Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
10
Установа адукацыі Беларускі Дзяржаўны ўніверсітэт імя Максіма Танка
Рэферат
па прадмеце “тэорыя літаратуры”
на тэму: “Гатычны раман”
Падрыхтавала студэнтка 502 групы
факультэта беларускай і рускай філалогіі
Карунец Раіса
Мінск, 2012
Гатычная літаратура - жанр літаратуры, яік ўзнік ў другой палове XVIII стагоддзя на хвалі рамантызму.
Гатычны раман – твор, заснаваны на прыемным адчуванні жаху чытача, рамантычны "чорны раман" у прозе з элементамі звышнатуральных "жахаў", таямнічых прыгод, фантастыкі і містыкі (сямейныя праклёны і прывіды). Развіваўся ў асноўным у англамоўнай літаратуры. Гэта папярэднік сучасных "жахаў". Назва – ад архітэктурнага стылю готыка (дзеянне раманаў часта разгортваецца ў старых гатычных замках). Аднак, па здагадцы пісьменніцы Маргарэт Дрэббл, тэрмін Gothic першапачаткова ўжываўся ў значэнні "сярэднявечны", як у падзагалоўку рамана "Замак Атранта", дзеянне якога адбываецца ў сярэднявеччы (Castle of Otranto, a Gothic Tale).
У перыяд з 1765 па 1850 год гатычны раман быў найбольш чытаемай друкарскай прадукцыяй як у Англіі, так і ў Еўропе.
Натан Дрэйк, рэдактар часопіса "Літаратурны вольны час", так вызначаў гатычны жанр:
...ничто не воздействует столь сильно на человека, как готика...даже самый невосприимчивый мозг, рассудок, свободный от каких бы то ни было следов суеверия, непроизвольно признаёт её власть и силу.
Брытанскі крытык Тэадор Уаттс-Дантон зваў готыку "рэнесансам цудоўнага" ў англійскай літаратуры. Але існавалі і іншыя меркаванні: прафесар Ельскага ўніверсітэта Уільям Лайан Фэлпс у сваёй працы "Пачатак англійскага рамантызму" разглядаў готыку як "сінонім варварскага, хаатычнага і безгустоўнага". Апісаць такую з'яву як готыка спрабавалі шматлікія літаратуразнаўцы і навукоўцы – Мантег’ю Самэрс, Эдзіт Біркхэд, Эйна Райла, Эдмунд Берк, Дэвендра Варма. Пачуццёвае абгрунтаванне гатычнага стылю прыналежыць Эдмунду Берку, які выпусціў у 1757 году кнігу "Даследаванне нашых паданняў аб узнёслым і выдатным".
Знаўца жанру Монтег’ю Самэрс у кнізе "Тагасветны амнібус" вылучае наступныя тыпы апісаных у літаратуры звышнатуральных з'яў: тагасветныя сілы і наведванне са злой мэтай, з'ява здані і дзіўная хвароба, замагільныя з'яўленні, жывыя мерцвякі, вяртанне з могілак, выкананне клятвы, неупокоенная душа, загадкавае наканаванне. Кожнаму з гэтых з'яў адведзеная свая роля ў сюжэтнай лініі гатычнага рамана.
Англійскі даследнік Уолтар Фрай у сваёй кнізе "Уплыў гатычнай літаратуры на творчасць Вальтэра Скота" сцвярджае, што менавіта Вальтар Скот падняў жанр з небыцця і знаходзіць элементы готыкі ва ўсіх раманах, выпушчаных пасля "Уэверлі".
У сваёй манаграфіі "Гатычны пошук" Монтег’ю Самэрс праводзіць параўнанне гатычнага рамана з класічным і выводзіць два шэрагу знакавай сімволікі:
|
Готыка |
Класіка |
|
Замак |
Хата або асабняк |
|
Пячора |
Альтанка |
|
Стогн |
Уздых |
|
Волат |
Бацька |
|
Скрываўлены кінжал |
Веер |
|
Скуголенне ветре |
Далікатны брыз |
|
Рыцар |
Джэнтльмен |
|
Лэдзі, галоўная гераіня |
Ніякіх змен: жанчына заўсёды застаецца жанчынай |
|
Удар шпагай |
Забойны погляд |
|
Манах |
Стары служка |
|
Косткі, чэрап |
Кампліменты, сантыменты |
|
Свечка |
Лямпа |
|
Магічная кніга з плямамі крыві |
Ліст, змочаны слязмі |
|
Загадкавыя галасы |
Рэдка ўжывальныя словы |
|
Таямнічая вота |
Тонкі намёк на заляцанне |
|
Прывід |
Адвакат або суддзя |
|
Ведзьма |
Старая ахмістрыня |
|
Рана |
Пацалуй |
|
Паўночнае забойства |
Вяселле |
Адной з першых сур'ёзных спроб падзяліць гатычны раман катэгорыямі жаху прыналежыць Эдзіт Біркхэд. У яе манаграфіі "Гісторыя жаху: Даследаванне гатычнага рамана" гэтая класіфікацыя выглядае наступным чынам:
Прадстаўнікі: Хорэс Уолпол, Клара Рыў, Ганна Летыцыя Барбальд, Мэры Шэллі.
Прадстаўнікі: Ганна Радкліф
Прадстаўнікі: Мэц’ю Грэгары Люіс, Эрнст Тэадор Амадэй Гофман, Чарлз Мэтьюрин
Прадстаўнікі: Уільям Бэкфорд
Прадстаўнікі: Джэйн Осцін, Томас Лаў Пікок
Прадстаўнікі: лорд Булвер-Літан, Мэры Шэллі.
Катэгорыю жудаснага Эдмунд Берк вызначае наступным чынам:
Пачуццё, якое выклікае ў нас веліч і ўзвышша прыроды, уладна завалодвае намі і завецца здзіўленнем (astonishment); і здзіўленне ёсць такі стан нашай душы, у якім усё яе рухі заміраюць у прадчуванні жаху (horror). Ні адно з пачуццяў не можа пазбавіць наш мозг розуму і здольнасці да дзеяння ў такой ступені, у які здольны гэта зрабіць страх (fear)
Адной з наступных спроб класіфікацыі гатычных раманаў належыць прафесару Дэвендрэ Варме ў яго працы "Гатычнае полымя". У якасці злучэння некалькіх школ ён прыводзіць раман “Мельмот Вандроўца”, у ім ён выяўляе рысы школы напругі і невытлумачальнай трывогі і рысы школы жаху. У гэтай кнізе Девендра Варма вылучае тры школы гатычнага рамана:
Шматлікія даследнікі сходзяцца на тым, што аднымі з галоўных элементаў гатычных раманаў з'яўляюцца:
Гатычны раман склаўся на фоне цікавасці перадрамантыкаў XVIII ст. да рыцарскай культуры з арыентацыяй на ўласна рыцарскі раман і на раман барока.
Заснавальнік стылю гатычнага рамана – Хорас Уолпол, які выпусціў у 1764 году свой раман "Замак атранта", назваўшы яго гатычнай гісторыяй. Шумны поспех рамана спарадзіў мноства перайманняў, перш чым выйшла аповесць Клары Рів "Абаронца дабрадзейнасці" (у другой рэдакцыі атрымала назоў "Стары ангельскі барон. Гатычная гісторыя"). Наступным творам, адзначаным крытыкамі, з'явіўся невялікі аповяд Ганны Летыцыі Барбальд "Сэр Бертранд". Даследнік Эдзіт Біркхэд піша, што гэта была спроба аб'яднаць дзве школы гатычнага жаху – гатычную рамантыку і раман жаху.
Наступнай прыкметнай постаццю ў гатычным рамане стала Сафія Лі са сваім раманам "Сховішча", яе раманы прыкметна паўплывалі на творчасць Ганны Радкліф, якая вядомая такімі творамі як "Сіцылійскі раман", "Раман у лесе", "Удольфскія таямніцы". Раман "Манах" 1796 гады эпатаваў публіку сцэнамі сэксуальнага гвалту і інцэсту. Неўзабаве выходзіць і раман, які высмейвае жанр жаху – "Нортенгерское абацтва" Джэйн Осцін.
Асноўныя творы створаныя на мяжы XVIII і XIX стагоддзяў. У цэнтры твора – дэманічная, "байранічная" асоба (раманы "Франкенштэйн, або Сучасны Праметэй" Мэры Шеллі, "Італьянец" А. Радкліф, "Мельмот Вандроўца" Ч. Р. Мец’ьюрына).
Творы, якія працягваюць эстэтыку гатычнага рамана, з'яўляліся і пазней (складанні Эдгара По, Оскара Уайльда, "Дракула" Брэма Стокера і інш.). Пад уплывам жанру знаходзіліся і знакамітыя пісьменнікі XIX стагоддзі: Чарльз Дзікенс ("Таямніца Эдвіна Друда", 1870), Р. Л. Сцівенсан ("Доктар Джекіл і Містэр Хайд", 1886), Генры Джэймс ("Паварот шрубы", 1898), Артур Мейчен. Брэм Стокер зацвердзіў "вампирскі" уплыў на гатычныя раманы сваім раманам "Дракула", дзе найболей дэталёва і выразна, у адпаведнасці з тагачаснымі паданнямі, апісвалася жыццё вампіраў.
У XX стагоддзі ад "гатычнага" жанру адлучылася "літаратура жахаў" (Блэквуд, Лавкрафт, Блыхаў, Стывен Кінг). На стыку фэнтэзі і готыкі з'явіўся жанр Dark Fantasy. Шырокае распаўсюджванне ў XIX-XX стст. атрымалі розныя складанкі і анталогіі. Адным з першых можна вылучыць складанку аповядаў Ганны Лемойн "Дзікія ружы", падобныя складанкі паклалі пачатак кнігам фармату чэпбук (ангел. Chapbook - недарагое выданне кішэннага фармату). У лік найболей папулярных можна аднесці выдадзены ў 1847 гады лонданскі 1000-старонкавая серыя "Вампір Варні, або Крывавае баляванне". Кожны раздзел гэтага твора ўяўляла сабой асобную кнігу – восем старонак друкаванага тэксту (усяго выйшла 220 такіх кніг).
Асобныя элементы гатычнага рамана ўспадкавала ў сабе так званая паўднёвая готыка.
Прыхільнікі гатычнай літаратуры некалькі пашырылі яе першапачатковае азначэнне, але асноўныя яе рысы і дагэтуль застаюцца тымі ж.
Ганна Мастоўская-Радзівіл першай у айчыннай лiтаратуры пачала адаптаваць i прыстасоўваць да нацыянальнай гісторыі i мясцовых рэалiй мастацкiя набыткі заходнееурапейскай гатычнай прозы. Яе творы спалучалi мiстыцызм, загадкавасць, напружаную інтрыгу з элементамi дыдактыкi i маралiзатарства i былi цiкавай з'явай беларускага перадрамантызму. Калi пiсьменнiца цалкам наследавала класічным узорам лiтаратуры жахаў, найперш творам А. Радклiф, то рамантык Я. Баршчэўскі ўжо ў іншай лiтаратурнай сiтуацыi сярэдзiны ХІХ стагоддзя творча пераняў некаторыя папулярныя здабыткі гатычнай прозы, прыстасаваўшы ix да асабістага эстэтычнага густу i агульных мастацкix задач сваix твораў.
У літаратуры Беларусі ХІХ стагоддзя паслядоўнікамі гэтага жанру былі Ганна Мастоўская і Ян Баршчэўскі, якія адаптавалі прыёмы гатычнага рамана на глебе нацыянальнай літаратуры, прыстасавалі іх да беларускай рэчаіснасці і айчынных гістарычных рэалій. Засваенне традыцый літаратурнай готыкі гэтымі аўтарамі адбывалася з розных ідэйна-эстэтычных пазіцый і ў розных літаратурных сітуацыях.
Першыя арыгінальныя ўзоры гатычнай прозы ў беларускай літаратуры з'явіліся на мяжы ХVІІ - ХІХ стагоддзяў, што сведчыла пра імкненне айчыннага пісьменства да сінхранізацыі з еўрапейскім літаратурным працэсам. Ганна Алiмпiя Мастоўская з князёу Радзiвiлаў у 1806-1807 гадах выдала ў Вiльнi шэраг твораў, напоўненых таямнiчымi прыгодамi, фантастыкай i звышнатуральнымi з'явамi: "Замак Канецпольскіх", "Матыльда i Данiла", "Статуя i Саламандра", "Астольда, князёўна з роду Палямона, першага літоўскага князя" ды iнш.
Нягледзячы на даволi салідную лiтаратурную спадчыну, iмя Ганны Мастоўскай на доўгі час было забытае i вярнулася ў лiтаратурны ўжытак зусiм нядаўна: у 2006 годзе ў часопiсе "Дзеяслоў" у перакладзе Лявона Баршчэўскага быў надрукаваны невялікі твор "Здань у Малым Замку" з каментарыямi Язэпа Янушкевiча. Пра Ганну Мастоўскую, як пра пісьменніцу, якая адна з першых пачала пiсаць творы на сюжэты нацыянальнай гiсторыi, узгадвае Мiкола Хаўстовiч у восьмым зборніку "Працы кафедры гісторыі беларускай лiтаратуры Белдзяржунiверсiтэта".
Сапраўды, хаця літаратурная готыка была мiжнародным феноменам, тыпалогія гатычнага рамана была скіравана на падкрэслiванне нацыянальнай спецыфiкi, на распрацоўку тэматыкi нацыянальнай даўнiны. Невыпадкова ў англiйскай лiтаратуры лагiчным працягам гатычнага рамана сталіся гiстарычныя творы Вальтэра Скота. Шэраг мiстычных твораў Мастоўскай таксама прысвечаны мастацкаму спасціжэнню старажытнай гiсторыi сваёй краiны. Іх нацыянальная адметнасць падкрэслiваецца аўтаркай у падзагалоўках: "аповесць руская", "аповесць літоўская", "жмудская".
Згодна з мастацкiмi прыёмамi лiтаратурнай готыкi, для твораў Мастоўскай характэрна рамачная кампазіцыя i стэрэаскапічнае паглыбленне ў гiсторыю. Як правіла, аўтарка быццам бы пераказвае змест нейкага старога рукапісу, пажоўклага манускрыпту, у якiм змяшчаецца шэраг аповедаў пра яшчэ больш даўнiя падзеі, калi на месцы сённяшнiх замчышчаў высiлiся магутныя замкi, а ў ix кiпелi чалавечыя страсцi. Мастоўская дае волю сваёй фантазіі, але ўсё ж такi iмкнецца да гістарычнага праўдападабенства. Аўтарка намагаецца перадаць пстарычны каларыт сваix мiстычныx гiсторый праз апiсаннi рыцарскіх турнiраў, спаборнiцтваў, паляванняў, пышных траў, любуецца даўнiмi рыцарскiмi часамi з ix культам самаахвярнага служэння Айчыне i яўна супрацьпастаўляе ix сённяшняму змiзарнеламу жыццю.
У Ганны Мастоўскай магчымасць пазнаёмiцца з класiчнымi узорамi гатычнай прозы была можа быць раней, чым у многix яе суайчыннікаў: пасля перамогi таргавiцкай канфедэрацыі ў 1792 годзе яна разам са сваiм другiм мужам, Тадэвушам Мастоўскiм, вандруе па Еўропе, жыве ў Германii, Швейцарыi, Францыi. Аўтарка тонка адрэагавала на змену эстэтычных густаў i лiтаратурнай моды свайго часу. Вось што яна піша ў невялiчкай прадмове да аповесці "Здань у Малым Замку": "Калi нашых мацярок лёгка расчульвалi лёсы Кларысы, Памэлы i г.д., дык нашыя вычарпаныя пачуцьцi патрабуюць ужо больш рэзкіх узрушэнняў. Жаxлiвыя здані, iстоты, што вяртаюцца з таго сьвету, навальніцы, землятрусы, руiны старажытных замкаў, заселеных аднымi тольк духамі… Калі ўсё гэта збярэцца да кучы, тады мы атрымаем раман у кшталце, упадабаным нашай эпохаю" [2, с. 155].
Зыходзячы са слоў самой Мастоўскай, яе творчыя амбiцыi досыць сціплыя – яна не прэтэндуе на статус прафесійнай пiсьменнiцы i заклікае ўбачыць у сваix творах "тольк добрую волю аўтаркi, якая ня мае перад сабою ніякае іншае мэты, выключна акрамя забавы" [2, с. 155]. Апрача забаўляльнасці, якая ўжо ёсць праявай новага погляду на прызначэнне лiтаратуры, яе творы захоўвалі ў сабе значную долю асветніцкай дыдактыкi i маралiзатарства, бо мелi на мэце не толькі пацешыць i настрашыць чытача, але разам з тым нагадаць яму пра небяспеку занядбання маральных цнотаў i дабрачыннасцяў. Разам з тым, гатычныя творы Мастоўскай неслi новы погляд на свет як на загадкава-містычную таямніцу, выяўлялi складанасць i супярэчлiвасць чалавечай душы з яе цёмнымi глыбiнямi, сцвярджалi новыя эстэтычныя прынцыпы i былi цiкавай з'явай беларускага перадрамантызму.
Kалi Мастоўская свядома арыентавалася на еўрапейскiя лiтаратурныя ўзоры, пераймала мастацкi вопыт гатычнай прозы i свае аповесцi давярала "opiece ponurego ducha Anny de Radkif", то Ян Баршчэўскi падкрэслiвае, што знарок iмкнецца адыйсцi ад чужаземных лiтаратурныx формаў. Асноўныя задачы аўтара "Шляxцiца Завальнi" значна больш грамадска значныя. М. Хаўстовiч слушна давёў, што гэты твор Баршчэўскага – закадзiраваны тэкст, у якiм праз алегарычна-сiмвалiчныя вобразы апавядаюцца драматычныя падзеi другой паловы XVIII стагоддзя, акрэслі-ваюцца надзённыя праблемы нацыянальнага жыцця. "Шляхціц Завальня або Беларусь у фантастычных апавяданнях", надрукаваны ў 1844-1846 гадах, быў этапным творам беларускай літаратуры i адыграў выключную ролю ў станаўленнi беларускай нацыянальнай iдэi. У дасягненні сваёй мэты пiсьменнiку прыдалюя прыёмы гатычнай прозы i, што самае ютотнае, ён пераймае асноўную iдэю гатычнай лiтаратуры: мiстычнае i iрэальнае заўсёды побач з чалавекам, а фантастыка выступае як раўнапраўны элемент чалавечага быцця.
Не пакідаючы самых цесных стасункаў з Радзiмай, Баршчэўскi з'яўляўся актыўным удзельнiкам літаратурнага жыцця Пецярбурга 30-40-х гадоў XIX стагоддзя, у якім ярка праявілася цiкавасць да мiстыкi, да модных на той час тэорыі жывёльнага магнетызму, акультных навук i стрытызму. На рускую мову перакладаецца шэраг гатычных твораў заxоднееўрапейскix аўтараў. Напрыклад, у 1833 годзе на рускай мове выдаецца раман жахаў Ч. Мэцьюрына "Мальмонт-Бадзяга", вялiкую папулярнасць маюць творы Э.Т.А. Гофмана. На xвалi таюх новых павеваў нарадзiлася руская гатычная проза – творы А. Пушкіна "Трунар", М. Гогаля "Вій", М. Лермантава "Штос", А. Талстога "Упыр" i "Сям'я вурдалака" ды iнш. Баршчэўскi творча пераняў папулярныя здабыткi лiтаратурнай готыкi, прыстасаваўшы ix да асабiстага эстэтычнага густу i уласных мастацкix патрэб. Прычым пісьменнік меў магчымасць сiнтэзаваць у сваёй творчасці вопыт гатычнай прозы як айчыннай лiтаратуры, так заходнееурапейскай i рускай.
Такім чынам, калі Г. Мастоўская напачатку ХІХ стагоддзя наследуе класічным узорам рамана жахаў, то рамантык Я. Баршчэўскі ўжо ў іншай літаратурнай сітуацыі выкарыстоўвае мастацкія прыёмы гатычнай прозы, падпарадкоўваючы іх агульным мастацкім задачам твораў. Незвычайнымі персанажамі-алегорыямі і сімваламі, увагай да народнай дэманалогіі і містыкі пісьменнік даў падставу сучаснікам убачыць у сваіх творах "беларускі гафманізм".
Тапалагічныя рысы гатычнага рамана дастаткова поўна даследаваны літаратуразнаўствам і лёгка прачытваюцца ў творах Г. Мастоўскай і Я. Баршчэўскага. "Гатычныя" праявы бачацца ў распрацоўцы спецыфічнай сюжэтнай таямніцы, стварэнні адметнага хранатопу, выяўляюцца ў прыёмах эмацыянальнага ўздзеяння на чытача, перадачы атмасферы страху і вусцішы.
Першы раман Клары Рыў, які прынёс ёй славу і папулярнасць. У рамане пісьменніцай выкарыстоўваецца асноўны сюжэт "Замка АтрантА" Уолпала: законны нашчадак тытула, за якім усталявана праследаванне, спрабуе дамагчыся прызнання яго права на спадчыну. Асноўнае і адзінае адрозненне - дзеянне адбываецца ў Англіі.
Перад чытачом тыповыя персанажы "гатычнага" рамана – бацька Джерам, адданы служка, лепшы сябар сэр Харклэ і даволі эпізадычны персанаж – умілаваная гераіня лэдзі Эма. Дзеянне адбываецца ў замку Лавэла і часам у сэра Харклэ. Выява злыдня – лорда Лавэла, які пазбавіў героя правоў, забіў яго бацькоў, – даволі бледны, яго значна пераўзыходзіць Манфрэд з "Замка Атранта" Уолпала. Затое другарадныя постаці вельмі выразна намаляваныя, напрыклад, сыны лорда, якія вырашылі выгнаць Эдмунда з замка, дзе ён доўгі час з імі выхоўваўся.
Задумка рамана падкрэсліваецца і ў першай назве - "Абаронца дабрадзейнасці". Аднак у адным Рыў апынулася годнай Уолпала: як у "Замку Атрантоа", у рамане Клары Рыў выразна праглядаецца сувязь двух элементаў – рамантыкі і навэлы. Прычым незвычайнае служыць толькі для прыцягнення ўвагі, дэталёва выпісаныя норавы эпохі ствараюць уражанне рэальнасці і досыць натхняльнага, каб закрануць струны душы чытача. Звышнатуральнае грае неасноўную, другарадную ролю, у адрозненне ад "Замка Атранта". Начныя шоргаты, стогны, якія разносяцца з-пад зямлі, дзверы, што самастойна адкрываюцца перад сучаснасцю нашчадкам замка, – вось нешматлікія прыёмы тыповага "гатычнага" рамана жаху, прысутныя ў "Старым ангельскім бароне". Затое ёсць розныя апавядальнікі адной і той жа гісторыі – таямнічага паходжання Эдмунда.
Аповеды падарожнiкаў, наведвальнікаў дабрачыннага пана Завальнi з кнігі Я. Баршчэўскага, маюць у сваёй аснове больш разнастайныя сюжэтныя канструкцыі. Але тэндэнцыi сюжэтнага развiцця навелаў аднолькавыя: парушэнне маральна-этычных законаў вядзе да злачынства, да сувязi з нячыстай сiлай i пашырэння зла. Або ненаўмысны кантакт героя з нячыстым паступова прыводзiць да маральнай дэфармацыi i фатальных памылак, як гэта было ў навеле "Валасы, якія крычаць на галаве". У абодвух выпадках маюцца бязвiнныя ахвяры, а сам злачынца атрымлiвае няўмольнае i бязлiтаснае пакаранне. Злачынства i пакаранне ў навелах не разнесены ў часе, а адбываюцца ў адной часавай плоскасці. Iдэя немінучасці адплаты-помсты праxодзiць праз усю кнігу Баршчэўскага.
У вынiку спецыфiчнай расстаноўк сiл у гатычным творы дабро i зло максiмальна супрацьпастаўлены адзін аднаму. Звяртаюць на сябе ўвагу яркiя i каларытныя вобразы гатычных злодзеяў. У кнiзе Баршчэўскага скразны вобраз Чарнакнiжнiка выступае ўвасабленнем дэмашчнага зла, якое становiцца ўсюдыiсным i непераможным.
Kалi ёсць злодзей, ёсць i ахвяра. Як правiла, у творах Баршчэўскага гэта пачцівая дзяўчына, якая вызначаецца прыгажосцю i цнатлiвасцю, а як вядома, пакуты дабрачынных персанажаў кранаюць чытача больш, чым мукi заганных герояў. Ужо першыя ўзоры заходнееурапейскага гатычнага рамана спалучалi мiстычны элемент з традыцыямi сентыментальнай прозы i мелi на мэце не толькi выклікаць моцнае пачуццё страху, але i спачуванне. Я. Баршчэўскаму ўласцiва ўвага да пачуццёвага ўспрыняцця рэчаiснасцi, а каб навучыць чытача спагадаць пакрыўджанаму чалавеку, паказаць складанасць i загадкавасць чалавечай натуры, пiсьменнiк часам перабольшвае чуллiвасць сваix герояў, ix эмоцыi i пакуты.
Сiмбiёз гатычнага i меладраматычнага невыпадковы i вызначаны агульнасцю мастацкix задач. Жаданне здзiвiць i заiнтрыгаваць, задаволiць натуральную чалавечую прагу страшнага i таямнiчага, спалучаецца з iмкненнем выклiкаць глыбокiя эмоцыі i перажываннi чытачоў. Натуральна, што паэтыка гатычнага i меладраматычнага мае шмат супадзенняў: увядзенне тайны, сутыкненне кантрастных сiл, напружанасць эмоцый, рэзкая змена сiтуацый, моманты выпадковасці, нечаканасцi.
У аснове навелаў з "Шляхцща Завальнi" Баршчэўскага ляжыць гатычны тып сюжэтнага разгортвання i асаблівая прасторавая арганізацыя твора. Як адзначаюць даследчыкі літаратурнай школы жахаў, спецыфіку гатычнага хранатопу ў першую чаргу вызначае замкнёная прастора, якая падпарадкоўвае сабе катэгорыю часу, "замыкае" яго бег, цыклічна нанізвае сюжэтна паўтаральныя элементы. У такім замкнёным топасе адбываецца абмежаванне свабоды чалавека, сустрэча яго з дэманічным і ірацыянальным, нараджаюцца псіхічныя хваробы і мроі.
Асаблівай тэрыторыяй здзяйснення гатычнага сюжэта ў творах Баршчэўскага з’яўляецца шляхецкі доме, адасоблены фальварак, карчма. Такія будынкі адзначаны інфернальнымі сіламі і нібы выпраменьваюць зло, як, напрыклад, дом Альберта з "Вогненных духаў".
Гатычная прастора вызначаецца не толькі замкам ці домам, то бок архітэктурнымі межамі, але і пашыраецца на лес, напоўнены загадкавымі таямніцамі. Варта падкрэсліць, што архітэктурную готыку і лес збліжае вертыкальная дамінанта, якая спрыяе далейшаму заглыбленню ў прастору. Адносна недалёка ад замка або ўласнага фальварка герой можа нечакана патрапіць у такія замкнёныя локусы, поўныя містычных праяў, дзе прастора закручваецца па спіралі і пачынае вызначаць паводзіны героя па сваіх інфернальных законах.
Найчасцей у лесе адбываюцца кантакты герояў Баршчэўскага з нячыстай сілай, продаж душы д'яблу. У гэтым плане містыка Баршчэўскага цесна пераплятаецца з фальклорнымі традыцыямі, у якіх лес трактаваўся як таямнічае месца, дзе мажліва сустрэча з інфернальным і пакрыёмым, як мяжа паміж рэальнасцю і іншасветам.
Для нагнятання эмацыянальнага напружання Я. Баршчэўскі выкарыстоўвае апрабаваныя прыёмы гатычнай літаратуры: у адказныя моманты раптоўна падымаецца бура, скуголщь вецер, б'юць маланкі, лье дождж, а асноўныя падзеі ў творы адбываюцца ўночы або вечарам пасля заходу сонца. У апісаннях Баршчэўскага Паўночная Беларусь вызначаецца змрочнай меланхалічнасцю, і па сваім характары блізкая да замкнёнага гатычнага топасу. Ад вялікага свету яе адмяжоўваюць цёмныя бары і пушчы, а сам выгляд зямлі "змрочны і дзікі". Ужо з першых старонак кнігі чытач сутыкаецца з амаль гатычнай свядомасцю яе насельнікаў: "Жыхары гэтага краю - Полацкага, Невельскага і Себежскага паветаў - спрадвек пакутуючы, зусім змяніліся характарам; на іх тварах заўсёды адбіты нейкі смутак і змрочная задумлівасць. У іх фантазіях увесь час блукаюць нядобрыя духі..." [4, с. 8і].
Такім чынам, здабыткі гатычнага рамана былі плённа і разнастайна адаптаваны літаратурай Беларусі ХІХ стагоддзя. Традыцыі гатычнага рамана папулярныя і ў сучаснай літаратурнай сітуацыі. Гэта цалкам лагічна, бо першаснае значэнне ў гатычнай прозе маюць катэгорыі страшнага, трывожнага, жахлівага, якія з'яўляюцца такімі ж абавязковымі для цэласнага эмацыянальнага ўспрыняцця рэчаіснасці як пачуцці прыгожага, агіднага, камічнага і г.д. і таму іх эстэтычнае ўвасабленне было і будзе заўсёды актуальным і запатрабаваным.
Літаратура: