Полацка з паўднёварускімі князямі ў першай трэці XII ст. заставаліся вельмі вострымі. Гэта прывяло ў 1129 г. да таго, што кіеўскі князь Мсціслаў захапіў полацкіх князёў з сем'ямі ў палон і выслаў у Візантыю.Палітычнае жыццё Полацка другой паловы XII ст. ха-рактарызавалася выступленнямі гараджан супраць князёў, барацьбой варожых груповак, зменай мясцовых князёў на полацкім троне.У XII ст. Полацкая зямля складалася з удзельных княст-ваў: Віцебскага, Менскага, Заслаўскага, Лагойскагаі інш., у якіх улада, абмежаваная вечам, належала прадстаўнікам по лацка- крывіцкай кіруючай дынастыі.Тураўскае княства прымыкала да паўднёвых межаў По лацкай зямлі і знаходзілася на тэрыторыі Паўднёвай Беларусі ў басейне Прыпяці. Першапачатковы яе палітычны цэнтр — Тураў.Тураў упершыню ўпамі-наецца ў летапісе пад 980 г. Пра грамадска-палітычны уклад у Тураўскім княстве і яго гарадах звестак вельмі мала. Верагодна, што ў Тураве дзейнічала веча, існавала пасада тысяцкага, які ўзначальваў гарадское апалчэнне. Знаходжанне ў горадзе адначасова князя і пасадніка, акрамя Ноўгарада Вялікага, — з'ява незвычайная для іншых гарадоў. Та кое параўнанне сведчыць пра асаблівасці грамадска палітыч-нага ладу ў Тураўскім княстве. У канцы X ст. і на працягу XI ст. Тураўская зямля знаходзілася ў цесным палітычным кантакце з Кіевам. Тураў выйшаў з падпарадкавання Кіеву, і ў ім усталявалася самастойная кня-жацкая дынастыя.К пачатку XIII ст. Тураўскае княства страціла сваё ра-нейшае палітычнае значэнне. першыя раннефеадальныя княствы ў Беларусі з'яўляюцца вытокам яе дзяржаўнасці, увасабленнем ідэі незалежнасці беларускага народа. Найбольш яркае ад-люстраванне гэта ідэя атрымала ў Полацкім княстве — пер-шым з вядомых нам дзяржаўных утварэнняў беларусаў, якое ўзнікла ў канцы 1-га тысячагоддзя н.э., яшчэ да ўзнікнення Кіеўская Русі, і ў выніку ваенна-палітычных намаганняў захавала незалежнасць.
9.(1) Феадальная раздробленасць на Русі. Некалькі іншыя па-літычныя рэаліі склаліся на землях Заходняй Русі. Раздзе-леныя на мноства дробных удзелаў і аслабленыя Полацкая і Тураўская землі з канца XII ст. ужо амаль не траплялі ў поле зроку летапісцаў. Літоўскія плямёны паступова пазбавіліся ўсялякай залежнасці ад Полацка і пачыналі самі ціснуць на беларускія землі, ажыццяўляючы адзін рабаўнічы набег за другім. Перад знешняй небяспекай Полаччына спрабавала пераадольваць унутраны крызіс. Пра пэўную палітычную ста-білізацыю ў ёй можа сведчыць ужо само трыццацігадовае княжанне аднаго князя Валодшы — Уладзіміра Усяславіча, які займаў полацкі пасад з 1180-х гг. да 1216 г. Пад кантро-лем Полацка тады заставаўся яшчэ ўвесь басейн Дзвіны — ад Земгальскай затокі да Смаленшчыны. Археалагічныя дасле-даванні пацвярджаюць, што зямля перажывала і бурнае гас-падарчае развіццё. Аднак менавіта тады на захадзе полацкіх уладанняў з'явілася сіла, якая ўжо ў XIII ст. стала адным з найважнейшых фактараў палітычнага жыцця паўночнай часткі Усходняй Еўропы.Яшчэ ў 1184 г. у вусці Дзвіны на бераг сышлі першыя нямецкія місіянеры Яны папрасілі дазволу ў князя Валодшы на хрышчэнне залежных ад Полацка ліваў і, атрымаўшы яго, збудавалі першы ў Прыбалтыцы каталіцкі храм. У 1198 г. на ступны нямецкі місіянер Бертольд высадзіўся ў Земгальскай гавані ўжо разам з войскам, а яшчэ праз год новапрызначаны інфлянцкі біскуп А. Буксгёўдэн падрыхтаваў канчатковы захоп Ніжняга Падзвіння. У 1201 г. ён заклаў у вусці Дзвіны крэпасць Рыгу, а ў 1202 г. разам з абатам Тэадоры-кам заснаваў Ордэн Братоў рыцарства Хрыстовага, больш вядомы як Ордэн Братоў па мячы, якому і даручылі справу хрышчэння ліваў. Калі полацкія князі былі абыякавыя да веравызнання падуладнага насельніцтва Прыбалтыкі дык нямецкія каланізатары, што з'явіліся на хвалі місіянерскага руху, надавалі веры асаблівае значэнне.Замацаванне нямецкіх каланістаў на Дзвіне адрэзала Полаччыну ад мора, перакрыла яе галоўны гандлёвы шлях. Пачаўшы каланізаваць землі ліваў і латгалаў, рыцары збіралі з гэтых народаў даніну, якую раней 9(2)атрымліваў Полацк, гаспадарылі на за лежных ад Полацка тэрыторыях. Але непасрэдна полацкія землі яны не краналі. Полаччына была ад ной з тых сіл рэгі-ёна, што магла рэальна супрацьстаяць нямецкай калоніі. Біскуп Альберт прысылаў полацкаму князю падарункі, на-кіроўваў паслоў для ўсталявання добрых адносін. Ён імкнуў-ся да супрацоўніцтва з Полацкам і не парушаў яго «добрых старых правоў», каб не дапусціць небяспечнай кааліцыі ста-ражытнага беларускага княства з паганскай Літвой. Дамага-ючыся правінцый Русі, Альберт выкарыстоўваў не ваенную сілу, а такія формы залежнасці, як васалітэт, шлюбныя дара-
НІІІІНІ і 1нш.
Пры иадтрымцы ліваў і эстаў полацкі князь Валодша опрпбаннў спыніць наступление рыцараў, адкінуць іх з вусця Дзніны. 1 Іаводле слоў нямецкага храніста Генрыха Латыша, і-іі «;шўі'.ёдьі імкнуўся разбурыць лівонскую царкву». Да ад крыіі.іх кппфліктаў дайшло ў 1203 г. і зімою 1206/07 года, калі полацк] князь снрабаваў здабыць ордэнскія ўмацаванні ў вусці Дзніны. Аднак гэтыя паходы не прынеслі поспеху. Пасли гвтагв ОІтуацыя паступова пачала мяняцца. У 1208 г. рыцары зусім ішдітрндканалі полацкае ўладанне г. Кукенойс, пакінуты без дапамогі Полацка. У 1214 г. яны цалкам авало далі і другім удзельным цэнтрам полацкіх уладанняў у нізоў-ях Дзвіны — горадам Герцыке. Полацкі князь Уладзімір Усяс-лавіч пайшоў на кампраміс.
У 1210 г. паміж Полацкам і біскупам Альбертам быў пад-пісаны «вечны мір», на ўмовах якога Полацк фактычна ад-мовіўсн ад сваіх інтарэсаў у Ніжкім Падзвінні і дазволіў ня мецкім купцам з'яўляцца ў Полаччыне, а сам атрымліваў за гэта частку даніны з ліваў і «адкрыты шлях» у Рыгу для полацкіх купцоў. Саюз прадугледжваў і супольную барацьбу супраць літоўцаў. Аднак праз два гады Альберт перастаў пе-радаваць Полацку дань за ліваў. Адноўленае ў 1212 г. полапТ"" ка-ордэнскае мірнае пагадненне зафіксавала ўзросшыя ўплывы немцаў у Падзвінні і абумоўленыя гэтым супярэчнасці з По лацкам. Але мір быў нетрывалы. Падначаліўшы 9(3)ліваў і лат-галаў, рыцары ўзяліся за хрышчэнне эстаў. Калі тыя па-прасілі заступніцтва ў Полацка, Валодша пачаў рыхтаваць вялікі паход на Рыгу. У1216 г. было ўжо сабрана вялізнае войска з палачан, ліваў, эстаў, літоўцаў, але полацкі князь раптоўна памёр (магчыма, быў атручаны), і паход сарваўся.
Адносіны Полацкай зямлі з Інфлянцкім (Лівонскім) ор денам і потым часам абвастраліся, але яна ніводнага разу не была пад ударам рыцараў, нк і сам Полацк не ажыццнвіў ніводнага агульнага паходу на Рыгу. Гаспадарчыя інтарэсы бралі верх, і Дзвіна стала шляхам узаемавыгаднага актыўна-га гандлю. У 1223 г. па ініцыятыве Полацка зноў дайшло да спробы ўпарадкаваць узаемадачыненні пісьмовым пагаднен-нем. У 1229 г. паміж Смаленскам, Полацкам і Віцебскам —з аднаго боку, Рыгай і шэрагам нямецкіх гарадоў — з другога, была падпісана новая, даволі раўнапраўная дамова аб гандлі, вядо-ман ў гістарычнай літаратуры як «Смаленская гандлёвая праў-да». Яна адкрывала «чысты шлях» купцам гэтых гарадоў у абодва бакі і нічым не абмяжоўвала іх гандаль.У гэты час у Холмскай зямлі ўсталявалісн браты другога, ишчэ больш моцнага каталіцкага духоўна-рыцарскага ор-дэна — Ордэна святой дзевы Марыі, пазней празванага ў польскай гістарычнай традыцыі Крыжацкім. Пакліканыя мазавецкім князем Конрадам для барацьбы супраць п.русаў рыцары нямецкага Ордэна храмоўнікаў на чале з ландмайстрам Г. Бальке ў 1230 г. з'явіліся на Вісле, дзе сталі ўзводзіць замкі, і ўзяліся падпарадкоўваць Прусію. У 1237 г. два нямецкія ордэны ў Прыбалтыцы аб'ядналіся. Цяпер яны ўяўлялі сур'ёзную небяспеку для ўсіх балцкіх плямёнаў. Уз-растала пагроза і для Полаччыны. Але Інфлянцкі ордэн і пасля аб'яднання з тэўтонамі не ставіў на мэце заваявання тэрыторыі Полаччыны. Хоць на мяжы з ёю рыцары неўзаба-ве ўзвялі сваю цвярдыню — Дынабург, непасрэдна беларускія землі Падзвіння яны не займалі.
Неўзабаве пасля гэтага дайшло да саюзу Полацка з Ноў-гарадам. У1239 г. ноўгарадскі князь Аляксандр Яраславіч ажаніўся з дачкой полацкага князя Брачыслава — апошняга з вядомых 9(4)Рагвалодавічаў. Палачане дапамагалі Ноўгараду абараняцца ад шведскай агрэсіі. Вядома, што ў 1240 г. ад-ным з герояў бітвы на Няве, у якой наўгародцы разграмілі шведскіх рыцараў, стаў лоўчы князя Аляксандра полацкі баярын Якаў Палачанін, які, паводле слоў летапісца, «на ехав на полк с мечем, и мужествова...»
Крыху пазней дайшло да ўсталявання самых прыязных адносін Полацка з інфлянцкімі немцамі. У сярэдзіне XIII ст. у горадзе з'явіўся каталіцкі храм і была заснавана лацінская дыяцэзія. У сталіцы старажытнага беларускага княства па-сяліліся лацінскія клірыкі, немцы. Але з пераходам Полац ка пад уладу неталерантнага літоўскага князя каталіцкі асяродак тут быў ліквідаваны.У час, калі немцы ўмацоўваліся на Балтыйскім узбярэж-жы, з мангольскіх стэпаў на Усходнюю Еўропу рухалася арда Чынгісідаў. У 1236 г. манголы разграмілі Балгарскую дзяржаву на Волзе, а з 1237 г. пачалі заваяванне Русі. Каля 30 — 50 тыс. коннікаў на чале з Бату-ханам спустошылі Разанскае, Уладзімірскае і Чарнігаўскае княствы, спалілі не менш за 15 гарадоў і вывелі ў палон тысячы жыхароў Усходняй Русі. У канцы 1240 г. азіяцкія заваёунікі захапілі Кіеў і праз аоўнач Украіны напалі на Галіцка-Валынскае княства. Пазней мангольскія тумены ад Уладзіміра-Валынскага кня ства рушылі на Польшчу, Венгрыю, Чэхію і далей, дасягаю-чы Адрыятыкі. Вяртаючысн з пераможнага еўрапейскага па ходу, у канцы 1241 — пачатку 1242 г. яны прайшлі далека на поўдзень ад тэрыторыі сучаснай Беларусі. Такім чынам, мангола-татары проста абмінулі Беларусь, хоць прынамсі двой-чы праходзілі зусім блізка, з усходу і поўдня. Адсутнасць хоць якіх-небудзь паведамленняў у дастаткова верагодных пісьмовых крыніцах , з аднаго боку, і недахоп матэрыялаў з раскопак беларускіх гарадоў, якія б ясна сведчылі пра паходы качэўнікаў і спусташэнні, — з другога, дазваляюць канстатаваць, што асноўная тэрыторыя Беларусі засталася практычна некранутай вершнікамі Батухана.
10.(1) Духоўнае жыццё.
Увядзенне хрысцiянства на беларускiх землях.
У 1-3 ст. н.э. ва умовах экан. нац. гнета у Рымскай имперыи идэя хрысциянства была хутка успрынята. Аб яулена роунасць перад Богам незалежна ад сац і нац становішча. У 330 г імператар Канстанцін прыняў хрышчэнне. У381 г Імп Феадосій I абвясціў хрысц нац рэлігіяй.
Хрысцiянства прыйшло на ўсходнеславянскiя землi. Даследчыкi мяркуюць, што ўжо ў IX ст. у Полацкай зямлi былi хрысцiяне. У 988 г. вялiкi кiеўскi князь Уладзiмiр пачаў хрышчэнне Русi. Услед за Кiевам прымусова пападала пад абрад хрышчэння насельнiцтва двух iншых важных цэнтраў – Полацка i Ноўгарада. Язычнiцкае насельнiцтва хрысцiлася прымусова. Забаранялася старая абраднасць i ўводзiлася новая, падлягалi забыццю iмёны старых божастваў, месцы язычнiцкiх маленняў разбуралiся. Хрысцiянства стала дзяржаўнай рэлiгiяй. З прыняццем хрысцiянства разумовы, духоўны, рэлiгiйны стан грамадства зазнаў iстотныя змены. Пасля прыняцця хрысцiянства ў буйных гарадах i княствах пачалi стварацца епархii. У 992 г. узнiкла епархiя ў Полацку. У XII ст. каля Полацку ўзнiкаюць манастыры.
Культура старажытных беларускiх зямель мае шмат агульнага з культурай iншых усходне-славянскiх народаў. Аднак пры ўсей агульнасцi культуры Старажытная Русi на тэрыторыi сучасная Беларусi яна мела сваю спецыфiку. Найбольш яскрава гэта выявiлася ў матэрыяльная i духоўнай культуры Полацкай зямлi. У IX—XIII стст. у Полацку развiвалася пiсьменства, вялося летапiсанне, шырока распаўсюджвалiся рамествы. Полацк уплываў на гаспадарчае i культурнае развiццё суседнiх неславянскiх народаў.
З прыняццем хрысцiянства ў архiтэкрутры Беларусi пачынаецца ўзвядзенне манументальных культавых пабудоў. У сярэдзiне XI ст. у Полацку ўслед за Ноўгарадам i Кiевам быў пабудаваны Сафiйскi сабор. У XII ст. у Вiцебску была пабудавана Благавеншчанская царква, у Больчыцах – 4 мураваныя саборы, у Полацку – Спаскi 10(2)сабор. Помнiкам манументальнай архiтэктуры Гродна з`яўляецца Барысаглебская царква, пабудаваная ў XII ст.
На Беларусi развiвалася пiсьменства. Разам з перакладнымi лiтаратурнымi творамi тут з`яўляюцца i арыгiнальныя. Маюцца звесткi аб тым, што летапiсы складалiся ў Полацку, Тураве, Новагародку. З прадстаўнiкоў кнiжнай асветы гэтага перыяду трэба адзначыць Клiмента Смаляцiча, Кiрылу Тураўскага, Ефрасiнню Полацкую. Клiмент Смаляцiч напiсаў шмат кнiг, казанняў, пасланняў, тлумачэнняў. Кiрыла Тураўскi з`яўляўся епiскапам г. Турава. Ён быў выдатным царкоўным аратарам. Прамовы Кiрылы Тураўскага ўяўляюць сабой узоры царкоўнага красамоўства. Ефрасiння Полацкая паходзiла з сям`i полацкiх князеў. Прыняўшы манаства, яна пачала працаваць над перапiсваннем кнiг. Манастыр, у якiм знаходзiлася Ефрасiння, хутка стаў буйным культурным i рэлiгiйным цэнтрам. Аб высокiм узроўнi прыкладнога мастацтва сведчыць крыж, якi заказала Ефрасiння таленавiтаму мясцоваму майстру Лазару Богшы.Культура бел. Земель у 9-13 ст.
Свидетельством высокой культуры восточных славян являлись летописи. Важным источником по истории Полоцкого, Туровского, Киевского княжеств в 12-13веках являлся Ипатьевский летописный свод, который состоит из следующих летописей: «Повести временных лет», «Киевской летописи», «Галицко-волынской летописи». Существовала также Смоленская и Полоцкая летописи. Полоцкая не сохранилась.. Большое значение среди памятников письменности принадлежит летописи «Слово о полку Игореве» (1185), в котором рассказывается о походе Новгород - северского князя Игоря на половцев. Распространение культуры и образования в 12 веке связано с именем просветительницы Е. Полоцкой
. Е. Полоцкая (1104 – 1167) была дочкой князя св. Георгия, внучкой Вс. Чародея. До крещения – имя Предслава. Не захотев выйти замуж за неизвестного богатого князя , против воли отца ушла в монастырь – имя Ефросиния – 12 в. Она организовывала мастерские по переписи книг, открыла иконописную мастерскую, 2 10(3)школы. На свои средства Е. Полоцкая основала женский монастырь – «Монастырь св. Спаса» и мужской – «св. Богородицы», 2 церкви, которые стали центром духовности. Особенно известна Спаса – преображенская церковь. По ее заказу был сделан крест мастером Л. Богшей. В конце жизни совершила поломничество в Иерусалим, где умерла в 1167 г. Е. П. Первая женщина на Руси, которую церковь канонизовала в святые. В 1910 г ее мощи были перевезены в Полоцк, где и находятся в Спасо – преображенской церкви.
Известным церковно – политичным деятелем этой эпохи является Кирила Туровский (1130 – 1188), родился в Турове в семье богатых горожан. Получил хорошее образование, постригся в монахи. Праведная жизнь, образованность, умение красиво говорить сделали его проповели популярным среди простого народа. По настоянию жителей К. Туровский стал епископом.. Из его наследия сохранилось 3 проповеди- притчи, 8 проповедей, 21 молитва. В своих проповедях К. Туровский призывал к знаниям, критиковал обман и зло. Его молитвы были сориентированы на простых прихожан. Одним из самых известных строений Полоцка явл. Софийский собор (50-е годы 11 в.)Собор был построен Вс. Чародеем В 20-30 е годы 12 в. строится под Полоцком большой собор Бельчицкого монастыря.В середине 12 в. по заказу Е. Полоцкой строится Спасо-Преображенская церковь Спасо-Ефрасиньевского монастыря (8-12м).Славились своим умением ювелиры. Шедевр ювелирного искусства – крест, сделанный Лазарем Богшей в 1167г. 6-конечный крестдлинной 52 см. был украшен золотом, серебром, миниатюрами святых и орнаментами. По своим худ. качествам он не уступал лучшим примерам прикладного искусства того времени. В 1941г. он пропал Могилевского краеведческого музея. В 1997г. мастером Н. Кузьмичем была сделана копия. 9 – 13 вв. на бел. землях развивалась худ. культура, что особенно видно в архитектуре, живописи, декоративно-прикладном искусстве.
11. Перадумовы фарміравання ВКЛ. У XIII ст. складваюц-ца перадумовы ўзнікнення ў Еўропе новай дзяржавы — Вялі-кага княства Літоўскага. Сярод мноства фактараў, якія гэта-му садзейнічалі, можна выдзеліць наступныя.
-Развіццё сельскагаспадарчай вытворчасці, рамяства, гандлю, рост гарадоў, іх размяшчэнне на важных гандлёвых шляхах (па Дняпру, Заходняй Дзвіне, Неману).
-Паглыбленне сацыяльнай дыферэнцыяцыі грамадства, сацыяльных супярэчнасцей паміж саслоўямі. Сацыяльныя су-пярэчнасці і сілавыя спосабы іх вырашэння выклікалі патрэ бу ў грамадскім парадку.
-Неабходнасць барацьбы са знешняй небяспекай. Такая небяспека зыходзіла найперш ад мангола-татараў і крыжа-коў, а таксама галіцка-валынскіх і польскіх князёў.
Першай сталіцай Вялікага княства Літоўскага стаў сла вянок! горад Новагародак. Як сведчаць археалагічныя дасле-даванні, у XII — XIII стст. Новагародская зямля дасягнула значнага эканамічнага і культурнага развіцця, а сам Новага родак стаў багатым горадам і моцнай крэпасцю. Землі вакол яго давалі добрыя ўраджаі. Вядучай галіной рамяства ў го-радзе была апрацоўка каляровых і каштоўных металаў. Знач-ная частка ювеліраў станавілася заможнымі гараджанамі. Раз віваліся і іншыя рамёствы: выплаўка і апрацоўка жалеза, апрацоўка дрэва, ганчарства, разьба па косці. Новагародак меў шырокія гандлёвыя сувязі са славянскімі землямі, Пры-балтыкай, Візантыяй, Блізкім Усходам.
Канцэпцыі ўтварэння ВКЛ.
1 Канцэпцыя «літоўскага заваявання» (або «літоўс-кая» ), у адпаведнасці з якой заходнія землі старажытнай Русі былі захоплены літоўскімі князямі падчас аслаблення Русі міжусобіцамі і мангола-татарскім заваяваннем. (М. Ермаловіч)
2 Канцэпцыя «Русі Літоўскай» мела месца ў рускай гістарычнай літаратуры, у прыватнасці ў працах аднаго з буйнейшых расійскіх гісторыкаў XIX ст. С. Салаўёва. Кан-статуючы пануючае становішча ў ВКЛ усходнеславянскага элемента (насельніцтва, тэрыторыі, мовы), ён выкарыстоўваў назвы "Русь Літоўская" і "Русь Маскоўская", падкрэсліваю-чы іх геапалітычнае саперніцтва, і адзначаў перамогу ў гэ тай барацьбе Русі Маскоўскай.
3 Канцэпцыя «Літоўска-рускай дзяржавы» не выключа ла літоўцаў з працэсу ўтварэння і развіцця ВКЛ, але па сут-насці ігнаравала ўтварэнне ў складзе ВКЛ беларускага этна-су і ролю яго продкаў ва ўтварэнні дзяржавы. (М Любаўскі)
4 Канцэпцыя «Белоруска літоўскай дзяржавы» абгрунтоўвалася ў 20-я гг. XX ст. У. Ігнатоўскім. Беларускі ўплыў, на думку прыхільнікаў канцэпцыі, пераважаў па тэрыторыі, насельніцтву, узроўню эканамічнага і культурнага развіцця беларускіх зямель, праяўляўся ў афіцыйным статусе стара-жытнай беларускай мовы. Літоўскі ўлыў, на думку прыхіль-нікаў канцэпцыі, пераважаў у палітычным жыцці (літоў-ская княжацкая дынастыя і пераважны ўплыў літоўскіх маг-натаў у органах улады), у войску.
5 Канцэпцыя «беларускай дзяржавы» («беларуская» ) сцвярджае, што з самага пачатку ВКЛ фарміравалася як дзяр жава продкаў беларусаў, якія ў той час называліся ліцвінамі. Гэта канцэпцыя ўзнікла ў 20-х гг. XX ст. Яе прыхільнікамі былі В. Ластоўскі, У. Доўнар-Запольскі. У канцы XX ст. канцзпцыю найбольш поўна абгрунтаваў М. Ермаловіч, які на падставе вывучэння дакументаў пісаў, што гістарычныя крыніцы не пацвярджаюць літоўскага заваявання беларускіх зямель, а наадварот, сведчаць аб заваяванні сучасных літоўскіх зямель Новагародскім княствам. На думку М. Ермаловіча, значнай перашкодай для аб'ектыўнага асвятлення працэсу ўтварэння ВКЛ з'яўляецца атаясамліванне сучаснай тэрыто-рыі Літвы з летапіснай Літвой, якая, як даказваў М. Ерма-ловіч, знаходзілася на тэрыторыі сучаснай Беларусі, паміж Слонімам і Маладзечна і была часткаю тэрыторыі, на якой фарміраваўся беларускі этнас.
Канцэпцыя поліэтнічнай, найперш беларуска-літоўскай або літоўска-беларускай, дзяржавы («цэнтрысцкая») імкнецца пераадолець крайнасці іншых канцэпцый.
12. Фарміраванне феадальных пазямельных адносін. У дру гой палове XIII — першай палове XVI ст. у Беларусі прадоў-жыўся працэс фарміравання і ўдасканальвання феадальных адносін. Галоўным багаццем з'яўлялася зямля, галоўным гас-падарчым заняткам абсалютнай большасці насельніцтва — земляробства, непарыўна звязанае з жывёлагадоўляй, хатнімі і дапаможнымі промысламі.
Рост феадальнага землеўладання ў XV — XVI стст. адбы-ваўся наступнымі шляхамі:
1) вялікі князь надзяляў зямлёю сваіх падданых за ваен-ную і дзяржаўную службу, дараваў землі царкве;
2) буйныя феадалы надзялялі зямлёю сваіх васалаў за ваен-ную і адміністрацыйную службу, ахвяравалі зямлю царкве;
3) купля-продаж зямлі, залог з наступным адчужэннем.
Надзяленне зямлёю не заўсёды азначала передачу яе ў поўную уласнасць і распараджзнне. Існавалі наступныя фор мы надзялення зямлёю васалаў;1) «да волі» — волі вялікага князя або буйнога феадала, пакуль яны жадалі пакідаць зямлю ў распараджэнні васала, звычайна на час службы;2) «да жывата» —- да смерці таго, каму выдзялялася зям ля ;3) «на вечнасць» — з правам спадчыннага ўладання.У залежнасці ад суадносін павіннасцей і ролі ў феадальнай гаспадарцы сяляне падзяляліся на: 1) цяглых; 2) асадных; 3) агароднікаў; 4) слуг.
Па ступені феадальнай залежнасці сяляне падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: 1) людзей пахожых; 2) людзей непахожых; 3) чэлядзь нявольную.Можна выдзеліць наступныя этапы запрыгоньвання сялян.
«Прывілей» (указ) 1447 г. вялікага князя літоўскага Казіміра канчаткова замацаваў права феадалаў на вотчынны суд і абмежаваў тым самым абшчынныя правы.
Першы Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г. адмаўляў сялянам у праве ўласнасці на зямлю, якое замацоў-валася за феадальным саслоўем. Сяляне страцілі права распа раджацца зямлёю без згоды феадалаў.«Устава на валокі» 1557 г. фактычна замацоўвала ся лян за «прынятымі» імі зямельнымі надзеламі — валокамі.
Другі Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 г. увёў 10-гадовы тэрмін пошуку беглых або ўкрадзеных сялян, а таксама адміністрацыйныя пакаранні супраць тых, хто хаваў сялян.
Трэці Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. па-вялічыў тэрмін пошуку беглых сялян да 20 гадоў. Статут залічваў у разрад «непахожых» тых сялян, якія пражылі на землях феадалаў 10 і больш гадоў. Тэарэтычна селянін мог адкупіцца, але выплаціць адкупныя сумы было надзвычай цяжка. Такім чинам, працэс запрыгоньвання ў цэлым завяр-шыўся.
Аграрная рэформа Жыгімонта II Аўгуста.
Можна выдзеліць наступныя асноўныя прычыны і перад умовы рэформы:1) рост дзяржаўных выдаткаў Вялікага княства Літоў-скага, недахоп сродкаў у дзяржаўным скарбе;рост матэрыяльных патрэб двара;«рэвалюцыя цэн» у Еўропе, павелічэнне попыту на сельскагаспадарчыя прадукты.Мэтаю рэформы было павелічэнне даходаў дзяржавы шля хам змянення і ўдасканалення пазямельных адносін: перехо ду ад сістэмы спагнання падатку з сям'і да сістэмы спагнан-ня падатку з зямлі, у залежнасці ад яе колькасці і якасці.
Вынікі рэформы:
1 рост даходаў скарбаў і феадалаў
2 пераход ад падворнага да пазямельнага падаткаабкладання сялян.
3 Укараненне перадавой агратэхнікі (трохполле)
4 Разбурэнне сялянскай абшчыны
5 Запрыгоньванне сялян
6 Канчатковае афармленне феадальнай саслоўнай карпаратыўнасці (саслоўі шляхты , сялян, мяшчан, духавенства са сваімі правамі)
7 Развіццё гандлю і таварна грашовых адносін
Магдыбурскае права…
13. Цэнтралізатарская палітыка. Крэўская унія
1 Палітычнае развіццё ВКЛ пасля смерці Гедзіміна ў 1341 г. было, перш за ўсё, звязана з дзейнасцю на пасадзе вялікага князя яго старэйшага сына Алъгерда (1345—1377). Ён вызначыўся ў справе пашырэння межаў ВКЛ. У выніку паспяховай бітвы на рацэ Сінія Воды (1363) была вызвалена ад татараў тэрыторыя Украіны. Беларуска-літоўскае войска ў 1348 г. вызначылася ў бітве з крыжакамі на рацэ Стрэве. Гэта сведчыла аб упартай барацьбе са знешняй небяспекай, што зыходзіла з боку Тэўтонскага ордэна.
Аб кірунках знешняй палітыкі Альгерда нагадвалі так званыя Альгердавы слупы, якімі на мясцовасці абазначалі шляхі яго войска ў час паходаў. Тройчы, у 1368,1370,1372 гг., Альгерд, які імкнуўся падпарадкаваць сабе ўсходнесла-вянскія землі, рабіў паходы супраць Маскоўскага княства, не жадаючы ўзмацнення маскоўскага князя Дзміт-рыя Іванавіча. Як паведамляе летапіс, літоўская дзіда стаяла пад белакаменнымі сценамі маскоўскага Крам-ля. У перыяд сярэднявечча такія сутычкі былі характэрнай гістарычнай з'явай не толькі ва ўзаемаадносінах ВКЛ і Мас-коўскага княства, якія змагаліся за першынство ва ўсходне-славянскім рэгіёне, але і паміж дзяржавамі на тэрыторыі Заходняй Еўропы, напрыклад, у час Стогадовай вайны паміж Англ і Францыяй (1337-1453). Пасля смерці Альгерда, у якога было 12 сыноў, на пасадзе вялікага князя апынуўся Ягайла старэйшы сын ад другога шлюбу з цвярской княжной. Пачатак яго княжання суправаджаўся абвастрэннем міжусобнай барацьбы з дзядзькам Кейстутам (братам Альгерда) і братам Андрэем Полацкім — старэйшым сынам Альгерда ад першага шлю бу з віцебскай княжной. Ягайла асцерагаўся іх саперніцтва ў барацьбе за велікакняжацкую ўладу, бо Андрэй Полацкі, як старэйшы сын ад першага шлюбу, не прызнаў Ягайлу вялікім князем як старэйшага сына ад другога шлюбу Альгерда. Ягай ла запрасіў Кейстута разам з яго сынам Вітаўтам у Крэўскі замак. Тут Кейстут быў вераломна задушаны. Вітаўту уда-лося ўцячы з-пад варты, пераапрануўшыся ў жаночае адзен-не служанкі, якая разам з яго жонкай наведала яго ў цямніцы (падзямеллі) Крэўскага замка.
Князь Андрэй Полацкі вымушаны быў пакінуць Полацк і заключыць саюз з маскоўскім князем Дзмітрыем Іванаві-чам, на баку якога ўдзельнічаў у 1380 г. у Кулікоўскай бітве супраць мангола-татар. Яго сапернік Ягайла, які выступіў на дапамогу татарам, заняў пазіцыю чакання, а калі ўбачыў, што татары нясуць паражэнне, не аказаў ім дапамогі. Праз некалькі гадоў службы ў маскоўскага князя Андрэй Полацкі вярнуўся ў ВКЛ і перайшоў на службу да Вітаўта.
2. Заключэнне Крэўскай уніі — пагаднення аб саюзе, аб'яднанні ВКЛ і Польскага каралеўства на чале з адным валадаром адбылося ў другой палове XIV ст. Вялікі князь Ягайла імкнуўся замацаваць сваю велікакняжацкую ўладу ў ВКЛ і разлічваў на падтрымку з боку Польскага каралеў-ства. У сваю чаргу, знешняя небяспека з боку крыжакоў ра-біла неабходным збліжэнне ВКЛ і Полынчы. Самой Польш-чы таксама патрабавалася моцная каралеўская ўлада, бо ёю кіраваў адмоўна настроены да ўсяго польскага немец Людвік Венгерскі.
Крэўскае пагадненне было заключана 14 жніўня 1385 г. у Крэўскім замку. Адной з яго ўмоў стала патрабаванне буй ных польскіх феадалаў, каб вялікі князь літоўскі, 36-гадовы Ягайла, ажаніўся з дачкой польскага караля 13-гадовай Ядвігай
У 1386 г. адбыўся шлюб Ягайлы і Ядвігі. Ягайлу, які ў выніку шлюбу з Ядвігай далучыў да свайго велікакняжацкага тытула яш ма і пасаду польскага караля, пры заключэнні Крэўскага па-I аднення ставіліся і іншыя ўмовы. Ён павінен быў прыняць к і іаліцкую веру і ахрысціць у каталіцтва Літву. Ягайла пры-м яў каталіцтва і атрымаў пасля гэтага імя Уладзіслаў. Ён вы-іціў прывілей— грамату , якая нада-нала дадатковью правы і вольнасці феадалам каталіцкага ве ра вызнання і не распаўсюджвалася на праваслаўных феадалаў. Яіайла, у адрозненне ад свайто дзеда Гедзіміна, імкнуўся зірабіць каталіцкую царкву пануючай у ВКЛ, што выклікала не ідавальненне праваслаўнай часткі насельніцтва.
14.(1) У пачатку XIII ст. на беларускіх землях пачынаецца барацьба з нямецкімі рыцарамі-крыжакамі, якія, пашыраю] чы хрысціянскую (каталіцкую) веру, пачалі захоп чужых рыторый, так званы націск на Усход. Сумеснымі намагаг нямі крыжакоў і каталіцкай царквы былі створаны ваенна-рэл| гійныя арганізацыі — ордэн Мечаносцаў (інакш Лівонскі орі дэн) і Тэўтонскі ордэн. У 1237 г. яны аб'ядналіся і стварылі на захопленых землях дзяржаву са сталіцай у Мальбарку (Пру сія). Нямецкія рыцары высадзіліся ў вусці Заходняй Дзвінг Будуючы невялікія замкі-крэпасці, яны падрыхтавалі падм рак для заваёвы падзвінскіх зямель і хрысціянізацыі мясцов га насельніцтва.
Заваёўніцкія планы крыжакоў сутыкнуліся з інтарэсамі П лацка і пагражалі стратай падуладных яму зямель у ніжЦ цячэнні Заходняй Дзвіны, дзе знаходзіліся гарады-крэпасці Кенойс і Герцыке. У змаганні з крыжакамі вызначыўся в бароне горада-крэпасці Кукенойс князь Вячка (Вячаслаў), што Ііаходзіў з дынастыі полацкіх князёў. Аднак пад націскам пе-раўзыходзячых сіл крыжакоў мужны князь мусіў спаліць у 1208 г. крэпасць. Праз год крыжакамі быў захоплены і спале ны Герцыке. Пяць разоў спрабавалі крыжакі захапіць Полацк.
Барацьба з крыжакамі магла быць паспяховай толькі пры іамацаванні палітычных сувязей паміж тэрыторыямі, якія пад-нсргліся іх нападу. Так, у буйной бітве жыхароў Ноўгарада са іпведскімі рыцарамі на рацэ Няве ў 1240 г. выключнай адва-гай вызначыўся воін-палачанін Якаў, што пацвярджае агуль цы характар справы змагання с рыцарамі-крыжакамі. Дарэчы, пераможца бітвы князь Аляксандр Неўскі быў жанаты з дачкой полацкага князя Брачыслава. Такі саюз спрыяў пара-жэнню крыжакоў і перамозе войска Аляксандра Неўскага ў 1242 г. у бітве на Чудскім возеры, якая атрымала назву Лядо-пага пабоішча.
Грозная і небяспечная навала крьгжакоў з Захаду стала ад-і к >іі з прычын, якія абумовілі ўтварэнне ВКЛ. Нямецкія рыцары ( мрабавалі захапіць Панямонне, якое з'яўлялася першапачат-Ковай тэрыторыяй, дзе аб'ядналіся ў адной дзяржаве ў сумес-май 14(2)барацьбе са знешняй небяспекай беларускае і літоўскае (масцца на ўвазе балцкае) насельніцтва. Чатыры разы крыжакі чірабавалі захапіць Наваградак. У 1314 г. стараста горада Га-родні (цяперашняе Гродна) Давыд Гарадзенскі са сваёй дру жынай адбіў іх напад на замак у Наваградку. У час ар-гапізаванага ім паходу на землі, захопленыя крыжакамі, ён быў па • здрадніцку забіты і пахаваны на беразе Немана каля стара-Жытнай Каложскай царквы.
У 1331 г. пры вялікім князю Гедзіміне адбылася перамож-мая бітва войска ВКЛ з рыцарамі Тэўтонскага ордэна на рацэ \кмяне (тэрыторыя сучаснай Літвы). У 1348 г. пры вялікім князю Альгердзе адбылася вельмі жорсткая бітва на рацэ ('трэве (прыток Немана) паміж беларуска-літоўскім войскам, икос было ўзмоцнена палкамі з Берасця (цяперашні Брэст), I Іолацка, Віцебска, Смаленска, і крыжакамі, на дапамогу якім нрыбьші наёмнікі — рыцары з Францыі і Англіі. Бітва не пры-|Нссла рашучай перамогі рыцарам.
2. Рашаючае значэнне ў барацьбе з пранікненнем крыжа-коў на ўсход мела Грунвальдская бітва. У 1408 г. на нара-j дзе польскага караляЯгайлы і вялікага князя ттоўскатаВітаў-і та было прынята рашэнне аб вайне з крыжакамі. Яна1! адбывалася ў 1409—1411 гг. і атрымала назву Вялікай. Па», дзеі гэтай вайны падрабязна вывучаліся польскім гісторыкам^ XV ст. Янам Длугашам. Паэт Ян Вісліцкі прысвяціў гэтайіі падзеі сваю паэму «Пруская вайна», напісаную на лацін-скай мове ў пачатку XVI ст. Назва «Пруская» тлумачыцца тым, што крыжакі стварылі сваю дзяржаву на землях, захопленых у прусаў — заходніх балтаў, роднасных літоўцам.
Галоўнай падзеяй вайны стала адна з буйнейшых бітваў сярэднявечча, якая адбылася 15 ліпеня 1410 г. пад Грунвальдам (цяперашняе Дуброўна на тэрыторыі сучаснаій Польшчы) паміж аб'яднанымі саюзніцкімі сіламі польска-,] літоўска-беларускага войска і Тэўтонскім ордэнам. Войскя ВКЛ налічвалі 40 харугваў — баявых атрадаў колькасцю ад| 60 да 600 коп 'яў. Кап'ём называлася баявая тройка: рыцар*| вершнік, збраяносец-парабак і лучнік. Харугвы ВКЛ узначаліуі вялікі князь літоўскі Вітаўт, які за свае баявыя якасці атры-маў мянушку «Гром перамогі». Польскае 14(3)каралеўства вьм ставіла 50 харугваў. Агульнае кіраўніцтва аб'яднаным войскам саюзнікаў ажьшдяўляў польскі кароль Ягайла. У аб'яднаньий войску былі харугвы з Украіны, руская дружьша з Ноўгарадя Вялікага, атрад з Чэхіі пад кіраўніцтвам будучага героя гусіцкаЛ га руху Яна Жыжкі і татарская конніца. Па падліках гісторьм каў войска саюзнікаў налічвала каля 40 тыс. чалавек.
Войска крыжакоў мела больш за 30 тыс. воінаў, у іх было лепшае ўзбраенне. Кіраваў імі вялікі магістр (кіраўнік) Тэўтонскага ордэна Ульрых фон Юнгінген. Бітва пачалася з атащ конніцы Вітаўта. Крыжакі, строй якіх нагадваў «клін», пачалі наумысна адступаць, пакуль не дайшлі да схаваных ад вачэй вамбардаў — гармат, што стралялі каменнымі ядрамі. Ад нак гэта не спыніла конніцу Вітаўта. Тады крыжацкая цяжка-ўзброеная конніца нанесла ўдар у адказ і прымусіла адступіць частку войскаў Вітаўта. Выключную стойкасць праявілі тры налкі Смаленскага княства. Два з іх злучыліся затым з харуг-вамі польскага войска, якое перайшло ў наступление. Нарэш-це войскі саюзнікаў акружылі рыцараў і нанеслі ім рашучае і іаражэнне. Адзін з эпізодаў Грунвальдскай бітвы знайшоў сваё адлюстраванне на аднайменнай карціне польскага мастака XIX ст. Яна Матэйкі. Гэтай падзеі прысвечана шмат твораў мастацкай літаратуры, у тым ліку вядомы раман польскага пісьменніка XIX ст. Генрыка Сянкевіча «Крыжакі», раман су-часнага беларускага пісьменніка Кастуся Тарасава «Пагоня на Грунвальд».
Паражэнне Тэўтонскага ордэна азначала крах 200-гадо-най крыжацкай агрэсіі (напад адной дзяржавы на другую) у I ўропе. Перамога над крыжакамі значна павысіла аўтары-гэт ВКЛ і Польскага каралеўства сярод іншых краін.
3. Барацьба з татарскімі набегамі на беларускіх зем лях пачынаецца ў 1240—1241 гг. Да гэтага часу належаць летапісныя звесткі аб рабаўніцтве Берасця мангола-татарамі, радзімай якіх былі стэпы Манголіі. Да з'яўлення ў беларускіх ісмлях яны заваявалі Кітай, Сярэднюю Азію, Закаўказзе, іюльшую частку рускіх зямель і ўтварылі сваю дзяржаву — іалатую Арду, якая распасціралася ад Ціхага акіяна да Чор-пага мора. Ha Русі аб'яднаныя ў магутную 14(4)армію азіяцкія плямёны (у гэтым велізарным войску качэўнікаў уласна ман атам! былі толькі военачальнікі і знаць) называлі мангола-і атарамі, а часцей — проста татарамі.
Татарскія набегі ўяўлялі агульную для беларускага і ру кага народаў знешнюю небяспеку. На рускіх землях качэў-нікі-заваёўнікі ўсталявалі сваю уладу і кіравалі праз выдачу мясцовым князям грамат — ярлыкоў на права збору данінЦ для перадачы яе мангола-татарскаму хану або збіралі яе самі, пасылаючы на рускія землі яе зборшчыкаў — баскакаў. На( беларускія землі мангола-татары ажыццяўлялі асобныя на-пады (набегі, уварванні), рабавалі мясцовых жыхароў, бралі і у палон, аднак сваёй трывалай улады не ўсталявалі.
У 1363 г. вялікі князь Альгерд разбіў трох татарскіх ха» наў на рацэ Сінія Воды (тэрыторыя сучаснай Украіны). выніку гэтай перамогі мангола-татары былі выцеснены з у раінскіх зямель. 7 верасня 1380 г. князь Андрэй Полац ўдзельнічаў у Кулікоўскай бітве супраць мангола-татар баку маскоўскага князя Дзмітрыя Іванавіча, які за перамо ў бітве быў празваны Данскім. Трагічна завяршылася длі войска ВКЛ на чале з вялікім князем Вітаўтам у 1399 г. бітва] на рацэ Ворскле (тэрыторыя сучаснай Украіны) з правіцеля» Залатой Арды.
Варта заўважыць, што з канца XIV ст. пачынаецца ра( сяленне татараў, якія трапілі ў палон у час набегаў і бітваА на беларускіх землях. ВКЛ з'яўлялася ишатнацыянальнащ дзяржавай, дзе акрамя ўсходнеславянскіх і балцкіх нарсС даў сталі пражываць татары, якія складалі этнічную мен\ шасць, г. зн. невялічкі па колькасці, у параўнанні з асноўн насельніцтвам краіны, народ. Татарская конніца ў якасці с~ ніцы ўдзельнічала на баку войска ВКЛ у Грунвальдскай бітв У старажытным Менску месца пасялення татараў вядом пад назвай «татарскі канец» (раён сучаснага Палаца спорті на праспекце Машэрава). Татарскае насельнщтва ўнесл пэўны уклад у развіццё гаспадаркі і культуры ВКЛ.
15. Княжанне сына Ягайлы Казіміра (1440—1492) і сына Казіміра Аляксандра (1492—1506), якія прадстаўлялі дьі настыю Ягелонаў, што прыйшла на змену дынастыі Гедзім1 навічаў, было звязана са зменамі ў кіраванні ВКЛ. Дзяржа ны лад ВКЛ у час Гедзіміна, Альгерда і Вітаўта ўяўл сабой неабмежаваную манархію — уладу аднаго кіраўн ка ў дзяржаве. Яго абавязкамі былі абарона краіны (ён уз чальваў войска), выданне законаў, ажыццяўленне дыпла тычных зносін з іншымі краінамі, аб'яўленне вайны I заключэнне міру, распараджэнне дзяржаўнай казной (грани! вымі сродкамі), прызначэнне на дзяржаўныя пасады.
У час княжання Аляксандра Казіміравіча ўлада вялікагй князя была абмежавана радай (ад слова «раіцца») — спа< чатку толькі дарадчым, а потым заканадаўчым і распарал чым органам дзяржаўнай улады ў ВКЛ. Рада паступова на-была яшчэ адну назву — «паны-рада». У яе склад уваходзіл найбуйнейшыя феадалы-землеўласнікі, якіх з канца XIV ст, называлі «панамі», і вышэйшыя службовыя асобы: ваяводм канцлер — кіраўнік велікакняжацкай канцылярыі, хавальня вялікай дзяржаўнай пячаткі; маршалкі — старшыні на і сяджэннях рады; падскарбі — загадчык дзяржаўнага ск бу (фінансаў); гетман — начальнік войска і іншыя дзярж ііі.ія чыноўнікі. Паны займалі вышэйшыя дзяржаўныя паса-іы, вырашалі пытанні дзяржаўнага кіравання. «Паны-рада» адасобілася ў самастойны і незалежны ад вялікага князя ор ган улады.
У канцы XV ст. канчаткова аформіўся другі вышэйшы «ірган дзяржаўнага кіравання ў ВКЛ—агульны (вальны) сойм, на пасяджэннях якога акрамя паноў-рады і службовых асоб маглі прысутнічаць усе феадалы ВКЛ, а пазней — па 2 дэпу-|; Iты ад кожнага павета. На соймах вьгоаліаліся пытанні аб вайне I міры, аб падатках і законах, аб выбранні вялікага князя.
Такім чынам, адбылося абмежаванне ўлады вялікага мпізя за кошт пашырэння ролі феадалаў. У адрозненне ад ВКЛ у Заходняй Еўропе, наадварот, адбываўся працэс цэн-I ралізацыі ўлады, пры якім улада засяроджвалася ў руках манарха. У ВКЛ адзінаўладдзе, характэрнае для княжання I 'сдзіміна, Альгерда і Вітаўта, на працягу XV ст. і асабліва пры Аляксандры Казіміравічы паступова ператвараецца ў I аслоўна-прадстаўнічую манархію. Роля паноў-рады і валь-нага сойму ў дзяржаўным кіраванні становіцца вышэйшай за ролю вялікага князя. Ён заставаўся першай асобай у дзяржаве, аднак ужо не быў самаўладцам і падпарадкоўваў волі паноў-рады
16. Асаблівасці развіцця культуры
На эвалюцыю культурнага жыцця на беларускіх зем лях у XIV—^XV стст. паўплывалі сацыяльна-эканамічныя, дзяржаўна-палітычньія, канфесійныя змены. Рост гарадоў і мястэчак садзейнічаў далейша-му развіццю драўлянага дойлідства. Разам з тым ваен-ная небяспека, у першую чаргу крыжацкая з паўноч-нага захаду, надавала горадабудаўніцтву абарончыя рысы. У XIV ст. узводзяцца мураваныя замкі ў Лідзе, Крэве, Віцебску, Медніках. Умацоўваюцца каменнымі вежамі цвярдыні ў Навагрудку, Гродне. У першым дзесяцігоддзі XVI ст. пачалося будаўніцтва знакамітага Мірскага замку. Гэты ж час спарадзіў арыгінальны тып абарончага культурнага дойлідства, калі хрысціянскія храмы таксама адыгрывалі ролю крэпасцяў. Найбольш вядомыя такога тыпу помнікі захаваліся ў в. Сынкавічы Зэльвенскага раёна і Мураванцы Шчучынскага раёна.
Арыгінальных помнікаў манументальнага жывапісу XIV — першай паловы XVI ст. у Беларусі, на жаль, не захавалася. Але архіўныя і літаратурныя крыніцы пакінулі сведчанні аб фрэскавых роспісах палацавых і царкоўных забудоў. У часы ж Ягайлы майстры з беларускіх зямель займаліся роспісам касцёлаў у Гнез-не і Сандаміры, капліц у каралеўскім Вавельскім пала цы ў Кракаве ды ў Люблінскім замку. Да XIV—XV стст. можна аднесці пачаткі зараджэння партрэтнага жывапісу. Арыстакратызацыя грамадства ВКЛ спрычьшілася да распаўсюджвання мастацтва партрэ-ту. У Вільню запрашаліся вядомыя заходнееўрапейскія майстры, якія пісалі • выявы прадстаўнікоў велікакняжацкай фаміліі, знакамітых магнатаў, духоў-ных асобаў. Захавалася некалькі імёнаў мастакоў бела рускага паходжання пачатку XVI ст.: Тамаш, Навоша.
У XIV—XV стст. беларуская пластыка знаходзілася на перасячэнні ўплываў візантыйскага і еўрапейска-га мастацтваў. Сувязі са старажытнарускімі традыцыямі выяўляюцца ў двухрадным рэльефным абразку XV—XVI стст. з косці, што быў знойдзены пры археалагічных раскопках у Тураве, а таксама аб разку маці Божай Жыровіцкай з яшмы (1470 г.). Рысы раманскага стылю маюць ужо драўляныя і каменныя скульптуры, якія змяшчаліся ў касцелах і манасты-рах Беларусі XIV—XV стст. Самы ранні з захаваў-шыхся падобных помнікаў — «Распяцце» (XIV ст.) з в. Галубовічы Глыбоцкага раёна.
XIV—XV стагоддзі сталі прадукцыйнымі для выпрацоўкі норм пісьменнасці і красамоўнасці бела-рускай мовы. Ужо можна гаварыць аб існаванні асоб-най усходнеславянскай літаратурнай мовы. Яна ста ла мовай беларуска-літоўскіх летапісаў, дзелавой дзяр-жаўнай, а таксама паўсядзённай у грамадскім жыцці.
Галоўным літаратурным'жанрам, што пераважаў у XIV—XV стст, з'яўляліся летапісы. Найболып вядо-мым стаў «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», які быў напісаны на старабеларускай мове невядомым аўтарам у канцы 1420-х гг.
Старабеларуская літаратура XIV—XV стст. акрамя летапісных назапасіла шэраг разнажанравых твораў рэлігійнага і свецкага характару. Галоўнае месца, безу-моўна, займаларэлігійная тэматыка. Праўда, тут перава-жала перакладная літаратура. Сярод арыгінальных твор-цаў вылучаўся ў пачатку XV ст. праваслаўны мітрапаліт ВКЛ Рыгор Цамблак. Свецкая літаратура прадстаўляла-ся галоўным чынам таксама пераюіаднымі творамі: гамераўскім эпасам, класікай кельцкай традыцыі («Тры-стан і Ізольда»), ірландскай «Кнігай аб Таўдале-рыцары». У летапісныя творы ўключаліся таксама пераклады ўсходнерускіх аповесцяў, напрыклад «Нашэсце Мамая».
17.(1) Канфесійная сітуацыя Месца царквы ў ВКЛ доўгі час вызначалася існаваннем дзвюх канфесій (веравызнанняў) хрысціянства. Правас-чаўнай веры прытрымлівалася ў XVI ст. болыпасць усход-пеславянскага насельніцтва (беларусы, украінцы). Катпаліцкая вера пашыралася і паступова замацоўвала свае пазіцыі на бе-ларускіх землях дзякуючы палітыцы вялікіх князёў літоўскіх, якія апекаваліся (падтрымлівалі) каталіцтвам. У 20—30-я гг. XVI ст. у ВКЛ усталявалася рэлігійная талерантнасць — ве-рацярпімасць. Пасля заключэння Люблінскай уніі 1569 г. пра-наслаўная царква пачала страчваць сваё вядучае становішча па Беларусі. Яна ў той час вельмі павольна ўспрымала пера-мены, якія адбываліся ў свеце. Так, напрыклад, мовай пропаве-дзяў заставалася незразумелая для большасці вернікаў і іаркоўнаславянская.
Рэфармацыя— шырокі грамадска-палітычны рух, на кіраваны супраць усеўладдзя каталіцкай царквы. Прыхільнікі Рэфармацыі выступалі за рэформаванне каталіцкай царквы, каб яна стала таннай для вернікаў, за богаслужэнне на род-, най мове, выказвалі пратэст супраць царквы як буйнога землс-ўласніка і пышных каталіцкіх набажэнстваў (адсюль назва ад-наго з кірункаў унутры хрысціянства — пратэстантызм), адмаўлялі неабходнасць царквы як пасрэдніка паміж Богам і людзьмі.
У адрозненне ад Заходняй Еўропы рэфармацыйны рух щ стаў у ВКЛ народным, а ахапіў толькі вышэйшыя колы гра мадства — у першую чаргу магнатаў. Такія магнацкія сямсіі-ствы, як Радзівілы, Сапегі, Хадкевічы і іншыя, далучыліся да Рэфармацыі з палітычным разлікам. У перыяд да заклю-чэння Люблінскай уніі яны жадалі адасобіцца ад каталіцкай Польшчы і замацаваць сваю самастойнасць у кіраванні ВКЛ. Шляхта і гараджане, якія падтрымалі Рэфармацыю, выступал і з патрабаваннямі памяншэння платы за правядзенне царкоў-ных абрадаў і да т. п.
Найбольш адметным прадстаўніком рэфармацыйнага ру: на Беларусі, якога вобразна называюць «бацькам Рэфарма»
цыі ў ВКЛ», стаў адзін з са мых знакамітых прадстаўні-коў вядомага магнацкага ро ду Мікалай Радзівіл Чорны (1515—1565; яго мянушка 17(2)«Чорны» азначала колер ва-ласоў у адрозненне ад яго брата Мікалая Радзівіла Ру-дага)
Мікалай Радзівіл Чорны садзейнічаў заснаванню друкарні ў Нясвіжы. Тут царкоўны дзеяч катэхізіст (пратэстанцкі на-стаўнік) і вучоны-асветнік Сымон Будны (каля 1530—1593) выдаў у 1562 г. хрысціянскую кнігу ў форме пытанняў і адка-заў «Катэхізіс» (сімвал веры). Сымон Будны лічьгў, што ў ад-носінах паміж вернікам і Богам не павінна стаяць царква, а галоўным для вернікаў з'яўляецца вера ў Бога, а не пакланен-не яму ў касцёле. Ён адмаўляў агульнапрынятае ў тыя часы ўяўленне людзей аб жыцці душы пасля смерці, не прызнаваў бязгрэшнага зачацця дзевы Марыі, ад якога нарадзіўся сын Божы — Ісус Хрыстос.
Ва ўсіх краінах Еўропы, дзе пратэстанты мелі ўплыў, у дру гой палове XVI ст. разгарнуўся рэлігійна-палітычны pyx суп раць Рэфармацыі — контррэфармацыя (слова «контр» азна-чае «супраць»). Яго галоўнымі ўдзельнікамі сталі езуіты. Пры гаспадаранні Жыгімонта II Аўгуста іх дзейнасць была нязначнай і набыла моц пры наступных кіраўніках Рэчы Пас-палітай, асабліва ў час праўлення Жыгімонта III Вазы (1587—1632). Пачалі зачыняцца пратэстанцкія друкарні і па-чатковыя школы, што існавалі пры зборах — пратэстанцкіх абшчынах, а пратэстантаў рознымі шляхамі наварочвалі ў ка-таліцтва. Аднак контррэфармацыя ў ВКЛ
адбывалася не такімі жорсткімі сродкамі, як у іншых краінах (Варфаламееўская ноч з 23 на 24 жніўня 1582 г. у Францыі, калі было выразана каля 20 тыс. пратэстантаў, або спаленне ератыкоў — няверных на вогнішчах святой інквізіцыі -— суда каталіцкай царквы).
4. Наступление каталіцтва ў Рэчы Паспалітай увасобілася таксама ў заключэнні ў 1596 г. Берасцейскай царкоўнай уніі, якая аб'яднала праваслаўную і каталіцкую цэрквы ў адзіную грэка-каталіцкую (уніяцкую). Ідэя уніі выспявала адразу пасля расколу хрысціянскай царквы на праваслаўную і каталіцкую (1054) і з'яўляецца актуальнай таксама ў наш час. У 1439 г. на Фларэнтыйскім саборы такая царкоўна-рэ-лігійная унія была абвешчана, аднак не 17(3)атрымала падтрымкі з боку праваслаўнага насельнщтва ВКЛ. У час пашырэння рэфармацыйнага руху яго прыхільнікі выступалі за рэформу каталіцкай царквы і правядзенне набажэнстваў на роднай мо-ве. Пасля заключэння Люблінскай уніі і стварэння Рэчы Пас-пал ітай вярхоўная ўлада бачыла магчымасць аб'яднаць усё насельнщтва краіны з дапамогай адзінай рэлігіі — каталіц-тва. Каталіцкія кіраўнікі шляхам аб'яднання цэркваў марылі дамагчыся перамогі над праваслаўем і пашырыць свой уп-лыў ва Усходняй Еўропе. Кіраўніцтва праваслаўнай царквы праз унію спадзявалася вярнуць сабе вядучае становішча.
У 1595 г. папа рымскі ў Ватьпсане ўрачыста абвясціў унію праваслаўнай і каталіцкай царквы. Паводле яе ўмоў права-слаўныя вернікі прызнавалі кіраўніком уніяцкай царквы папу умовы рымскага, аднак захоўвалі свае ранейшыя царкоўныя абрады, якія адрозніваліся ад каталіцкіх. Так, напрыклад, у праваслаўі галоўная ўвага пры абрадах надаецца пакланенню Богу, які раз-глядаецца адразу ў трох вобразах — Бог-Айцец, Бог-Сын, Бог-Дух Святы (Бог-Тройца), а ў каталіцтве асабліва шануецца асо-ба дзевы Марыі, якая нарадзіла Ісуса Хрыста. Ініцыятыва з боку каталіцкай царквы бьша падтрымана многімі кіраўнікамі праваслаўнай царквы ў ВКЛ, у прыватнасці, епісктам Іпаціем Пацеем, які стаў адным з арганізатараў уніі. Без такіх крокаў з боку праваслаўнай царквы унія была б немажлівай.
Варта падкрэсліць, што унія была прынята пасля працяг-лых роздумаў, яе падрыхтоўка доўжылася з 1590 па 1596 г. За гэты час было падрыхтавана восем варыянтаў тэкста уніі. Унія ў ВКЛ была зацверджана на Берасцейскім царкоўным саборы ў 1596 г. Адбылося гэта не аднагалосна і адразу адбілася на грамадстве. У канцы XVI — першым дзесяці-годдзі XVII ст. уніяцтва як новая рэлігія нярэдка навязвала-ся гвалтоўна: прымусова зачыняліся праваслаўныя цэрквы і школы, ва уніяцкіх цэрквах сталі выкарыстоўваць польскую мову замест старабеларускай. Праваслаўнымі вернікамі на ваг быў забіты адзін з уніяцкіх епіскапаў — Іасафат Кунцэвіч, які вельмі жорстка ўводзіў новую 17(4)веру ў Полацку і Віцебску. 3 другога боку, праваслаўныя царкоўнікі настрой-валі прыхаджан супраць уніі. У выніку атрымалася так, што унія не аб'ядноўвала, араз'ядноўвала насельніцтва ВКЛ. Та-ды кіруючыя колы Рэчы Паспалітай спынілі жорсткі ўціск праваслаўнай царквы. Гэта садзейнічала пашырэнню уніяц-тва на беларускіх землях. Пад канец XVIII ст. каля 3/4 на сельнщтва Беларусі былі ўжо уніятамі. Унія, якая задумва-лася як сродак узмацнення ролі каталіцкай царквы, стала на самой справе адным з фактараў існавання беларускага эт-насу (народа), таму што уніяцкая царква захоўвала старабе-ларускую мову і народныя традыцыі.
Берасцейская унія бьша ліквідавана на Беларусі ў 1839 г. шляхам уз'яднання уніятаў з праваслаўнымі. Уніяцтва ад-радзілася ў 1920-я гг. у Заходняй Беларусі і існавала тут да 1940 г. Сёння ў Беларусі дзейнічае шэраг уніяцкіх цэркваў.
18.(1) Асноўныя канцэпцыі энтагенэзу
У X-XII ст.пачынае складвацца беларускi народ-этнас.Беларуская народнасць сфармiравалася на аснове трох блiзкiх этнiчных аб'яднанняу:крывiчоу,дрыгавiчоу,радзiмiчау.Яны былi непасрэднымi продкамi беларусау. Кожная народнасць,у тым лiку i беларуская,характарызуецца шэрагам адметных рыс. Сярод iх наiбольш важныя - сумеснае пражыванне на адпаведнай тэрыторыi,адзiнства гаспадаркi,мовы i культуры.Людзi адной народнасцi усведамляюць сваю прыналежнасць да яе i складаюць тым самым народ-этнас.Фармiраванне беларусау было выклiкана з нешнiмi i утутранамi умовамi развiцця Панямоння,Падзвiння,Верхняга Прыдняпроуя,Пасожжа,Палесся i Пабужжа. Над гэтымi землямi у XII-XIII ст.навiсла з захаду пагроза з боку крыжакоу,а з усходу - вельмi блiзка прадыйшлi татары.Панямонне i Верхняе Падняпроуе знаходзiлася далей ад знешнiх ворагау.Таму Наваградская, Менская i Мсцiслауская землi сталi аб'яднальным цэнтрам тэрыторыi беларусау.Выгаднае становiшча Панямоння i Падняпроуя было прычынай перасялення сюды асобных груп падзвiнскага i палескага насельнiцтва.
З утварэннем Вялiкага княства Лiтоускага склалiся спрыяльныя умовы для фармiравання тэрыторыi беларусау. Яго ядром стала Наваградская зямля. Устанауленне адзiнай вярхоунай улады у канцы XIII ст. спрыяла росту сувязей памiж асобнымi беларускiмi землямi. Межы i характар рассялення беларусау у многiм былi прадвызначаны прыроднымi умовамi тых зямель, дзе адбывалася утварэнне iх супольнасцi.Клiмат рэльеф,глебы аказалi значны уплыу на заняткi i побыт мясцовых жыхароу.
Важнай рысай у фармiраваннi народнасцi з'яуляецца складанне старабеларускай мовы. Паступова у мове насельнiцтва панеманскiх,падзвiнскiх,падняпроускiх i iнш зямель замацавалiся агульныя рысы. На працягу XIV - XVI стст. на аснове старажытнарускай мовы развіваліся такія спецыфічныя рысы беларускай гаворкі, як цвёрдае "р" (рабіна, бяроза), "дзеканне" і 18(2)"цеканне" (дзеці замест детн, цень замест тень), "аканне" і "яканне" (кароль, лебяда), прыстаўныя гукі на пачатку слова (восень замест осень, вобраз замест образ). Фарміравалася гутарковая мова як сродак зносін паміж людзьмі. У лексіку гэтай мовы траплялі запазычанні з польскай, балцкай і некаторых заходнееўрапейскіх моў, што нада-вала ёй спецыфічную афарбоўку. Адметныя рысы беларускай народнасцi праявiлiся i у фальклоры. Гэта вобразы жывельнага свету:хiтрая лiса,мудры кот, прагны воук, баязлiвы заяц. Распаусюдзiлiся вусныя апавяданнi пра дрэвы,кветкi i дэманiчных iстот: русалак,лесавiкоу,дамавiкоу i iнш. Цудоуныя паданнi створаны пра гiстрычныя падзеi на тэрыторыi Беларусi.Значная частка паданняу расказвае аб паходжанняу беларусау,iх продкау. Утварэнню беларускай народнасці садзейнічаў і шэраг эканамічных фактараў. Эканамічнай асновай этнаўтваральных працэсаў з'явіліся далейшае развіццё сельскай гаспадаркі (замена двухполля і іншых архаічных форм - ляснога пералогу, ворыва наездам, падсекі - па-парнай зерневай сістэмай трохполля), удасканаленне рамяства (разам з традыцыйнымі рамёствамі__- ганчарнае, ткацкае, бандарнае, сля-сарнйвт-анрацоўка дрэва, косці, металаў і іннгшг растгаўсюджваліся новыя віды рамёсніцкай дзейнасці - выраб паперы, адліўка шкла ў гутах, кнігадрукарства і інш.), пашырэнне гандлю на тэ'рыторыі ад Прыпяці да Заходняй Дзвіны і ад Нёмана да Дняпра
3 папярэднімі этнаўтваральнымі фактарамі цесна звязаны сацы-ныя фактары. Далейшае развіццё феадальных адносін, паступовае ўсталяванне прыгоннага права садзейнічалі кансалідацыі аматлікіх катэгорый насельніцтва зямель Беларусі ў сацыяльныя рупы з агульнымі п'равамі і абавязкамі для кожнай з іх. Так, розныя сатэгорыі свецкіх феадалаў кансалідаваліся ў шляхецкае саслоўе, Ікому належала вядучая роля ў дзяржаўным кіраванні. Асобным Іаслоўем з'яўлялася духавенства. Фарміраваліся таксама саслоўі пры-'онных сялян і мяшчан - жыхароў гарадоў і мястэчак. Гэты працэс адзейнічаў усталяванню больш шырокіх сувязей у межах 18(3)кожнага ;аслоўя і паміж імі. Так сацыяльныя ўмовы ўплывалі на ўтварэнне беларускай народнасці.
Важн знач мела стварэнне спрыяльных умоў для развіцця рлднай мовы. 26 студ 1990 быў прынят Закон аб мовах, бел мовы набыла статус дзярж. Пытанне аб рус мове – усенар рэфэр 14 мая 1995. Рус мова – так сама дзярж. Гыта замац у канстытуц РБ 24 літапада 1996.
4 верасня 1991 быш прынят Закон аб культ. законам гарантаваны свабода творчай дзейн, плюралізм напрамкаў і стыляў у творч, арыетацыя на агульначалав каштоўнасці.
Зроблемы шагі па ствар нац сістымы адукацыі. Узніклі нов формы навуч устаноў. У 1990 узнік ліцэй прі БДУ. На пачатак 1992 навуч года прац 33 гімназіі, 12 ліц, 2 калежы, з’яв прыватныя гімн., недзярж навуч установы.
Вядомасць атрым Згуртаванне Бел свету “Бацькаўшчына”. Ў ліп 1993 ў Мінску – 1 з’езд бел свету. Ў 1990 адзнач 500-годзе Скарыны.
Навука і адукацыя. Апублікаваны дзесяткі даслед па гісторыі і культ бел. працы А.С. Ліса,, Г.А. Каханоўскага…адноўлены ў памаці імя У.М.Ігнатоўскага (Кароткі нарыс гісторыі бел).гіст тэматыка у творч Арлова (Таямніцы полацкай гісторыі), Дайнэкі (Меч князяВячкі), Тарасава (Памяць пра легенды, Тры жыцця Рагнеды, Пагоня на Грунвальд), Чаропка (Імя ў летапісе). Працуюць Г.Бураўкін, Я.Брыль,А.Дударав. з’яв тэма Чарнобыля.
Тэатр – пастаноука п’есы “Князь Вітаўт” у купал тэатры, балет “Страсці (Рагнеда)”, які быў прызнан лепшым у свеце па харэаргаф, опера “Дзікае палаванне караля Стаха”
Навука – галоунай застаецца АН РБ. У умовах эканам крызісу працуюць бел вучоныя. Але існуюць 20 навукова-даслед інст, інст фізікі – тэхналог вырошчвання штучных алмазаў. У мед вядутся распрацоукі па анкалогіі, саздаюцца мед прэпараты. І т.д.
19. Люблинская уния и образование РП.
ВКЛ во второй половине 18в. оказалась в очень тяжелом положении. Началась Ливонская война. И войско Ивана Грозного захватили ряд городов Беларуси. Со стороны Польши велась активная католическая пропаганда. Польские магнаты терроризировали наше население приграничный земель, делали набеги, грабили. При этом поляки оказывались безнаказанными, так как польское правительство поддерживало своих, заявляя, набеги прекратятся как только земли будут присоединены к Польше. Жигимонт 2 Август (ВКЛ) стоял на стороне поляков. В этой ситуации поляки обещали, что как только ВКЛ будет присоединено к Польше вся наша православная знать получит те же пава, что и католики. Население ВКЛ не хотело ликвидации самостоятельности государства. Наши феодалы вели переговоры с Польшей только про более тесный союз государств, но при условии равноправия. 1563 г. – виленский сейм утвердил специальные инструкции для переговоров с поляками, в которой делегатам поручалось охранять интересы ВКЛ. По этой инструкции допускалось существование единого правителя и созыв совместных сеймов для решения общих дел. Но при этом в каждом государстве должны быть самостоятельный органы власти, отдельные вооруженные силы, казна и законодательство. Идею унии с Польшей на условиях равноправия поддержало большинство княжества. Они видели возможность укрепить свое положение внутри своей страны и получить помощь от России.
Расхождения были только в условиях унии. В декабре 1568 г. Жигимонт Август издает грамоту, в кот. клянется охранять права и интересы ВКЛ, и не принуждать представителей ВКЛ к унии. Уговоры а также надежда получить помощь в войне скланяли представителей княжества приехать в Люблин на переговоры (так как дела на Ливонской войне были очень тяжелые).
10 января 1569 г. начались заседания люблинского сейма. С первых часов сейма поляки заявили , что желают полной ликвидации княжества и подготовили документ, с требованием подписать его без всякого обсуждения. Представители ВКЛ не сдавались, особенно сопротивлялись М. Радзивил, Я. Хадкевич и Я. Волович. Наши делегаты не подчинились решению сейма. И первого марта они покинули Люблин, а в след на ними уехали все делегаты представляющие наше государство. Чтобы привести к послушанию наших делегатов, Жигимонт Август пошел на предательство интересов ВКЛ: 5го марта был издан незаконный акт об отлучении польской земли от ВКЛ. 26 мая к Польше подключается Подолье и Клевщина. Эти акты были незаконными так как в соответствии со статутом ВКЛ от 1566 года Великий князь не имел право уменьшать территорию гос-ва без согласия рады и сейма. После потери значительной территории ВКЛ не могло дольше самостоятельно вести войну и вынуждено было подписать унию на условиях продиктованных поляками. 1 июля 1569 г. было утверждено решение люблинского сейма Привилей-договор. Согласно условиям унии:
- ВКЛ и королевство Польское объединяются в одно гос-во – в Речь Поспалитую
- РП должна иметь единого короля, он выбирался на общем сейме и короны польской, и ВКЛ.
- рада и сейм должны быть общими для Польши и ВКЛ
- отдельных сеймов для ВКЛ король собирать не должен.
- все законы, действовавшие ранее в обоих гос-вах оставались в силе.
- для обоих гос-в предусматривалась общая внешняя политика и единая денежная система.Эта уния превратила династическую унию между Польшей и ВКЛ в государственную. Для ВКЛ после унии ничего не изменилось. ВКЛ не перестало существовать, сохранило свою территорию, ВКл имело свою административную систему, органы власти, гос. язык. В концепцию нового гос-ва РП входили вопросы совместной международной политики и совместной обороны. Объединение ВКЛ и Польши повлияло на ход ливонской войны. В 1582 г. между Россией и РП был заключен мирный договор сроком на 10 лет.
20. Сацыяльна-эканамічнае становішча беларускіх зямель у другой палове XVI-XVIII ст.
Напярэдадні Люблінскай уніі на Беларусі пражывала 1 800 тыс. жыхароў, якія па свайму сацыяльна-эканамічнаму становішчу адносіліся да трох саслоўяў: шляхты, сялян, мяшчан. Шляхецкае саслоўе дзялілася на групоўкі. Найбольш буйнымі былі магнаты. Яны складалі сенатарскае саслоўе і валодалі ў большасцю сялянскіх гаспадарак.Самай шматлікай была група дробнай шляхты, але ў яе руках былі толькі 28% сялянскіх гаспадарак.У сярэдзіне XVI ст. шляхта, як ваенна-служылае саслоўе, пачынае разлагацца знутры: шукала багацця праз рамяство і гандаль. У 1633 г. сейм абвясціў, што не толькі шляхціч, але і яго нашчадкі назаўсёды будуць пазбаўлены шляхецкіх правоў за гандаль ці шынкарства.Самым шматлікім саслоўем феадальнага грамадства былі сяляне. Аграрная перабудова гаспадаркі была вызначана каралём у 1557 г. Незалежна ад мясцовых асаблівасцей рэформы, яе вынікі ўсюды былі аднолькавыя: заснаванне фальварачнай гаспадаркі, канчатковае запрыгоньванне сялян, павелічэнне сялянскіх павіннасцей, рост даходаў дзяржаўнага скарбу і шляхты.У выніку рэформы адбыліся змены ў прававым становішчы сялян. Пасля рэформы сяляне дзеляцца на наступныя катэгорыі: цяглыя, асадныя, сяляне-слугі.У выніку аграрнай рэформы адбыліся амаль што рэвалюцыйныя змены:1) Была разбурана сялянская абшчына ў Цэнтральнай і Заходняй Беларусі, дзе пачало ўкараняцца падворнае землекарыстанне;2) змяніліся катэгорыі сялян, іх прававое і эканамічнае становішча;3) сялянская гаспадарка пачала ўцягвацца ў рыначныя адносіны;З другой паловы XVII ст. пачынаецца эканамічны заняпад Беларусі. Ён быў выкліканы ўзмацненнем феадальнага прыгнёту, разбурэннем гаспадаркі, як у выніку антыфеадальнай, нацыянальна-вызваленчай барацьбы, так і знешніх войнаў. Аднаўляць разбураную гаспадарку пачалі з раздачы зямлі сялянам і перавод іх на грашовы і натуральны аброк.З аднаўленнем гаспадаркі вяртаецца паншчына і павялічваюцца павіннасці.Яшчэ адным саслоўем былі мяшчане – жыхары гарадоў. Саслоўе мяшчан павялічвалася за кошт вольных сялян, уцекачоў і прыгонных.Да першай паловы XVIII ст. магдэбургскае права мелі ўсе буйныя гарады.Саслоўе мяшчан складалася з заможных вярхоў, сярэдняга пласта і беднаты.Асновай эканамічнага жыцця гарадоў былі рамёствы і гандаль.У той час пачынаюць стварацца ўласныя карпарацыі рамеснікаў – цэхі.Пашыраўся гандаль як унутраны, так і знешні. Найбольш трывалыя сувязі былі з Расіяй, Польшчай, Левабярэжнай Украінай, Рыгай, з краінамі Заходняй Еўропы.У 1784 г. было завершана будаўніцтва канала Агінскага, які злучаў Нёман з Прыпяццю. У 1781 г. пачалося будаўніцтва Днепра-Бугскага канала.Такім чынам, сельская і гарадская гаспадарка Беларусі да сярэдзіны XVIII ст. была ў асноўным адноўлена.
21. Беларускія землі у геапалітычнай прасторы Еўропы новага часу
Першай вайной Рэчы Паспалітай была Лівонская. У падзеле Лівоніі пачынаюць праяўляць зацікаўленасць: Швецыя, Польшча, ВКЛ, Данія і Расія. Згодна з пагадненнем паміж Расіяй і Лівонскім Ордэнам ордэн абавязваўся не заключаць дагавораў з Польшчай. Але ён парушае гэта пагадненне. Гэта падштурхнула Івана Грознага пачаць у 1558 г. ваенныя дзеянні супраць Лівоніі.У выніку Лівонскай вайны аказалася спустошанай і зруйнаванай паўночна-усходняя частка Беларусі, загінула шмат насельніцтва, знішчаны культурныя каштоўнасці.Да актыўнай рускай палітыкі феадалаў падштурхнула “смута” ў Расіі. Таксама спрыяльныя ўмовы для правядзення актыўнай рускай палітыкі склаліся і ў тым, што памёр брат цара Дзмітрый. У ролі самазванца выступіў беглы манах.Праз год падман пачаў выкрывацца і масквічы зверглі Лжэдзмітрыя з прастолу. Праз некаторы час з’яўляецца новы Лжэдзмітрый, які нібыта ў другі раз цудам выратаваўся ад смерці. На дапамогу яму прыходзяць атрады польскіх магнатаў. Але ж і ён пацярпеў паражэнне.У 1609 г. польскі кароль Жыгімонт III распачаў адкрытую інтэрвенцыю супраць Расіі.Масква апынулася ў руках інтэрвентаў.У 1611 г. у Ніжнім Ноўгарадзе ствараецца народнае апалчэнне супраць інтэрвентаў. У кастрычніку 1612 г. апалчэнцы вызвалілі Маскву. У 1613 г. на расійскі прастол быў абраны Міхаіл Раманаў.Вайна 1654–1667 гг. – гэта нацыянальна-вызваленчая барацьба беларускага народа супраць польскіх паноў і каталіцкай экспансіі за ўз’яднанне з Расіяй. Амаль адразу былі заняты 33 гарады.Летам 1655 г. амаль уся Беларусь была занята рускімі войскамі.Не абмінула Беларусь і Паўночная вайна (1700–1721). Данія, Расія, Саксонія і Рэч Паспалітая заключылі саюз супраць Швецыі.Ваенныя дзеянні распачаў Аўгуст II. Праз некаторы час Данія церпіць параженне ад Карла XII.Пасля адной бітвы пад польскім горадам, дзе рускія атрымалі перамогу, галоўныя шведскія войскі накіраваліся на Беларусь. Пры набліжэнні шведаў беларускае насельніцтва хавала збожжа, жывелу. Шведскае войска галадала.Бітва паміж Левенгаўптам і Пятром І, які ўзначальваў атрад з 12 тыс. чалавек, адбылася 1708 г. Шведы пацярпелі паражэнне.Генеральная бітва Паўночнай вайны пачалася 27 чэрвеня 1709 г. наступленнем шведаў пад Палтавай. Руская армія атрымала бліскучую перамогу.Беларусь у выніку вайны страціла 700 тыс. жыхароў, многія паветы былі спустошаны.Такім чынам, войны Рэчы Паспалітай у другой палове XVII – XVIII ст., якія закранулі і Беларусь, не прынеслі і не маглі прынесці якіх-небудзь здабыткаў.
22. Палітычны крызіс і падзелы РП
На фоне эканамічнага развіцця еўрапейскіх дзяржаў у XVII—XVIII стст. Рэч Паспалітая выглядала застылай у летаргічным сне. Узровень канца XVI ст. недзе так і застаўся вышэйшай адзнакай гаспадарчай магутнасці краіны. Каб рушьщь наперад, неабходна было правесці пэўныя рэформы ў грамадстве — у першую чаргу палітычныя і ваенныя. Тэта патрабавала моцнай цэнт-ральнай улады, як у іншых краінах, дзе яна канцэнтра-валася ў руках манарха. Дэмакратычныя палітычныя інстытуты Польска-Ліцвінскай дзяржавы — Сенат і Сойм — не здолелі выпрацаваць цэнтралізатарскіх па-чаткаў. Шляхецтва ні ў якім разе не хацела хоць кры-шачку паступіцца сваім усеўладдзем, якое перарастала ва ўседазволенасць ды разгул анархіі. Безуладдзе ды анархію ў Рэчы Паспалітай раўніва аберагалі суседзі. Напрыклад, расійска-прускі дагавор 1764 г. меў сакрэтны артыкул, паводле якога гэтыя манархі абавязваліся захоўваць у Рэчы Паспалітай шляхецкія вольнасці, вольныя выба-ры караля, права «ліберум вета». Ім было выгадна тры-маць пад бокам безуладную дзяржаву, падзеі ў якой
трымаліся пад кантролем і ў любы момант можна было б проста разабраць агромністыя тэрыторыі паміж са бой. У 60-я гт. XVIII ст. Расійская імперыя, Прусія і Аўстрыя яшчэ шукалі зачэпак, каб дыктаваць сваю волю ўладам Рэчы Паспалітай. Аўстрыя ўспомніла, што ў свой час у залежнасці ад яе была Галіцка-Валынская Русь. Прусія ж надавала сябе за спадкаемца Тэўтонскага ор-дэна. Расія яшчэ ў XV ст. ідэалагічна абгрунтавала свае прэтэнзіі на ліцвінскія землі. Да таго ж трэба нагадаць рэлігійныя праблемы.
Першы падзел Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Аўст-рыяй і Прусіяй адбыўся ў 1772 г. Да Расіі адышла Ус-ходняя Беларусь з гарадамі Полацк, Віцебск, Орша, Магілёў, Рагачоў, Гомель. Прусіі адышла паўночна-заходняя частка ўлас-на польскіх зямель, Аўстрыі — паўднёвая Полынча і частка заходняй Украіны. Выратаваць Польска-Ліцвінскае гаспадарства ад канчатковага распаду магла толькі поўная цэнтралізацыя. 3 мая 1791 г. абвешчана Канстытуцыя — другая ў свеце пасля амерыканскай, а ў Еўропе першая. Яна ліквідавала падзел Рэчы Паспалітай на Княства і Карону, стварала адзіны ўрад, агульнае войска, абвяшчала буржуазныя правы і свабо-ды. Канстытуцыя 3 мая. 1791 г. закладвала аснову вы-вядзення Рэчы Паспалітай з палітычнага крызісу, ставіла на шлях буржуазнага развіцця. Але час рэфармавання бьгў упушчаны. У сярэдзіне мая 1792 г. 100-тысячная расійекая армія ўварвалася ў Рэч Паспалітую. Праз два месяцы дэзарганізаванае войска Рэчы Паспалітай было разбіта. Канстытуцыя была адменена.
А ў студзені 1793 г. як вынік інтэрвенцыі Расіі быў здзейснены другі падзел Рэчы Паспалітай. Да ўсход-няга суседа былі далучаны беларускія землі па лініі
Друя - Пінск. ІІрусія заняла Гданьск, Торунь, Вялікую Полынчу. Стала зразумелым, што ад канчат ковага падзелу Рэч I Іаспалітую выратуе толькі рашучае супраціўлепнс і рамадства.
У 1794 г. пачалося паўстанне пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі. Лозунгам барацьбы сталі словы: «Вольнасць, цэласць, незалежнасць».Польска-Ліцміпская дзяржава дажывала апошнія месяцы. Атрады Касцюшкі не вытрымлівалі ўдараў расійскіх войск Ферзена і.Суворава. У жніўні капітулюе Вільня, у верасні каля вёскі Крупчыцы пад Кобрынам церпяць паражэнне атрады К. Серакоўскага. Потым разгром пад Берасцем, адыход ад Гародні. Паўстанне пакінула Беларусь. 4 лістапада 1795 г. Сувораў авалодаў Прагай - прадмесцем Варшавы. 6 лістапада 1795 г. капітулявала Вар шава. Нацыянальна-вызваленчы рух быў задушаны. Цяпер ратавйння Рэчы Паспалітай чакаць не было адкуль. Пытанне аб захаванні Польска-Ліцвінскай дзяржавы не стаяла. У кастрычніку 1795 г. адбыўся апошні падзел Рэчы Паспалітай. Па ім уся тэрыто-рыя Беларусі была далучана да Расійскай імперыі.
Асноўная маса насельніцтва - сяляне, мяшчане Беларусі - спакойна, недзе абыякава ўспрынялі рас пад Рэчы Паспалітай. У 1796-1801 гг. уся тэрыто-рыя Беларусі ўвайшла ў склад 3 губерняў - Беларус-кай, Мінскай, Літоўскай; з 180Гг. -5 губерняў: Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гродзенскай, Віленскай (2 генерал-губернатарствы - Беларускае і Літоўскае - іх аб'ядноўвалі).
23. Асноўныя тэндэнцыі і дасягненні у развіцці культуры Б.
Асветніцтва - гэта магутны грамадска-палітычны і культурны рух, які ў канцы XVII-XVIII ст. ахапіў усю Еўропу, з'яўляўся працягам гуманістычных традыцый Адраджэння і быў накіраваны на аднаўленне грамадства праз развіццё асветы і навукі. Ідэі Асветніцтва пачалі пранікаць у Беларусь яшчэ ў канцы XVII ст., але па-сапраўднаму эпоха Асветніцтва пачалася тут у другой палове XVIII ст. У культурна-цывілізацыйным сэнсе Асветніцтва ў Беларусі, як і ў краінах Заходняй Еўропы, мела на мэце ліквідаванне сярэдневяковага феадальна-царкоўнага светапогляду і ўсталяванне новай буржуазнай культуры. Галоўнай асаблівасцю Асветніцтва ў Беларусі было тое, што ў другой палове XVIII ст. Рэч Паспалітая апынулася ў становішчы глыбокага ўнутры- і знешнепалітычнага крызісу, які паставіў дзяржаву на край гібелі. Таму ў гэты перыяд у руху Асветніцтва ў Беларусі вядучую ролю адыгрывалі так званыя актыўныя рэфарматары, якія выступалі са шматлікімі палітычнымі, гаспадарчымі, асветніцкімі ідэямі па адраджэнню дзяржавы, перабудовы яе грамадска-палітычнага ладу. На сродкі некаторых магнатаў - прыхільнікаў Асветніцтва-утвараюцца мануфактуры і ўзорныя сельскагаспадарчыя абшчыны, пракладваюцца каналы, арганізуюцца тэатры, музеі, наладжваецца перыядычны друк. Ідэі Асветніцтва сталі асновай для выпрацоўкі актуальных палітычных праектаў, якія былі накіраваны на ліквідацыю ў краіне магнацка-шляхецкай анархіі, права «ліберум вета» і іншых найбольш архаічных палітычных традыцый, саслоўнай нераўнапраўнасці. Перадумовамі станаўлення і развіцця культуры Адраджэння на беларускіх землях сталі ўзаемасувязі ВКЛ з краінамі Заходняй Еўропы, адносна дэмакратычны лад жыцця, рост гарадоў, завяршэнне працэсу фармавання беларускага этнасу і старабеларускай мовы.Пашырэнню рэнесансных ідэй паспрыяла ўзнікненне і хуткае развіццё мясцовага кнігадрукавання.Літаратура пераставала быць ананімнай, цэлая плеяда літаратараў, публіцыстаў гучна заявіла пра сябе творамі высокага мастацкага і эстэтычнага ўзроўню, напісанымі на старабеларускай, лацінскай і польскай мовах. З’явіліся прафесійныя паэты, атрымала развіццё мемуарная літаратура.У 16 ст. – сярэдзіне 17 ст. рысы Адраджэння праявіліся і ў выяўленчым мастацтве, якое спалучала заходнееўрапейскія традыцыі, асаблівасці візантыйскай мастацкай спадчыны і адметныя рысы творчасці мясцовых мастакоў. Пашырыўся жанр партрэта, у якім праявілася рэнесансавае разуменне асобы чалавека. Фармаваўся жанравы і батальны жывапіс. У беларускім
іканапісе ўзнікла наватарская плынь, што выявілася ва ўвядзенні ў сюжэтную канву бытавых і этнаграфічных дэталяў.
24. Асноўныя напрамкі палітыкі расійскага самадзяржаўя
Устанаўленне адміністрацыйнага падзелу і стварэнне органаў кіравання і суда. 3 канца XVIII ст. пачынаецца новы перыяд у гісторыі Беларусі, але цяпер ужо ў складзе Расійскай дзяржавы
Царскі ўрад адразу ж ажыццявіў шэраг мер па ўмацаванні свайго ўплыву на далучаных землях.
На беларускія землі былі распаўсюджаны агульныя прынцыпы расій-скага кіравання. У гэтых мэтах у 1796 г. была праведзена адміністрацыйная рэформа. У Беларусі ствараліся губерні: Беларуская з губернскім горадам Віцебскам і Мінская з губернскім горадам Мінскам і Літоўская з губернскім горадам Вільняй
На беларускія губерні была распаўсюджана "Грамата на правы і прывілеі гарадам Расійскай імперыі" ад 21 красавіка 1785 г., у адпаведнасці з якой у гарадах ствараліся выбарчыя органы кіравання: распарадчыя — гарадскія думы і выканаўчыя — шасцігалосныя думы, у якія выбіраліся прадстаўнікі ад кожнага разраду гарадскога насельніцтва. Усё гарадское насельніцтва дзялілася на шэсць разрадаў: "знакамітых гараджан", "купцоў", "іншагародніх і замежных гасцей", "цэхавых", "абывацеляў" і "па-садскіх". Грамата скасоўвала ў беларускіх гарадах юрыдыкі, г.зн. юрыс-дыкцыю феадалаў над тымі гараджанамі, якія пражывалі на іх землях.Палітыка царызму ў адносінах да шляхты
разбор шляхты быў надзейным і ў той жа час завуалі-раваным сродкам памяншэння колькасці шляхты, якая ў канцы XVIII ст. складала да 12 % усяго насельніцтва Беларусі — з аднаго боку, а з другога — гэта быў намер нейтралізаваць шляхецкую варожасць. У выпадку, калі шляхціц не пацвярджаў свае шляхецкія правы, яму прапаноўвалася запісацца на выбар у адзін з падатковых станаў — сялян або мяшчан.
Становішча сялянства і гараджан. Сацыяльная палітыка царызму ў Беларусі насіла феадальна-прыгонніцкі характар. Сваімі законамі і пастановамі ўрад забяспечваў дыктат па мешчыкаў над сялянамі, выкананне імі ўсіх павіннасцей на карысць паноў. Паме-шчыкі Беларусі атрымлівалі права прадаваць сялян без зямлі.
У Беларусі была распаўсюджана і расійская падатковая сістэма. Уніфікаваліся існуючыя ў вялікай колькасці розныя дзяржаўныя зборы з насельніцтва. Замест іх, а таксама падымнага падатку ўводзіліся падушны падатак і земскі збор. На сялян накладвалася яшчэ і рэкруцкая павіннасць, сутнасць якой заключалася ў тым, што памешчыкам у Беларусі дазва-лялася аддаваць на 25 гадоў у салдаты беларускіх сялян.
у канцы XVIII — пачатку XIX ст. царскі ўрад у Беларусі праводзіў такую палітыку, сутнасць якой заключалася ў тым, каб прыцягнуць да сябе перш за ўсё магнатаў і шляхту, ката-ліцкую царкву, вярхі гарадскіх мяшчан і прыглушыць апазіцыйныя настроі ў Беларусі.
Канфесіянальная палітыка царызму. Уключэнне Беларусі ў склад Расійскай імперыі патрабавала ад царскага ўрада ўлічваць не толькі нацыянальную неаднароднасць яе насельніцтва, але і тое сацыяльна-эканамічнае, палітычнае і канфесіянальнае становішча, у якім знахо-дзіліся яго асноўныя групы. У сувязі з гэтым у пачатку праводзілася вельмі асцярожная палітыка ў адносінах да каталіцкай царквы. Ца-рызм улічваў тое, што практычна ўсе беларускія магнаты і значная частка шляхты з'яўляліся католікамі,
тактыка царскага ўрада ў адносінах да канфесій у Бела-русі прайшла значныя змены і заключалася ў спалучэнні "бізуна і пер-ніка". Такі палітычны кірунак асабліва вызначыўся ў час праўлення Каця-рыны II. Усе яе загады і іншыя прававыя акты мелі менавіта такі адбітак.
Можна сказаць, што палiтыка царызму на далучаных землях - гэта па-лiтыка “бiзуна i пернiка”. Патрабаваннi Кацярыны II да сваiх губернатараў адно, а зусiм iншае – “разбор шляхты”, канфiскацыя яе маёмасцi, уцiск на унiятаў, барацьба супраць жабракоў i бадзяг, лiквiдацыя магдэбургскага права i мястэчак, масавая раздача сялян новым гаспадарам i г. д. нагадвае дзейнасць заваёўнiкаў на акупiраванай тэрыторыi. Што датычыць працоўнага насельнiцтва, дробнапамеснай шляхты, яўрэйскага жыхарства, то iх становiшча, безумоўна, значна пагоршылася.
адносна лiберальная палiтыка Паўла I i Аляксандра I ў адносiнах да тутэйшай шляхты не пазбавiла апошнюю патрыятычных пачуццяў i iмкнення да аднаўлення сваёй дзяржавы, аб чым, у прыватнасцi, cведчаць падзеi 1812 года на Беларусi.
25. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай беларускія землі апынуліся ў складзе Расіі. У 1795 г. беларускія гарады атрымалі права на арганізацыю гарадскіх дум, купцы мелі магчымасць утвараць гільдыі, весці ўнутраны і замежны гандаль.З той часткай шляхты, якая ўдзельнічала ў тайных таварыствах, рыхтавала і праводзіла паўстанні 1794г., 1830-1831 гг., 1863-64 гг. самадзяржаўе рашуча змагалася шляхам рэпрэсій і так званых «разбораў шляхты». Пад час «разбораў» у шляхты забіралі шляхецтва, частку шляхты высялялі ў Сібір, частку – за мяжу. Адначасова ўлады Расіі накіроўвалі ў Беларусь расейскіх памешчыкаў з ліку ваенных, былых палітыкаў, яны былі мясцовамі адміністратармі, кіраўнікамі ўрадавых устаноў, мясцовых судоў. Гэта былі элементы каланізацыі і русіфікацыі Беларусі.У адносінах да сялянства Беларусі ўрад Расіі праводзіў тую ж прыгонніцкую палітыку, што і ў дачыненні да сялянства Расіі. У 1839 г. была ліквідавана ўніяцкая царква, а ў 1840 годзе ліквідавана дзеянне Статута 1588 г. у Беларусі. Дзеянне Статута фармальна сведчыла аб павазе царызма да мясцовых традыцый і законаў, гэта была спроба прыцягнуць шляхту на бок супрацоўніцтва з расейскімі ўладамі, захаваць у сялян веру ў «добрага цара» і кепскага мясцовага пана. Ліквідацыя прававога дзеяння Статута 1588 г. была пераходам да адкрытай палітыкі русіфікацыі.Новым элементам палітыкі Расіі былі адносіны да яўрэйскага насельніцтва Беларусі. У самой Расіі яўрэяў, як сацыяльнай групы насельніцтва, не было. У 20-е гадах XIX ст. яўрэі былі пераселены з сельскай мясцовасці ў гарады і мястэчкі Беларусі. Яны жылі культурна-нацыянальнай аўтаноміяй і кіраваліся кагаламі.У адносінах да ўсяго польскага ўрад Расіі праводзіў палітыку дыскрамінацыі і рэпрэій. У 30-х гадах XIX ст. было спынена выкарыстанне польскай мовы ў судовым справаводстве, адукацыі, пры правядзенні масавых мерапрыемстваў у гарадах і мястэчках пад час рэлігійных святТакім чынам, сацыяльна-эканамічная палітыка ўрада Расіі ў Беларусі ў першай палове XIX ст. была накіравана на паступовую інтэграцыю Беларусі ў склад Расіі.
26. У першай палове XIX ст. Беларусь была рэгіёнам, дзе панавала буйнапамеснае дваранскае землеўладан-не. Буйныя гаспадаркі мелі пэўныя перавагі перад сярэднімі і дробнымі. Ha іх базе пачалі ўтварацца шматгаліновыя гаспадаркі, заснаваныя на паншчын-най эксплуатацыі сялян. У такой гаспадарцы вырошчваліся разнастайныя збожжавыя і тэхнічныя культуры, разводзілася буйная рагатая жывёла, авечкі, коні, свінні, птушка, існавалі свае прадпрыемствы па пераапрацоўцы сельскагаспадарчай прадукцыі. Прадпрымальніцкія гаспадаркі працавалі на рынак знешні і ўнутраны. Але такіх гаспадарак было ням- нога. Маючы ў сваім распараджэнні сотні сялян, памешчыкі ў пераважнай большасці не былі зацікаўлены ў перадавых метадах вядзення гаспадаркі і вялі яе па-старому.Сяляне падзяляліся на памешчыцкіх і дзяржаў-ных. Асновай гаспадаркі селяніна з'яўляўся зямель-ны надзел, які ён атрымліваў у памешчыка альбо дзяржавы. Зямельныя надзелы складалі ад 1/2 да 1 валокі (11—22 дзесяціны зямлі). Зямля апрацоўва-лася па трохпольнай сістэме традыцыйнымі прыладамі працы. Сялянская гаспадарка была вы-мушана арыентавацца на самазабеспячэнне ўсім не-абходным. Селянін сам будаваў жыллё, хлеў, гумно, вырабляў прылады працы, мэблю, посуд, вопратку і інш. Нярэдка, з дазволу памешчыка, сяляне адпраўляліся ў адыходныя промыслы, каб зарабіць грошай.
У першай палове XIX ст. галоўнай павіннасцю ся лян становіцца паншчына. У пачатку 60-х тт. XIX ст. 97 % сялян Беларусі знаходзіліся на паншчыне. і яе норма павялічылася ўдвая. Рост паншчыны быў абу-моўлены павелічэннем попыту на збожжа і ў сувязі з гэтым павелічэннем вйрыўных зямель у памешчыцкіх гаспадарках. Акрамя галоўных павіннасцей.— паншчыны, чыншу, аброку — сяля не выконвалі шмат дадатковых павіннасцей па будаўніцтву, рамонту, перавозцы, нарыхтоўцы. Асабліва цяжкім было становішча казённых сялян, якіх здавалі ў часовую арэнду.
У першай палове XIX ст. на Беларусі адбываліся агульныя для Расійскай імперыі працэсы, якія вялі да распаду феадальна-прыгонніцкай сістэмы. Узнікалі адносіны новага капіталістычнага тыпу, але развіццё прагрэсіўных з'яў у эканоміцы стрымлівалася панаваннем феадальнай сістэмы і існаваннем прыгоннага права. Памешчыкі з мэтай павелічэння прыбытку пашыралі пасевы за кошт сялянскіх надзелаў. Паншчына ў большасці маёнт-каў Заходняй і Цэнтральнай Беларусі складала 6 ча-лавека-дзён на тыдзень з сялянскай гаспадаркі. К 1859 г. на 5 беларускіх губерняў кадя 60 % прыгон-ных сялян былі закладзены іх уладальнікамі.
Адным з яскравых паказчыкаў крызісу прыгоннай сістэмы быў сялянскі рух. У першай трэці XIX ст. адбы-лося 46 сялянскіх хваляванняў, а ў другой трэці XIX ст. — больш за 90 хваляванняў. Сялянскія хваляванні вымушалі царызм праводзіць на Беларусі больш гнут-кую сацыяльна-эканамічную палітыку. У 1840—1857 гг.
праводзілася рэформа сярод дзяржаўных сялян, якія складалі каля пятай часткі сялян Беларусі. Ініцыятарам рэформы і асноўным правадніком стаў міністр дзяржаў-ных маёмасцей Расійскай імперыі граф П. Д. Кісялёў. Згодна з рэформай праводзілася люстрацыя (апісанне) дзяржаўных уладанняў, былі зменшаны павіннасці ся лян і павялічаны іх зямельныя надзелы. Дзяржаўныя ся ляне пераводзіліся з паншчыны на аброк і спынялася практыка здачы іх у арэнду.Каб аслабіць крызіс прыгонніцкіх адносін у па-мешчыцкай вёсцы, урад пайшоў на правядзенне так званай інвентарнай рэформы (інвентары — вопісы феадальных уладанняў, вядомыя з XVI ст.). Яна была абвешчана законам 15 красавіка 1844 г.Сутнасць інвентарнай рэформы зводзілася да рэ-гулявання памераў надзелаў і павіннасцей памешчыцкіх сялян і замацавання іх мінімальных і максімальных узроўняў у абавязковых для сялян і памешчыкаў інвентарах. Рэформа выклікала супраціўленне памешчыкаў і нараканні сялян. Пераг-ляд і папраўлённе інвентароў цягнуліся да 1857 г., калі пачалася падрыхтоўка да адмены прыгоннага права.У цэлым жа аграрныя рэформы 40-х — першай паловы 50-х гг. XIX ст. хоць і стваралі лепшыя ўмовы для развіцця таварна-грашовых адносін, але не закраналі асноў феадальных парадкаў, ліквідацыя якіх заставалася жыццёва неабходнай эканамічна'й і палітычнай задачай часу.
27. Дзве галоўныя прычыны абумовiлi адмену прыгоннага права ў Расii: iснаванне прыгоннiцтва стрымлiвала эканамiчнае развiцце дзяржавы; узрастанне антыпрыгоннiцкага руху, перш за ўсе сярод сялянства, пагражала моцным сацыяльным выбухам. Стала вiдавочна, што прыгоннiцкая сiстэма гаспадаркi значна праiграе капiталiстычнай.Ва ўрадавых колах у рэшце рэшт зразумелi, што час адмены прыгоннага права наспеў. Рэформу вырашана было пачаць з заходнiх губерняў.19 лютага 1861 г. Аляксандр II зацвердзiў заканадаўчыя акты, якiя тычылiся адмены прыгоннага права i звярнўся да народа з “Манiфестам”. У адпаведнасцi з “Манiфестам” селянiн адразу атрымлiваў асабiстую свабоду i шэраг грамадзянскiх правоў.Для непасрэднага правядзення рэформы на месцах стваралiся спецыяльныя органы – павятовыя мiравыя з’езды i губернскiя па сялянскiх справах установы.Калi да рэформы ў селянiна зямлi было звыш вышэйшай нормы, то памешчык меў права адрэзаць лiшак на сваю карысць. Свой палявы надзел зямлi сяляне павiнны былi выкупiць ва ўласнасць. У вынiку сяляне станавiлiся даўжнiкамi дзяржавы i на працягу 49 гадоў павiнны былi выплочваць выкупныя плацяжы разам з працэнтамi за пазыку. Паўстанняе 1863–1864гг. прымусiла ўрад унеслi iстотныя змены ў ажыццяўленне сялянскай рэформы на Беларусi. Тут уводзiўся абавязковы выкуп сялянскiх надзелаў; спынялася часоваабавязанае становiшча сялян, яны станавiлiся ўласнiкамi; выкупныя плацяжы знiжалiся; былi створаны павятовыя паверачныя камiсii для праверкi i выпраўлення ўстаўных грамат; у адпаведнасцi з законам 1867 г. дзяржаўныя сяляне на Беларусi пераводзiлiся з аброку на выкуп i станавiлiся ўладальнiкамi сваiх надзелаў.Рэформа 1861 г. Лiквiдавала прыгоннае права. Аднак гэтага было не дастаткова. Расii былi патрэбны iншыя рэформы дзяржаўна-палiтычнага ладу. У 60–70-я гады ўрад шэраг пастаноў аб правядзеннi рэформ: земскай, судовай, гарадской, ваеннай, у галiне народнай адукацыi i друку. Самай радыкальнай была судовая рэформа (20 лiстапада 1864 г.). Былi абвешчаны нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адмiнiстрацыi, вусны характар, спаборнасць i галоснасць судовага працэсу. Пры разглядзе крымiнальных спраў прадугледжваўся ўдзел у судовым працэсе прысяжных засядацеляў, ствараўся iнстытут адвакатаў. На Беларусi судовая рэформа пачалася толькi ў 1872 г. з увядзення мiравых судоў.Земская рэформа, прынятая 1 студзеня 1864 г., прадугледжвала стварэнне ў паветах i губернях выбарных устаноў для кiраўнiцтва мясцовай гаспадаркай, народнай асветай, медыцынскiм абслугоўваннем насельнiцтва i iншымi справамi непалiтычнага характару. На Беларусi была праведзена гарадская рэформа (прынята ў 1870, а пачалася ў 1875). Яна абвяшчала прынцып усесаслоўнасцi пры выбарах органаў гарадскога самакiравання. Права выбіраць і быць абранымі ў гарадскую думу атрымалі толькі тыя, хто плаціў гарадскія падаткі.Рэфармаванне армii ў Расii пачалося ў 1862 г., калi былi ўтвораны 15 ваенных акруг i скарочаны тэрмiн службы да 7–8 гадоў. У 1874 г. з была увядзена усеагульная воiнская павiннасць.Буржуазны характар насiлi школьная (1864 г.) i цэнзурная(1865 г.) рэформы. Школа абвяшчалася ўсесаслоўнай. Новы цэнзурны статут значна пашыраў магцымасцi друку.
28. Шляхі развіцця капіталістычных адносін
Развіццё капіталістычных адносін у сельскай гас падарцы ўзмацніла працэс сацыяльнага расслаення сялянства. Павялічылася колькасць беззямельных двароў. На пачатку XX ст. у беларускай вёсцы бедна-та складала 60 %, сёраднякі каля 30 %, сялянская буржуазія каля 10 %.
Асабліва інтэнсіўна ў другой палове XIX ст. развівалася машынная вытворчасць. Колькасць фабрык і заводаў павялічылася ў 15 разоў (у пачатку XX ст. — 1137), Шырокае чыгуначнае і прамысловае будаўніцтва спрыяла паскоранаму развіццю галін па вырабе срод-каў вытворчасці. Найбольш буйныя фабрьікі знаходзіліся ў гарадах. Аднак 2/3 фабрык і заводаў Беларусі і амаль палова рабочых былі сканцэнтраваны ў вёсках. Гэта было абумоўлена сцецыялізацыяй бела рускай прамысловасці па апрацоўцы мясцовай сельс-кагаспадарчай, лясной і мінеральнай сыравіны.
Росту гарадоў, развіццю прамысловасці і ганд-лю спрыяла ўдасканаленне транспартнай сістэмы. У пачатку XX ст. у разліку на 100 кв. вёрст Бела русь мела шашэйных дарог у 2 разы, а рачных шля-хоў у 3 разы болып, чым у сярэднім у еўрапейскай Расіі. Але найболыиы ўплыў на эканамічнае развіццё аказала чыгуначнае будаўніцтва, якое па чалося ў 60-я гг. XIX ст. Праз тэрыторыю Беларусі праляглі Пецярбургска-Варшаўская, Рыга-Арлоўс-кая, Лібава-Роменская, Маскоўска-Брэсцкая чыгункі.
У гандлі паступова страчваюць сваю ролю кірмашы, затое актывізуецца дзейнасць крамаў і ган-длёвых лавак. У канцы XIX ст. на магазінна-лавач-ны гандаль прыходзілася 95 % усяго ўнутранага та-вараабароту. На пачатку XX ст. у Беларусі адбыліся значныя змены ў эканамічным развіцці: інтэнсіўны рост фабрычнай вытворчасці; актыўнае пранікненне замежнага капіталу; пашырэнне колькасці акцыянер-ных таварыстваў і манапалістычных аб'яднанняў; актыўнае развіццё банкаўскай сістэмы.
Прамысловы ўздым працягваўся да першай сус-ветнай вайны, за выключэннем крызісных з'яў пер-шых гадоў XX ст. Аднак прамысловасць Беларусі за-хавала сваю спецыфіку: пераважалі рамесна-сама-тужная вытворчасць і невялікія прадпрыемствы. Захавалася і ранейшая спецыялізацыя прамысловасці Беларусі.
У 1905 г. дваране на Беларусі валодалі 41 % усёй зямлі. Развіццёкапіталізму па прускім шляху не пры-вяло да вырашэння аграрнага пытання. Сярэдневяко-выя формы землеўладання, саслоўная непаўнапраў-насць і прыніжанасць селяніна, непасільныя падаткі і павіннасці былі асноўнымі прычынамі, якія тармазілі развіццё сельскагасПадарчай прамысловасці. Аграр-нае пытанне заставалася вострым і патрабавала вы рашэння.
Ініцыятарам і галоўным кіраўніком пераўтварэн-няў выступіў прэм'ер-міністр і міністр унутраных спраў П. А. Сталыпін. Мэты рэформы:
разбіць агульнасялянскі фронг супраць памешчы-каў, стварыўшы слой сельскай буржуазіі;
забяспечыць умовы хуткага развіцця эканомікі краіны.
Важнейшымі сродкамі дасягнення гэтых мэтаў з'яўляліся: разбурэнне сялянскай абшчыны, насаджэн-не хутароў і перасяленне «лішняга» ў еўрапейскай ча-стцы Расіі сялянства ў Сібір і на Далёкі Усход. А ўво-гуле — пераход ад прускай да амерыканскай (фермер-скай) мадэлі землекарыстання.
Пачаткам рэформы стаў Указ ад 9 лістапада 1906 т., які дазваляў кожнаму гаспадару па яго жаданні выйсці з абшчыны і замацаваць у асабістую ўласнасць сваю надзельную зямлю. Дазвол на гэта павінен быў даваць агульны сход сельскай грамады на працягу месяца з часу падачы заявы. Селянін, што выходзіў з абшчыны, мог патрабаваць выдзялення зямлі адным участкам, на хутары. Да часу правядзення рэформы сялянская абш-чына захайалася на Беларусі толькі ў Віцебскай і Магілёўскай губернях.
Да пачатку 1915 г. у Магілёўскай губерні выйшла з абшчыны 56,8 %, а ў Віцебскай — 28,9 % гаспадароў. Усяго ў гэтых дзвюх губернях замацавалі зямлю ў асабістую ўласнаць 48 % абшчынных двароў (супраць 22 % у цэлым па Расіі).
На рэалізацыю рэформы ў Беларусі і Літве пэўны адбітак наклаў адкрыта вялікадзяржаўны, каланіяльны накірунак палітыкі царызму, які пры Сталыпіне праявіўся ў дадатковых мерах па насаджэнні тут рускага землеўладання. За кошт ка зённых зямель тут быў створаны спецыяльны фонд для рускіх перасяленцаў. У выніку ў 1907—1912 гг. толькі ў Гродзенскай губерні рускія перасяленцы пры дапамозе Сялянскага банка купілі ў памешчыкаў
«польскага паходжання» амаль 28 тыс. дзесяцін зямлі,
а сам банк з гэтымі ж мэтамі набыў больш за 13 тыс.
дзесяцін зямлі. :
ХутарсКая гаспадарка шырока прапагандавалася ў друку. Ствараліся паказальныя хутары, якія забяспечваліся сартавым насеннем, пародзістай жывё-лай, мінеральнымі ўгнаеннямі і інш. Для пераймання іх вопыту наладжваліся экскурсіі сялян як у межах Беларусі, так і ў іншыя краіны, напрыклад у Фінляндыю. На ўсё гэта адпускаліся немалыя сродкі. 3 мэтай інтэнсіфікацыі сельскай гаспадаркі ў перыяд рэформы землеўпарадкавальнымі камісіямі і земствамі прымаліся меры па ўмацаванні агранамічнай, ветэры-нарнай, заатэхнічнай і іншых службаў.
За 10 гадоў ажыццяўлення сталыпінскай рэформы ў 5 беларускіх губернях было створана больш за 12,8 тыс. хутароў. Працэнт створаных на Беларусі хутароў (12 %) бьгў вышэйшы, чым у сярэднім па Расіі (10 %). Аднак эфектыўнасць усёй гэтай дзейнасці была невысокай з прычыны беднасці і непісьменнасці пераважнай большасці сялян. Адзінае, што рэальна дала бядняцкай масе сталыпінская рэформа, гэта магчымасць прадаць свой надзел і пазбавіцца такім чынам ад апекі сельскай грамады і ад кабалы сельскага памешчыка і кулака. Рэ форма адкрыла для сельскага насельніцтва вёскі свабо-ду заняткаў, пошуку больш выгаднага продажу сваёй ра-бочай сілы. У выйгрышы засталіся і памешчыкі,, якія захоўвалі свае маёнткі. У цяжкае становішча трапілі толькі тыя, што вялі гаспадарку шляхам кабальных ад-працовак.
Абсалютную большасць перасяленцаў складалі беззямельныя і малазямельныя сяляне. Спакусіўшыся выгадамі, ільготамі і ўрадавай дапамогай, сяляне ня-рэдка за бясцэнак распрадавалі сваю маёмасць і выязджалі ў Сібір. За 1907—1914 гг. на Беларусь вяр-нулася каля 11 % перасяленцаў.
Пачатак першай сусветнай вайны перапыніў рэалізацыю сталыпінскай рэформы. Аднак за час яе правядзення істотна ўзрасла тэхнічная ўзброенасць памешчыцкіх і пэўнай часткі сялянскіх гаспадарак; узрасло выкарыстанне вольнанаёмнай працы сезон ных і падзённых рабочых.
29. У нацыянальна-вызваленчым руху супраць царызму напярэдадні і у час паўстання 1863 - 1864 гг. у Польшчы, на Беларусі і у Літве існавалі дзве плыні: буржуазна-памешчыцкая і дэмакратычная.«Белым» складаліся: у Польшчы—з буйной і сярэдняй шляхты, гандлева-фінансавай буржуазіі, на Беларусі і у Літве - пераважна з памешчыкаў. Выступал! супраць узб-роенага паўстання, не жадалі ніякіх сацыяльна-экана-мічных пераўтварэнняў, катэгарычна адмаўлялі права на нацыянальна-палітычнае самавызначэнне белару-саў, украінцаў, літоўцаў, патрабавалі аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. і у сваей дзейнасці арыен-таваліся на Захад.Склад «чырвоных» быў вельмі неаднародны. Сюды ўваходзілі мала- і беззя-мельная шляхта, афіцэры, студэнты, рамеснікі, дроб-ныя чыноўнікі, разначынная інтэлігенцыя. Па сваіх палітычных поглядах «чырвоныя» падзяляліся на два крылы: правое і левае. Правыя патрабавалі радыкальнага вырашэння аграрнага пытання і выказваліся за кампенсацыю памешчыкам за зямлю, калі тая пяройдзе да сялян, хісталіся паміж прызнаннем правоў бе-ларускага, украінскага, літоўскага народаў на самастой-нае развіцце і імкненнем да аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Левыя выступалі за ліквідацыю памешчыцкага землеўладання, права народаў на самавызначэнне, саюз народаў у барацьбе з самадзяржаўем.Падрыхтоўку і кіраўніцтва ўзброеным паўстаннем на Беларусі і у Літве ўзначаліў Літоўскі правінцыяльны камітэт. Ён быў створаны летам 1862 г. у Вільні. Актыўны ўдзел у яго арганізацыі прынялі Звяждоўскі, Каліноўскі, Вярыга, Длускі, Чаховіч. 3 пачаткам паўстання у Польшчы Літоўскі правінцыяльны камітэт 1 лютага 1863 г. абвясціў сябе Часовым правінцыяль-ным урадам Літвы і Беларусі і звярнуўся да насельніцтва з адозвай падтрымаць паўстанне у Польшчы. 3 першых дзен існавання Часовы ўрад, у якім кіруючая роля належала Каліноўскаму, узяў курс на аграрную рэвалюцыю, што выклікала процідзеянне «белых», якія у хуткім часе захапілі кіраўніцтва паўстаннем у свае рукі. Часовы правінцыяльны ўрад быў распушчаны, а замест яго ўтвораны Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы. Няўдачы паўстанцаў, жорсткія ўрадавыя рэпрэсіі, адсутнасць дапамогі з Захаду, на кую разлічвалі кіраўнікі руху, поўнасцю маралізавалі Аддзел кіраўніцтва, паказалі яго без-паможнасць. У жніўні 1863 г. яго кіраўнікі былі ыштаваны.На чале паўстання у другі раз стаў К. ліноўскі. Былі зроблены захады ажывіць паўстан-, ператварыць яго ва ўсенародны рух з апорай на ялянства. Аднак дасягнуць гэтай мэты не ўдалося.Буйную перамогу над царскім войскам беларускія аўстанцы атрымалі у бітве пад Мілавідамі (Гродзенс-губерня), у якой удзельнічала каля 800 паўстанцаў. «упраць іх было накіравана пяць рот салдат. Паўстан-удалося атрымаць перамогу, але замацаваць по-ех яны не змаглі і непрыкметна пакінулі лагер.Падаўленнем паўстання на тэрыторыі Беларусі і ітвы кіраваў новы віленскі генерал-губернатар Мураўе'ў, які атрымаў ад Аляксандра II надзвычай-я паўнамоцтвы. Царскі ўрад рукамі Мураўева, які ымаў прозвішча «вешальнік», жорстка расправіўся удзельнікамі паўстання.
30. Беларусь у вайне 1812 г.
3 першых дзён вайны Беларусь стала арэнай суп-рацьстаяння дзвюх вялікіх дзяржаў і армій. Рабаваліся яе гарады і вёскі, вывозіліся набыткі матэрыяльнай і духоўнай культуры. 12 чэрвеня 1812 г. 600-тысячная армія Напалеона пераправілася праз Неман. 16 чэр веня была занята Вільня, 24 чэрвеня — Мінск. У ме жах Літвы, Беларусі і Паўночнай Украіны шляхта су-стракала Напалеона як вызваліцеля. Напалеону супрацьстаялі тры рускія арміі: 1 -я — генерала Барк-' лая дэ Толі (штаб у Вільні); 2-я — генерала Баграціёна (Ваўкавыск), 3-я — генерала Тормасава (Луцк). 1-я армія ў жорсткіх баях адступала праз Свянцяны, Дры-су, Полацк на Віцебск. Баграціён ішоў з Ваўкавыска' праз Слонім на Мір і далей меў намер ісці на Мінск. Але 24 чэрвеня ў Мінск увайшоў 50-тысячны корпус маршала Даву, і Баграціён рушыў на Магілёў.
Да Магілёва Баграціён не дайшоў, таму што яго зноў апярэдзіла армія маршала Даву. Каля вёсак Салтанаўка і Наваседкі, што за 11 км ад Магілёва, 11— 12 ліпеня адбыліся жорсткія баі. Корпус гене рала Раеўскага скаваў значныя сілы французаў на суткі, што дазволіла Баграціёну перабрацца праз Днепр. Злучыцца каля Віцебска 1-я і- 2-я арміі не змаглі, іх йесцам злучэння стаў Смаленск. Напру-жаныя баі 1-я армія Барклая дэ Толі вяла пад По-лацкам і Віцебскам.
Адносіны насельніцтва Беларусі да варагуючых ба-коў не былі адназначнымі. Для абеалютнай болыпасці шляхты, мяшчан і сялян руская і французская ўлады былі чужымі. Спаланізаваная шляхта падтрымлівала французаў, чакаючы аднаўлення Рэчы Паспалітай. За-гадам Напалеона ад I ліпеня 1812 г. быў утвораны Ча-совы ўрад ВКЛ на чале з С. Солтанам. Часовы ўрад ВКЛ не імкнуўся да стварэння самастойнай літоўска-беларускай дзяржавы. 14 ліпеня 1812 г., выказваючы пажаданне апалячанай грамадскасці краю, ён падпісаў акт аб далучэнні. да Генеральнай канфедэрацыі Кара-леўства Польскага. Выконваючы загад Напалеона, Ча-
совы ўрад ВКЛ выдаў распараджэнне аб наборы 10 тыс. рэкрутаў і фарміраванні 4 палкоў Літоўскай кавалерыі з забеспячэннем за кошт насельніцтва. Некаторыя з гэтых фарміраванняў удзельнічалі ў баях з расійскімі войскамі. Але беларускае насельніцтва вельмі слаба адгукнулася на заклік урада ўступаць у армію.
На Беларусі Напалеон пакінуў 100-тысячнае войс ка, і большая яго частка (60 тыс.) знаходзілася пад Полацкам. У многіх гарадах Беларусі размяшчаліся значныя французскія гарнізоны, і народ павінен быў карміць і забяспечваць іх усім неабходнЫм.
Арміі Барклая дэ Толі і Баграціёна злучыліся пад Смаленскам. 26 жніўня 1812 г. адбыўся Барадзінскі бой. У другой палове 1812 г. у многіх месцах Беларусі разгарнуўся партызанскі pyx. Сялянскія атрады нападалі на каманды фуражыраў, не дапускалі іх да сваіх вёсак. У раёне Полацка партызанскі рух агйраўся на падтрымку рускай арміі. Актыўна супраціўляліся акупантам і жыхары беларускіх гарадоў і мястэчак. На працягу аднаго месяца Напалеон знаходзіўся ў Маскве. У пачатку кастрычніка 1812 г. ён аддаў загад аб адступленні ад Масквы і пайшоў назад па старой Смаленскай дарозе.
У пачатку кастрычніка 1812 г. у баявыя дзеянні ўключыліся рускія арміі, што знаходзіліся на Беларусі. 6—8 кастрычніка армія Вітгенштэйна авалодала По лацкам. 26 кастрычніка рускія войскі ўступілі ў Віцебск. У лістападзе яны ўвайшлі ў Мінск, Барысаў, Магілёў. Армія Напалеона была фактычна акружана. Пераправу французаў праз Бярэзіну забяспечваў кор пус маршала Удзіно. Каля вёскі Студзёнкі (15 км ад Барысава) узводзіліся два масты. 14 лістапада праз масты ля Студзёнкі пераправіўся Напалеон са сваёй гвардыяй. А ў наступныя тры дні ў гэтым месцы загінулі каля 20 тыс. французаў. Праз Бярэзіну пераправілася не больш за 60 тыс. чалавек — дзеся-тая частка «вялікай арміі».
Да Немана дайшлі менш за 30 тыс. французаў. Для Напалеона гэта азначала катастрофу.
У выніку ваенных дзеянняў, а таксама з-за голаду, хва-роб загінула амаль чвэрць насельніцтва Беларусі. Велізарныя страты панесла гаспадарка краю. Напрык-лад, пасяўныя плошчы зменшыліся напалову значна скарацілася колькасць жывёлы. Нягледзячы на ваенныя бедствы, беларускія губерні ў 1813—1814 гг. не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў. Прыгон і самавольства памешчыкаў у беларускай вёсцы рэзка ўзмацніліся.
31. У пачатку XIX ст. пачынаецца навуковае даследаванне Беларусі. У працы расійскага вучонага К. Калайдовіча "Пра беларускую гаворку" (1822) утрымліваюцца звесткі аб самабытнасці беларускай мовы. Гэты тэзіс падма-цаваны працамі этнографа, славяназнаўца, археолага, фалькларыста 3. Да-ленгі-Хадакоўскага. Мінулае Літвы і Беларусі вывучалі Я. і К. Тышкевічы, Т. Нарбут, А, Кіркор, Р. Надбярэзскі, У навуковых экспедыцыях беларускіх вучоных А. Дамбавецкага, Е. Раманава, П. Шэйна, П. Шпілеўскага і іншых збіраўся этнаграфічны матэрыял, які сведчыў аб самастойнасці беларускага этнасу. Яны апісвалі матэрыяльную і духоўную культуру беларусаў, паказ-валі іх нобыт, жыллё, абрады і звычаі і інш.
Адразу ж пасля задушэння паўстання 1863 г. царскі ўрад мабілізаваў афіцыйную навуку для пошуку доказаў таго, што Беларусь спрадвек з'яўля-лася рускім краем, Рабілася гэта насуперак польскім дамаганням на бела-рускія землі. Таму навуковая дзейнасць у Беларусі ў другой палове XIX ст. вылучалася, па-першае, палітызаванасцю, а па-другое, развіццём пераважна гуманітарных навук. У 1867 г. у Вільні адкрыўся аддзел Рускага геаграфіч-нага таварыства. Праводзіліся археалагічныя экспедыцыі, збіраліся стара-даўнія рэчы і старадрукі. Аднак у 1874 г. віленскі аддзел закрыўся з-за неда-хопу спецыялістаў. Пецярбург вымушаны быў падтрымаць навуковую дзей-насць ураджэнцаў Беларусі. У 1870 г. выйшаў першы беларуска-рускі слоўнік I. Насовіча (1788-1877), старэйшага беларускага мовазнаўца. Вылучылася цэлая плеяда беларускіх этнографаў: П. Шэйн (1826- 1900), М. Нікіфароўскі (1845-1910), Е. Раманаў (1855-1922). Беларускі народ займеў свайго акадэ-міка Я. Карскага (1860- 1931). Сусветную вядомасць прынесла яму фунда-ментальнае выданне пад назвай «Белорусы» (тры тамы ў сямі частках), дзе аўтар вывучаў паходжанне і развіццё беларускай мовы. Патрыятычныя ар-тыкулы выдатнага беларускага гісторыка М. Доўнар-Запольскага (1867—1934) друкавала ў 1888 г. адна з першых у Беларусі прыватная ліберальная газета «Мннскнй лнсток» (1886—1902).
На старонках газеты "Наша ніва" распрацоўвалася тэорыя беларускай культуры. Адзін з заснавальнікаў «Нашай нівы» I. Луцкевіч, этнограф і архе-олаг па прафесіі, збіраў пры рэдакцыі калекцыі для будучага беларускага на-цыянальнага музея. У тыя часы ў Расіі не існавала амаль ніводнага універ-сітэцкага горада, дзе б пад уплывам «Нашай нівы» беларускія студэнцкія гур-ткі, што інтэнсіўна ўзнікалі з канца XIX ст., не вывучалі мінулае сваёй Баць-каўшчыны. Вылучаўся Пецярбург. Там выходзіў літаратурна-мастацкі аль-манах «Маладая Беларусь» (1912-1913), які па сутнасці быў першым вы-даннем беларускай навуковай публіцыстыкі, працаваў Беларускі навукова-літа-ратурны гурток студэнтаў (1912-1917).
У 1910 г. у Вільні быў надрукаваны першы дапаможнік па гісторыі Бе-ларусі -«Кароткая гісторыя Беларусі». Яе напісаў на беларускай мове В. Ластоўскі, які з 1909 г. працаваў сакратаром рэдакцыі "Наша ніва". З'яўлен-не дапаможніка стала важнейшай падзеяй у летапісе беларускага нацыяналь-нага руху.
Развіццё беларускай літаратуры ішло ад рамантызму праз сентымента-лізм да рэалізму, шляхам паступовага адыходу ад фальклорнага апісальніц-тва на пачатку яе развіцця — да развітай літаратуры. Ішоў працэс жанравага ўзбагачэння, удасканальвалася вершаскладанне.
У пачатку XX ст. рашаючую ролю ў развіцці беларускай літаратуры адыгрывала адзіная ў краі беларуская газета «Наша ніва». Яна ператвары-лася ў збіральніцу літаратурных талентаў. Сярод супрацоўнікаў газеты былі Я. Колас, Я. Купала, які ў 1914—1915 гг. працаваў нават рэдактарам-выдаў-цом газеты, Ц. Гартны (Зміцер Жылуновіч), 3. Бядуля, А. Цётка (Алаіза Пашкевіч-Кейрыс), пазней — М. Багдановіч, Ядвігін Ш. (Лявіцкі Антон), К. Буйло, М. Гарэцкі, А. Гарун. У 1912 г. у Вільні пачаў выдавацца сатырычны часопіс "Крапіва", сель-скагаспадарчы аддзел «Нашай нівы» перарос у самастойны часопіс «Саха». 3 каяца 1913 г. ён выдаваўся ў Мінску. Тут жа з'явіўся літаратурны месячнік для моладзі «Лучынка», які рэдагавала Цётка. У студзені 1913 г. у Вільні пачала выходзіць на беларускай мове лацінкай каталіцкая штотыднёвая газета «Беларус».
ІІрактычна ўсе поспехі ў развіцці беларускай культуры ў пачатку XX ст. звязваліся з дзейнасцю газеты "Наша ніва". Газета прапагандавала нацыя-нальную самасвядомасць і адзінства беларусаў незалежна ад іх веравызнан-ня, настойліва патрабавала ўвядзення беларускай мовы ў цэрквах, касцёлах, школе. Яна ўзнімала гэту мову на ўзровень літаратурнай і навуковай, каб па-пярэдзіць беларусаў ад пераходу на рускую ці польскую. Не выпадкова таму перыяд культурнага развіцця ў час яе дзейнасці ўвайшоў у гісторыю пад назвай "нашаніўскі". Але царскі ўрад асце-рагаўся беларускага адраджэння. Існавала забарона выпісваць і чытаць «Нашу ніву» ўсім настаўнікам Вілен-скай навучальнай акругі, усім дзяржаўным ураднікам і вучням сельска-гаспа-дарчых школ. Беларусы займелі прафесійную культуру (літаратура, тэатр), якая зараджалася ў гарадах. Цэнтрам беларускай прафесійнай культуры выступала Вільня. Але пераважала традыцыйная (народная) культура, якая канцэнтравалася ў беларускіх вёсках. Гэта — драўлянае будаўніцтва, ганчарства, адзенне, ткацтва, вышыўка, фальклор, абрады, святы
32. Адукацыя. Рэформа 1803 — 1804 гг. стварыла пера-Іную сістэму адукацыі. Віленскаму універсітэту парадкоўваліся губернскія гімназіі, ім -- павято-Ія вучылішчы, а апошнім — прыходскія вучылішчы. Іначасова працягвалі сваю дзейнасць і манастырскія Івучальныя ўстановы. Дзейнічала езуіцкая акадэмія Полацку. Пасля паўстання дзекабрыстаў хваля эакцыі ахапіла і асвету. Была ліквідавана пераемнасць паміж рознымі тыпамі школ. Яны сталі саслоўнымі. Пасля паўстання 1830 — 1831 гг. быў закрыты Віленскі універсітэт. Выкладанне у школах пераводзілася з польскай на рускую мову. Былі закрыты манастырскія каталіцкія і уніяцкія школы, замест іх ствараліся рускія свецкія гімназіі і вучылішчы. Настаўнікаў, якія выклікалі палітычны недавер улад, звальнялі. Замест іх запрашалі настаўнікаў з расійскіх губерняў. Правядзенне новай рэ-формы у адукацыі (1864 г.) супала з паўстаннем 1863 -1864 гг., таму на Беларусі яна была абмежаваная. За ўдзел вучняў у паўстанні былі закрыты Горы-Горацкі земляробчы інстытут і восем сярэдніх навучальных устаноў. У 80-я гг. адбыўся новы паварот да рэакцыі. Сярод пачатковых народных школ пачынаюць перава-жаць царкоўныя, выдаецца цыркуляр, які забараняе прымаць у гімназіі "дзяцей фурманаў, прачак, дробных гандляроў і т.д.". Пісьменных людзей на Беларусі у XIX ст. было 25,7 % у горадзе, 16 % — у ве'сцы. Навуковыя даследаванні. Для абуджэння нацы-янальнай самасвядомасці вялікае значэнне мела дзей-насць збіральнікаў і даследчыкаў фальклору, лінгвістаў, гісторыкаў, этнографаў. З'явіліся грунтоўныя працы І.І.Насовіча, Е.Р.Раманава, 3-томнае даследаванне "Беларусы" Я.Ф.Карскага і інш. У канцы XIX ст. тэрмін "Беларусь" канчаткова замацаваўся за усей этнічнай тэрыторыяй беларусаў. Аднак саманазва бе-ларусаў не набыла у той час агульнанацыянальнага зместу.
Адпаведна падзелу на праваслаўных і католікаў ужываліся назвы "рускія" і "палякі", а час-тка насельніцтва называла сябе тутэйшымі. Літаратура. Новая беларуская літаратурная мова пачала фарміравацца у першай палове XIX ст. Пры друкаванні беларускіх выданняў выкарыстоўвалася пераважна лацінка. Гэтай графікай былі надрукава-ны творы В.Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча, газета "Мужыцкая праўда" і інш. У канцы XIX ст. лацінку паступова пачала выціскаць кірыліца. Пас-ля ўвядзення закона аб свабодзе друку у 1905 г. і з'яўлення беларускіх легальных выданняў фарміраванне літаратурнай мовы пайшло хутчэй. Яе развіццю спрыяла выданне народных песень, казак, паданняў. Вялікую ролю у гэтым адыгралі ананімныя жартоўныя паэмы "Энеіда навыварат" і "Тарас на Парнасе", у якіх спалучаўся антычны сюжэт і мяс-цовыя рэаліі. Збіральнікамі народных твораў былі Ян Баршчэўскі і Ян Чачот, які выдаў шэсць зборнікаў "Вяс-ковых песень". Вялікі уклад у станаўленне беларус-кай літаратуры унес В.Дунін-Марцінкевіч. Яму нале-жаць творы: "Сялянка", "Вечарніцы", "Пінская шляхта" і інш., е'н таксама быў стваральнікам беларускага тэатра. Найбуйнейшым нацыянальным паэтам XIX ст. з'яўляўся Ф. Багушэвіч. Ён удзельнічаў у паўстанні 1863 г., быў паранены. Ад рэпрэсій Ф. Багушэвічу уда-лося схавацца на Украіне, дзе ен скончыў юрыдычны ліцэй і працаваў у судовых установах, затым вярнуў-ся у Вільню і да канца жыцця служыў адвакатам, аба-раняючы у судах інтарэсы сялян і гарадской беднаты. За межамі Расійскай імперыі (у Кракаве і Познані) выйшлі з друку зборнікі вершаў Ф.Багушэвіча "Дудка беларуская" (пад псеўданімам Мацей Бурачок) і "Смык беларускі" (пад псеўданімам Сымон Рэўка з-пад Барысава). Паэт выступаў у абарону беларускага народа і яго мовы, якой пагарджалі і якую зневажалі. Творы Багушэвіча абудзілі да творчай дзейнасці на карысць свайго народа новае пакаленне нацыяналь-йай інтэлігенцыі. Паслядоўнікамі Ф.Багушэвіча былі паэты-дэмакраты Янка Лучына, Адам Гурыновіч. Жывапіс. У XIX ст. не існавала нацыянальнай беларускай школы ці плыні жывапісу. Выдатныя мастацкія таланты з ліку ўраджэнцаў Беларусі, вы-хадцы з мясцовай шляхты, атрымлівалі вышэйшую прафесійную кваліфікацыю за межамі радзімы. Як прызнаных майстроў іх нярэдка запрашалі на працу у Пецярбург, Варшаву, іншыя буйныя культурныя цэнтры. Болын-менш падоўгу жылі яны і на радзіме. Ведалі і любілі яе, што і адлюстравалі у многіх сваіх творах. Пісалі пераважна на гістарычныя тэмы: В.Ваньковіч "Напалеон каля вогнішча", Я.Дамель "Вызваленне Т.Касцюшкі з цямніцы", К.Альхімовіч "Пахаванне Гедыміна". І.Хруцкі праславіўся карцінамі у жанрах нацюрморта ("Кветкі і садавіна"), партрэта ("Хлопчык у саламяным капялюшы"). І.Аляшкевіч стварыў партрэты вядомых беларускіх магнатаў — А.Чартарыйскага, Л.Сапегі, М.Радзівіла. Н.Сілівановіч быў запрошаны для афармлення вядомага Ісакіеўскага сабора у Пецярбургу, удзельнічаў у стварэнні кампазіцыі "Тайная вячэра" для галоў-нага іканастаса сабора, за што атрымаў званне акадэміка. Самы значны твор мастака у бытавым жанры — "Стары пастух". Да ліку лепшых твораў А.Гараўскага адносяцца пейзажныя палотны, на якіх адлюстраваны краявіды роднай Міншчыны ("Вечар у Мінскай губерні").
33. Беларускі нацыянальна-культурны рух узначаліла з 1903 г. нацыянальна-дэмакратычная партыя — Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ). Першай легальнай газетай на беларускай мове была «Наша доля». Усяго выйшла шэсць нумароў, пяць з якіх было канфіскавана паліцыяй. У газеце былі надрукаваны творы выдатных беларускіх пісьменнікаў: Цеткі, Якуба Коласа, Ядзвігіна Ш. У цэнтры грамадска-палітычнага і літаратурнага жыцця Беларусі у 1906 -- 1915 гг. была газета «Наша ніва». Яна выходзіла штотыднева у Вільні. Ініцыятарамі і выдаўцамі «Нашай нівы» з'яўляліся Іван і Антон Луцкевічы, Аляксандр Уласаў, з 1914 г.рэдактарам «Нашай нівы» быў Янка Купала. У газеце знайшлі адлюстраванне матэрыялы пра народнае жыцце, нацыянальны характар беларусаў .У 1906 г. у Пецярбургу была створана першая легальная беларуская выдавецкая суполка, якая атрыма-ла назву «Загляне сонца і у наша ваконца». Яна дзейнічала да 1914 г. Тут было надрукавана больш за 100 тыс. экземпляраў кніг. Сярод іх першыя беларускія падручнікі «Беларускі лемантар, або Першая навука чытання» Каганца, «Першае чытанне для дзяцей беларусаў» Якуба Коласа. Алесь Гарун выдатны беларускі пісьменнік пачатку XX ст., паплечнік Янкі Купалы і Якуба Коласа. У 1904 г. Алесь Гарун звязаў свой лес з партыяй сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў) і расдачаў пад-польную рэвалюцыйную дзейнасць. У 1907 г. ен быў арыштаваны у падпольнай друкарні і адпраўлены у віленскую турму, а адтуль—на пасяленне у Сібір. Пасля 10 гадоў ссылкі Гарун вярнуўся у Мінск цяжка хворы. Сібір забрала у яго не толькі маладосць, але і здароўе. Адзіны прыжыццевы зборнік вершаў А. Гаруна «Матчын дар» убачыў свет у 1918 г. Карусь Каганец нарадзіўся у сям'і ссыльнага шляхціца Кастравіцкага, удзельніка паўстання 1863 -1864 гг. у Табольску. У яго вершах, прозе, драмах знайшла адлюстраванне нацыянальна-гістарычная тэматыка Максім Багдановіч пражыў кароткае жыцце — 26 гадоў. Зборнік паэзіі «Вянок» выйшаў у свет у 1913 г. у Вільні і з'яўляецца адной з вяршынь беларускай нацыянальнай лірыкі пачатку XX ст.Заснавальнікам беларускай філалогіі і мовазнаў-ства лічыцца Яўхім Карскі. Пяру акадэміка Карскага належаць капітальныя працы па дыялекталогіі, сучас-най беларускай літаратурнай мове, гісторыі беларускай мовы і літаратуры, фальклору. Карскі аўтар фундаментальнага трохтомнага даследавання «Бела-русы», у першым томе якога змешчана «Этнаграфічная карта беларускага племя», якую ен пабудаваў на наву-ковых фактах.Аўтарам першай «Кароткай гісторыі Беларусі» з'яўляецца Вацлаў Ластоўскі. Ён адзін з заснавальнікаў першай беларускай палітычнай партыі—БГС. Першы беларускі прафесійны тэатр стварыў Ігнатп Буйніцкі. У 1907 г. ен стварыў у Віцебскай вобласці аматарскі тэатр. 3 твораў беларускіх драматургаў найболын вядомымі былі «Модны шляхцюк» К. Каганца, «Паўлінка», «Раскіданае гняздо» і «Прымакі» Я.Купалы.
34. Фарміраванне беларускай нацыі ў канцы XIX – пачатку ХХ ст.
Як вядома, на працягу 14 - 16 стст. адбывалася фармiраванне беларускай народнасцi. Па меры ўзнiкнення i развiцця капiталiстычных адносiн яна на-бывае якасна новыя рысы, уласцiвыя тыповай этнiчнай супольнасцi — нацыi. У лiку важнейшых — гэта агульнасць эканамiчнага жыцця насельнiцва беларускiх губерняў, аснову якой складала сельская гаспадарка i дробна-та-варная прамысловасць. Большасць жыхарства зяўлялася сялянамi (90%). Бяднейшая ж iх частка складала сацыяльную базу для фармiравання пралета-рыяту. Тым не менш, 53,5% гараджан (а значыць, рабочых) складалi яўрэi. Беларуская нацыянальная буржуазiя таксама амаль цалкам складалася з сялян. Невыпадкова таму, у далейшым некаторыя палiтычныя дзеячы сцвяр-джалi, што беларусы — гэта суцэльна сялянская нацыя.
Есць падставы з тым пагадзiцца, бо паводле перапiсу 1897 г. асноўную частку мясцовай буржуазii складалi яўрэi, памещчыкаў — палякi i рускiя.
Паводле таго ж перапiсу, на тэрыторыi 5 губерняў пражывала 5 млн 408 тыс беларусаў, 3,1 млн рускiх, палякаў, украiнцаў, яўрэяў (13,8%), лiтоўцаў, латышоў. За 40 парэформенных гадоў колькасць насельнiцтва Бел. амаль па-двоiлася. Насельнiцтва Расii за 37 год (з 1860 па 1897 г. ) вырасла на 52 млн (з 74 па 126 млн.)
У др. палове 19 ст. працягваўся працэс фармiравання беларускай гутарковай мовы, адбывалася злiццё i змешванне мясцовых дыялектаў, а на яе аснове намаганнямi Ф. Багушэвiча i iнш. фармiравалася мова лiтара-турная. Паводле перапiсу, 74% насельнiцтва называла беларускую мову роднаю. Паступова багацела i ўдасканальвалася матэрыяльная i духоўная культура, што знайшло ўвасабленне ў новых прыладах працы i прадметах побыту, у зяўленнi новых традыцый i элементаў фальклору.
Лiчыцца, што важным паказчыкам нацыi з’яўляецца псiхалагiчны склад яе прадстаўнiкоў. Што датычыць беларусаў, то у лiку ўласцiвых iм псiха-лагiчных рыс сталi называць памяркоўнасць i талерантнасць.
Разам з тым, iснавалi i пэўныя перашкоды на шляху да фармiравання нацыi, з уласцiвымi ёй эканамiчнымi i тэрытарыяльнымi сувязямi, агульнасцю мовы, культуры, характару, побыту, традыцыйб звычаяў, самасвядомасцi. Тут варта заўважыць, што з часу ВКЛ у беларусаў не было сваей дакладна акрэсленай тэрыторыi, невыпадкова, што беларускiя губернi былi не менш звязаны эканамiчна з расiйскiмi, чым памiж сабой.
Што датычыць нацыянальных мовы, побыту, традыцый, то яны дамiна-валi толькi на весцы. Пры гэтым у горадзе iснаваў кангламерат культур, кожная з якiх развiвалася па свойму, без вызначальнай тэндэнцыi злiцця ў адзiную. Важна адзначыць таксама, што беларуская мова не мела статусу дзяржаўнай.
Нельга не прыгадаць i таго, што па веравызнаннi беларускi народ заста-ваўся ў складзе дзвюх хрысцiянскiх канфесiй, i гэта таксама не спрыяла ўтварэнню трывалай нацыянальнай супольнасцi. Невыпадкова, што ў боль-шасцi выпадкаў этнiчная самаiдэнтыфiкацыя “тытульнай” нацыi вызначалася па схеме: праваслаўны, значыць – рускi; каталiк – значыць – паляк.
Нарэшце, вельмі нізкі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці, уласцівы многім з нас і зараз.
Былi выпадкi, што пад час перапiсу 1897 г. многiя жыхары называл сябе не толькi беларусамi, але i лiтвiнамi, тутэйшымi i г. д. Такiм чынам, можна прыйсцi да высновы, што беларускi народ у канцы 19 - пачатку 20 стагоддзя з прычыны абектыўнага i суб’ектыўнага кшталту для таго, каб звацца нацыяй, меў больш адмоўных, чым станоўчых падстаў. Асноўнай на той час перашкодай на шляху да этнiчнай кансалiдацыi беларускага, як i многiх iншых народаў Расiйскай iмперыi, зяўлялася царскае самаўладдзе.
35. Характэрная рыса народнiцтва як iдэалогii – перапляценне рэвалюцый-най дэмакратыi з сялянскiм утапiчным сацыялiзмам.
Народнiкi падзялялiся на рэвалюцыйную i лiберальную плынi. Рэвалю-цыйнае народнiцтва звязвала дасягненне сацыялiзму з усерасiйскiм сялян-скiм паўстаннем; лiберальнае разлiчвала на мiрны, рэфармiсцкi шлях.
Першай народнiцкай арганiзацыяй, створанай на пачатку 1860-х гг. лi-чыцца “Зямля i Воля”. На Беларусi iдэi народнiцтва падзялялi К. Калiноўскi, В. Урублеўскi, З. Серакоўскi.
У далейшым народнiкi раздзялiлiся па плынях, у асноўным, з-за спрэчак аб пытаннях тактыкi. Так, з 1870-х большасць груповак кiравалася iдэямi М. Бакунiна, якi прапаведваў анархiзм i апалiтызм, а таксама заклiкаў да не-адкладнага жорсткага паўстання / “К топору зовите Русь!”/
Другая плынь народнiкаў падзяляла думку Лаўрова аб неабходнасцi грун-тоўнай падрыхтоўкi да рэвалюцыi (але не шляхам палітычнай барацьбы, а прапаганды. Прыхiльнiкi Ткачова выступалi“за палiтычны пераварот з мэтай перадачы ўлады народу”.
У жнiўнi 1879 г. “Зямля i Воля” раскалолася на “Народную волю” i “Чор-ны перадзел” (iснавала да 1882 г.). На Беларусi большасць народнiкаў яго прыхiльнiкi. На пачатку 1880-х гг. такiя гурткi ўзнiклi ў асобных гарадах Бе-ларусi – Мiнску, Вiцебску, Оршы, Слуцку. На Беларусь прыязджаў Г. В. Пля-ханаў. У Мiнcку выдавалася газета i пракламацыi. Асноўны накiрунак дзей-насцi - прапагандысцкi.
Другая плынь народнiцтва аб’ядналася вакол “Народнай волi” i зрабiла стаўку на iндывiдуальны тэрор, у тым лiку - (з 1879) супраць цара.
Пад уплывам народнiцкiх iдэй група студэнтаў-беларусаў Пецярбургска-га унiверсiтэта стварыла Беларускую сацыял-рэвалюцыйную групу “Гоман”, якая мела сувязi ў Вiцебску, Мiнску i iнш. гарадах. Яна iмкнулася стаць цэн-трам арганiзацыi “Народнай волi” у Беларусi. У 1884 г. групаю выдадзена 2 нумары часопiса “Гомон”.
Прапаганда марксiзму i ўтварэнне сацыял-дэмакратычных арг-цый
Заняпад народнiцкiх суполак, якiя арыентавалiся на змову, iндывiдуаль-ны тэрор, на вузкае кола змоўшчыкаў, паўплываў на распаўсюджанне марк-сiсцкiх iдэй. Г. В. Пляханаў таксама захапiўся марксiзмам. У 1883 г. за мя-жой, у Жэневе iм была створана група “Вызваленне працы”, якая паставiла на мэце стварэнне рабочай партыi на марксiсцкай аснове. У той жа час Пляханавым былi напiсаны першыя праграмныя дакументы расiйскiх сацыял-дэмакратаў. У 1886 г. ён выдаў брашуру “Нашы рознагалоссi”, у якой палемiзаваў з народнiкамi.
У лiку першых на Беларусi пачаў працаваць гурток Абрамовiча ў Мiнску (1884). У 1886 марксiзм вывучалi ўжо каля 130 рабочых. Каб прыцягнуць iх у гурткi, арганiзатары акцэнтавалi ўвагу на эканамiчных пытаннях. З канца 1880-х на Беларусi з’явiлiся палiтычныя лiстоўкi i брашуры на iдыш.
Колькаснае павелiчэнне сацыял-дэмакратычных арганiзацый яўрэйскiх рабочых стварыла ўмовы для ўзнiкнення масавай партыi, якой стаў Усеагуль-ны яўрэйскi рабочы саюз у Лiтве, Польшчы i Расii - Бунд (на чале з Крэ-мерам), створаны ў Вiльнi ў 1897 г. Крыху пазней ЦК Бунда перабраўся ў Мiнск.
Бундаўцы ўсведамлялi, што без расiйскага пралетарыяту iм не дамагчыся паляпшэння стану яўрэйскiх рабочых, тым больш – перамогi над царызмам. Таму iх ЦК усебакова спрыяў утварэнню РСДРП. Невыпадкова з дапамогай Бунда ў Мiнску на кватэры служачага чыгункi П. В. Румянцава 1-3 сакавiка 1898 г. адбыўся I з’езд сацыял-дэмакратаў Расii
У перыяд пераходу ад феадалізму да капіталізму і яго далейшага развіцця ўзнікла буржуазная палітычная і ідэа-лагічная плынь, якая выражала інтарэсы прамысловай буржуазіі, — лібералізм. Палітычнай дактрынай лібералізму была ідэя свабоды, адсюль ІІаходзіць паняцце "лібералізм" (ад лац, — уласціва свабоднаму чалавеку). Гэта слова азначае, па-першае, незалежнасць ад традыцый, звычак, догмаў, імкненне да актыў-нага самавызначэння ў свеце. Па-другое, лібералізмам называюць вучэнне, якое ставіць сваёй мэтай ліквідацыю або змякчэнне форм дзяржаўнага ці грамадскага прымусу індывідуума. Для лібералізму характэрна свабода ад групавых, нацыянальных і класавых умоўнасцей, цярплівасць і касмапалітызм, індывідуалізм і гуманізм. У абодвух выпадках гаворка ідзе аб ідэалах, якія бяруць пачатак у перыяд рэвалюцый XVII — XVIII стст. і атрымалі шырокае распаўсюджванне ў XIX ст., калі ў шэрагу заходне-еўрапейскіх краін узніклі ліберальныя партыі з адпаведнымі праграмамі. Па-трэцяе, у эканоміцы лібералізм азначаў рыначныя адносіны.
Лібералізм патрабаваў абмежавання правоў манарха пар-ламентам, устанаўлення канстытуцыйнага ладу і дапушчэн-ня буржуазіі да кіравання дзяржавай, дазволу грамадзянам некаторых дэмакратычных свабод.
Лепшай формай палітычнага ладу лібералы лічылі дэмакратыю (грэч. — улада народа), якая заснавана на прызнанні прынцыпаў народаўладдзя, свабоды і раўнапраўя грамадзян. Дэмакратыя дапускала прызнанне прынцыпаў выбрання асноў-ных органаў дзяржаўнай улады, наяўнасць правоў і палітычных свабод грамадзян, а таксама ўмоў для іх рэалізацыі.
Заключным этапам станаўлення асноўных прынцыпаў лібералізму быў прамежак ад Вайны за незалежнасць у Паўночнай Амерыцы да новай рэвалюцыйнай хвалі ў Еўропе ў першай палове 1820-х гг. У гэты час ліберальная палітычная тэорыя трапіла пад магутнае ўздзеянне дзвюх вялікіх рэвалюцый (амерыканскай і французскай) канца XVIII ст.
Такім чынам, прамысловая рэвалюцыя адыграла важную ролю ў пераходзе ад феадалізму да капіталізму, станаўленні і развіцці індустры-ялышга грамадства. Яна таксама прывяла да змен у сацыяльнай структуры насельніцтва і фарміравання прамысловай буржуазіі і пралетарыяту. Разам з тым яна выклікала і палітычную мадэрнізацыю ў краінах Заход-няй Еўропы і ЗША. У выніку гэтай мадэрнізацыі нараджаецца ідэалогія буржуазіі — лібералізм, які ў XIX ст. адыграў вельмі важную ролю ў фар-міраванні буржуазнай дзяржавы.
36. Афармленне агульнарасійскіх партый
Общественно-политическая жизнь РИ в нач 20 ст . Революционные события 1905-1907 гг на Бел.
Канец XIX – пачатак XX ст. – час стварэння і станаўлення палітычных партый. У другой палове 90-х гг. сярод сацыял-дэмакратаў шматнацыянальных заходнiх губерняў пераважала тэндэнцыя да стварэння рабочых арганiзацый па нацыянальнай прыкмеце. У Расii ствараюцца буйныя гарадскiя i рэгiянальныя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi. Усё гэта выклiкала неабходнасць аб’яднання сацыял-дэмакратаў у адзiную партыю. Iнiцыятарам аб’яднальнага працэсу стаў пецярбургскi “Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа”. У 1898 г. у Мiнску прайшоў з’езд, якi прыняў рашэнне аб аб’яднаннi прадстаўленых на iм арганiзацый у РСДРП i выбраў ЦК партыi.Летам 1903 г. за мяжой адбыўся ІІ з’езд РСДРП. Ён прыняў праграму у якой абвяшчалася пралетарская рэвалюцыя, заваяванне дыктатуры пралетарыяту і пабудова сацыялізму. Адбыўся раскол РСДРП. Рэвалюцыйную частку расійскіх сацыял-дэмакратаў пачалі называць бальшавікамі, а прыхільнікаў рэфармісцкага накірунку – меншавікамі.У 1902 г. прыхiльнiкi iдэй народнiцтва стварылi Партыю сацыялiстаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Эсэры мелі на мэце звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне памешчыцкага землеўладання i ўстанаўленне ў Расii федэратыўнай дэмакратычнай рэспублiкi.На рубяжы XIX–ХХ стст. з агульнадэмакратычнага руху вылучаецца беларуская нацыянальная плынь. У канцы 1902 – пачатку 1903 гг. аформiлася Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ). На сваiм I з’ездзе ў 1903 г. БРГ прыняла праграму, дзе называла сябе сацыяльна-палiтычнай арганiзацыяй беларускага працоўнага народа. Тэарэтычныя погляды БРГ спалучалi iдэi рэвалюцыйнага дэмакратызму i народнiцтва. Партыя выступала за звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне капiталiзму i ўсталяванне дэмакратычнага ладу, прызнавала правы народаў Расii на аўтаномiю.
Рэвалюцыя 1905-1907 гг. На Беларусі.У пачатку ХХ ст. у Расii склалася рэвалюцыйная сiтуацыя. Эканамiчны крызiс 1900–1903 гг. i руска-японская вайна 1904–1905 гг. садзейнiчалi абвастрэнню ўсiх супярэчнасцей. Рэвалюцыйны выбух у Расii стаў непазбежным.У палiтычнай барацьбе вылучаюцца тры лагеры: урадавы, лiберальна-буржуазны i дэмакратычны. Кожны з iх меў свае мэты i задачы. Урадавы лагер iмкнулся захаваць самадзяржаўе i не дапусцiць карэнных змен у дзяржаўна-палiтычным ладзе Расii. Лiбералы марылi аб палiтычных свабодах, жадалi лiквiдаваць перажыткi феадалізму. Агульнай мэтай дэмакратау было знiшчэнне ўсiх рэшткаў феадалізму, у тым лiку i памешчыцкага землеўладання, звяржэнне самадзяржаўя i ўсталяванне дэмакратычнай рэспублiкi.9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу было растраляна мiрнае шэсце рабочых, якiя накiроўвалiся да цара з просьбай палепшыць становiшча народа. Гэтая падзея выклiкала магутную хвалю пратэсту.У лютым – сакавiку колькасць палiтычных выступленняў рэзка зменшылася, але адбылося значнае павелічэнне эканамiчных забастовак.Вясною 1905 г., як следства ўздзеяння рабочага руху, на Беларусi разгарнуўся масавы рэвалюцыйны рух сялянства.Восенню 1905 г. шматлiкiя агульнагарадскiя стачкi злiлiся ва Усерасiйскую палiтычную стачку. Ва ўсёй Расii баставала звыш двух мiльёнаў чалавек.18 кастрычнiка ў Мiнску на плошчы адбыўся мiтынг, у якiм удзельнiчалi каля 20 тыс. чалавек. Каб разагнаць мiтынгуючых, губернатар Курлаў загадаў прымянiць зброю.У снежнi 1905 г. палiтычная барацьба пралетарыяту Расii працягвалася. У Маскве яна перарасла ва ўзброенае паўстанне. Забастоўка ахапiла большасць чыгуначных вузлоў Беларусi. У апошнія месяцы 1905 г. зноў узрос сялянскi рух.Аднак збiць рэвалюцыйную хвалю ўладам ўсё ж такi ўдалося. У пэўнай ступенi гэтаму спрыяў Манiфест 17 кастрычнiка.Пасля снежаньскiх падзей 1905 г. рэвалюцыйны рух паступова iдзе на спад.
37. Геапалітычнае становішча Бел.
Першая сусветная вайна працяг-ся з 1 жніуня 1914 па 11 лістапада 1918 г.
Прычынай вайны з'явілася: барацьба дзвюх імперыялістычных груповак дзяржаў -Траістага Саюза і Антанты - за перадзел ужо падзеленых калоній і сфер уплыву.
У першыя дні вайны заходнія, у тым ліку беларускія, губерні былі пераведзены на ваеннае становішча. У сувязі з гэтым забараняліся забастоўкі, вулічныя шэсці, маніфестацыі. На баку ўрада выступалі эсэры, меншавікі, бундаўцы. Бальшавікі былі супраць вайны. Яны адмовіліся падтрымаць "свой" урад і прызналі карысным у інтарэсах пралетарыяту паражэнне царызму ў вайне, ператварэнне вайны імперыялістычнай у вайну грамадзянскую і перамогу рэвалюцыі. Па-сутнасці, антываенную пазіцыю заняла газета "Наша ніва" (за якой стаяла БСГ), рэдактарам якой у сакавжу 1914 г. стаў Я.Купала.
Ваенныя дзеянні на Беларусі
Жнівень-верасень 1915г- Асноуныя сілы Германіі былі засяроджаны на Усходнім фронце, які імкліва набліжаўся да Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандавання была пераведзена з Баранавічаў у Маплёў. У раёне Вільні пачынаецца аперацыя, вядомая як "Свянцянскі прарыў". Свянцяны былі узятыя, на наступны дзень вораг прарваў фронт каля Свянцян. Кавалерыйская група з шасці дывізій, якая дзейнічала ў тыле рускіх воінаў, 14 верасня захапіла Вілейку і падышла да Маладзечна. 16—17 верасня ў раёне Маладзечна, Вілейкі, Смаргоні 2-я руская армія спыніла наступленне германскіх войскаў і адкінула немцаў у раён азёр Свір і Нарач. Заходнія саюзнікі ў гэты цяжкі для Расіі час не аказалі ей ніякай істотнай дапамогі.
Кастрычнік 1915. Фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск — Баранавічы — Пінск. Немцы акупіравалі 1/4 Беларусі, дзе да вайны жыло каля 2 млн чалавек. Яна да канца вайны (болыш як на 2 гады) аказалася пад нямецкай акупацыяй. Насельніцтва цярпела прыгнет, грабяжы, гвалт. Усе, каму было ад 16 да 60, плацілі падушную подаць. Жывёла, лясныя багацці Белавежскай пушчы вывозіліся ў Германію.
Сакавік 1916.Наступальная аперацыя рускіх войскаў адбылася ў раёне возера Нарач. Распачата 18сакавіка 1916 г. з мэтай аблягчыць становішча французскай арміі
пад Вердэнам. Атакі на непрыяцельскія пазіцыі працягваліся да 28 сакавіка, але дабіцца рашучых вынікаў не ўдалося. Гэтаму перашкодзілі неспрыяльныя метэаралагічныя ўмовы, слабая артылерыйская падрыхтоўка, памылкі камандавання. 29 сакавіка быў аддадзены загад аб спыненні аперацыі.
Нягледзячы на тое, што Нарачанская аперацыя фактычна закончылася безвынікова, з вялікімі стратамі ў жывой сіле, яна адцягнула на сябе значныя германскія рэзервы і тым самым аблегчыла становішча саюзнай французскай арміі.
Першая сусветная вайна з'явілася вялікім выпрабаваннем для народная гаспадаркі Беларусі. Наступление германскіх войскаў выклікала велізарны паток бежанцаў, у асноўным жанчын, старых і дзяцей. На захопленай непрыяцелем беларускай зямлі быў устаноулены жорсткі ваенны рэжым. Астатняя частка Беларусі ўяўляла сабой прыфрантавую паласу. Тут знаходзілася каля 2 млн салдат і афіщэраў рускай арміі. Многія прадпрыемствы былі разбураны. У глыб Расіі было вывезена каля 1/3 заводаў і фабрык. Пад канец 1915 г. тут працавала толькі 139 фабрычна-заводскіх прадпрыемстваў. Большая іх частка была перапрафіліравана на выкананне ваенных заказаў.
Вялікую шкоду нанесла вайна сельскай гаспадарцы Беларусі Больш за палову працаздольных мужчын было мабілізавана і адпраўлена на фронт. У выніку шмат сялянскіх гаспадарак засталося без работнікаў. Да абарончых работ (капание акопаў, будаўніцтва мастоў і інш.) прыцягвалася практычна ўсе насельніцтва прыфрантавой паласы. Акрамя таго мелі месца рэквізіцыі жывёлы, фуражу і прадуктаў харчавання. Пасевы скараціліся, былі страты ў пагалоўі жывёлы. Усе тэта, а таксама заняпад транспарту, фінансаў вельмі адмоўна адбілася на становішчы шырокіх народных мас, што не магло не выклікаць, нават ва умовах ваеннага часу, рабочых забастовак, сялянсюх і салдацкіх выступленняў.
Самым буйным з іх было паўстанне салдат у кастрычніку 1916 г. у Гомелі У гэтым выступленні прынялі ўдзел некалькі тысяч чалавек. Паўстанцы раззброілі каравульную каманду, вызвалілі каля 800 арыштаваных таварышаў і зшшчылі складзеныя на іх абвінаваўчыя дакументы, разагналі гарадскую паліцыю, аказалі ўзброенае супраціўленне рэгулярнаму войску, якое было тэрмінова накіравана для задушэння паўстання. У гэтым выступленні удзельнічалі і рабочыя Гомеля. Да суда было прыцягнута 16 чалавек, дзевяць з якіх расстралялі, а астатніх адправілі на катаргу. Выступленні вайскоўцаў сведчылі пра тое, што армія з апоры царызму паступова ператваралася ў яго праціўніка.
38. Лютауская рэвалюцыя Падзеі лютаускай рэвалюцыі на тэр Бел.
буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя пачалася 23 лютага 1917 г. У Петраградзе прайшл! м!тынп ! дэманстрацы! пад лозунгам! "Далоу вай-ну!", "Далоу самадзяржауе!". 27 лютага на бок рабо-чых перайшл! салдаты Петраградскага гарн!зона, у вышку чаго 28 лютага рэвалюцыя перамагла. 2 са-кав!ка цар М!калай II адрокся ад прастола. У гэтых умовах рабочыя ! салдаты стварыл! свой орган ула-ды — Петраградск! Савет. Паралельна з дэпутатау Дзяржаунай Думы склауся Часовы урад. Так узн!кла двоеуладдзе.
Звестк! аб перамозе рэвалюцы! у Петраградзе прыйшл! на Беларусь 1—4 сакавша ! выкл!кал! масавыя м!тынп, шэсц! з чырвоным! сцягам!. Па прынцыпе Петраградскага Савета у гарадах ! мяс-тэчках стварал!ся Саветы рабочых ! салдацк!х дэпутатау, народная м!лщыя. 4 сакав!ка 1917 г. быу створаны М!нск! Савет рабочых дэпутатау. У Часовы Выканаучы кам!тэт Савета увайшл! адны бальшав!к!. Гарадскую м!л!цыю узначал!у служачы Земскага саюза бальшав!к М. Млхайлау (М. Фрунзе). 6 сакавша на сумесным пасяджэнш выканкама ! салдат-дэпутатау было вырашана стварыць аб'ядна-ны М!нск! Савет рабочых ! салдацк!х дэпутатау. Часовы выканаучы кам!тэт назначыу губернск!х ! павятовых кам!сарау, да як!х пераходз!ла мясцовая улада. Канчаткова М!нск! Савет аформ!уся 8 сакавша. Туды увайшл! прадстаун!к! меншавшоу ! бундау-цау. Часовы выканаучы кам!тэт узначал!у меншав!к Б.Позерн, а яго намесшкам стау бальшав!к1.Люб!мау. У Вщебску, Гомел! 1 шшых гарадах был! створаны аб'яднаныя Саветы рабочых 1 салдащах дэпутатау, але галоуную ролю у Беларус! адыгрывау Мшск! Савет.
Значны уплыу на пал!тычнае жыццё мела вайна. 3 7 па 17 красавжа 1917 г. у Мшску адбыуся I з'езд ваенных 1 рабочых дэпутатау арми 1 тылу Заходняга фронту. Ен зацвердз!у Палажэнне аб салдацклх кам!тэтах, выстушу за прадастауленне салдатам сва-боды слова, друку 1 г.д. Дэлегаты падтрымал! курс Часовага урада на працяг вайны у мэтах абароны дэ-макратычнай рэвалюцьп.
У сакавжу — красавжу 1917 г. пашыраецца сялянск! рух. 20 — 23 красавжа у Мшску адбыуся з'езд сялянск!х дэпутатау Мшскай 1 неакушраваных паветау Вшенскай губерш. Ён падтрымау эсэраускую праграму па аграрным пытанш — сацыял!зацыя зямл!, ураунялънае землекарыстанне (гэта ж зрабш! з'езды Маплёускай 1 Вщебскай губерняу). З'езд выказауся за хутчэйшы м!р.
25 сакавжа 1917 г. адбыуся I з'езд беларусшх на-цыянальных арганхзацый. Ен адобрыу стварэнне Бе-ларускага нацыянальнага кам!тэта (БНК) на чале з Раманам Сшрмунтам. Беларуск1я нацыянальна-дэмак-ратычныя парты! зрабШ спробу даб!цца ад Часовага урада перадачы улады Беларускай краёвай радзе, вы-бары якой з'езд даручыу БНК. Але рас1йск1я буржу-азныя пал1тык1 не падтрымал! гэтую щэю.
II з'езд 6еларуск1х нацыянальных аргашзацый сабрауся у л1пен1 1917 г. Была абрана Цэнтральная Рада 6еларуск1х арган!зацый на чале з Я. Лёс1кам. Яна таксама праводз!ла палпыку аутаномИ Бела-рус! у Раса.
У лшеш — жн!уш 1917 г. на Беларус! праходз1л1 выбары у мясцовыя органы самак!равання — гарадсшя думы, земствы. У мястэчках перамогу атрымал! бун-дауцы, у земствах — эсэры.
Так1м чынам, лютауская рэвалюцыя абудз!ла пал!тычную актыунасць шырок1х мае насельн!цтва, якую выкарыстоувал! пал!тычныя парты! для пашы-рэння свайго уплыву у грамадстве. Але злабадзённыя пытанн! аб м!ры, зямл!, дзяржауным самавызначэнн! Беларус! заставалхся нявырашаным
39. 3 24 на 25 кастрычніка 1917г. у Петраградзе пачалося ўзброенае паўстанне, якое ўзначаліў Ваенна-рэвалюцыйны камітэт (ВРК), створаны пры Петраградскім Савеце. Кіравала паўстаннем партыя бальшавікоў. 25 кастрычніка Часовы ўрад быў скінуты. 28 кастрычніка II Усерасейскі з'езд Саветаў абвясціў Савецкую ўладу ў цэнтры і на месцах.Апоўдні 25 кастрычніка бальшавікі Мінска па вайсковым радыё атрымалі паведамленне аб перамозе ўзброенага паўстання ў Петраградзе. Мінскі Савет, дзе пераважалі бальшавікі, абвясціў сябе ўладай. 3 турмаў былі вызвалены салдаты, арыштаваныя за антываенныя выступленіі і з іх быў сфарміраваны Першы рэвалюцыйны полк. Былі створаны ваенна-рэвалюцыйныя камітэты (ВРК), якія абапіраліся на салдацкія масы. Супраціўленне бальшавікам аказаў Камітэт выратавання рэвалюцыі на чале з Т.Калатухіным. Неўзабаве у Мінску і на Заходнім фронце ўладу у свае рукі ўзяў ВРК. Ён распусціў Камітэт выратавання, а Калатухін быў арыштаваны.На працягу кастрычніка-лістапада 1917г. савецкая ўлада была ўстаноўлена на усёй свабоднай ад немцаў тэрыторыі Беларусі. З’езды саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, якія адбыліся ў лістападзе 1917 г., сваімі рашэннямі замацавалі перамогу савецкай улады на Беларусі.27 лістапада выканаўчыя камітэты, абраныя з’ездамі Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці, Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў, 3аходняга фронту, аб'ядналіся і ўтварылі выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту (Абылвыканкомзах). Яго старшынёй быў абраны бальшавік М.Рагазінскі. Для кіравання вобласцю і фронтам быў створаны абласны Савет Народных Камісарау (СНК) на чале з бальшавіком К.Ландарам. Зазначым, што ў прэзідыўме СНК былі толькі прадстаўнікі фронту, сярод якіх не было ніводнага беларуса. Яны адкрыта выступілі супраць беларускага нацыянальнага дзяржаўнага самавызначэння, прытрымліваючыся ідэі стварэння ўнітарнай савецкай дзяржавы. У сувязі з гэтым, прызнаючы ўладу Саветаў ў Расіі, Вялікая беларуская рада не прызнавала ўладу Абылвыканкамзаха на тэрыторыі Беларусі, разглядаючы яго выключна як франтавы орган ўлады.30 лістапада 1917г. прадстаунікі розных партый і рухаў, якія ўваходзілі ў Вялікую беларускую раду, выступілі з адозвай «Да ўсяго беларускага народа», у якой аб'явілі сваю палітычную праграму. Для арганізацыі законнай улады ў цэнтры і на месцах меркавалася 5 снежня 1917г. склікаць у Мінску з'езд прадстаўнікоў усяго беларускага народа. Дазвол на правядзенне з'езда даў урад УЛ.Леніна, а нарком па нацыянальных справах I.В.Сталін выдзеліў на яго правядзенне 50 тыс.рублёў і паабяцаў, што рашэнні форума будуць прызнаны савецкай уладай.
40. Беларусь у перыяд германскай акупацыi. Абвяшчэнне БНР. Вызваленне Беларусi ад нямечкiх захопнiкаў.
У жнiўнi 1914 г. з пачаткам першай сусветная вайны Заходняя Беларусь была захоплена Германiяй. Нi царскi ўрад да лютага 1917 г., нi часовы буржуазны ўрад пасля Лютаўскай рэвалюцыi не зрабiлi нiчога, как вывесцi краiну з вайны, вызвалiць Беларусь ад захопнiкаў. Пасля Кастрычнiцкай рэвалюцыi савечкi ўрад звярнуўся да ваюючых краiн з прапановай спынiць вайну. Але зрабiць гэта яны адмовiлiся. Не прынеслi поспеху i сепаратныя перагаворы з Германiяй. У лютым 1918 г. Германiя адмовiла ваенныя дзеяннi. Больш за 2/3 тэрыторыi Беларусi апынулiся пад уладай германскiх акупантаў. Савецкi ўрад вымушаны быў пайсцi на падпiсанне самага несправядлiвага мiрнага дагавора з Германiяй. Такi дагавор быў падпiсаны 3-га сакавiка 1918 г. Беларускае пытанне на перагаворах не разглядалася. Iнтарэсы беларусаў не былi прыняты пад увагу нi адным з бакоў.
На захопленай тэрыторыi акупанты лiквiдавалi савецкую ўладу, устанавiлi акупацыйны рэжым, што выклiкала моцнае супрацiўленне беларускага народа. Пачалася барацьба рабочых, сялян Беларусi супраць акупантаў. Кiравалi гэтай барацьбой камунiсты.
Ва ўмовах наступлення германскiх войск кiраўнiкi нацыянальна-дэмакратычных партый Беларусi зрабiлi спробу захапiць уладу, стварыць беларускую дзяржаўнасць. Яны звярнулiся з 1-ай, а потым 2-ой Устаноўчай граматай да беларускага народа. Беларусь была аб`яўлена народнай рэспублiкай. Былi вызначаны асноўныя прынцыпы дзяржаўнага ладу краiны, тэрыторыя, формы ўласнасцi i iнш. Кiруючым органам БНР былi Рада i Народны Камiсарыят. 25 сакавiка 1918 г. Беларусь была абвешчана незалежнай у этнаграфiчных межах пражывання беларусаў. Самастойнасць i незалежнасць БНР яе кiраўнiкi хацелi здзейснiць пры дапамозе Германii. Аднак зрабiць гэта было немагчыма. Германiя не была зацiкаўлена ў стварэннi такой дзяржавы. Не прызналi БНР i iншыя краiны. Рада БНР аб`явiла аб разрыве з Расiяй, не ўлiчваючы настрою беларускага народа. БНР дзяржавай не стала. Не было заканадаўчай улады. Выканаўчая ўлада абмяжовывалася толькi сферай культуры. Не было i судовай улады. Тым не менш гэта быў рашучы крок у стварэннi беларускай дзяржаўнасцi.
У вынiку паражэння аўстра-германскага блоку ў 1-й сусветнай вайне i рэвалюцыi ў Германii германскiя войскi пакiнулi Беларусь. 13 лiстапада 1918 г. савецкi ўрад ануляваў Брэсцкi дагавор.
41. Стварэнне БССР.Пасля вызвалення Беларусi ад нямецкiх акупантаў зноў паўстала пытанне аб утварэннi беларускай дзяржаўнасцi. Але па гэтым пытаннi не было адзiнай думкi. Iснавала некалькi пазiцый: 1) Паўночна-Заходняга абкома РКП(б). Яго кiраўнiк А.Мяснiкоў, В.Кнорын i iнш. лiчылi, што Беларусь павiнна быць тэрытарыяльнай адзiнкай РСФСР на той падставе, што беларусы не нацыя; 2) Беларускага нацыянальнага камiсарыята. Кiраўнiкi Белнацкама А.Чарвякоў, З.Жылуновiч i iнш. лiчылi неабходным стварыць Беларускую савецкую рэспублiку i ўстанавiць цесныя сувязi з РСФСР . Гэтую пазiцыю падтрымлiвала Цэнтральнае бюро беларускiх секцый РКП(б) у Расii. Доўгi час гэтае пытанне не вырашалася. I толькi 24 снежня 1918 г. пленум ЦК РКП(б) прыняў рашэнне аб стварэннi БССР. 30 снежня 1918 г. на VI Паўночна-Заходняй партыйнай канферэнцыi РКП(б) была прынята рэзалюцыя «Аб абвяшчэннi Заходняй Камуны Беларускай Савецкай Рэспублiкай». Быў створаны Часовы ўрад Беларусi на чале з З.Жылуновiчам. 1 студзеня 1919 г. Часовы ўрад абвясцiў Манiфест аб стварэннi БССР. У сувязi з гэтым Заходняя вобласць была скасавана. Аднак пагроза з боку Польшчы прымусiла савецкае кiраўнiцтва прыняць 16 студзеня 1919 г. рашэнне аб аб`яднаннi БССР з Лiтоўскай ССР. Для юрыдычнага замацавання абвяшчэння БССР i стварэння Лiтбел 2 лютага 1919 г. быў склiканы 1-ы ўсебеларускi з`езд Саветаў. З`езд прыняў Канстытуцыю БССР, згодна з якой найвышэйшая ўлада ў рэспублiцы належала з`езду Саветаў. З`езд вызначыў тэрыторыю БССР у складзе Мiнскай i Гродзенскай губерняў, планавалася, што ўключаныя ў склад РСФСР па рашэннi ЦК РКП(б) ад 16 студзеня 1918 г. Магiлеўская i Бiцебская губернi, калi iншыя тэрыторыi Беларусi будуць захоплены Польшчай у будучым могуць стаць асновай для аднаўлення беларускай дзяржаўнасцi. 1-ы ўсебеларускi з`езд Саветаў прыняў рашэнне аб аб`яднаннi БССР i Лiтоўскай ССР. У склад Лiтбел увайшла тэрыторыя Мiнскай, Гродзенскай, Вiленскай, Ковянскай i частка Сувалкаўскай губерняў з большi як 4-мiльенным насельнiцтвам. Сталiцай аб`яднанай дзяржавы стаў г. Вiльня. Лiтбел праiснавала да лiпеня 1920 г.
Савецка-польская вайна і яе выпікі.
У канцы лютага 1919 г. пачалася польская iнтэрвенцыя. Урад Лiтбел не змог арганiзаваць супрацiўленне польскiм вайскам. Асноўныя сiлы Чырвонай Армii накiроўвалiся на ўсходнi фронт. Галоўнай мэтай Польшчы было далучэнне зямель былога ВКЛ да Польшчы. 8 жнiўня 1919 г. польскiя войскi захапiлi Мiнск. У вераснi 1919 г. пачалiся перагаворы. На захопленай тэрыторыi iнтэрвенты ўстанавiлi жорсткi акупацыйны рэжым. Праводзiлiся масавыя арышты, рабаўнiцтвы i гвалт, паланiзацыя насельнiцтва Беларусi. Дзяржаўнай мовай была аб`яўлена польская мова. Былi зачынены беларускiя школы, установы культуры.Беларускi народ не пакарыўся акупантам. На ўсей тэрыторыi лiтбел разгарнулася партызанская барацьба. Кiравалi гэтай барацьбой бальшавiкi i беларускiя эсэры. Сумесныя дзеяннi бальшавiкоў i эсэраў далi свае станоўчыя вынiкi. Быў распрацаваны план узброенага паўстання, створаны Беларускi паўстанцкi камiтэт, Народная ваенная самаабарона. У канцы красавiка 1920 г. урад Польшчы перарваў перагаворы i разгарнуў наступленне сваiх войск. У маi 1920 г. пачала контрнаступленне Чырвоная Армiя, але беспаспяхова. Новае контрнаступленне пачалося 4 лiпеня 1920 г. Да жнiўня 1920 г. Чырвоная Армiя вызвалiла ўсю тэрыторыю Беларусi i ўступiла на тэрыторыю Польшчы. У гэты час стала магчымым аднавiць БССР. Бэў створаны Белрэўком на чале з А.Чарвякрвым. Гэта быў часовы орган улады. У канцы лiпеня была прынята Дэкларацыя аб абвяшчэннi незалежнай БССР. У жнiўнi 1920 г. перайшлi ў контрнаступленне польскiя войскi. Разлiк на сусветную рэвалюцыю не апраўдаўся. У вынiку значная частка тэрыторыi Беларусi была зноў захоплена польскiмi войскамi. Таму БССР аднаўлялася толькi ў межах 6 паветаў Мiнскай губернi. 18 сакавiка 1921 г. быў падпiсаны мiрны дагавор памiж Польшчай i Расiяй. Да Польшчы адышла Заходняя Беларусь . Усходняя частка беларусi заставалася ў складзе РСФСР (была вернута ў 1924 i 1926 гг.).
42. Шляхі і метады будаўніцтва інд.гр-ва 31 ліпеня 1920 года 2 абвяшчэнне БССР .1-ая сусветнаявайна прадэманстравала крызісный стан еўр дярж .Ва ўсіх гэтых дзярж звузілася сфера рыначных адносін , павялічылася дзярж рэгуляванне вытворчасці. У большасці еўр краін у канцы 20-ых пач 30-ых гг прайшлі эканамічныя крызісы асноўная прычына вайна.Асабліва цяжкі крызіс у 1929-1933 гг(больш пацярпела ЗША і Германія ).Сац рэв у Германіі ,Венгрыіі,Фенляндыіі .Падзенне грамад вытворчасці і жыццевага узроунню насельніцтва адбываецц узмацненне ваеннай манаполіі .1919-1920 гг уГерманіі аформілася нацыял сац рабочая партыя. 1921г фашысцкая партыя з’уляецца у Італію ,узначаліу Мусаліні .1933г гітлер назначанны рэйхсканцлерам.
Разбурэнні, беспрацоўе, неабдуманае ўсеагульнае адзяржаўленне сродкаў вытворчасці, харчразвёрстка выклікалі незадаволенасць народа, асабліва сялянства.Прычынай цяжкаг я У. Леніным і прынятая Х з’ездам РКП(б) у сакавіку 1921 г.
Сродкамi яе рэалiзацыi вызначалiся: харч падатак, кааперацыя, свабоднае прадпрыймальнiцтва i свабодны рынак.
Сутнасць нэпа зводзілася да максімальнага пад’ёму вытворчых сіл і паляпшэння становішча рабочых і сялян дзеля захавання савецкай улады.Галоўнай мэтай нэпа стала замена харчразвёрсткі харчовым падаткам.Дазвалялася здаваць зямлю ў арэнду і выкарыстоўваць наёмную працу пры ўмове, што члены сям’і наймальніка таксама працуюць.У гады нэпа ажыццяўляліся тры віды гандлю: прыватны, кааператыўны і дзяржаўны. Дзяржбанк ў канцы 1922 г. выпусціў новыя грашовыя знакі – чырвонцы.Былі адменены ўсе абмежаванні на сумы ўкладаў, якія маглі захоўваць грамадзяне і арганізацыі ў ашчадных банках.Дзяржава стала падтрымліваць дробныя і сярэднія прыватныя і кааператыўныя прадпрыемствы.Дазвалялася арэнда прамысловых прадпрыемстваў іншаземнымі фірмамі ў форме канцэсій.Радыкальныя змены адбыліся ў кіраванні дзяржаўнай прамысловасцю.Узнаўлялася грашовая аплата працы.Заняпаўшая ў гады вайны і рэвалюцыйных пераўтварэнняў эканоміка Беларусі з пераходам да нэпа пачала адраджацца.Аднак поспехі першых гадоў нэпа прынеслі і вялікія эканамічныя праблемы. Яны былі выкліканы крызісам збыту, які ўзнік у выніку няправільнай цэнавай палітыкі дзяржавы, вялікай розніцы паміж коштам прамысловых і сельскагаспадарчых тавараў.Разыходжанне ў цэнах прывяло да таго, што селянін за прададзеную прадукцыю мог набыць прамтавараў у параўнанні з даваенным часам у 7 разоў менш.Крызіс збыту абвастрыў фінансавую праблему.У ходзе пераадолення крызісу прымаліся меры па зніжэнні сабекошту прамысловай прадукцыі, цэн на тавары, скарачэнні накладных расходаў, удасканальвалася дзейнасць кіруючага апарату і інш.У выніку павысілася рэнтабельнасць прадпрыемстваў, узніклі ўмовы для зніжэння цэн на прамысловыя тавары.Хуткаму аднаўленню прамысловай вытворчасці садзейнічала не толькі новая эканамічная палітыка, але і творчая ініцыятыва рабочых, укараненне прагрэсіўных метадаў працы.Правядзенне ў жыццё новай эканамічнай палітыкі дазволіла ў кароткі тэрмін аднавіць прамысловасць, стабілізаваць эканоміку.Доля прыватніка ў валавой прамысловай прадукцыі зменшылася.У тых умовах выцясненне прыватніка было адной з памылак у справе кіраўніцтва эканомікай краіны. У 1927г. аб'ём валавай прадукцыi iндустрыi БССР перавысiу даваенны узровень. На долю дзяржаунай прамысловасцi прыходзiлася амаль 3/4 усёй прамысловай прадукцыi. Палепшылiся у параунаннi з даваеннымi, умовы працы i быту, павысiуся жыццёвы узровень. Паднялася вытворчая i грамадска-палiтычная актыунасць рабочых
43. Духощнае и культурнае жыццё.У міжваенны перыяд (20–30-я гады) грамадска-палітычнае жыццё на Беларусі, як і ў Савецкай краіне ў цэлым, было поўным супярэчнасцей, цесна звязаным з сацыяльна-эканамічнымі працэсамі, што адбываліся ў гэтыя гады.У беларускім грамадстве ў першай палове 20-х гадоў магчыма вызначыць існаванне і барацьбу двух тэндэнцый. Адна з іх была накіравана на пэўную дэмакратызацыю ў палітычных адносінах, другая – на працяг палітыкі ваеннага камунізму.З’явілася беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў або БПС-Р). Адрозненне пазіцыі беларускіх эсэраў ад пазіцыі КП(б)Б заключалася ў пытаннях, звязаных з характарам улады і суверэнітэтам.З гэтага моманту пачалося адкрытае процістаянне дзвюх палітычных партый, якое скончылася не на карысць БПС-Р. У 1921 г. карныя органы арыштавалі 860 актыўных яе членаў.У канцы 1922 г. паскорыўся працэс аб’яднання савецкіх рэспублік, у якім актыўны ўдзел брала БССР. На І Усесаюзным з’ездзе Саветаў 30 снежня 1922 г. 25 прадстаўнікоў БССР разам з дэлегацыямі РСФСР, УССР і ЗСФСР падпісалі дэкларацыю і дагавор аб стварэнні СССР.Стварэнне СССР дало магчымасць аб’яднаць намаганні гістарычна звязаных паміж сабой народаў, спрыяць іх хуткаму эканамічнаму, сацыяльнаму і культурнаму развіццю.З другой паловы 20-х гадоў узмацнілася дырэктыўная сістэма кіравання не толькі эканомікай, але і іншымі сферамі грамадскага жыцця, узрасла роля партыйна-дзяржаўнага апарату.У пачатку 30-х гадоў у беларускім савецкім грамадстве былі ўсе рысы таталітарнага палітычнага рэжыму.Пераход да таталітарызму праяўляўся ў далейшым паніжэнні ролі і ўдзелу ў справах грамадства дэмакратычных, прадстаўнічых органаў, поўным іх падпарадкаванні партыйнаму апарату.Так у 30-я гады канчаткова сфарміраваліся палітычныя інстытуты беларускага грамадства, яго таталітарны палітычны рэжым.Пачатак палітыкі беларусізацыі варта аднесці да чэрвеня 1924 г.З сярэдзіны 1923 г. і да сярэдзіны 1924 г. працэс беларусізацыі прайшоў першую фазу, на працягу якой вялася ў асноўным яе палітычная і ідэалагічная падрыхтоўка.Адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа праведзена ў 1926–1929 гг.Адным з напрамкаў нацыянальнай палітыкі з’яўлялася беларусізацыя дзяржаўных устаноў, грамадскіх арганізацый, якая мела на мэце вывучэнне супрацоўнікамі беларускай мовы і перавод на яе справаводства.У ходзе беларусізацыі вырашалася задача больш актыўнага вылучэння на кіруючыя пасады прадстаўнікоў карэннага (не толькі беларускага) насельніцтва.Палітыка беларусізацыі закранула і войска. У 1923–1925 гг. праводзілася ваенная рэформа. Важным напрамкам беларусізацыі з’яўлялася нацыянальна-культурнае будаўніцтва.Шмат што было зроблена ў напрамку беларусізацыі ў выдавецкай справе.Значных поспехаў у гады правядзення палітыкі беларусізацыі дасягнулі беларуская літаратура, нацыянальны беларускі тэатр, музыка, жывапіс.Разглядаючы палітыку беларусізацыі ў 20-я гады, важна адзначыць, што яе ход меў пэўныя супярэчнасці і цяжкасці.Але, нягледзячы на супярэчнасці, цяжкасці і недахопы, палітыка беларусізацыі з’явілася практычнай спробай ва ўмовах савецкай улады ажыццявіць беларускае нацыянальнае адраджэнне.
Паспяхова праходзiла беларусiзацыя навучальных устаноу. Да 1928г. 80% школ было пераведзена на беларускую мову навучання. Беларускую мову неслi у масы беларускiя пiсьменнiкi У.Дубоука, М.Чарот, К.Чорны i iнш. Мастацкiя творы 20-х гадоу сведчаць аб зменах,якiя адбывалiся у грамадстве. Паэма Я.Коласа "Новая зямля" дала цэласнае уяуленне аб спадзяваннях беларус- кага сялянства, яго духоуным патэнцыялеРазвi- ваецца краязнауства. На сярэдзiну 20-х гадоу у БССР дзейнiчала 240 краязнау- чых арганiзацый У ходзе беларусiзацыi развiвалася новая галiна у навуцы - беларусазнауства. У 20-ыя гады партыйныя органы спрабуюць iграць вядучую ролю у правя-дзеннi беларусiзацыi,пачынаюць цягнуць навуку пад свой кантроль, руйнаваць яе нацыянальныя формы. Гэта асаблiва праявiлася у адносiнах да iнбелкульта, якi страцiу сваё першапачатковае прызначэнне.
Але нягледзячы на цяжкасцi, плённа працавалi на нiве беларускага адраджэн-ня паэт, празаiк Цiшка Гартны; пiсьменнiк М.Гарэцкi; гiсторыкi В.Ластоускi,У.Iгнатоускi, У.Пiчэта; жывапiсец i графiк М.Фiлiповiч; стваральнiк першага беларускага кiнафiльма "Лясная быль" Ю.Тарыч; аутар першай п'есы на беларус- ай мове "Машэка" Е.Мiровiч; кампазiтар, аутар Дзяржаунага гiмна БССР Н.Сака-лоускi i iнш. Да 1928г. беларусiзацыя дасягнула значных поспехау. Яна аблегчыла барацьбу з непiсьменнасцю, садзейнiчала ажыццяуленню асветнiцкай работы, стварыла пе-радумовы для разгортвання нацыянальна-культурнага будаунiцтва у БССР.
44. Індустрыялізацыя і калектывізацыя Індустрыялізацыя — працэс стварэння буйной машыннай вытворчасці ва усіх галінах народнай гаспадаркі і перш за ўсе ў прамысловасці. СССР неабходна было правесці індустрыяльныя пераўтварэнні, таму што краіна адставала ў тэхніка-эканамічных адносінах ад развітых індустрыяльных дзяржаў. Падняць узровень эканомікі без індустрыялізацыі было немагчыма. Першапачаткова была абгрунтавана стратэгія індустрыяльнага развіцця, звязаная з працягам НЭПа, але, дабіўшыся перамогі у кіраўніцтве партыяй і дзяржавай, Сталін стаў рэалізоўваць сваю стратэгію фарсіраванага развіцця.
Правядзенне індустрыялізацыі на Беларусі звязана з развіццём прамысловасці па перапрацоўцы мясцовай сыравіны. Таму асноўныя капіталы ў першыя гады індустрыялізацыі накіроўваліся на патрэбы харчовай, гарбарнай, тэкстыльнай, швейнай прамысловасці, а таксама галін, якія перапрацоўвалі драўніну (лясная, дрэваапрацоўчая, папяровая) і мінеральную сыравіну (паліўная, хімічная). Мінск!я заводы "Энергія", "Камунар" паклалі пачатак станкабудавання, а закладзеная пад Оршай БелДРЭС — энергетыкі Беларусі.
Быў распрацаваны першы пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі Беларусі на 1928 — 1932 гг., у час якога планаваліся стварэнне буйной прамысловасці, рост нацыянальных кадраў, рэканструкцыя ўсей народнай гаспадаркі. У строй дзею-чых было ўведзена 538 прадпрыемстваў, сярод іх швейная фабрыка "Сцяг індустрыялізацыі", фабрыка "К!М" у Віцебску, Гомсельмаш, БелДРЭС і інш. У другой пяцігодцы (1933—1937 гг.) ставілася задача развіваць машынабудаванне, рэканструяваць энергетычную гаспадарку. У строй дзеючых устушлі Гомельскі шкляны, Крычаўскі цэментавы заводы, Мінская ЦЭЦ і інш. Задачай трэцяй пяцігодкі (1938 — 1942 гг.) было паскарэнне развіцця прамысловасці, машынабудавання. Былі пабудава-ны Мінскі радыёзавод, Рагачоўскі кансервавы і інш. За перыяд з 1929 па 1940 г. у БССР было пабудавана і рэканструявана 1863 прадпрыемствы. Церпячы матэрыяльныя і сацыяльныя нягоды, рабочы клас, сялянства, інтэлггенцыя верылі, што яны будуюць самае шчаслівае грамадства.
Калектывізацыя - аб'яднанне дробных індывідуальных гаспадарак сялян у буйныя калектыўныя гаспадаркі. Каапераванне сялянскіх гаспадарак мела месца яшчэ задоўга да 1929 г. Сяляне ахвотна ішлі на кааперацыю, якая не закранала асноў самастойнага вядзення аднаасобнай гаспадаркі. Але пасля XV з'езда ВКП(б), які адбыўся у 1927 г., аб'яднанне сялянскіх гаспадарак у буйныя калектыўныя становіцца генеральнай лініяй партыі ў вёсцы. Дэклараваўся прынцып добраахвотнасці пры ўступленні у калгасы. Але на справе ўсе было інакш.
Тых, хто выступаў супраць прымянення сілавых метадаў у эканоміцы, абвінавачвалі ў правым ухіле. Такі ярлык прыклеілі Д. Прышчэпаву, які быў у той час наркамам земляробства рэспублікі, а па сваіх поглядах блізкі да М. Бухарына. З'яву "правага ўхілу" ў пытанні сельскай гаспадаркі ў Беларусі называлі яшчэ "прышчэпаўшчынай". Прышчэпава і яго прыхільнікаў абвінавацілі ў насаджэнні кулацкіх гаспадарак, да якіх адносілі і ўсе хутарскія. У 1929 г. Прышчэпава і яшчэ 30 чалавек выключылі з партыі і рэпрэсіравалі. Адначасова было прынята рашэнне спыніць хутарызацыю.
На аснове раскулачвання бальшавікі сталі пераходзіць да паскоранай, прымусовай калектывізацыі. (Раскулачванне - гвалтоўныя дзеянні ў дачыненні да сялянства, ліквідацыя кулацтва, пры гэтым кулакамі называлі ўсіх не згодных з суцэльнай калектывізацыяй.) Так яны імкнуліся вырашыць дзве задачы: з аднаго боку, у кароткія тэрміны калектывізаваць вёску, з другога — узяць у яе сродкі для індустрыялізацыі. Замест прынцыпу добраахвотнасці пры ўступленні ў калгас сталі шырока прымяняць гвалт і запалохванне. Не ўсе сяляне ўстрымалі ідэю калектывізацыі. Многія не хацелі расставацца з той уласнасцю, якую мелі,не жадалі пераходзіць на пункт гледжання пралетарскай дзяржавы. У веску для стварэння калгасаў былі накіраваны сотні ўпаўнаважаных камуніістаў і рабочых-дваццаціпяцітысячнікаў. Многія з арганізатараў калгасаў былі слаба дасведчаны ў асаблівасцях сялянскага жыцця. Працэс кааперавання быў падменены "раскулачваннем", пры гэтым адну частку сялян нацкоувалі на другую, заахвочвалі падзелам маёмасці "кулакоў". Пры сельсаветах былі створаны спецыяльныя камісіі па раскулачванні, якія праводзілі вопіс і канфіскацыю маёмасці (часцей за усе сераднякоў). "Раскулачаныя" сяляне падвяргаліся арыштам і высяленню у Сібір. Да мая 1930 г. у БССР было раскулачана каля 15,5 тысячы гаспадарак. Сяляне гвалтоўна залічваліся ў калгасы. Не жадаючы ўступаць у іх, яны рэзалі жывёлу, а ў асобных выпадках браліся за зброю. Толькі у 1930 г. адбылося каля 500 узброеных выступленняў. Усіх незадаволеных аддавалі пад суд як контррэвалюцыянераў. Пасля з'яу-лення у газеце "Правда" артыкула Сталіна "Галавакружэнне ад поспехау" (2 сакавжа 1930 г.) адбыўся адток сялян з калгасаўу. Але восенню 1930 г. палпыка "суцэль-най калектыв!зацы!" была адноулена 1 было вырашана завяршыць яе да канца 1931 г.
Вясной 1932 г. у рэспублщы адбыуся новы ад-ток сялян з калгасау. Распалася не менш як тысяча гаспадарак. Выхад з калгасау з'яв!уся рэакцыяй сялян на голад, як! ахашу крашу у 1932 - 1933 гг. Масавы голад абышоу рэспублшу, хаця ! тут мнопя сяляне застал!ся без хлеба, як! с!лай канф!скоувауся у IX праз калгасы.
У гады другой пящгодк! калектыв!зацыя у Беларус! завяршылася. У калгасах было абагульнена 96 % па-сяуной плошчы. Для забеспячэння калгасау тэхшкай был! створаны машынна-трактарныя станцьп (МТС), а пры 1х пал!таддзелы, як!я строга праводз!л! партый-ную лшпо у калектыв!зацы!. Першая МТС у БССР пачала дзейшчаць у Койданаве (Дзяржынску). У 1935 г. II Усесаюзны з'езд калгасшкау прыняу прыкладны Статут сельскагаспадарчай арцел!, як! гарантавау !снаванне асаб!стай падсобнай гаспадарк! калгасшкау 1 гэтым самым давау !м некаторую палёгку.
Вынікі правядзення індустрыялгзацыі і калектывгзацыі:
1. Створана матэрыяльна-тэхшчная база у прамысловасц! 1 сельскай гаспадарцы для будауніцтва новага сацыялістычнага ладу у БССР (было пабудавана гра-мадства, якое сучасныя вучоныя характарызуюць як "дзяржауны сацыял!зм").
2. Праяв1уся небывалы працоуны энтуз!азм люд-зей, як! быу выкарыстаны дзяржавай для выканання задачы мадэрн!зацы1 (ператварэння) грамадства.
3.Пашыралася колькасць гарадоу 1 гарадскога на-сельнщтва.
4. Усталявалася адз!ная дзяржауная уласнасць на сродк! вытворчасц!.
5.Палепшыл)ся матэрыяльныя умовы жыцця.
6. Дасягнуты высок! узровень адукацьп, навук!, культуры.
45. Усталяванне камандна-адміністрацыйнай сістэмы.
Сацыяльна-эканамічнае і грамадска-палітычнае развіццё СССР прыняло пад канец 20-х гадоў і асабліва у пачатку 30-х гадоў выразна акрэсленыя камандна-адміністрацыйныя рысы, якія у рэшце рэшт прывялі да усталявання таталітарнага рэжыму. Гэта быў даволі супярэчны час, калі спалучаліся працоўны энтузіязм народа і яго страх перад уладай і беззаконнем, узмоцненым рэпрэсіямі.
Першая прычына, што прывяла да усталявання таталітарнай сістэмы, каранілася у прынцыповых палажэннях марксізму: ідэі дыктатуры пралетарыяту, разуменні сацыялізму як абагульненне ўсіх сродкаў вытворчасці, стварэнні моцнай улады, пры якой усялякае разважэнне наконт дэмакратыі разглядалася як хітрыкі буржуазіі.
Другая прычына звязана з трагізмам Кастрычніцкай рэвалюцыі, якая ускалыхнула значную масу маргінальных нізоў. Спроба пабудаваць новае грамадства на прынцыпах сацыяльнай справядлівасці і калектывізму пераўтварылася у фарміраванне дыктатуры партыйна-дзяржаўнай структуры, аснову якой складалі выхадцы з тых жа самых нізоў. Да таго ж узровень пісьменнасці, агульнай культуры увогуле членаў кіруючай партыі доўгі час заставаўся нізкім. Напрыклад, на 1 студзеня 1938 г. у СССР камуністаў з вышэйшай адукацыяй было толькі 4,5%, з сярэдняй - 8,6%, з пачатковай - 49,0%, без адукацыі - 22,9%.
Трэцяя прычына заключаецца ва унутрыпартыйнай барацьбе, што вялася у 20-я гады паміж рознымі групоўкамі У першую чаргу трэба адзначыць саперніцтва Сталіна і Троцкага. У адрозненне ад Сталіна Троцкі не хаваў свае аўтарытарныя падыходы да сацыяльна-эканамічнага і грамадска-паітычнага развіцця краіны, як і асабістыя дыктатарскія памкненні.
3 прыняццем Канстытуцыі СССР 1936 г. была праведзена больш жорсткая цэнтралізацыя дзяржаўнага апарату, абмяжоўваліся правы саюзных рэспублік. У Канстытуцыі абвяшчалася свабода слова, свабода друку, свабода сходаў і мітынгаў, свабода вулічных шэсцяў і дэманстрацый, але толькі на паперы, бо у той жа час разгарнуліся масавыя рэпрэсіі, кал! людзей знішчалі без уся-лякай віны з іх боку.
Усяго у 20-50-х гг. у Беларусі было неабгрунтавана рэпрэсіравана у адміністрацыйным парадку звыш 349 тыс. чалавек, а агульная колькасць ахвяр палітычных рэпрэсій склала каля 600 тыс. чалавек.
Масавым рэпрэсіям у канцы 20-х - 30-я гг. нельга знайсці ніякага апраўдання. Вядома, што у разглядаемы перыяд перад савецкай дзяржавай стаяла задача як мага хутчэй вырвацца з ціскоў адсталасці і стварыць індустрыяльную базу і ваенна-эканамічны патэнцыял, каб адстаяць свае існаванне. Аднак метады вырашэння гэтай задачы павінны быць іншымі, у большай ступені улічваць сацыяльна-эканамічныя працэсы, што адбываліся у краіне, жыццёвыя умовы людзей, быць збалансаванымі, без перагібаў і масавых рэпрэсій. За самавольства Сталіна і яго акружэння наш народ заплаціў вялікую цану.
46. Развіццё культуры Беларусі ў канцы 20-х—30-я гады атрымала назву «культурнай рэвалюцыі». У яе выніку была ліквідавана непісьменнасць, уведзена ўсеагульнае і аба-вязковае пачатковае, а затым і сямігадовае навучанне.
У галіне літаратуры адным з лепшых твораў стала апо весць Я. Коласа «Дрыгва», прысвечаная дзеду Талашу. М. Га-рэцкі напісаў раманы-хронікі «Камароўская хроніка» і «Вілен-скія камунары». М. Лыньковым была створана аповесць «Міколка-паравоз», а Я. Маўрам -— «Палескія рабінзоны».
Важнай падзеяй у галіне музычнага мастацтва стала ад-крыццё ў 1932 г. Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі. Праз год пачаў дзейнасць Беларускі тэатр оперы і балета. У 1937— 1938 гг. была заснавана Беларуская дзяржаўная філармонія. У 30-я гг. былі створаны вядомыя беларускія оперы «У пу тчах Палесся» А. Богатырева, «Кветка шчасця» А. Туран-кова, першы нацыянальны балет «Салавей» М. Крошнера.
Беларускія мастакі В. Волкаў, Я. Зайцаў пісалі карціны, га-лоўным чынам прысвечаныя рэвалюцыйным падзеям і ўста-і іаўленню савецкай упады, героіцы грамадзянскай вайны і мірна-га будаўніцтва. Малады мастак I. Ахрэмчык стаў вядомы як аўтар карцін «Падпісанне Маніфеста аб стварэнні СССР», «Уступленне Чырвонай Арміі ў Мінск».
Стаў гукавым беларускі кінематограф. У гэты час з'яўляюц-ца фільмы для дзяцей, экранізуюцца літаратурныя творы. Пану-ючай з'яўлялася тэматьжа, звязаная з будаўніцтвам у рэспуб-ліцы сацыялізму. Развіццё беларускага кіно было звязана з імем славутага рэжысёра У. Корш-Сабліна.
Развіццё архітэкгуры значна змяніла знешняе аблічча гара-доў. Па праектах архітэктара I. Лангбарда і з яго ўдзелам у Мінску былі пабудаваны Дом урада, Дом Чырвонай Арміі, бу-дынак Акадэміі навук. Ва ўнутраным афармленні Дома ўрада іірымалі ўдзел скульптары 3. Азгур, А. Бембелъ.
У галіне літаратуры і мастацтва ўлады праводзілі ў жыц цё прынцып сацыялістычнага рэалізму. Згодна з ім адбы валася ідэалізацыя рэвалюцыйных падзей і існуючага ў краі-не грамадскага ладу. Савецкі чалавек стаў паказвацца як творца і гаспадар новага жыцця. Адлюстроўваліся пераваж-йа падзеі сацыялістычнага будаўніцтва. А творчасць тых дзе-ячаў культуры, якія не прытрымліваліся гэтага прынцыпу, была абмежавана, іх культурныя ўстановы, напрыклад, тэ атр У. Галубка, расфарміраваны.
У 30-я гады ў краіне ўсталёўваецца сталінскі палітычны рэжым. Тых дзеячаў культуры, якія прынялі актыўны ўдзел у рэалізацыі палітыкі беларусізацыі, абвінавацілі ў «нацыя-нал-дэмакратызме», пад якім разумелася нібыта варожая са-вецкаму ладу дзейнасць з мэтай аднаўлення капіталістыч нага ладу ў Беларусі. У 1931 г. шэраг дзеячаў культуры быў асуджаны за быццам бы прыналежнасць да «Саюза вызва-лення Беларусі» (СВБ) -— арганізацыі, якой у сапраўднасці ніколі не існавала. Роля кіраўніка СВБ адводзілася Я. Купа-лу, які пасля чарговага допыту зрабіў спробу самагубства. Самагубствам скончыў свае жыццё У. Ігнатоўскі. Супярэч-лівасці ў развіцці культуры Беларусі праявіліся ў палітыцы абмежавання выкарыстання беларускай мовы. У 1933 г. был праведзена рэформа беларускага правапісу, у выніку якой бе-ларуская мова была штучна набліжана да рускай.
47. Заходняя Беларусь пад уладай Польшчы (1921—1939).
У вынiку польска-савецкай вайны 1920г, паводле Рыжскага дагавору 1921г. Заходняя Беларусь адышла да Польшчы. Анексаваную тэрыторыю польскiя улады раздзялiлi нга 4 ваяводствы: Палескае, Навагруцкае, Вiленскае, Беластоцкае.Створаная польская адмiнiстрацыя падмацоувалася густой сеткай палiцэйскiх устаноу – пастарункау. Беларусь пераутварылася у сыравiнны прыдатак Польшчы. Працоуны дзень вызначауся у 10—11 гадзiн, за тую ж працу польскаму рабочаму плацiлi больш, як беларусу. Было беспрацоуе.
Больш паловы зямельнага фонду належала памешчыкам i буйным уладальнiкам (менш чым 1% жыхароу). Польскiя улады раздавалi буйныя участкi зямлi былым чыноунiкам i афiцэрам польска-савецкай вайны, на якiх потым абапiралiся. Iх называлi асаднiкамi. Польскi урад шырока праводзiу хутарызацыю (па-польску – камасацыю). Выгаду ад рэформы атрымала невялiкая частка сялян, якiя ужо былi заможнымi. Рэформа лiквiдавала сервiтуты, у вынiку чаго сяляне пазбавiлiся Пашы для жывелы, вадаемау i сенажацяу. Аграрныя пераутварэннi такiм чынам вялi да узрастання дыферэнцыяцыi сялян, калi бедная частка пачала няухiльна павялiчвацца.
Кiраунiкi Потльшчы праводзiлi шавiнiстычную палiтыку, мелi на мэце паланiзаваць цэлы народ. Закрывалiся беларускiя установы, забаранялася у дзяржауных установах ужываць беларускую мову. Гэтаму дапамагала каталiцкая царква.
Панавау жорсткi палiтычны рэжым i палiцэйскi тэрор, рэпрэсiравалi у першую чаргу камунiстау. Лютавалi карныя экспедыцыi, «пацыфiкацыi». У iх час палiцэйскiя разбуралi жылле сялян, знiшчалi маемасць i харчы, учыняi масавыя экзэкуцыi. Вядучая роля у правядзеннi тэрору належала тайнай палiцыi – «дэфензiве». Яна шырока карысталася метадамi правакацый, паклепу, i фiзiчных катаванняу.
У пачатку i сярэдзiне 20-х гг. сацыяльная i нацыянальная барацьба пераважна насiла узброены характар у форме партызанскага руху. Значную ролю у барацьбе выконвала КПЗБ. Яна была часткай КПП i кiравалася ея дакументамi. Такая ж сiтуацыя была з Камунiстычным саюзам моладзi ЗБ. Асаблiва значным поспехам гэтых арганiзацый было кiраунiцтва легальнай рэвалюцыйна-дэмакратычнай арганiзацыяй «Грамадой». Яе праграма: аб’яднанне з БССР, канфiскацыя памешчыцкiх зямель, стварэнне рабоча-сялянскага урада i г.д. Грамада праводзiла мiтынгi, дэманстрацыi.
У 1927 г. улады пачалi лiквiдацыю гурткоу i камiтэтау грамады. Грамаду забаранiлi, а яе актывiстау прыцягнулi да судовай адказнасцi.
Пасля гэтага традыцыi Грамады працягвала новая арганiзацыя «Змаганне за iнтарэсы сялян i рабочых», якая атрымала 26% галасоу выбаршчыкау у польскi сейм. У 1930 г. палiцыя правяла масавыя арышты актывiстау «Змагання» i закрыла яго кiраунiцтва.
Вялiкую ролю у грамадска-палiтычным жыццi адыграла культурна-асветнiцкая арганiзацыя «Таварыства беларускай школы».
Эканамiчны крызiс 1929—1933 гг. абвастрыу у небывалых памерах мiждзяржауныя i унутрыкласавыя супярэчнасцi большасцi краiн свету. Гэта штурхала кiруючыя колы краiн да пераходу на антыдэмакратычныя метады кiравання (Германiя, Iталiя). Знешнепалiтычная арыентацыя на гiтлераускую Германiю выкрышталiзавала i унутрыпалiтычны курс «санацыйнага» рэжыму Ю.Пiлсудскага у Польшчы.
Рашаючую ролю у перабудове усяго рэвалюцыйнага руху адыграу 7-мы кангрэс Камiнтэрна (1935), якi распрацавау тактыку барацьбы супраць фашызму i вайны. Кангрэс патрабавау ад камунiстау: стварыць адзiны рабочы фронт i адзiны антыфашысцкi фронт. Гэтаму працэсу перашкаджау надавер камунiстау КПП да дэмакратычных партый i наадварот.
Антыфашысцкi фронт склалi: Польская сацыялiстычная партыя, БУНД, «Стронiцтва людове», Беларуская хрысцiянская дэмакратыя i г.д. З iмi наладжвалi сувязi, або спрабавалi гэта зрабiць камуiсты ЗБ.
Брацьба працоуных працягвалася да 1939 г., нягледзячы на роспуск у 1938 г. КПЗБ i КПЗУ. У шэтай барацьбе вылучылiся многiя выдатныя барацьбiты: К.Арлоускi, В. Харужая, В.Корж i iнш.
БССР пастаянна аказвала матэрыяльную i iдэалагiчную падтрымку у барацьбе працоуных у ЗБ. Але калектывiзацыя i iншыя працэсы у СССР адштурхоувалi людзей ад гэтай барацьбы. Масавыя рэпрэсii значна аслаблялi весь рух. Таму i не удалося стварыць адзiны народны антыфашысцкi фронт.
48. Беларусь у гады Вялiкай Айчыннай вайны .
З лета 1940 г. Германiя пачала падрыхтоўку да вайны супраць СССР. У снежнi 1940 г. зацверджан план «Барбароса» – маланкавай вайны, разгрому СССР за 3—4 месяцы. У маi 1941 г. быў зацверджаны план «Ост» – праграма знiшчэння i каланiзацыi народаў СССР.
Нягледзячы на заключэнне дагавору з Германiяй, пралiкаў у вызначэннi пачатку вайны, кiраўнiцтва СССР рабiла пэўныя захады па ўмацаванню абароназдольнасцi краiны, у прыватнасцi, на Беларусi. Гэта будаўнiцтва ў Мiнску i Магiлеве авiяцыйных, Вiцебску i Баранавiчах – танкарамонтных прадпрыемтсваў. Iшло ўзвядзенне абарончых умацаванняў, пераўзбраенне войска i iнш.
22 чэрвеня 1941 г. фашэсцкая Германiя напала на СССР. У лiку першых прыняла на сябе ўдар Беларусь. Пачалася Вялiкая Айчынная вайна. Яна стала састаўной часткай другой сусветнай вайны. Галоўнай мэтай Германii было знiшчыць СССР як палiтычную i ваенную дзяржаву, знiшчыць большую частку насельнiцтва, астатнiх ператварыць у рабоў. Толькi 20 % беларусаў падлягалi анямечванню, а 80 % -- знiшчэнню. На тэрыторыю Беларусi наступала самая моцная групоўка – группа армiй «Цэнтр». Вайсковыя злучэннi i насельнiцтва павялi рашучую барацьбу супраць ворага. У чэрвенi – жнiўнi ў армiю было мабiлiзавана звыш 500 тыс. чалавек мясцовага насельнiцтва, стваралiся палкi i атрады народнага апалчэння (33 тыс.), знiшчальныя батальоны для барацьбы з дыверсантамi. Каля 2 млн. чалавек удзельнiцалi ў будаўнiцтве абарончых амацаванняў. Аднак сiлы былi няроўныя. Вораг захапiў 28 чэрвеня Мiнск, 27 лiпеня – Магiлеў, 19 жнiўня – Гомель. Да пачатку верасня 1941 г. уся тэрыторыя Беларусi была захоплена ворагам. У чым жа прычыны няўдач баявых дзеянняў ў пачатку вайны? Выявiлася перавага эканамiчнага патэнцыялу Германii. Пасля захопу шэрагу краiн Еўропы iх прамысловы патэнцыял працаваў на ваенныя патрэбы немцаў. Германiя раней перавяла сваю прамысловасць на выпуск узбраенняў. Германская армiя была адмабiлiзавана, мела вопыт вядзення вайны i г.д. З боку СССР былi дапушчаны пралiкi ў тэрмiнах пачатку вайны, рэпрэсii ў армii, адсутнасць вопыту вайны, выкарыстанне старых тыпаў зброi i iнш. Абарончыя баi на Беларусi, мужнасць i гераiзм войскаў i насельнiцтва перашкодзiлi Германii выканаць свае планы, далi магчымасць падрыхтавацца да абароны Масквы, быў сарваны гiтлераўскi план маланкавай вайны.
Галоўнымi сродкамi ажыццяўлення плана «Ост» была палiтыка генацыду – планамернага знiшчэння насельнiцтва: камунiстаў, ваеннаслужачых, савецкiх, партыйных, камсамольскiх актывiстаў, яўрэяў, цыган. Для гэтага выкарыстоўвалася сiстэма мер: заложнiцтва, аблавы, пагромы, турмы, карныя экспедыцыi, лагеры смерцi, больш 100 гета i iнш. Для фiзiчнага знiшчэння людзей немцы арганiзавалi на беларусi больш 260 лагераў смерцi, iх фiлiялаў i аддзяленняў. Сярод iх Вялiкi i малы Трасцянец, Азарычы, Масюкоўшчына i iнш. Страшэнныя зверствы чынiлi фашысты над партызанамi, подпольшчыкамi, мiрным насельнiцтвам. Было праведзена больш за 140 карных экспедыцый, пасля якiх цэлыя раены перуатварылiся ў зоны пустынi. За гады акупацыi спалена больш як 628 весак разам з людзьмi, каля 200 з iх так i не аднавiлiся пасля вайны. У рабства на Нямеччыну было вывезена па няпоўных падлiках 380 тыс. юнакоў i дзяўчат. Вярнулiся дамоў толькi каля 120 тыс. Фашысты рабавалi нацыянальныя багаццi рэспублiкi. Было вывезена 90 % тэхнiчнага абсталявання, разрабавана 10 тыс. калгасаў, знiшчаны лес i г.д. Акупацыяныя ўлады рабiлi ўсе, каб знiшчыць беларускую культуру, навуку, мастацтва, закрыць доступ да адукацыi.
Аднак беларускi народ ад дзяцей (Марат Казей) да дарослых узняўся на смяротную барацьбу супраць ворага. Партызанскiя атрады i групы стваралiся на базе народнага апалчэння, знiшчальных батальенаў, камандзiраў i байцоў Чырвонай Армii, апынуўшыхся ў тыле ворага. Партызанскi рух быў ўсенародным, дзейнiчала 1255 партызанскiх атрадаў, 213 брыгад, больш 370 тыс. чалавек.
Шматгранную дзейнасць супраць ворага ажыццяўляла партыйнае падполнне: 203 абкамы i мiжрайкамы, мiжрайцэнтры, гаркамы i райкамы, больш 1500 пярвiчных арганiзацый. Побач з iмi дзейнiчала камсамольскае падполле. Формы i метады барацьбы з ворагам былi самыя розныя: знiшчэнне афiцэраў i салдат, дыверсii, рэйкавая вайна, парушэнне сродкаў сувязi, узрыў мастоў, дарог, выданне падпольных газет, лiстовак, распаўсюджванне зводак iнфармбюро. Разам з беларусамi змагалiся рускiя, украiнцы i iншыя прадстаўнiкi народаў СССР, а таксама палякi, чэхi i словакi, венгры, немцы i iнш. Гераiчная барацьба народа падрывала моц фашысцкай армii, умацоўвала веру насельнiцтва ў перамогу, наблiжала яе.
Вызваллен Беларусi. Уклад беларускага народа ў Вялiкую Перамогу.
Восенню 1943 г., пасля разгрому нямецкiх войск пад Курскам, пачалося вызваленне тэрыторыi Беларусi. Сумесна з Чырвонай Армiяй дзейнiчалi 1-я польская дывiзiя iмя Т.Касцюшкi, партызанскiя атрады. Было вызвалена 40 раенаў Магiлеўскай, Вiцебскай, Гомельскай, Палескай абласцей. У 1944 г. пачаўся завяршальны этап Вялiкай Айчыннай вайны. Вызваленне ўсей тэрыторыi Беларусi ажыццяўлялася па плану «Баграцiен». Удзельнiчалi войскi 1, 2, 3-га Беларускiх франтоў, 1-га Прыбалтыйскага, а таксама Дняпроўская ваенная флатылiя, французскi добраахвотнiцкi авiяполк «Нармандыя-Неман», партызанскiя злучэннi. Супраць Чырвонай армii вораг сканцэнтраваў групу армiй «Цэнтр» колькасцю 1,3 млн. чал., каля 10 тыс. гармат i мiнаметаў, каля 1 тыс. танкаў, больш 1300 самалетаў. Нягледзячы на жорсткае супрацiўленне, Чырвоная Армiя здолела акружыць i знiшчыць шматлiкiя групоўкi войск (Вiцебскi, Бабруйскi, Мiнскi кацел). Вялiкi ўклад у зваленне Беларусi ўнеслi партызанскiя злучэннi. За месяц наступлення савецкiя войскi ачысцiлi ад ворага ўсю тэрыторыю Беларусi, большую частку Лiтвы, частку Латвii, усходнiя раены Польшчы. Аперацыя «Баграцiен» мела гiстарычнае значэнне. Была знiшчана варожая групоўка армiй «Цэнтр» (28 дывiзiй з 38), забiта 381 тыс., узята ў палон 158 тыс. салдат i афiцэраў. Савецкiя армiя падыйшла да гранiц Усходняй Прусii, што стварыла спрыяльныя ўмовы для вызвалення шэрагу краiн Еўропы i разгрому фашысцкай Германii. Саюзнiкi па антыгiтлераўская каалiцыi ўбачылi,што СССР сваiмi сiламi знiшчыць ворага, i ў 1944 г. адкрылi другi фронт. Вялiкая колькасць партызан, падпольшчыкаў, дапрызыўнай моладзi ўлiлiся ў рады Чырвонай Армii. Вызваленая Беларусь пачала адраджаца i працаваць на патрэбы фронта перамогi. Была адноўлена дзяржаўная мяжа СССР.
Дзякуючы паспязовым дзеянням Савецкай армii, фашысцкая Германiя былi разгромлена. 8 мая Германiя падпiсла акт аб безагаворачнай капiтуляцыi. 9 мая было аб`яўлена Святам Перамогi. Многiя дзяржавы i народы ўнеслi свой уклад у перамогу над фашызмам (саюзнiкi ЗША, Англiя, Францыя i iнш.). Аднак галоўны, рашаючы ўклад унес СССР, савецкi народ, у тым лiку i беларусы. На алтар Перамогi Беларусь прынесла мiльены жыццяў. У полымi вайны загiнуў кожны трэцi жэхар Беларусi. На франтах вайны, у дзеючай армii змагалiся 1 млн. 300 тыс. беларусаў i ўраджэнцаў рэспублiкi. Звыш 300 тысяч салдат i афiцэраў – ураджэнцаў Беларусi атрымалi ордэны i медалi, 44 воiны ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза. На акупiраванй тэрыторыi партызаны i падпольшчыкi знiшчылi амаль паўмiльена гiтлераўцаў i палiцэйскiх. Шмат ураджэнцаў з Беларусi ўдзельнiчала ў еўрапейскiм руху Супрацiўлення. На аборону радзiмы працавала больш 60 эвакуiраваных беларускiх прадпрыемстваў, прыкладна 1,5 млн. жыхароў. Вялiкi ўклад у перамоглу ўнеслi iнтэлiгенцыя, работнiкi навукi, культуры, мастацтва. Подзвiг беларускага народа ў барацьбе з фашысцкiмi захопнiкамi прызнаны сусветным супольнiцтвам. За вялiкi ўклад у разгром фашысцкай германii, вялiзныя страты, панесеныя ў вайне, Беларусь у 1945 г. атрымала права стаць адной з краiн, стваральнiц ААН – самай аўтарытэтнай i ўплывовай арганiзацыi, якая i сення ахоўвае мiр i бяспеху народаў.
49. Ужо ў ходзе абмеркавання пытання аб стварэнні ААН урад СССР прапанаваў прьтзнаць разам з СССР паўнапраўнымі членамі гэтай міжнароднай арганіза-цыі ўсе рэспублікі Саюза (мэта — імкненне мець у новай міжнароднай арганізацыі шматлікія прадстаўніцтвы). Заходнія дзяржавы далі згоду на тое, каб з СССР раўнапраўнымі членамі сталі Беларусь і Украіна. Тым самым прызнаваўся вялікі уклад гэтых рэспублік у разгром фашызму і панесеныя імі ў ходзе вайны каласальныя людскія ахвяры і матэрыяльныя страты. Міжнародная канферэнцыя ў Сан-Францыс-ка (красавік 1945 г.), скліканая для заснавання ААН, прыняла рашэнне аб уключэнні БССР і УССР у лік краін-заснавальніц.
БССР упершыню стала членам самай прэстыжнай арганізацыі, створанай з мэтай падтрымання міжнароднага міру, бяспекі, ажыццяўлення супрацоўніцтва ў вырашэнні праблем эканамічнага, сацыяльнага, культурнага і гуманітарнага характару. Але членства ў ААН не прывяло да прынцыповых змен у становішчы рэспублікі як унутры СССР, так і на міжнароднай арэне. Удзел дэлегацыі БССР у рабо-це ААН з самага пачатку насіў болын фармальны ха рактар. Яна фактычна з'яўлялася часткай дэлегацыі СССР, сумесна галасавала па ўсіх пытаннях.
Дэлегацыя БССР у ААН выступала з прапановамі і праектамі рэзалюцый (1946 г. =— «Аб выданы і пакаранні ваенных злачынцаў»), дабівалася справядлівага пасля-ваеннага ўладкавання Еўропы. У 1947 г. міністрам за-межных спраў БССР К.В. Кісялёвым быў падпісаны дагавор з былымі саюзнікамі гітлераўскай Германіі — Балгарыяй, Італіяй, Румыніяй, Венгрыяй, Фінляндыяй.
Беларусь атрымала дапамогу ААН таварамі, машынамі, абсталяваннем. Хоць дапамога насіла аб-межаваны характар, але яна паступіла ў найболып цяжкі час і таму мела важнае значэнне.
Пры актыўным удзеле дэлегацыі БССР ААН пры-няла Дэкларацыю «Аб наданні незалежнасці каланіяльным краінам і народам» (1960), якая паслу-жыла асновай крушэння каланіялізму ў свеце. Бела русь выступала з асуджэннем вайны, якую вялі ЗША ў В'етнаме, за вывад замежных войск з афрыканска-га кантынента.
Беларусь выступала за ўсеагульнае раззбраенне, за знішчэнне ядзернай зброі. Вынікам абмеркавання гэ тых пытанняў у ААН было падпісанне ў Маскве да-гавора аб забароне выпрабаванняў ядзернай зброі ў трох сферах (у атмасферы, космасе і пад вадой) (1963).
У 1965 г. была падпісана Дэкларацыя ААН аб недапушчэнні ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы краін, ахове іх незалежнасці, суверэнітэту.
Пачалі дзейнічаць пастаянныя прадстаўніцтвы рэсггуб-лікі ў ААН і яе спецыяльных органах, такіх як ЮНЕС-КА (арганізацыя па пытаннях адукацыі, навукі і культу ры), МАП (Міжнародная арганізацыя працы), МАГАТЭ (Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі) і інш.
Такім, чынам, галоўным вынікам змен, якія адбыліся ў знешнепалітычным жыцці Беларусі ў пас-ляваенны перыяд, з'явіўся выхад праз членства ў ААН на шырокую міжнародную арэну.
На сучасным этапе пачатак прынцыпова новага пе-рыяду ў развіцці міжнародных сувязей Рэспублікі Беларусь паклаў распад СССР. 3 набыццём кансты-.
туцыйнага статуса Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце (жнівень 1991 г.) Рэспубліка Беларусь прыступіла да ажыццяўлення самастойнай знешняй палітыкі.
На 46-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (кастрычнік 1991 г.) міністр замежных спраў Рэ°-публікі Беларусь падкрэсліў, што асноўнымі прынцыпамі і прыярытэтамі новай дзяржавы з'яўля-юцца дасягненне рэальнай незалежнасці, мабілізацыя міжнароднай падтрымкі ў вырашэнні чарнобыльскай праблемы, уключэнне ў агульнаеўрапейскі працзс, фарміраванне рыначнай эканомікі і г. д. Была па-цверджана прыхільнасць да прынцыпаў статута ААН, Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека.
Такая пазіцыя забяспечыла хуткае дыпламатычнае прызнанне рэспублікі на міжнароднай арэне. Ш ста не на 1994 г. яе прызналі 123 краіны свету, каля 100 устанавілі дыпламатычныя сувязі. Рэспубліка Бела русь з'яўляецца паўнапраўным членам больш чым 60 міжнародных арганізацый.
Адным з асноўных накірункаў знешнепалітычнай дзейнасці кіраўніцтва Беларусі ў другой палове 1990-х гг. з'явілася імкненне і рэальныя крокі да інтэграцыі з Рас-ійскай Федэрацыяй. Найбольш істотным этапам у гзтай сферы стала падпісанне прэзідэнтамі Беларусі і Расіі 2 красавіка 1996 г. дагавора аб стварэнні Суподьніцтва Бе-ларусі і Расіі.
На якасна новай аснове будуЮНЦа знешнеэканамічныя сувязі Беларусі з замежнымі краінамі. Улічваючы свой эканамічны патэнцыял і геаграфічнае становішча, рэсйубліка перш за ўсё імкнецца ў еўрапейскую і сусветную гаспадарку- Та-варны пералік экспарту рэспублікі ўключае амаль
1000 найменняў. Пастаўкі ў 1993 г, ажыццяўляліся ў 96 краін свету. Асноўнымі партнёрамі Рэспублікі Бе ларусь з'яўляліся краіны Еўропы. Самыя актыўныя гандлёвыя сувязі падтрымліваліся з Аўстрыяй, Польшчай, Германіяй, ЗША, Вялікабр'ытаніяй, Італіяй, Турцыяй, Кітаем. Ствараюцца сумесныя прад-прыемствы.
Пэўньы перашкоды ў пашырэнні знешнепалітьгчных сувязей стварылі неканкурэнтаздольнасць вырабаў беларускіх прадпрыемстваў, імкненне замежных прадпрымальнікаў экспартаваць з Бел ару сі сыравіну і прадукты харчавання, а таксама адсутнасць вопыту арганізацыі знешнеэканамічнай і гандлёвай дзейнасці. У такіх абставінах значэнне набыла праблема эфектыў-нага выкарыстання традыідайных рынкаў збыту ў Расіі і краінах СНД. У 1995 г. утвораны мытны саюз з Расіяй, што станоўча адбілася на дьшаміцы гандлю дзвюх краін.
Радыкальная перабудова міжнародных адносін стварае новыя магчымасці для развіцця замежных сувязей у галіне навукі і культуры. Нацыянальная акадэмія навук Беларусі праводзіць сумесныя даследаванні па розных галінах навукі. Духоўнаму ўзбагачэнню народаў спрыяюць дні нацыянальных культур, абмен мастацкімі калектывамі, выставамі, літаратурны абмен
50. Грам. пал.сітуацыяВялiкая Айчынная вайна прывяла да велiзарных матэрыяльных i людскiх страт (75 млрд. рублёу, загiнуу кожны 4 беларус). З 1943г. пачалося аднауленне пра-мысловасцi i ужо да 1950г. яна перавысiла даваенны узровень. Быу асвоены выпуск аутамабiляу, трактарау, лiцейнага абсалявання, лакамабiляу i iнш. Былi пабудаваны рад прадпрыемствау лёгкай прамысловасцi, праведзена рэканструкцыяiльнозаводау, абутковых прадпрыемствау.
Пачатак 50-х гадоу характэрызуецца разгортваннем навукова-тэхнiчнай рэвалюцыi. Да сярэдзiны 50-х гадоу Беларусь дасягнула новых поспехау. Пабудавана
150 прадпрыемствау: Аршанскi завод швейных машын,Вiцебская шоука-ткацкая фаб-рыка,малочна-кансервавыя заводы i iнш. Заводы папауняюцца новым тэхналагiчным
абсталяваннем;укараняюцца паточныя метады вытворчасцi.У вынiку павышэння тэх-нiчнага узроуню , павысiлася прадукцыйнасць працы.
З сярэдзiны 50-х гадоу пашыраецца капiтальнае будаунiцтва, вытворчасць на-бывае характар навукова-iндустрыяльнага тыпу. Навука становiцца удзельнiкаммеханiзаванай i аутаматызаванай вытворчасцi.
За 1956-65г.г. было пабудавана 450 фабрык i заводау (Беларускi аутазавод у Жодзiне, 2 Салiгорскiя калiйныя камбiнаты, Полацкi нафтаперапрацоучы завод i iнш.).
Але у 40-60-ыя гады у прамысловасцi дзейнiчалi сiлы тармажэння, якiя былi звязаны з камандна-адмiнiстрацыйнай сiстэмай. Спроба аслаблення яе заменай у 1957г. галiновага кiраунiцтва эканомiкай тэрытарыяльна-галiновым (замест мi- нiстэрствау уведзены сауноргасы) iстотных змен не прынесла.
Вайна нанесла вялiкi урон i сельскай гаспадарцы. Таму на працягу 1945-50 гадоу iдзе аднауленне. Але ужо у гэты час сяляне пазбауляюцца права выбару
форм гаспадарання на зямлi, адхiляюцца ад сродкау вытворчасцi, пераутвараюцца у механiчную рабочую сiлу.Калгаснiкi аказалiся у залежнасцi ад кiраунiкоу калгасау, не маглi выехаць з вёскi. Гэта прывяло да крызiсу сельскай гаспадаркi.
У пачатку 50-х гадоу пачалi шукаць выхад з крызiсу, якi бачыуся у павышэннi цэн на сельскагаспадарчую прадукцыю, пераразмеркаваннi бюджэту на карысць сяла i iнш.
2)Вялікая Айчынная вайна і фашысцкая акупацыя прынеслі беларускаму народу велізарныя бедствы. Аднаўленне эканомікі пачыналася адразу пасля вызвалення.Галоўнымі напрамкамі прамысловага развіцця пасляваеннай Беларусі з’явіўся паскораны рост машынабудавання, металаапрацоўкі, электраэнергетыкі, паліўнай прамысловасці, будаўнічых матэрыялаў.Пасляваеннае машынабудаванне характарызуецца не толькі адраджэннем старых, але і стварэннем шэрагу новых яе галін.Машынабудаванне і металаапрацоўка пераўтварыліся ў вядучую галіну эканомікі рэспублікі.У ходзе пасляваеннага аднаўлення і развіцця прамысловасці рэспубліка павінна была рашыць вялікую задачу падрыхтоўкі кадраў для вытворчасці. Аднаўленне і развіццё галін цяжкай прамысловасці падрыхтавала базу для развіцця вытворчасці прадметаў спажывання.Далейшае развіццё атрымала лёгкая прамысловасць.Вялікая праца вялася ва ўсіх абласцях рэспублікі па аднаўленню харчовых, мясамалочных і іншых прадпрыемстваў, якія выраблялі прадукты харчавання.Высокімі тэмпамі ішло аднаўленне і развіццё прамысловасці ў заходніх раёнах Беларусі.Складаным было становішча ў сельскай гаспадарцы.Былі прыняты меры па матэрыяльна-тэхнічнаму ўмацаванню сельскай гаспадаркі.У калгасах і саўгасах аднаўляліся пасяўныя плошчы, павялічваліся ўраджайнасць, пагалоўе жывёлы, паляпшалася арганізацыя працы.Хуткае аднаўленне і развіццё прамысловасці, некаторыя поспехі ў развіцці сельскай гаспадаркі далі магчымасць некалькі палепшыць становішча насельніцтва, хаця жыццё большасці людзей было вельмі цяжкімю.У цэлым жа складалася эканоміка, дазволіўшая БССР заняць у далейшым значнае месца ў сістэме агульнасаюзнага падзелу працы, стварыліся ўмовы для ўсебаковага развіцця рэспублікі.
51. Асноўныя тэндэнцыі сац.экан.развіцця
2 этапы 50-60гг:спробы рэфармавання эканамічнай сістэмы краіны
70-80гг: запавольвання тэмпаў сацыяльна-эканамічнага развіцця
За 5ю пяцігодку металаапра.4,1 %
Асвоены выраб сценавых блокаў, зборных жалезабетонных канструкцый
З’явіліся мех. Канвееры, паточныя метады вытворчасці ў легкай прам-сці:
Паскоранае навукова-тэхнічнае развіцце.1960г агульны аб’ём прамысловасці павял у 4,1 раз у параўнанні з1940г . Уведзены ў строі заводы атаматычных ліній ў Мінску. За перыяд 56-68гг –150 новых прадпр.Удзельная вага прамысловасці склала 52%.
Курс на актыўнае развіццё навукі,рост колькасці рабочых. У 60г колькасць служ. павяліч у 2р у параунанні з 50г.Канцентрацыя рабочых на буйных прадпрыемствах.рост насельніцтвагарадоў. Новыя гарады: Наваполацк, Светлагорск. Май57г ў БССР прыняты закон аб дальнейшым ўдасканальванні арганізацыі работы прам-ці і транспарту. Тэратарыальная сістэма кіравання прам-ці. Савет народнай гаспадаркі(САВНАРГАС) Павышення долі кіравання мясцовых органай, ліквід ведамственныя перашкоды ў развіцці эканомікі.Узмацняецца спецыалізацыяпрамысловасці, разрыўбылых галіновых сувязей і адносін. Пачатак 60гг-развіцце радыёэлектронікі,электратэхніч.,дакладнага прыбора будавання, вытворчасці калійных ўгнаенняу. Гомельскі 61г ХУ з’езд КНБразгл шэраг пыт. Пач 60-зніж валавага роста прадукцыі. Вытв лёгкай вытв пачаў апераж рост спажывецкіх таварай. Недавыкананы планыпа вытворчасці ільнавалакна. Хімвалакна. Вычэрнаны магчымасці экстэнсіўнага развіцця. Адсутнасць стымуляванняСакав 65 – рашенне ЦК КПСС аб неадкладных мерах па дальнецшамуразвіццю гаспадаркі , аб паляпшенні кіравпрам-цю. Вырашаннаевярнулася да галіновага…
Лікв САВНАРГАс , створаны 6 саюзных рэспублік, 3 рэспублікі Міністэрства:мясц прамы-ці, торфаздабываючае, сельскага кіравання, . Мерапрыемства па ўдасканальванню планавага і эканам стэмулявання.Поуная самастойнасць прадпрыемстваў. Прадпрыемствы самастойна вызначалі колькасць рабочых і … .Стваралісяспецыяльны фонды для правядзеннясацыяльн прадрыемствау. У выніку рэформ пашыр гаспадарка самастойнасць прадпрыемстваў. Умацаванне централізаванага кіравання нар. Гаспад-кай.
З’яўленне буйных адкормчых комплексаў, мерапрыемствы на асуш зямель на палессі, увядзенне новых закупчых цэн на сыр прадукцыю , пяцігад планы, спісана запазычанасці калгасаў. 1965 прадукцыі с/г павяліч, павялі зарплата калгаснікаў . пач 70г экстэнсіўныя формы гаспадарання зніж, студзень 75 новы парадак ацэнкі работы прадпрыемстваў. Пал 70г уведзена Жлобінская фабрыка. 80гг тэмпы развіцця запавольваюцца, затраты гасп-кі, узнауляецца камандна-адміністраціўныя метады, кантроль за прыбыткам
52. Грам.пал.жыццё Пасля смерці ў сакавіку 1953 г. I. В. Сталіна, а за-тым асуджэння ў 1956 г. XX з'ездам КПСС яго культу краіна паступова пачала вызваляцца ад ідалапаклонства і страху. Духоўнае разняволенне ажыццяўлялася пад сцягам вяртання назад, да так зва ных ленінскіх нормаў партыйнага і грамадскага жыц-ця, ачышчэння ідэалаў сацыялізма. Гэта азначала пэў-нае паслабленне таталітарнага рэжыму. Пачалася рэабілітацыя ахвяр сталінскіх рэпрэсій. Аднак праводзілася яна непаслядоўна, а ў другой палове 1960-х гг. і зусім прыпынілася. Палітычны курс М. С. Хрушчова атрымаў у гісторыі назву «курс XX з'езда». У БССР пачынаючы з 1956 г. пасаду першага сакратара ЦК КПБ займаў Кірыла Трафімавіч Мазу-раў — актыўны ўдзельнік партызанскай барацьбы, першы беларус, які заняў такую пасаду.
Мерапрыемствы, якія праводзіліся ў СССР і адпа-ведна ў БССР пасля смерці Сталіна, атрымалі ў літаратуры назву «палітыкі адлігі». У час «палітыкі адлігі» былі рэабілітаваны беларускія пісьменнікі М. Гарэцкі, Ц. Гартны, М. Чарот, М. Зарэцкі, А. Зво-нак, У. Хадыка, У. Дубоўка, Я. Пушча і інш.
На ўсіх узроўнях партыйна-дзяржаўнай улады мод ным стала гаварыць аб дэмакратыі, кантролі «знізу». КПСС рабіла ў тэты час пэўныя паслабленні ў жыцці грамадства, але адмовіцца ад свайго ўсеўладдзя, ад камандных метадаў кіраўніцтва краінай яна не збіралася. Пасля XX з'езда партыі рабіліся пэўныя спробы павысіць ролю Саветаў у кіраўніцтве краінай і грамадствам. Разам з тым карэнных змен у становішчы Саветаў не адбылося. Яны па-ранейшаму заставаліся састаўной часткай камандна-адміністрацыйнай сістэмы. Выбары ў Саветы насілі фармальны характар і праводзіліся на безальтэрнатыўнай аснове.
Пашырайася роля і функцыі камсамола, прафсаю-заў, грамадскіх арганізацый, у тым ліку тых, што дзейнічалі ў сферы культуры. З'явіліся новыя грамадскія аб'яднанні — у 1959 г. Саюз журналістаў БССР, у 1962 г. — Саюз кінематаграфістаў БССР.
Насельніцтва Беларусі.ў цэлым падтрымлівала палітычны курс кіраўніцтва. У канцы 1950-х гг. па-чынае распаўсюджвацца рух за камуністычныя адносіны да працы, які спалучаў сацыялістычнае спаборніцтва з актыўным удзелам у грам жыцці і павышэннем культурнага ўзроўню.У сярэдзіне 1960-х гг. адбыліся змены ў кіраўніцт-ве. У 1964 г. першым сакратаром ЦК КПСС, фактыч-на г. зн. і кіраўніком усёй савецкай дзяржавы, стаў Л. I. Брэжнеў.
Кіраўніком рэспублікі (першым сакратаром ЦК КПБ) у 1965—1980 гг. быў П. М. Машэраў, які пакінуў значны след у грамадска-палітычным жыцці БССР. Ён шмат зрабіў для развіцця гаспадаркі, навукі, культуры рэспублікі. Высокія маральныя якасці, працавітасць, дэмакратычнасць Пятра'Машэрава здабылі яму йўта-рытэт і павагу ў народа. Гэты перыяд часта акрэсліваюць як «машэраўскі». Перыяд супярэчлівы, складаны. Ц. Кісялёў, што змяніў Машэрава на пасад-зе першага сакратара ЦК КПБ, а потым М. Слюнькоў, Я. Сакалоў альбо ўвогуле не выявілі сябе як кіраўнікі, альбо пакінулі аб сабе не лепшыя ўсцаміны ў свядомасці беларускага народа.
У гэты перыяд захаваўся таталітарны кантроль над сродкамі інфармацыі, друкам, культурным жыццём. Да таго ж у партыйным кіраўніцтве культурай назіралася пэўная цыклічнасць: перыяды ганенняў на інтэлігенцыю змяняліся перыядамі адноснай дэмакратызацыі і лібералізацыі ў культурным жыцці.
53. Культурнае жыццё БССР у другой палове 50х-першай палове 80х гг.
Развіццё адукацыі БССР у 50-60-я гг. характарызавалася спробам! шматлікіх рэформ i перабудоу. Так, у 1958 г. паводле праведзенай рэформы адукацыі 7-гадовыя школы былі ператвораны у 8-гадовыя, 8-гадовая адукацыя стала абавязковай. У сярэднюю школу уводзіуся 11-гадовы тэріны навучання з абавязковым вытворчым навучаннем. Ствараліся школы-інтэрнаты, групы падоужанага дня, У1959 годзе асветы БССР зацвердзта новыя вучэбныя планы для усіх тыпау школ. Але не усе гэтыя новаувядзенні сябе апраудалі
У1966 г. пачалася чарговая мадэрызацыя сютэмы адукацыі. Новыя праграмы, на якія перайшла школа, крыху павысілі узровень адукацыі. У 1977 г. быу завершаны пераход да усеагульнай сярэдняй адукацыі.
Разам з тым было дастаткова праблем у развіцці агульнаадукацыйных школ. Сказвауся недахоп у фінансаванні
Белapyci патрэбны былі кадры з вышэйшай адукацыяй. Таму адкрываліся новыя ВНУ. У 1958 г. пачау працаваць Гродзенсю медінстытут, у 1964 г. -Mінскі радыётэхнічны інстытут, у 1975 г. – Мінскі Інстытут культуры.
Значныя поспехі назіраліся ў развіцці навукі. Беларускія вучоныя у 50-80-я гг. вялі шырокія даследаванні у галіне электронікі, тэхналогіі хімічнай прамысловасці, аутаматызацыі прамысловых працэсау i г.д. Сярод новых навуковых напрамкау трэба адзначыць спектраскаію, квантавую электроніку, вылічальную матэматыку i г.д.
У 50-80-я гг. зрабіла крок наперад беларуская лтаратура. З'явтася шмат новых творау. Найбольш значнымі з ix былі "Людзі на балоце" Мележа, "Сэрца на далоні, "Атланты i карыятыды", "Вазьму твой боль" Шамякіна, "Птушкі i гнёзды" Брыля, "Сасна пры дарозе" Навуменкі, "Чорны замак Альшансю" Караткевіча ды інш. У 70-80-я гг. у літаратуру прыйшло новае пакаленне - Далщовіч, Дударау, Законнікау ды інш.
Вялікую ролю у культурным жыцці Беларусі адыграла дзейнасць тэатрау рэспублікі. Паспяхова развівалася музычнае мастацтва. На сцэне быу пастаулены шэраг балетау i аперэт. Шырокую вядомасць набылі фільмы беларукіх рэжысерау
("Банька", "Альпійская балада"). У папулярызацыі белэрускай музыкі вялкую ролю адыграу ансамбль "Песняры", пазней "Сябры" i "Верасы".
Вядучай тэндэнцыяй у мастацтве стау ману-менталізм (мемарыяльны комплекс "Хатынь", Брэсцкая крэпасць-герой, манумент у гонар маці патрыёткі у Жодзіне).
54. Спробы мадэрнізацыі
Беларусь у перыяд перабудовы1985-19912г.Дэмакратычныя перамены ва усходняй Еўропе.
Супярэчнасць жыцця у сярэдзiне 80-ых гадоу асаблiва востра праявiлася у эканомiцы. Адзiная сiстэма уласнасцi,цэнтралiзаванае кiраунiцтва,улада партнаменклатуры прывялi да поунага адмаулення уласцiвых эканомiцы законау яе развiцця.
Палітыка перабудовы, яе сутнасць і вынікі. У сярэдзіне 80-х гг. Савецкі Саюз апынуўся ў складаным становішчы. Запавольваліся тэмпы сацыяльна-эканамічнага развіцця, не заўсёды дасягненні навукі і тэхнікі ўкараняліся ў вытворчасць, нізкай была якасць многіх відаў прадукцыі, не хапала высака-якасных тавараў на рынку, па некаторых паказчыках прыпы-ніўся рост жыццёвага ўзроўню народа. Патрабавалася рэфар-маванне палітыка-эканамічнай сістэмы, якая ў аснове сваёй сфарміравалася ў СССР у 20-30-я гг.
У другой палове 80-х гг. быў удакладнены палітычны курс і вызначана палітыка перабудовы, абнаўлення ўсіх сфер жыцця савецкага грамадства. Ініцыятарам гэтай па-літыкі з'яўляўся генеральны сакратар ЦК КПСС М. С. Гарбачоў.
У ходзе ажыццяўлення палітыкі перабудовы значна пашы-рылася самастойнасць прадпрыемстваў і аб'яднанняў у выніку іх пераходу на поўны гаспадарчы разлік і самафінансаванне. Павысілася роля працоўных калектываў. Развівалася самакіра-ванне. Укараняліся прагрэсіўныя формы арганізацыі працы -арэндныя калектывы, гаспадарчыя разліковыя брыгады. Дэмакратычнай станавілася выбарчая сістэма, развівалі-ся галоснасць і плюралізм думкі, фарміравалася шматпартый-ная сістэма. Болын магчымасцей стала для ажыццяўлення дэмакратычных правоў і свабод грамадзян, для творчай дзей-насці.
Аднак жыццё паказала, што ў КПСС - КПБ адсутнічала канкрэтная, навукова абгрунтаваная праграма абнаўлення са-вецкага грамадства. Не былі дакладна вызначаны канчатковыя вынікі, на дасягненне якіх накіроўваліся намаганні партыі і народа. У грамадстве з'явіліся капіталістычныя тэндэнцыі, узбагачэнне любымі сродкамі, некампетэнтнасць і безадказ-насць. Гублялася кіраўніцтва краінай. Бачачы гэтыя негатыў-ныя з'явы, частка народа стала абвінавачваць КПСС-КПБ, усіх тых, па чыёй ініцыятыве пачалася перабудова. Сацыялістчныя ідэалы ў вачах мільёнаў абясцэньваліся, аўтарытэт КПСС - КПБ катастрафічна падаў.
Палітычны крызіс працягваўся.
55. Палітычны крызіс працягваўся. 8 снежня 1991 г. у Бела-вежскай пушчы (у Віскулях Камянецкага раёна Брэсцкай воб-ласці) кіраўнікі Расіі, Беларусі і Украіны Б. Ельцын, С. Шушке-віч і Л. Краўчук, ігнаруючы волю сваіх народаў, якая была выказана на агульнасаюзным рэферэндуме 17 сакавіка 1991 г., дэнансавалі дагавор 1922 г. аб утварэнні СССР і тым самым разбурылі вялікую і магутную дзяржаву. Гэты дзяржаўны пера-варот быў здзейснены са згоды прэзідэнта СССР М. Гарбачова. На руінах СССР утварылася аморфная, нежыццяздольная Са-дружнасць Незалежных Дзяржаў.Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі. Яшчэ да распаду СССР 27 ліпеня 1990 г. сесія Вярхоўнага Савета БССР прыняла Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР. Было абвешчана вяршэпства на тэрыторыі рэспублікі Кансты-туцыі БССР і яе законаў. Гэтмм быў пакладзены пачатак шляху да дзяржаўнага суверэнітэту. Дзяржаўны пераварот у Маскве ў жніўні 1991 г. узмацніў цэнтрабежныя тэндэнцыі. Нечарговая сесія Вярхоўнага Савета БССР у жніўні гэтага года прыняла пастанову аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускай ССР У гісторыі Беларусі пачаўся новы этап - этап незалежнай дзяржавы.Адбылася замена назвы рэспублікі і дзяржаўнай сімволікі. Беларускую Савецкую Сацыяліс-тычную Рэспубліку надалей на:шнаці, «РэспублІка Беларусь», а ў скарочаных і састаўных назвах - «Беларусь». Дзяржаўнымі сімваламі Рэспублікі Беларусь гтнлі бсла-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня». Пасля абвяшчэння незалежнагці Інмінрусі ІІачалася работа па фарміраванню органаў дзяржаўмага кіракаммя. Былі створа-ны Узброеныя Сілы. АрганізавамІ,І мытпая глужба, новая бан-каўская сістэма, камітэты па кіранаішю д.Іяржаўнай маёмасцю і па знешніх эканамічных суннзнхРэспубліка Беларусь - прэзідэнцкая рэгпубліка. 15 сакаві-ка 1994 г. была прынята Канстытуцыя (Асноўны Закон) Рэспуб-лікі Беларусь. Ёю наша дзяржана абвяіпчалася ІІрэзідэнцкай рэспублікай. Першым Прэзідэнтам РэсІІублікі Беларусь быў выбра-ны А. Р. Лукашэнка. Сац-эканам развицце РБ 1993-1994гг – праводзяцца рэформы у вынику яких были створаны рыначныя инстытуты.Адбываецца эфармаванне адносин уласнасци,стали свабодными сувязи з замежными краинами.Цяжкае становишча у с/г.1990-1994гг – абъём вытворчасци падае на 14%.Уводзилася новая форма гаспадарки-ферма,Але Яны складали 0.95 усих гаспадарак.Прычыны гэтага:-цяжкасци з финансаваннем;-канкурэнтназдольнасць;-не были створаны умовы развицця фермерских гаспадарак;У 1994г за рысай мин спажывецкага бюджэту апынулася больш 60% насельництва.Зарегистрированы 55 беспрацоуных.
56. Пасля выбараў першым Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А. Лукашэнкі была прапанавана «Праграма неадкладных мер па выхаду эканомікі Рэспублікі Беларусь з крызісу», якая была задверджана 30 верасня 1994 г. Вярхоўным Саветам.
Мэтаю праграмы было прыпыненне спаду вытворчасці, памяншэнне інфляцыі, недапушчэнне далейшага падзення жыццёвага ўзроўню. У выні-ку ўдалося запаволіць рост спажывецкіх цэн. У 1995 г. тэмпы спаду вы-творчасці, прамысловай і сельскагаспадарчай прадукцыі былі ўжо крыху меншымі, чым у папярэднім годзе. 1995 г. стаў завяршальным годам падзен-ня большасці асноўных вытворчых пакаачыкаў.
У верасні 1996 г. Прэзідэнт А. Лукашэнка зацвердзіў «Асноўныя кірункі сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 1996—2000 гг.». Мэтаю новай праграмы стала пабудова сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі, дасягненне ў 2000 г. узроўню 1990 г. па важнейшых эканамічных паказчыках. Ставілася задача кансалідаваць сілы і сродкі грамадства на вы-вад эканомікі з крызісу на аснове стратэгічных мэт рэфармавання ўсёй сістэ-мы грамадскіх адносін. Да 2000 г. прадугледжвалася прайсці два этапы:1) 1996-1997 гг. — дасягнуць макраэканамічнай стабілізацыі, спыніць спад вытворчасці, знізіць інфляцыю, стабілізаваць курс нацыянальнай валю-ты;2) 1998-2000 гг. — аднавіць эканамічны рост, забяспе-чыць прырост валавога ўнутранага прадукта не менш як на 5 % у год, забяспечыць рост жыццёвага ўзроўыю насельніцтва.
У другой палове 1990-х гг. была ўзмоцнена роля дзяржаўных органаў рэгулявання эканомікай. Была вызначана мэта эканамічных пераўтварэн-няў — пабудова сацыяльна арыентаванай рыначнай эканомікі: стратэгі-яй нацыянальнага развіцця было абвешчана ўстойлівае развіццё, у пад-трымку якога павінны быці выступіць сацыяльныя прыярытэты.
Выступаючы ў лістападзе 2000 г. перад дэпута-тамі Палаты прадетаўнікоў, Прэзідэнт А. Лукашэнка адзначыў найбольш вострыя праблемы ў эканоміцы Беларусі:
неэфектыўнасць сельскай гаспадаркі;
стратнасць 1/3 прамысловых прадпрыемстваў;
высокую інфляцыю;4). нізкі ўзровень аплаты працы работнікаў
У красавіку 2000 г. Саветам Міністраў РБ былі зацверджаны “Асноўныя напрамкі сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2010 г.”. У дакуменце вызначаліся стратэгічныя мэты, задачы, базавыя прынцыпы і асноўныя прыярытэты на новае тысячагоддзе з улікам таго, што Беларусь невялікая краіна ва ўмовах працэсу глабалізацыі сусветнай экано-мікі, калі беларускім прадпрыемствам быў неабходны ўдзел у фінансава-пра-мысловых групах (ФПГ) і транснацыянальных кампаніях (ТНК) з мэтай пры-цягнення ў гаспадарку краіны новых тэхналогій і інвестыцый.У сацыяльнай палітыцы стратэгічнымі мэтамі вызначаліся: аздараў-ленне народа; павышэнне ўзроўню яго дабрабыту на аснове збалансаванага і ўстойлівага эканамічнага росту; забеспячэнне ўмоў для ўсебаковага развіцця чалавека.
Іх дасягненне звязана з паскарэннем росту і паляпшэннем якасных параметраў усяго народнагаспадарчага комплексу краіны. Неабходна пера-ўзброіць вытворчасць на аснове навейшых тэхналогій, каб перайсці на вы-пуск прадукцыі сучаснага ўзроўню. Толькі ўдзел у сусветным падзеле працы дае магчымасць вырашыць ў бліжэйшай будучыні стратэгічныя задачы і перш за ўсё забеспячэнне росту даходаў насельніцтва, стварэнне годных умоў жыцця і асяроддзя пражывання чалавека.
На Другім Нацыянальным сходзе была прынята “Праграма сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 2001-2005 гг. Яе выкананне павінна была стварыць ўмовы, каб забяспечыць стабілізацыю і ўстойлівы эканамічны рост і на яго аснове – павышэнне ўзроўню жыцця народа.
Дасягненню прадуктовай бяспекі павінна садзейнічаць выкананне “Праграмы павышэння эфектыўнасці аграпрамысловага комплексу да 2005 года”. Галоўная задача – гэта ліквідацыя зерневай залежнасці краіны.
У цэлым у пабудова сацыяльна-арыентаванай рыначнай эканомікі ў Беларусі мае ўстойлівы прагрэс. Першая палова 1990-х гг. характарызавалася разрывам складзеных у перыяд існавання СССР эканамічных сувязяў, стратаю сыравіннай базы эканомікі і больша-сці рынкаў збыту прадукцыі, рэзкім спадам вытворчасці, ростам бес-працоўя, гіперінфляцыяй, падзеннем узроўню жыцця насельніцтва.
3 1996 г. пачалося паступовае пераадоленне крызісу. Была істотна ўзмоцнена роля дзяржавы ў эканамічных пераўтварэннях, выпра-цавана стратэгія развіцця грамадства — пабудова сацыяльна арыен-таванай рыначнай эканомікі. Адмова ад шокавай тэрапіі і выбар шляху сацыяльна арыентаванай рыначнай сістэмы падтрымліваецца гра-мадзянамі. Беларуская эканамічная мадэль, заснаваная на моцнай дзяржаўнай уладзе, спалучэнні розных формаў уласнасці, прыва-тызацыі ў грамадскіх інтарэсах, арыентацыі на ўтварэнне саюзнай дзяржавы з Расіяй, сацыяльнай скіраванасці, паспяхова дзейнічае і мае перспектывы да далейшага развіцця.
57. Пераход да перабудовы грамадства на дэмакратычных асновах нечакана для партыйнага і дзяржаўнага кіраўніцтва СССР вывеў на першае месца нацыяналь-ныя праблемы. Найбольшую вастрыню яны спачатку атрымалі у Прыбалтыцы, але у хуткім часе ахапілі усе рэспублікі. Уздым нацыянальнага руху выявіўся у актыўнай падтрымцы ідэі суверэнітэту. 27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі. Было аб-вешчана вяршэнства на тэрыторыі рэспублікі Канстытуцыі БССР і яе законаў. Гэтым быў пакладзены па-чатак шляху да дзяржаўнага суверэнітэту.У сакавіку 1991 г. адбыўся рэферэндум аб заха-ванні СССР, у якім прынялі удзел 9 з 15 рэспублік, 7 яго ўдзельнікаў выказаліся «за». Але дзяржаўны пераварот у Маскве у жніўні 1991 г., які меў на мэце захаванне СССР, толькі паскорыў яго распад. 25 жніўня 1991 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў пакет рашэн-няў аб незалежнасці, палітычнай і эканамічнай сама-стойнасці Беларусі. У гісторыі Беларусі пачаўся новы этап - этап незалежнай дзяржавы. Адбылася замена назвы рэспублікі і дзяржаўнай сімволікі. 19 верасня 1991 г. на сесіі Вярхоўнага Савета Беларусі былі зацверджаны назва «Рэспубліка Беларусь», герб «Пагоня» і бела-чырвона-белы сцяг. 14 мая 1995 г. на рэферэндуме большасць насельніцтва нашай рэспублікі прагаласавала за ўвядзенне новых дзяржаўных сімвалаў рэспублікі, якія існуюць і се'ння: герба і сцяга. Сцяг складаецца з дзвюх гарызантальна размеш-чаных палое чырвонага і зяленага колеру, ля дрэўка вертыкальна размешчаны беларускі нацыянальны ар-намент чырвонага колеру на белым полі. Пасля абвяшчэння незалежнасці Беларусі пача-лася работа па фарміраванні органаў дзяржаўнага кіра-вання. Былі створаны Узброеныя Сілы. Арганізава-ны мытная служба, новая банкаўская сістэма, камітэ-ты па кіраванні дзяржаўнай маемасцю і па знешніх эканамічных сувязях. Адбываліся змены у структурах органаў дзяржаўнай улады і кіравання у цэнтры і на месцах. У замацаванні суверэнітэту нашай краіны асобае месца займае Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь. 15 сакавіка 1994 г. быў прыняты новы, пяты па ліку, Асноўны Закон. (Канстытуцыі у Беларусі прымаліся у 1919, 1927, 1937, 1978 гг.) Дапаўненні і змяненні да Канстытуцыі 1994 г. былі прыняты у лістападзе 1996 г. Новая Канстытуцыя карэнным чынам адрозніваецца ад папярэдніх. Адпаведна Канстытуцыі Рэспубліка Беларусь — унітарная дэмакратычная сацыяльна-пра-вавая дзяржава. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь складаецца з дзевяці раздзелаў і васьмі глаў. У першых трох раздзелах разглядаюцца такія пытанні, як асновы канстытуцыйнага ладу Рэспублікі Беларусь; асоба, грамадства, дзяржава; выбарчая сістэма. У чацвертым раздзеле Канстытуцыі разглядаюцца статус і паўнамоцтвы прэзідэн-цкай улады, парламента, урада і суда. У пятым і шестым раздзелах размова ідзе аб мясцовым самакіраванні і пракуратуры рэспублікі. У астатніх раздзелах разглядаюцца фінансава-крэдытная сістэма дзяржавы, дзе-янне Канстытуцыі, парадак і змяненні. Характэрнымі рысамі новага Асноўнага Закона Беларусі з'яўляюцца:замацаванне у якасці эканамічнай асновы разнас-тайных формаў уласнасці;устанаўленне роўнасці дзяржавы і грамадзяніна, іх узаемных абавязкаў;гаранты! правоў і свабод;падзел і ўзаемадзеянне у л ад;прамы характар дзеяння нормаў Канстытуцыі.Канстытуцыя замацоўвае асноўныя прынцыпы арганізацыі дзяржаўнай улады у рэспубліцы. Дзяр-жава засноўваецца на прынцыпе падзелу ўлад: зака-надаўчай, выканаўчай і судовай. Падзел улад на сама-стойныя галіны, якія дзейнічаюць у рамках Канстытуцыі, стрымліваючы і ўраўнаважваючы адна другую, - неабходная ўмова дэмакратычнай прававой дзяржавы. Кіраўніком дзяржавы з'яўляецца Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. Прэзідэнт прадстаўляе Рэспубліку Беларусь у адносінах з другімі дзяржавамі, забяспеч-вае палітычную і эканамічную стабільнасць, ажыццяў-ляе пасрэдніцтва паміж органамі дзяржаўнай улады. Выбіраецца на 5 гадоў прамым галасаваннем. 10 ліпе-ня 1994 г. першым Прэзідэнтам быў выбраны Аляк-сандр Рыгоравіч Лукашэнка. 9 верасня 2001 г. у рэспубліцы адбыліся другія прэзідэнцкія выбары. Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь ужо у першым туры зноў быў абраны А.Р. Лукашэнка, за якога прагаласавалі 75,6 % ад агульнай колькасці тых, хто ўдзельнічаў у галасаванні. Выканаўчую ўладу у Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляе Урад - Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь- центральны орган дзяржаўнага кіравання. Урад у сваей дзейнасці падпарадкоўваецца Прэзідэнту і нясе адказнасць перад Парламентам Рэспублікі Беларусь. Мясцовае кіраванне і самакіраванне ажыццяў-ляецца грамадзянамі праз мясцовыя Саветы дэпутатаў.Вышэйшая судзебная ўлада у Рэспубліцы Беларусь належыць судам: Канстытуцыйнаму Суду, Вярхоўнаму Суду і ышэйшаму Гаспадарчаму Суду. Суды ажыц-цяўляюць правасуддзе на аснове Канстытуцыі і прыня-тых у адпаведнасці з ей іншых нарматыўных актаў.
58. развіцце наукі і культуры РБ на суч этапе.Дэмакратызацыя грамадска-паліт жыцця, галоснасць, сродкі масавай інфарм сыгралі вялікую ролю у вызначэнні развіцця культ. зняты абмежаванні.. створаны незалежн газеты, выдавецтвы. Важн знач мела стварэнне спрыяльных умоў для развіцця рлднай мовы. 26 студ 1990 быў прынят Закон аб мовах, бел мовы набыла статус дзярж. Пытанне аб рус мове – усенар рэфэр 14 мая 1995. Рус мова–так сама дзярж. Гыта замац у канстытуц РБ 24 літапада 1996.
4 верасня 1991 быш прынят Закон аб культ. законам гарантаваны свабода творчай дзейн, плюралізм напрамкаў і стыляў у творч, арыетацыя на агульначалав каштоўнасці. Зроблемы шагі па ствар нац сістымы адукацыі. Узніклі нов формы навуч устаноў. У 1990 узнік ліцэй прі БДУ. На пачатак 1992 навуч года прац 33 гімназіі, 12 ліц, 2 калежы, з’яв прыватныя гімн., недзярж навуч установы.Вядомасць атрым Згуртаванне Бел свету “Бацькаўшчына”. Ў ліп 1993 ў Мінску – 1 з’езд бел свету. Ў 1990 адзнач 500-годзе Скарыны.Навука і адукацыя. Апублікаваны дзесяткі даслед па гісторыі і культ бел. працы А.С. Ліса,, Г.А. аханоўскага…адноўлены ў памаці імя У.М.Ігнатоўскага (Кароткі нарыс гісторыі бел).гіст тэматыка у творч Арлова (Таямніцы полацкай гісторыі), Дайнэкі (Меч князяВячкі), Тарасава (Памяць пра легенды, Тры жыцця Рагнеды, Пагоня на Грунвальд), Чаропка (Імя ў летапісе). Працуюць Г.Бураўкін, Я.Брыль,А.Дударав. з’яв тэма Чарнобыля.Тэатр – пастаноука п’есы “Князь Вітаўт” у купал тэатры, балет “Страсці (Рагнеда)”, які быў прызнан лепшым у свеце па харэаргаф, опера “Дзікае палаванне караля Стаха”Навука – галоунай застаецца АН РБ. У умовах эканам крызісу працуюць бел вучоныя. Але існуюць 20 навукова-даслед інст, інст фізікі – тэхналог вырошчвання штучных алмазаў. У мед вядутся распрацоукі па анкалогіі, саздаюцца мед прэпараты. І т.д.