Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Қазақстан тарихы пәні,максаты, міндеттері, деректері мен тарихнамасы.
Жер шарында тарихсыз халық жоқ. Адам өмір сүрген жерде тарих бар. Өткенді білсең осы заманды игеру оңай, ал болашақты бағдарлау жеңіл. Тарихтың негізі пэні адамның, елдің рухь? бблу керек. Тарихты оқытудың мақсаты тек тарихи оқиғалармен, фактілермен таныстыру гана емес, сондай-ақ адамның рухын тэрбиелеу болып табылады. Міндеті қазақстандық патриотизм мен үлттық намыс қалыптастыру. Біздің бүгінгі әлемде әрбір халықтың тарихи өткен шағы саяси тартыстағы таразы іспеттес, халықтардың, мэдениеттер мен мемлекеттердің мүдделері қақтығысып қалган жағдайда соған жүгінеді. Өз тарихын білмеген ел қоршаған біркелкіліктің арасында жоғалып кетуі мүмкін. Қазақстан тарихынан кең көлемді дерек көздері бар. Оларды- археологиялық, ауызша, жазбаша, этнографиялық деп бөлуге болады.Археологиялық деректер: қару-жарактар, еңбек қүралдары, ыдыстар, архитектуралық ескерткіштер; этнографиялық: салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, наным-сенімдер; ауызша: жырлар, хисса-дастандар, аңыздар; жазбаша: көне түрік жазбалары(Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жырлары), көне грек жазбалары(Герадот, Страбон еңбектері), парсы деректері("Авеста"), көп кездесетіні қытай(Сыма Цян) және орыс(П. И. Рычков, А.И. Левшин, В.В. Бартольд, В.В. Радлов) деректері. Орыс деректері негізінен күнделік, жол жазбалары, статистикалық есеп ретГнде болып келеді. Қазақстанның объективті тарихын жасауда ауызша тарихнаманың (шежіре) маңызы өте жоғары. Өйткені ХХғ. 1-жартысына дейін жазбаша эдебиет көшпелілер қоғамында елеулі рөл атқарған жоқ. Кеңестік тарихнама тарихты материалистік түргыдан түсінуді үстады. Ол тарихшылардан партиялық принципті қатаң сақтауды талап етті.
Бүгінгі күнде тарихи білім орасан зор қоғамдық сипат ала бастады. ХХг. 90-жж. бастап Қазакстан тарихы бойынша орасан көп жаңа оқулықтар мен оку күралдарының пайда болуымен сипатталады.
Тас дэуіріндегі Қазақстан.
Тас дэуірі- адамның және адам болмысының басты қасиеттерінің қалыптасу кезеңі. Тас ғасыры бірнеше кезеңнен түрады: палеолит (ерте тас ғасыры)205-2млн. жыл бүрын басталып-б.з.д. 12 м.ж. аякталады. Ол өз кезегінде ерте, орта, кейінгі палелит деп бөлінеді; Мезолит (орта тас ғасыры) б.з.д. 12-6м.ж. қамтиды; Неолит (жаңа тас гасыры) б.з.д. 6-4 м.ж.. Тас дәуірінен қола дәуіріне өтпелі кезеңэнеолит (мыс-тас ғасыры) б.з.д. 3 м.ж. қамтиды. Алғашқы мемлекеттер мен жазудың пайда болуына дейінгі тарих кезеңі алғашқы қауымдық құрылыс немесе "тарихқа дейінгі" кезең деп аталады. Тас дэуірінде, шамамен миллион жыл бұрын, адамдар Қазақстан территориясын мекендей бастады.Ол кездегі табиғат қазіргіден ете езгеше болды. Қазақстан фаунасының негізгі түрлері мамонт, мүйізтұмсық, үңгір аюы т.б. Болды. Бүкіл тас ғасыры бойы климат жагдайы күрт өзгеріп тұрды. Қазақсганда палеолит мэдениетінің екі таралу аймағын көрсетуге болады: Сарыарқа мен Қаратау жотасы. Еңбек құралдары негізінен түрлі формадағы дерекі және үлкен шапқыштар. Біртіндеп анагұрлым кішірек жэне едэуір жақсы еңделген құралдарға-микролиттерге кешу байқалады. Палеолитте адамдар отты пайдалануды үйренді. Аңшылық бұл кезеңнің басты шаруашылыгы болды. Палеолит дэуірінің археологиялық ескерткіштері: Оңтүстік Қазақстанда - Бөріқазған, Тэңірқазган, Қарасу, Ш. Уэлиханов ат. тұрақ, Ащысай тұрақтары; Орталық Қазақстанда - Құдайкел, Обалысай, Мұзбел, Батпақ, Қарабас; Шығыс Қазақстанда - Қозыбай, Қызылсу, Шульбинка, Қанай; Батыс Қазақстанда - Сарытас, Аққыр. Кейінгі палолитте қоғамдық қатынастар жетіліп, адамдар ұйымының алғашқы түрі - аналық рулық қауым қалыптаса бастады. Мезолит дэуірінің археологиялық ескерткіштері: Солтүстік Қазақстанда - Мичурин, Дүзбай, Селетин, Ерейментау; Орталық Қазақстанда -Әкімбек, Қарағанда-15 тұрақтары. Ерекшеліктері: климат жылынып мұз еруі басталады, ірі жануарлар азаяды, садақ, бумеранг, балық аулау құралдары, қайық жасалды. Жануарлар қолға үйретілді. Неолит дэуірінің ескерткіштері: Оңтүстік Қазақстанда - Қараүңгір, Шығыс Қазақстанда - Нарым, Қызылсу, Солтүстік Қазақстанда - Қаратомар, Ботай, Батыс Қазақстанда - Шатпақкел, Қулсары, Орталық Қазақстан - Қосқұдық, Ырғыз, Солтүстік-батыс Қазакстан - Мақанжар, Түдцыкөл, Аманкелді. Кезеңдер ерекшелігі: экономикалық жэне қогамдық ерлеу басталды, яғни жабайы жануарларды қолға үйретіп, жер өңцеу мен мал шаруашылыгымен айналысу қалыптасты, ол "неолит революциясы" деп аталады, қыш ыдыстар жасау, тігін тігу, кен ендіру. Бұл кезең тас еңдеу техникасының әбден жетілген кезі. Адамдар тасты кесуді,жонуды, жылтыратып тегістеуді үйренді. Мыс, алтын, қорғасын ендірді. Жерлеу дәстүрінде өзгерістер болып мэйітті өртеу (кремация) қалыптасты. Тайпалар мен тайпалық одақтар қүрылды.
Қола дэуірі.
Б.з.д. 2 м.ж. басында Қазақстан территориясында мал шаруашылығын, егіншілікті жэне жоғары дамыған металлургияыы біріктірген өзіндік комплексті шаруашылық қалыптасты. Бүл дэуірде Қазақстан даласын,Онтүстік Сібірді жэне Орал аймагын шығу тегі жағынан ұқсас, езіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеді. Бұл мэдениетгің алғашқы ескерткіші табылған Оңтүстік Сібірдегі Андронов селосына байланысты бүл кезеңді андронов мэдениеті деп атау қабылданды (1914ж.). Андронов тайпалары Қазақстанның барлық аймағын мекендеген. Негізгі қоныстанған ауданы - Орталық Қазақстан. Бүл өңірден 30-дан астам елді мекен, 150-дей қорымдар табылған.Осы кезеңде тайпалар қола бұйымдарды өндіру ісін игерді. Қола - мыс пен қалайының қоспасы(90+10пайыз). Қола қүралдар таза мысқа караганда қатты,әрі еткір болды. Металлургия мен мал шаруашылығының басым дамуы өндірістің ерлеуіне, қоғамдық еңбектің мамандануына, қоғамдық өмірдегі езгерістерге экелді. Қола дэуіріндегі негізгі шаруашылық, біртіндеп кешпелілікке айнала бастаған бақташылық болды. Қола дэуірінің алғашқы кезеңінде табында ірі қара мал басым болса, қозғалыстың ұлғаюына байланысты ұзақ жолга тезімді қой мен жылқының үлесі көбейді. Мал шаруашылығы экстенсивті болды. Сонымен катар кетпенді егіншілік дамыды. Өзен, көл жағалауларында тары, арпа, бидай есірді. Аңшылық, балықшылык қосалқы роль атқарды. Өндірістің басты саласының бірі металл өңдіру, металл бұйымдар, қару-жарақ күю болды.
Қола дәуіріндегі шаруашылықтың дамуы қоғамның азық-түлікпен, түлыну бүйымдарымен жеткілікті қамтамасыз етілуіне, артық өнімнің пайда болуына, айырбастың кеңеюіне, башпяктың көбеюіне эсер етгі. Бүл элеуметтік қүрылымның өзгеруіне экеліп соқты. Қоғамда ерлердің ролі жоғарылады. Мүліктік теңсіздік қалыптасып, тайпа ақсүйектерінің ішінен көсемдер бөлініп шыкты. Жеке меншік қалыптасып,еңбекті қанау пайда болды. Мәдениеті: Тамғалытас, Теректі эулие тастарынан табылған орасан зор сурет галереялары бар. Оларда согыс арбалары, садақшылар, гүрыптық билер бейнеленген. Андроиовшылар отқа табынған, оны осы кезеңдегі өлікті өртеу гұрпынан білуге болады. Діни сенімдердің үстем үлгісі ата-баба аруағына сыйыну болды. Антропологиялық сипаты жағынан - еуропалық нэсіл. Тілі - үнді- ирандық. қрла дәуірінде алғашқы қауым ыдырап патриархалды-рулық қатынастар қалыптасты. Археологиялық ескерткіштері: Орталық Қазақстан - Ақсу
- Аюлы, Алгабас, Шығыс Қазақстан - Трудникова, Малокрасноерка, Оңтүстік Қазақстан - Тегіскен, Таутары,
Солтүстік Қазақстан - Ақмола, Затобольское, Батыс Қазақстан - Тастыбұтақ, Бесбай.
Сактар.
Б.з.д. 1-м.ж. Жетісудан Қаратеңізге дейінгі, Алтайдан Хорезмге дейінгі территорияны "сақ" атауына ие болған көптеген тайпалар мекендеді. "Тарих атасы" Герадот (б.з.д. 5-ғ.ортасы) оларды "скифтер" деп жазады. Ирандыктар сақтар деп атады. Сақтардың этномэдени кеңістігіне көптеген тайпалар кіреді. Олардың нақты санын білу мүмкін емес. Грек деректерінде - даилар, массагетгер, исседондар, т.б., парсы деректерінде -хаомоварга, тиграхауда, парадария сақтары деп аталады. Антропологиялық типі - еуропеоидтық. Сонымен қатар монголоидтық белгілердің күшеюі байқалады. Қоғамдық құрылысы: Сақ тайпаларының негізгі үш тобы белгілі
- парадария (Қара теңіздің солтүстігі, Арал теңізі маңы, Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысы),
тиграхауда (Сырдарияның орта ағысы, Тянь-Шань, Жетісу), хаомоварга (Мүрғаб анғары - Түркіменстан). Б.з.д.
ҮП-ІУгғ. Сақ тайпалар одағы қүрылады. Сақ қоғамының сипаты - эскери-демократиялық. Негізгі үш топқа
бөлінген, олардың өз түстері болған: І.жауынгергерлер-қызыл түс, 2.абыздар-ақ түс, 3-қауым мүшелері-сары
және көк түстер. Көсемдер жауынгерлерден сайланды. Сақ тайпалар одағының басшысы - патша. Сақ пашасы
кектемде жерге бірінші соканы салды, малшыларды үйретуші үстаз, қүдайлардың қалаулысы, аспан мен жер
арасындағы дэнекер. Қоғамдағы маңызды мәселелер халық жиналысында талқьшанды. Сақ эйелдері қоғамдық
өмірге белсене араласып, ерлермен бірге соғысу қүқығына ие болды. Малға жеке меншік болып,мүлік теңсіздігі
болды. Соғыс түтқындары қүлға айналдырылды. Әскери демократия таптық қоғамға өту кезеңі болгандыктан
сақтар мемлекет қүрудың қарсаңында түрды. Соғыстар: б.з.б. УІғ. Массагетгердің патшасы Томирис парсы
патшасы Кирмен соғысты, б.з.б. 519-518жж. парсы патшасы I Дариймен соғысты, б.з.б. ІУғ. А. Македонскиймен
соғысты. Шаруашылығы: көшпелі мал шаруашылығы тайпа өміріндегі үлкен экономикалық прогресс болды.
Мал шаруашылыгының 3 түрі болды: Көшпелі мал шаруашылығы - Батыс жэне Орталық Қазақстанда;
Жартылай көшпелі мал шаруашылыгы - Шығыс Қазақстан, Жетісу, Батыс пен Орталық Қазақстанның бір
бөлігі, Тянь - Шань, Алтай тауларының етегінде; Отырықшы мал шаруашылығы - Оңтүстік Қазақстанда,
Талас, Шу, Сырдария, Келес өзендерінің бойында. Осымен бірге бұл жерлерде суармалы егін шаруашылыгы
басым болады. Жылқы өсіру маңызды орын алады. Суармалы егіншілікпен айналыскан аймактар - Шірік-Рабат,
Бәбіш-молда қоныстары. Метелл өндіріп оны өндеді. Қолөнер жоғары дэрежеде дамыды. Мэдениеті: б.з.б. УІІғ.
бастап Сібір, Қазақстан, Еділ бойы, Еуропаның оңтүстігінде "андық стиль" деп атапған өнер пайда болды. Басты
тақырыбы - андар мен аңыздағы қиял-ғажайып бейнелерді суретгеу. 1969ж. Есік қорғанынан сақ патшасы
"Алтын Адам" табылды. Есік қорғанынан табылған патшаның бас киімінде бейнеленген қанатты аттар - күннің
қозғалысын білдіреді. Ата-баба аруағына сыйынды. Отырықшы сақтар жерді киелі деп санаған. Ал көшпелі
сақтар күнге, отқа, соғыс қүдайына табынған. Зергерлік өнер жоғары дэрежеде болды. Тілі - шығыс-
ирандық.Б.з.б. ІҮ-Шғг.сақ тайпалық одагы ыдырап, осы аймақка келген басқа күшті тайпалардың күрамына
кірген.
Ғүндар.
Б.з.б. 1 мыңжылдықга Орталық Азияның байтақ жерін этникалық қүрамы эртүрлі тайпалар мекендеген. Шаруашылықтың дамуы, саяси бірлік оларды өзара жақындатып, ірі тайпалық бірлестіктер күрыла бастайды. Б.з.б. Шг. Соңында қытай деректерінде "хунну" немесе "ғүн" атауы кездеседі.Б.з.б. 206ж. ғұндардың билеушісі Мөде шаньюй батыста үйсіндерге шабуыл жасады. Қытай билеушісі де Мөдеге бас иіп, оған жыл сайын салық телеп тұрған.^Ғұндардың территориясы - Байкалдан Тибетке, Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысындағы жерлер. Б.з.д. 55ж. ғұн одағы екіге бөлінеді. Оңтүстігі Қытайға бағынса, Солтүстік ғұндар Монғолияның солтүстік-батысында өз ордаларын қүрады. Оңтүстік пен солтустіктің өзара қырқыстарынан кейін,Чжи-чжи бастаган солтүстік ғұндар батысқа қарай қоныс аударады. Ғұндар Қазақстанға дәуілер тоғысында Орталық Азиядан келді. Бұл "халықтардың үлы қоныс аударуы" оқиғаларымен тұспа-тұс келеді. Б.з^я 93-ж. ғұндардың Қазақстанға қекінші рет қоныс аударуы басталады. Олар Сырдария, Арал маңы, Орталық жэне Батыс Қазақстанға жетгі. Б.з. 4ғ. Онтүстік Орал, Дунай даласына жетіп "ғұндар деген атпен Венгрияға қоныстанады. Ғұндардың тарихы жауынгергік жорықтарға толы. Еділ (Атила) басшылығымен ғұндар еуррпалық елдердің бірқатарын тізе бүктірген. Б.з. 5-ғ. ортасында Еділ эскері Шығыс Рим империясын жеңеді. Еділ басқарған кезде Ғұн империясы дамуының жоғарғы сатысына жетті. Ол Еуропаны Рим үстемдігінен азат етп, күл иеленушіліктің жойылуына ықпал етті, эскери-демократиялық құрлыс нығайды. 453ж. Еділ қайтыс болғаннан ксйін ғұн тайпалық одағы ыдырай бастайды. Шаруашьшығы: көшпелі мал шаруашылығы ерекше маңызды болды. Егіншілік пен аңшылық дамыды. М. Қашкари*(11г.) ғұндардың отырықшыланып жэне туркілене бастағанын жазады. Қоғамдық құрлысы: патриархалдық-рулық қатынастар үстемдік етті. 24 руға бөлінді, эр руды ақсақалдар басқарды. Жылына 3 рет халық жиналысы өткізіліп, мемлекеттік істер талқыланып, Көк құдайына арнап құрбандық шалған. Малға, жерге жеке меншік болган. Мемлекетбасшысы - шаньюй немесе түрікше "тәңірқұт" деп аталган. Билік мұрагерлік жолмен берілген. Тұракты салық жүйесі болған. Жазу ісі дамыған. Ғұндарда таптық когам, мемлекеттік басқарудың басты белгілері болды: жеке меншік болды, алғашқы әкімшілік аппарат құрылды, салық енгізілді, құқық артықшылығының ережесі қалыптасты.
Үйсіндер мен қаңлылар.
Б.з.б. I г. соңында Қазақстан даласында сактарды ығыстырған жаңа тайпалық одэктар пайда болды. Олар үйсіндер, қаңлылар және т.б.(сармат, алан).Б.з.б. 2-г. үйсіндер Орталық Азиядан Жетісуга қоныс аударған. Олар тиграхауда сақтарының жерін, яғни Іле алқабын мекендеген. Мемлекет 3-ке бөлінген: шыгыс, батыс, орталық. Астансы Ыстықкөл жағасындағы Чигучен (Қызыл Аңғар) қаласы. Билеушісінің титулы - гуньмо (күнби). Әскер басшылары мен жагары лауазым иелері алтыннан, мыстан жасалған мөр ұстаса, қарапайым халық тас пен саздан жасалған мөр ұстаған. Бұл жеке меншік болғанының үлгісі. Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық жэне туыстық қатынаста болды. Олар ұйғыр, Енисей қыргыздары, Еділ бойы халықтарымен сауда байланысын жасаган. Қаңлы, ғұндармен жайылым жерб сауда жолдары үшін согысқан. Шаруашылыгы: мал шаруашылыгымен, соның ішінде жылқы өсірумен көп айналыскан. Суармалы егіншілік дамыды. Көбінесе тары мен арпа еккен. Мыс, қалайы, қорғасын, алтын кен орындарын пайдаланған. Зергерлік өнер жогары дамыган. Оган дэлел Ақгас зиратынан табылған алқа, Қарғалыдан табылған диадема. Қарғалы диадемасындагы бейнелер Алтын адамның бас киіміне ұқсайды. Бұл бейнелер үңді-иран халықтарының элем туралы түсінігін байқатады. Тастан салынган үйлер, киіз үйлер болған. Жерлеу дэстүрі: басы батысқа қаратылып, қолы жанына қойылып жерленген. Жаратушы күшке табынып, арнайы құрбандықтар шалған.
Қаңлылар. Қаңлы туралы мэліметтер б.з.б. Пғ. Қытай деректеріңде кездеседі. Б.з.б^ III ғ. Қазақстанның оңтүстігінде қаңлылардың тайпалық бірлестігі құрылады. Территориясы: Қаратау жстасы, Сьфдарияның орта ағысы. Астанасы - Битьян қаласы (Түркістан қаласы маңы). Билеушінің титулы - хан, кейде би немесе бек деп аталган. Деректер бойынша қаңлы елі бес бөлікке бөлінген.Әр бөліктің басшылары жоғарғы ханға бағынған. Билік мұраға қалдырылған. Б.з. қарсаңында Қаңлылар ірі мемлекеттік бірлестікке айналады. Ғұндар мен үйсіндермен соғыстар жүргізіп отырған. Өз жерімен өтетін ¥лы Жібек жолына бақылау орнатқан. Шаруашылыгы: көшпелі мал шаруашылығы. Көбінесе жылқы мен қой өсірген. Отырықшылық дамып, ежелгі қоныстар мен қалалар қалыптаса бастады. Қосалқы шаруашылық - аңшылық пен балық аулау. Металлургия дамыды. Қолөнердің жүн өндеу кэсібі жақсы дамыды. Сауда байланысының дамығанын осы аймактардан табылган мыңдаған теңгелер дэлелдейді. Иран, Сирия, Үндістан, Қытай елдерімен сауда жасаған. Діні: ата-баба аруағына, табигат күштеріне табынып, оларға арнап құрбандық шалған. Сонымен қатар күнге, айға жұлдыздарға табынған. Жұлдыздар арқылы жайылымға көшу, егін егу уақытгарын белгілеп отырған. Үйсіндер мен қаңлылардың соғысуынан екі мемлекет ыдырап, Түрік қағанатының құрамына кіреді.
Түрік дәуірі.
У-УІғғ. Қазақстан территориясында ерте ортагасырлық мемлекеттер қалыптаса бастады. Олардың алгышарттары: қогамдық қатынастардың өзгеруі, тагпық қатынастардың пайда болуы болды. Уғ. түркі тілдес теле тайпасы Солтүстік монғолиядан Щыгыс Еуропаға дейінгі далад өмір сүрді. 535ж. Алтайдағы түрік тайпаларын ашина тайпасынан шыққан қолбасшы Бумын біріктіре бастады. 546ж. теле тайпалары түріктерге қосылып үлкен күшке ие болған Бумын авар (жуань-жуань) мемлекетін талқандайды. 552ж. Түрік қағанаты құрылып(552-603жж.), Бумын өзін қаған деп жариялады. "Түрік" атауы алғаш рет қытай деректерінде 542ж. аталады. Алғашкыда "түрік" этнонимі эскери шонжарлар деген мағынаны білдірсе, кейін үстемдік етуші тайпа осылай аталды. Бумын қаганның мұрагерлері Қара Еске мен Мұкан қағандар тұсында мемлекет Орталық Азияда саяси үстемдікке жетті.ҮІғ. Қазақстан жері Түрік қағанатының иелігінде болды.Түрік қағанаты 10 ұлысқа бөлінді, эр ұлысты шад басқарады. Үлыстық үстемдік белгісі ретінде 10 алтын жебе берілді. Естеми'каған кезінде қағанат әлсіреді, оның себептері: ішкі тартыстар, әлеуметгік қайшьшықтар, көрші елдермен согыс. 603ж. қаганат 2-ге бөдінді: Батыс жэне шығыс Түрік қағанаттары. Қазіргі Қазақстан территориясы Батыс Түрік қағанаты құрамына кіреді.
Батыс Түрік қағанаты (603-704жж.) - орталығы Жетісу, астанасы - Суяб қаласы. Халқы ежелгі үйсін жерінің Қаратаудан Жоңғарияға дейінгі аралығын мекендеген 10 тайпадан тұрды. Тайпа екіге бөлінді: дулу (Шу өзенінен шығыска орналасқан 5 тайпа), нушиби (Шу өзенінен батысқа қарай мекендеген 5 тайпа). Қоғамдық құрылымы: қаганатгы ашина тайпасынан шыққан ақсүйектер басқарды. Қаған - ең жогарғы билеуші, эскер басы, жердің иесі.—►Шад.жабғу, елтебер(ашина руынан шыққан жогары шенділер),—►Бек(ру, тайпа басшысы), тархан, бұйрықтар(сот қызметін атқарушылар),-£Тұдын (салық жинаушы),-^қарабұдын(қарапайым халықН?Гаттар(құлдар). Жегүй жэне Тоқжабғу қағандар тұсында қағанат күшейе түсті. Олар жаңа жорықтар жасап, қаганат шекарасын солтүстік батыс Үндістанға дейін созды. Батыс Түрік қағандары жаулап алган аймақтардың саяси жүйесіне езгерістер енгізбей, тек салық жинаумен шектелді. 16-жылға созылған(640-657жж) ішкі согыстардың қағанатгы әлсіретуі салдарынан Таң империясы Жетісуды басып алды. Түріктердің Таң империясына қарсы күресі қағанат құрамындагы түркештердің күшеюіне әкелді. 704ж. Жетісудағы билікті түркештер жеңіп алады.Түркеш қаганаты(704-756жж.)Түркештер Шу мен Іле езені аралығын қоныстанған. Алгашқы қағаны - Үшелік. Территориясы :Шаш - Тұрпан -Бесбалақ аралығы. Астанасы - Суяб, жазгы ордасы - Күнгіт қалалары. Бүкіл жер 20 үлесті аймаққа бөлінді. Әр түтікте 7 мың эскер болған. Қағанат екі қарсылас топқа бөлінді: сары түркештёрТСуяб), қара түркештер(Тараз). 705ж. Орта Азия мен Қазақстанга арабтардың жорыгы басталды. 706ж. Түркештер согдылармен одақтасып, Бұхар маңында арабтарды жеңеді. Үшеліктің ұлы Сақал қаған бүкіл Орта Азияны бағындырды. 708ж. сарылар мен қаралар арасындағы шиеленіс күшейеді. Нәтижесінде қағанат күйрейді, тек 7 жыл өткен соң Сұлық каган оны қалпына келтіреді. Билік қара түркештерге көшіп, орда Таразда болды. Сұлық қаған арабтармен күресте ерекше көзге түсіп "Сүзеген" деген атқа ие болады. Ішкі қақтығыстардан қағанат элсіреп, 756ж. құлады.
Қарлұқ кағанаты(756-940жж.).
Территориясы - Алтайдан Балхаш көлінің шығыс жағалауына дейін.7 ғ. ортасында бұлақ, шігіл тайпалары бірігіп қарлұқ бірлестігін қүрды. Басшысы елтебер деп аталды.8 ғ. ортасында қарлұктар Жетісуга көшті. 756ж. Қарлұқ қаганаты құрылды. Астанасы- Суяб. Қағанаттың б^илеушісі жабғу, 840ж. бастап қаған деп аталды. Қарлұқтар 791ж. ұйғырлардан, одан кейін арабтардан жеңіліп ұйгырларға тэуелді болады. 840ж. ұйғыр қағанаты қүлаганнан кейін Білге Құл-Қадырхан өзін қаған деп жариялап, қарлұқтар бостандыгын мэлімдеді. Қарлұқтардың құрамында 9 тайпа болған. Сонымен қатар соғды және оғыз тайпаларының бір бөлігі де кірген. Тілі - түрік. Қарлұқ қалалары: Тараз, Құлан, Мерке, Атлах т.б. Қарлұқ тайпалары Жетісуда 200 жылдай билік құрды. Қағанаттың элсіреуінің себептері: ішкі тартыстар, жайылым үшін күрестер. 940ж. Қарлұк қағанаты өмір сүруін тоқтатты.
Оғыз мемлекеті(9-11ғғ. басы).
8ғ. ортасында оғыз тайлалары Жетісудан Шу өзеніне қарай коныс аударады. 9ғ. басында Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал өңірін қоныстанса, ғасырдың соңында Еділ мен Жайық аралығын мекендеді. 9-10ғғ. Оғыз мемлекеті қалыптасты. Оғыз мемлекеті туралы алгашқы дерек Әл-Якуби(9ғ.) жазбаларында берілген. Астанасы - Янгикент(Жаңа Гузия). Билеушісі - жабғу. Оның орынбасары - күл-еркін. Әскербасы - сюбашы. Тұракты салық жүйесі болды. М. Қашқаридың дерегі бойынша оғыздарда 24 тайпа болған. Шаруашылығы - мал шаруашылығы. Жент, Сауран, Фараб, Сығанақ қалаларының халқы егіншілік пен қолөнермен айналысқан. Діні: пұтқа табыну, шаманизм, кейнірек ислам діні. Саяси өмірі: 965ж. Киев Русімен одактасып, хазарияны талқандады. 985ж. Еділ бұлгариясын жеңеді. Юғ. екінші жартысында Әли жабғу тұсында салық ауыртпалыгына қарсы көтерілістер болды. Әли жабғудың мұрагері Шахмәлік өз билігін күшейтіп, көтерілістерді басып,1041ж. Хорезмді жаулады. Шахмәлік селжұқтардың қолынан қаза тапты. Осыдан кейін оғыз мемлекеті құлады. Оның элсіреу себептері: селжұқтармен ұзаққа созылған соғыстар, ішкі тартыстар, қыгаиақтардың шабуылдары. 11ғ. басында оғыз одагы ыдырап, қыпшақ мемлекетінің құрамына кірді. Оғыздар бірнеше белікке бөлініп кетгі: Шығыс еуропа мен Кіші Азияға кетті, Қарахан, селжұқ мемлекеттерінің құрамына кірді, Дешті-Қыпшак тайпаларына сіңісті.
Қимақ мемлекеті(9-1 Ігғ. басы).
Қимақтар туралы алғашқы мәліметтер қытай деректеріңде кездеседі. Қытайлар оларды "яньмо" деп атайды.7ғ. Монғолияның солтүстік-батысын мекендесе,8-9гғ. Ертіс бойына, Жетісу, Онтүстік Қазақстанға қарай қоныс аударады. Астанасы - Қимақия (Ертіс бойы). Басшысы - жабғу, Юғ. бастап - қаған.840ж. ұйгыр қағанаты құлаганнан кейін оның құрамындағы тайпалар қимақ бірлестігіне қосылады- Қимақ қағанатының құрамын 12(қыгшіақ, қимақ татар т.б.) тайпа құрады. Қимақ мемлекеті 12 ұлысқа бөлініп, оларды эскери көсемдер басқарды. Салық жүйесі болды. 16 қимақ қаласы болғаны деректерде айтылғанымен аттары белгісіз. Шаруашьшығы: көшпелі мал шаруашылығы, егіншілік, қолөнер, балық аулау. Бұлғариямен, Орта Азия, огыз, қарлұқтармен сауда жасаган.Юг. қарай қаганаттың элсіреуінің себебі - ұлыс басшыларының жеке билікке ұмтылуы. 11ғ. қарай қыгшіақ тайпаларының үстемдігі ныгайып билік қыпшақтарға ауыса бастады. Қимақ қаганатының құлау себептері: қыпшақтардың билікке ұмтылуы, ішкі тартыстың күшеюі.
Қыпшақтар мемлекеті(11г. Басы-1219ж.). Қыпшактар туралы мэліметтер 2-ғ.бастап белгілі: қыпшақтарды орыстар-половецтер,венгрлер - кундар, батыс еуропа саяхатшылары - кумандар деп атаған. 11ғ. басында қимақ қағанаты құлаган соң эскри-саяси басымдық қыпшақ тайпасының қолына көшті. Қыпшақтар оғыздарды Сырдарияның төменгі жэне орта бойынан, Арал, Каспий маңынан ығыстырды. Сондықтан бұрын "Оғыз даласы" деп аталған жерлер "Дешті-Қыгшіак"(қыпшақ даласы) деп атала бастады(11ғ. 2-ші ширегі).Дешті-Қыпшақтың тарихи-географиялық аумағы - Ертістен Днестрге дейінгі жер. Мемлекеттік құрылымы: басшысы -хан. Мемлекет екі қанатқа бөлінді: оң канат-орталығы Сарайшық; сол қанат - орталығы Сығанақ. Жеке меншікке қол сұгу қатаң жазаланған. Саяси тарихы: оғыз, селжұқ, хорезм, қарахан елдерімен соғыстар жүргізген. 12г. I жартысында Сырдарияның төменгі бойындагы қалалар үшін Орта Азия мемлекетгерімен соғысады.Хорезм билеушілері қыгшіақтарды мұсылмандыққа енгізуді көздеді., алайда Жент пен Фарабтың арасын мекендеген қыпшақтар 12ғ. дейін пұтқа табынушылар болып қалды. Хорезмдіктермен өзара соғыстан элсіреген қыпшақтар 1219ж. Монғол шапқыншылығынан құлайды. Қыгтшақ мемлекеті этникалық, саяси жағынан біртұтас болмады. Қыпшақ тілі қазіргі қазақ тілінің негізін құрайды.
Қарахан мемлекеті(942-1210жж.)
Қарахан мемлекетінің қалыптасуында Жетісуды мекендеген қарлұқ бірлестігінің тайпалары басты роль атқарды. Қарахан эулетінің негізін салушы - Сатұқ Боғыра хан. Мұса хан 960ж. Исламды мемлекеттік дін деп
жариялайды.11-12гг. территориясы - Мэуреннахр - Қашқар аралығы. 11ғ. 30-жж. мемлекет екіге бөлінеді:батыс
- астанасы Бүхар; шығыс - астанасы Баласағұн. Мемлекеттік құрылымы: мемлекетгі шығыл жэне яғма
тайпалары басқарды. Басшысы - хан. Хандар өз туысқандары мен эскерй*'қ«л^сшыларға белгілі бір аудан
немесе қала халқынан салық жинау қүқығын берді. Бул иқта, ал оны иемденушілер иқтадар деп аталды.
Бүрынгы мемлекеттерден тағы бір ерекшелігі - отырықшы -егіншілік коныстарда шаруаларды қанаудың
бірнеше түрі болды: үлескерлік - жерді шаруаға жалға беріп, өінмнің жартысын салық түрінде алу; қамқорлыққа
алу - түгас қауым өздерін және мал-мүлкін байлардың қамқорлығына өткізеді, сол үшін алым жиналады.
Мэдениеті: 10-12ғғ. сэулет өнері дамыды: Бабаджа хатун, Айша Бибі, Қарахан, Сырлытам кесенелері. Ежелгі
түрік жазуының орнына араб графикасы келді. Түрік тіліндегі мұсылман эдебиеті шыға бастады: Ж. Баласағұн -
"Қуггы білік"; М. Қашқари - "Диуани лұғат-ат түрік". Діні - ислам. Қарахандықтар кезеңі - саяси
эконоимикалық, әлеуметтік, мәдени өмір жоғарғы деңгейде дамыған кезең.
6-ІЗгғ. шаруашылық.
Мал шаруашылығы: негізіне көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысып, жылқы мен қой өсірген. Жайылым жерлер ақсүйектер қолында болды. Қыпшақ қоғамында байлық жылқы санымен есептелген.
Егіншілік: түрік тайпалары егіншілікпен де айналысқан. Көшпелілердің отырықшылыққа көшуінің себептері: мал санының азаюы, малдың жэне жайылымдардың, су көздерінің ақсүйектер қолына топтасуы. Егіншілікпен негізінен Сырдария, Шу, Талас, Іле өзендері алқаптарында айналысты. Суару жүйелері сақталған.10-12ғғ. Отырар өңірі суармалы егіншіліктің ірі орталығы болды. Жетісу өңірінде-бидай, тары, жүзім есірілген. Қолөнер: түрік тайпаларында қолөнер жақсы дамыды, қыш өндірісі, усталық, зергерлік, тоқымашылық, шыны жасау, сүйек, ағаш өңдеу кәсіпшіліктері болды. Металлургияның дамуы эскерді қару-жарақпен жабдықтауға мүмкіндік берді. Сауда: Ортағасырлық түрік мемлекеттері Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Қытай, Сібірмен сауда байланысын орнатқан. Халықаралық саудада Тараз, Отырар, Сыганак, Испиджаб калаларының маңызы өте зор болды. Сауда қалалардың қалыптасуы мен дамуында үлкен роль атқарды. Ортағасырдағы сауда түрлері: мемлекетаралық сауда, қала мен оның төңірегіндегілер арасындағы сауда, қала мен дала арасындағы сауда. Түрік дэуірінде ақша айналымы жақсы жолға қойылды. 6-8ғғ. тайпа басшылары өз таңбалары басылган теңгелерді шығарған. Испиджаб, Отырар, Таразда монета сарайлары болған. 9-10ғғ. Қазақстанда саманилер эулетінің күміс дирхемдері, алтын динарлары, мыс тенгелері айналымда болды. Алтын динарлар халыкаралық валюта ретінде колданылды. 12-13ғғ. күміс дағдарысына байланысты (күміс кендері сарқылды) дирхемдер мыстан құйылып, сыртына күміс жалатылды.
6-13ғғ. мэдениет.
Қала мэдениеті: Ортағасырларда қалалар ірі су көздері бойында, сауда-керуен жолдары бойында, ордалар мен бекіністер жанында пайда болды.Қазақстанның ежелден отырықшылық, ал ортағасырлардан қалалық мәдениет дамыған аймагы - Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу. Оңтүстіктегі қалалар:Испиджап, Отырар, Шауғар, т.б. Жетісудағылар: Тараз, Қулан, Атлах, Мерке. Әр қала тэуелсіз өмір сүрген және өз билеушілері болған. Қалалар негізінен экімшілік-басқару орталықтары, қолөнер, сауда орталықтары болған. Қала халқы негізінен егіншілік, қолөнер, саудамен айналысты. Тараз қаласы "көпестер қаласы" атанды. Қала бірнеше бөліктен түрды: цитадель
- қала басшысы түратын әкімшілік аудан, шахристан - бай-шонжарлар, діни қызметкерлер, әскер басшылары
түратын орталық аудан, рабад - қолөнершілер, саудагерлер, егіншілер түратын шеткері аудан. 9-12гғ. сауданың
дамуынан рабадтар үлғаяды. Қалалардың дамуына табиғи-климатгық жағдай және ¥лы Жібек жолының өтуі
әсер етті. Испиджап - Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі сауда және діни орталық.
¥лы Жібек жолы(б.з.б.2ғ. Ортасы -15ғ.)
¥лы Жібек жолы туралы мэліметтер будда діндары Сюань Цзяннің қолжазбаларынан белгілі(620-630жж.).Б.з.б. ІІІ-Нғғ. Жібек жолымен алғашқы сауда байланысы жасалған. ¥лы Жібек жолы ежелгі жэне ортағасырларда Шыгыс пен Батысты байланыстырып, Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны қақ жарып өтетін керуен жолының жүйесі. Ол Орта Азия мен қазақстан арқылы өтіп, бірнеше сауда жолдарына бөлінді: лазурит, нефрит, дала. Қазақстан жеріндегі жолдың негізгі бағыттары Жетісу мен Онтүстік Қазақстан арқылы етіп, 4 тармаққа бөлінді: батыстан шығысқа бағытталған жол; Іле бағыты; Еуропа багыты; Орталық жэне Шығыс Қазақстан багыты. Шаш^Отырар, Тараз, Испиджап, Қүлан, Екіогыз қалалары арқылы өткен. Саудадағы басты тауар-жібек. Жібек алтынмен теңеліп, халықаралық валютаға айналған. Жалақы мен қарызды жібекпен төлеген. Алғашқыда ¥лы Жібек жолымен қытай жібегі Батыс Еуропаға тасымалданса, кейіннен ол арқылы Үндістан, Иран, Византия,Араб халифаты, Еуропа, Ресей тауарлары тасымалданды. ¥лы Жібек жолымен ән мен би өнері, эдебиет туындылары тараган. Сонымен қатар буддшм, манихей, зороастризм, ислам діндері таратылды. Қазақстанның Жібек жолы бойындағы қалаларында Батыс пен шығыстың бір-біріне үқсамайтын әртүрлі мэдениеттері бір-бірімен араласып, Бір-бірін байытуына жағдай жасалды.10-12ғғ.Қытайдан шығып Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы Батысқа өтетін жол ерекше жанданады. Оған себеп сауда жолдарына түрік қагандары бақылу орнатты және Ферғана арқылы жүретін жол 7ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болған еді, сонымен қатар аса бай түрік қағандары Жібек жолымен келетін тауарларды аса көп түтынатын еді.
Түрік мәдениеті.
Б.з. I мыцжылдышнын ортасында Қазақстан тайпаларіі түрік тілінде сөйледі. Түріктердін жазуы туралы
алгашкы деректерді Менандр Протектор 6ғ. II жартысында жазып қалдырған. Көне түрік жазуының ескерткіштері Солтүстік Монғолиядан, Орхон өзендерінің бойынан табьщда*.. Одар тасқа жазылған Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жырлары. Оны 18ғ. 20-жж. Солт. Монғолиядан алғаш тапқан. 1889ж. Н.Ядринцев Орхон өзені бойынан осындай тастарды тапқан. Тастағы жазулар скандинавиялық руна жазуына ұқсас болғандықтан руна("құпия") жазуы деп аталған. 1893ж. Дат ғалымы В. Томсен алғаш рет "түрік" жэне "тэңірі" деген сөздерді оқыған. Толық тексті окуға үлес қосқан В. Радлов. Руна жазулары сипаты жағынан маңызы зор тарихи күжаттар, эдеби көркем шығармалар, саяси проза. Қазақстанда руналық ескерткіштер Талас аңгарынан табылды. 6-10ғғ. руна жазуымен қатар соғды, үйгыр жазулары қолданылған.Әдебиет пен ғылым: ауызша шығармашылық кең тарады. 8-10ғғ. Сырдария бойында оғыз-қыпшақтар арасында "Қорқыт ата" эпосы кеңтарады. Қорқыт- атакты жырау, күйші, ойшыл, мэңгілік өмір үшін күресуші. Осы кезеңде "Оғыз нама" эпосы кең таралып, ІЗг. қағазға түсірілген. 7ғ. жазба әдебиет дами бастады. 9-12ғг. ислам дінінің таралуына байланысты эдеби жэне ғылыми шыгармалар араб тіліңде жазылды(Ж. Баласағүн, М. Қашқари)
Монғол шапкыншылыгы.
12ғ. соңы - ІЗғ. басында әскери-феодалдық монғол мемлекеті қүрылды. Астанасы - Қарақорым. Негізін салушы бөржігін тайпасының басшысы Есугей бахадүрдің баласы Темучин.1206ж. Хан болып сайланып, Шыңғысхан атанды. Шыңғысхан өз бигігін күшейту үшін, ішкі тартысты болдырмау үшін, ақсүйектердің талабын орындау үшін, халықты жаңа жайылымдармен қаматамасыз ету үшін жаулап алу жорықтарын бастайды. Шыңғысханның соғысу эдістері: жорыққа шықпас бүрын сауда керуенін жіберіп, ол ел туралы мәліметтер жинаган, дінге қысым көрсетпеген, бағынған елдердің соғыс техникасын, халкын басқа соғыстарына пайдаланған.ІЗғ. басында Шыңгысхан Сібір халықтарын, Енисей кырғыздарын,Қытайды жаулап алады. Осыдан кейін Орта Азия, Иран, Таяу Шыгыс, Шығыс Еуропа елдерін багындырмақшы болды. Шыңғысханды жетісудың гүлденген қалалары мен қүнарлы жайылымдары қызықтырды. Ол Жетісуды қарсылықсыз басып алды. Ол бүл өлкедегі тонаушьшық пен өзара қырқысты тоқтатқан болтын. Жегісуды алғаннан кейін монғолдарга Оңтүстік Қазақстан арқылы Орта Азияга жол ашылды. ІЗг. басында Қазақстанның оңтүстігінде Хорезм шахы Мүхаметгің билігі үстем болды. Шыңғысхан мен Хорезмшах мүхамат сауда келісімін жасап, 1218ж. Отырарға 450 адамдық сауда керуені келеді. Отырардың басшысы Қайырхан көпестердің астыртын барлаушылар екенін байқап, бэрін өлтіртеді. Бүл Шыңғысхан жорығының басталуына сылтау болды. 1219ж. қыркүйекте Отырарды қоршау басталады. Алты айда сатқындардың көмегімен қаланы монғолдар алады. Жошы әскері Оңтүстік Қазақстан қалаларына діктер пайда болды. Олар: Саиф Сараидың "Гүлстан", Хорезмидің "Махаббат-наме", Қүтыбтың "Хүсрау-Шырын" шығармалары. 13-15ғг. Асан Қайғы, Қазтуган, Доспамбет, Шалкиіз жыраулар шығармашылығы ерекшеленеді. Сыпыра жырау Тоқтамыс ханның кезінде өмір сүріп, Алтын Ордада болған қиындықтарды шешуге септігін тигізген. "Едіге", "Қобыланды батыр", ''Ер Тарғын", "Қамбар батыр" жырлары дүниеге келген.
Ақ Орда.
Шығыс Дешті-Қыгшіақ жерінде 13-15ғғ, басы аралыгында Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Алғашқыда ол Алтын Орданың құрамында болды. Мемлекеттің негізін салған -Орда Ежен(Жошының үлкен баласы).14ғ. II жартысында Алтын Орда билігі элсіреп, Ақ Орда күшейіп, дамуының ең жоғарғы деңгейіне жетті. Территориясы: Сырдария алқабы, Арал теңізінің солтүстік-шыгысынан Есіл, Сарысу өзендеріне дейінгі жерлер. Астанасы-Сығанақ. Ерзен хан кезінде(1315-1320жж.) қалалар өсіп, қолөнер өркендеді, сауда дамыды, ислам діні ныгайып, мешіт, медреселер көбейді. Орыс ханның кезінде(1364-1375жж.) Ақ Орда Алтын Ордадан бөлініп, тэуелсіз хандық болып жарияланды.14г. 70-жж. Астарханды, одан кейін Сарай Беркені алады. 14ғ. 60-70жж. билік еткен Орыс ханның кезінде мемлекет нығаяды. Ішкі қырқыстар тоқтатылып, Орыс хан саясаты елді біріктіруге бағытталады.Ақ Ордаға Мэуреннахр билеушісі Темір мен Тоқтамыстың соғыстары кезінде Орыс хан қаза болып, Ақ Орда тағына Тоқтамыс отырады. Ақ Орданың элсіреу себептері: Әмір Темірдің жорыктары, ішкі тартыстар.
Моголстан.
Бүл мемлекет 14ғ. ортасында Орта Азияның солтүстік-шығыс бөлігі, жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай үлысы күлағаннан кейін пайда болды. Негізін салған - Тоғылық Темір. Астанасы - Алмалық(Іле алқабы). Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан. Негізгі халқы-дулатгар, қаңлы, керей, арғын т.б. Тоғылық темір ез билігін нығайту үшін ислам дінін тірек етті. Моголстанда мемлекетгің саяси басшысы жэне жер-судың жоғарғы иесі *ан болды. Ілияс қожа кезінде Мауреннахрға, Сырдария бойына жорыктар жасалып, Ташкент түбінде Темір эскерін жеңедң(1365ж.). Осы хан кезінде өзара ішкі соғыстар басталып, мемлекет екіге бөлінеді. Оны пайдаланган Әмір Темір Мотолстанга бірнеше шабуылдар жасайды.15г. I жартысында Моғолстанға ойраттардың шапқыншылығы жиіледі. 15г. 30-жж. ортасында билікке Есен-Бүға келеді. 15ғ. 50-жж. соңында Батыс Моғолстанға Жэнібек пен Керей бастаған қазақтар көшіп келеді. Есен-Бүға оларға жер бөліп береді. Оның себебі: қазақтарды ойраттарга қарсы эскери күш ретінде пайдалану, қарсыласы Әбілхайырға қарсы қою. Моғолстанның ыдырау себептері: өзара ішкі қырқыстар, ақсүйектердің жерді үлестік бөлшектеуі, халық наразылыгының жиілеуі жэне олардың Қазақ хандығына барып қосылуы. 16ғ. басында Моғолстан жеке мемлекет ретіңде өмір сүруін тоқтатты. Жетісудағы рулар Қазақ хандыгының қүрамына еніп, қазақтың үлы жүзін күрады. Моғолстан Қазақ хандығының күрылуына және қазақтың жеке халық болып қалыптасуына негіз болды.
Ноғай Ордасы.
Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болған ірі мемлекетгік бірлестіктердің бірі - Ноғай Ордасы. Ол 14-15ғғ. Батыс Қазақстанның бір бөлігін алып жатты. Территориясы: Еділ-Жайық арасы. Ең ірі тайпасының атымен "маңгыт жүрты." деп те аталған. Астанасы - Сарайшық(Жайық бойында). Халқы: манғыт, қыгшіақ, алшын, тама және т.б. Ноғай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оған енген тайпалар 15ғ. соңында қалыптасқан ноғай халқының негізін қүрады. Ноғай - Алтын Орда эскерінің қолбасшысы, Жошы ханның немересі. Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында болған. Кейін оның қүрамындағы рулар Каспий маңына қоныс аударып, Ноғай елі атанады. Ноғай елінің негізін салушы - әмір Едіге. Ноғай Ордасы Едігенің баласы Нүраддиннің тү.сыңда(1426-40жж.) Алтын Ордадан бөлініп дербес мемлекетке айналды. Онда үлыстық басқару жүйесі қалыптасып, бір орталыққа бағынған өкімет болды. Орда билеушісі - хан, үлыс басшысы - мырза. Орданы Едіге үрпақтары басқарып, экімшілік, эскери билік мұраға қалдырылып отырды. Ш. Уалиханов ноғайлар мен қазақтарды "екі туысқан Орда" деп атаған. Ал Хақназар хан "қазақтар мен ноғайлар ханы атанған. 16ғ. Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы, саяси байланысы дамыган.ібг. II жартысында Ноғай Ордасы ыдырап, екіге бөлінді: Үлкен жэне Кіші Ноғайлы. Үлкен Ноғайлы Б. Годунов тұсында Ресей тэуелділігін мойындайды. Кіші Ноғайлы Қазақ хандығына бағынып, Кіші жүз кұрамына кіреді.
Әбілхайыр хандыгы (Көшпелі өзбек мемлекеті).
15ғ. 20-жж. Қазақстанның орталық, батыс жэне солтүстік-батыс аймақтарында тэуелсіз феодалдық иеліктер пайда болды. 1428ж. Шейбан үрпағы Әбілхайыр(1428Г-68 жж.) осы аймақтардағы билікті қолына алдыСырдария бойындағы қалалармен Хорезм үтшн Темір ұрпақтарымен ұзақ соғысты. Әбілхайыр Шығыс Дешті-Қыпшақтың бытыраңқы иеліктерінің басын қосып "көшпелі өзбек мемлекетін" кұрды. Астанасы алғашқыда Орда-Базар(Батыс Сібір), 1446ж. Бастап Сығанақ. Халқы өзбектер дбйіаталды, құрамында - қыпшақтар, наймандар, маңғыттар, қарлұктар, қоңыраттар, қаңлылар, үйсіндер т.б. болды. Елді 40 жыл басқарса да Әбілхайыр мемлекетгің ішкі жағдайын тұрақты ете алмады: мемлекет бір орталықтан баскарылмады, бірнеше ұлыстарға бөлінді, билік үшін өзара қырқыстар болды, толассыз соғыстар көп болды. 1430ж. Хорезмді, 1446ж. Сырдария бойындағы қалаларды бағындырса, 50-жж. Самарқанд пен Бұхараны шабуылдады. 1457ж. Ойраттардан Сығанақ тұбінде жеңіліп, өзіне сай емес шарт жасасты. Бұл Әбілхайырдың беделін төмендетіп, нэтижесінде 15ғ. 50-жж. соңы - 60-жж.басында Өзбек хандығынан Жэнібек пен Керей бастаған рулар Моғолстанға көшіп кетеді. 1468ж. Әбілхайыр Моғолстанға жорыққа аттанып, жолда кенеттен қайтыс болады. Оның ұрпақтары қазақ хандарымен ұзақ соғыстар жүргізді. Немересі Мұхамед Шейбан 1510ж. Қасым ханның эскерінен Сығанақ түбінде жеңіліп, қазақ даласындағы ықпалы жойылды. 16ғ. басында көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шейбанилердің бастауымен Мэуреннахрға көшіп кетті. Қазақстан жерінде қалған тайпалар қазақ хандығының иелігіне қосылып, Орта жүз құрамына кірді.
Қазак хандығының құрылуы жэне оның Қасым хан кезінде нығаюы.
Алғышарттары: Қазақ хандығы Әбілхайыр хандығы мен Моғолстанның ішкі саяси қақтығыстарының нэтижесінде құрылды. Шығыс Дешті-Қыпшақ пен Жетісуда тұратын ру, тайпа көсемдері саяси тэуелсіздікке ұмтылып, Әбілхайыр мен Есенбұғының билігіне моцынсұнбады. Сондықтан XV ғасырдың 40 - 50-жылдары олар Керей мен Жәнібектің маңына: Қаратау, Сырдария, Түркістанның солтүстігіне топтаса бастады. Ал 1457 жылы Әбілхайыр ханның ойраттардан жеңілуі қазақ ру, тайпаларын Керей мен Жәнібектің төңірегіне топтасуын тездетті. Әбілхайыр ханның билігіне наразылық жаппай көшу тасқынын туғызды. XV ғасырдың 50 -жылдарынан бастап 10 жыл бойы осы тасқын толастамады. Халық Жетісудың басына, Моғолстанга қарай көшті. Қазақстанның бір мемлекетке бірігу қозғалысы осылайша басталды. Жэнібек пен Керей сұлтандар қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне, қазақ хандығының кұрылуына негіз қалады. Саяси тарихы:Көшіп келген қазақ руларына Моғолстан ханы Есен - Бұғы Шу мен Талас бойынан жер берді. Есен - Бұғанын мақсатьг.Әбілхайыр мен Темір әулетіне қарсы қазактардың күшін пайдалану, ойраттар (қалмақтар) шабуылынан Моғолстан шекараларын қорғау. 1465 - 1466 жылдар - Қазақ хандығы құрылды (М. Хайдар Дулати).Хандықтың алгашкы территориясы:Батыс Жетісу, Шу, Талас өңірі. Хандықтың алғашқы хандары - Керей мен Жэнібек ("Әз Жэнібёк"). Қазақ хандығы шығысында Моғолстанмен, _оңтүстік жэне батысында Темір ұрпғының мемлекеті жэне Әбілхайыр хандығымен шектесіп жатты. Жас мемлекеттің қауіпсіздігін сақтау мақсатында Жэнібек хан Моғолстан ханымен достық қатынаста болуға ұмтылды. Әбілхайыр ханның қазақ хандығының құрылуына бөгет жасауға ұмтылуынан еш нэтиже шықпады. 1468 ж. Моғолстанға қарсы жорыққа аттанған Әбілхайыр жолда кенеттен қайтыс болды. Бұдан кейін Жэнібек пен Керей шекараны кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалалар мен Шыгыс Дешті - Қыгшіақты қосуға ұмтылды. Бұл аймақтардың экономикалық және стратегиялық маңызы күшті болдьг.сауда байланыстарының орталығы, мықты бекіністі қалалар, құнарлы жерлері - бағалы қыстау. Шығыс Дешті-Қыпшақтағы шайбанилер эулетінің билігін қайта орнатуға ұмтылған Мұхаммед Шайбанидің көздегені де осы жерлер болғандықтан, екі арада жаулаушылық соғыстар басталды. Құлдьфау жағдайындағы Моғолстаннын билеушілері Жүніс пен оның ұлы Сұлтан Махмұд Оңтүстік Қазақстандағы қалалар үшін жанталасты. Бұл күрес 30 жылға созылып, Бұрындық пен Қасым хандар тұсында жеңіспен аяқталды. Қасым ханның саясаты:Қасым ханның хандығына Ақ Орда иеліктері, көшпелі ноғайлықтар, шығыстағы түрік тайпалары, дулат, үйсін, қандь: жэне Моғолстанның батысыңдағы тайпалар енді.Қасым хан тұсындағы территория: Жайық өзені Сырдария ¥лытау Балқаш көлі, Жетісудың бір бөлігі. Оның басты мақсаты: Сыр бойындагы қалаларды қайтадан ө: иелігіне қосып алу. Сырдарияда берік орнығу үшін Қасым хан Орта Азиядағы саяси жағдайды тиімд пайдаланды. 1513 жылы ол Сайрамды алды, осы жылы Қасым хан Ташкент билеушісі Сүйініш қожаға соғыс ашты. Ташкент түбінде Қасым хан жараланып, Сайрамға шегінді.1513 жылы - Моғолстан ханы Сұлтан Саидпе* одактас болып, Ташкентке бірігіп жорық жасауға келісті. Алайда қыстың таяп қалғандығына байланысты бұг жорық кейінге қалдьфылды. 1514 жылы Сұлтан Саид Шығыс Түркістанға кеткен соң қазақ ханыныі Жетісудағы билігі нығайды. Ноғай Ордасындағы саяси дағдарысқа байланысты көптеген ру мен тайпа Қасыл хандыгыеа көшіп келді.Қасым хан эдеп - ғұрыптарды бір жүйеге келтіріп, алғаш рет зандар жинағы "Қасыл ханның қасқа жолын" шығарды. 5 бөлімнен тұрады.мал- мүлік жэне жерге байланысты қатынастар; қылмыс пеі және олар/а қолданьшатын жазалар; эскер қызметіне, эскери міндетті атқару ережелері жэне эскер тэртібіі бұзушыларға берілетін жазалар; елшілік қатынастарды реттеу; халықтың дэстүрлерді өткізу тэртібі (ас беру, тоі - думандарды өткізу т.б.).Қасым билігінің сонғы кезеңдері ( XV ғ. ) тыныштық заман болды.Ол халыққа хаі билігін мойындата отырып, ел бірлігін сақтай білді.Сауда дамып, Сауран қаласы сауда орталығы болды.152 жылы Қасым хан Сарайшық қаласында қайтыс болды.
16г. II жартысындагы Қазақ хандыгы. Хақназар жэне Тәуекел хандар.
16г. 20-жж. Қасым ханнан кейінгі Жошы ұрпағының өзара тартысы Қазақ хандығын элсіретті. Қазақ хандығын қарсы моғол жэне өзбек хандығының соғыс одағы қалыптасты. Қазақтар Сырдария бойындағы қалаларда айырылды. Түркістан Шейбани Убайдоллахтың қолына өтті. Қасымның мұрагері Мамаш(1521-23жж.) өзар тартыс барысында қаза тауып, билікке Тақыр(1523-33жж.) келеді. Көрші мемлекеттердің Қазақ хандығын шабуылы жиіледі. Бұйдаш хан(1533-38жж. Тақырдың інісі) тұсында да Қазақ хандығындағы өзара қырқыста тоқтаган жоқ. Моғол ханынан жеңіліп, хан қашып күяылады. Қасым ханнан кейінгі тартыстан әлсіреп қалған хандықты қайтадан нығайтып, біріктіруге Хақназар хан(Қасымның баласы,1538-80жж.) эрекет жасады. Негізгі мақсаты: Қасым хан кезіндегі иелікті қалпына келтіру. Территориясы: Сьфдария, Арал маңы, Жетісу, Жайықтың сол жагалауы. Сыртқы саясаты. Ноғай Ордасынан бастап, Жайықтың сол жағалауындағы ноғайлар Қазақ ханының билігіне өтті. Моғолстанға қарсы қазақ-қырғыз одагын қүрылды, бірақ ол сэтсіздікке үллырады. Хақназарды "қазақтар мен қырғыздардың ханы" деп атайды. Саяси жагдайдың ауырлығы мауреннахрдағы Абдаллахпен одақтас болуға итермеледі. Бүл бейбіт қатынастың нэтижесі: соғыстар уақытша тоқтатылды, Орта Азиямен сауда қатынасы жақсарды, хан билігі нығайды. Сыр бойындағы қалаларға орныгып алуды көздеген Хақназар Абдаллахқа қарсы Баба сүлтанды пайдаланады. Нэтижесінде: Түркістан өңіріндегі қалаларды қайтарып алады. Қазақ ханының Абдаллах жагында екенін білген Баба сүлтан келіссөз жүргізуге келген Жалым сүлтанды, оның екі баласын жэне Хақназардың екі баласын өлтіреді. 1580ж. Баба сүлтанның тыңшысы Хақназар ханды да өлтіреді. Хақназар ханның саясатының маңызы: хандықтың аумағы кеңейді, жеке дербес мемлекет ретінде танымал болды, хан билігі күшейді, ішкі саяси және шаруашылық өмір түрақтанды. Хақназар хан түсында орыс мемлекетімен саяси және сауда қатынастары дамыды.
Хақназардың қазасынан кейін таққа 80 жастағы Шығай дтырады(1580-82жж.). Оның басты саясаты өзбек ханы Абдаллахпен байланыста болу болды. Оның баласы Тәуекел 1582ж. Ясы маңында Баба сүлтанды өлтіреді. Сол үшін АбДаллах оған Самарқанд аймағын сыйга тартады. Шыгай қайтыс болғаннан кейін такқа Тәуекел хан отырады(1582-98жж.). Бүл кезде Сьф бойындағы Сауран, Түркістан Отырыр Абдаллахтың иелігінде болды. 1583ж. Тәуекел хан өзбек ханымен жасалған шартты бүзды. 1586ж. Ол Түркістанды басып алып, Ташкентке қауіп төндіреді. Бүхара тубіндегі шайқаста қаза болады. Тэуекел ханның кезінде 1594ж. Мэскеуге Қүл-Мүхаммед бастаған елшілік жіберіледі. Оның мақсаты: өзбек ханына қарсы әскери одақ қүру, Сібір ханы көшіммен соғыста қолға түскен Ораз-Мүхаммедті орыс түтқынынан босату. 1595ж. Мэскеуден В. Степанов бастаған елшілік келеді. Мақсаты: қазақ-орыс дипломатиялық қатынасын дамыту, керуен саудасын дамыту, Ораз-Мүхаммедтің орнына аманатқа хан үлын алу. 16г. соңында ойраттар қазақ әскерінен жеңіліп, Тэуекел ханга тэуелді болады. Тэуекел өзін қазақ пен қалмактың ханы деп санаған. Қазақ хандарының үзақ жылдар жүргізген согыстарының нэнижесі: Сыр бойындагы қамал-қалалар мен Ташкент қазақ хандыгының қүрамына қосылды.
Қазак халкының этногензі. "Қазак" термині.
Орталық Азияның 15-16ғғ. қүрылған басқа да түркі тектес халықтары сияқты қазақ халқының да этникалық негізін өткен замандарда эр тілде сөйлеген, толып жатқан тайпалар қүраған болатын. Олар сонау сак пен үйсін, қаңпы мен гүн, одан беріде түрік, түркеш, қарлүқ, оғыз, қимақ, қыгаыақ жэне т.б. тайпалар болатын. Қазақ халқының қалыптасуына себеп болған этногенетикалық процестердің бастау көзі алғашқы дэуірден басталады. Этникалық процестің шешуші кезеңі б.з. I м.ж. ортасында түріктердің жаппай батысқа жылжуымен байланысты болды. Түрік қағанатының қүрылуы Қазақстанның жергілікті халқын түріктенуге, антропологиялық түрдің монголдануына, түрік тайпаларының бір жерйе түрақтануына себегшіі болды. Алайда халықтың этникалық бірлесу жолымен дамуын монғол шапқыншьшығы тежеді. 15ғ. ортасында Керей мен Жэнібек мемлекетінің қүрылуымен қазақ халқының қалыптасу процессі аяқталды.
"Қазақ" термині алгашқыда таза элеуметтік магынада болып, әскери іспен айналыскан көшпелілерді немесе орталық билікті мойындамай мемлекеттен бөлініп кеткендерді білдірген. Сондықтан Жәнібек пен Керей бастаган Мстолстанға көшіп кеткен алғаш көшпелілер тобы "қазақ" атауын алды. "Қазақ" этнонимі еркін адам, ерікті қогам мағынасын білдіреді. Олар қүрған хандық Қазақ хандығы деп аталады. Осы кезден басатап "қазақ" сөзінің мағынасы өзгере бастады. Ол элеуметгік терминнен саяси терминге айналды, ол енді Қазақ хандығына караған елді білдірді. "Қазақ" терминінің толық орнығуы 18ғ. жүзеге асты.
Қазақ жүздері.
Жүз - тарихи шаруашылық жэне географиялық аймақ, белгілі рулық топтың территориясы. Жүз - бөлік, тарап мағынасын білдіреді. Үш жүз географиялық орны мен климатымен ерешеленеді. Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді. Үлы жүз: территориясы -Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Рулары: үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр т.б. Орта жүз: территориясы - Орталық жэне Солтүстік Қазақстан. Рулары: арғын, қыгшіық, найман, керей, қоңырат, уақ т.б. Кіші жүз: территориясы- Батыс Қазақстан. Рулары: негізгі үш ру бірлестігі- жетіру, элімүлы, байүлы. Тарихи деректерде үш жүз жүйесі Хақназар хан түсында бекітілді деп айтуға толық негіз бар. Халық арасындағы аңыздарда \дн жүздің пайда болуын Алаша ханның атымен байланыстырады. Сондықтан "Алаш" деген атау -ертедегі түрік тайпапарының ең алгаш қауым болып біріккенін білдіреді.
17ғ. Қазақ хандыгы. Тәуке хан(1680-1715жж.).
17ғ. казақтардың жоңғарлармен соғысына толы болды. 17ғ. басында батыс Монғолияда жоңғарлардың әскери-феодалдық мемлекеті қүрьшады(1635ж.). Жоңғарларды қазақтардың жайылым жерлері мен онтүстіктегі жайылым жерлері қызыктырды. Қонтайшы Сырдария бойы мен Жетісуды жаулауға үмтылды. 1635ж. Батьф қонтайшы Жетісудың көп бөлігін жаулап алды. Сыртқы саяси жагдай өте ауьф кезде хан тағына Жэңгңр хан отырды(1629-52жж.). Жэңгір хан билік еткен жылдар жоңғарлармен согысқа толы болды. Ақьф соңында,1652ж. Жәңгір хан қалмақтармен соғыста қаза табады. Бүл дағдарыс кезінде хан тағына келген Жэңгір ханның баласы Әз Тэукеге мемлекеттің саяси жүйесіне көп көңіл бөлуге тура келді. Ол билікті билер, ру басылары, тайпа жэне жүз басшылары көмегімен нығайтуға талпынды. Басты мақсаты: хан билігін ныгайту. Билер кеңесін ішкі жэне сыртқы саясаттағы аса маңызды мэселелерді шешетін басқару жүйесіне айналдырды. Билер кеңесі "Күлтөбеде күнде жиын" өткізген деген сөз қалған. Ресей және Жоңғария мемлекеттерімен тығыз дипломатиялық, сауда қатынасын орнатады. 80-жж. Тэуке ресейге 5 елшілік жібереді. қазақтарға да осынша елшілік келді. Қазақ-орыс қатынастары түзеліп сауда жанданды. Тэуке ханның үлесіне 17ғ. соңы-18ғ. басындағы жоңғарларды басқарған Қалдан Бошақты мен Сыбан Раптан кезіндегі күрестің ауыр жүгі тиді. Өз заманының ауырлығына қарамастан мемлекеттің бүтіндігі мен тэуелсіздігін сақтап қалды. Осы кезеңнің ерекшелігін, қиындығын саралай келіп Тэуке хан Қасым хан мен есім ханның ережелерін бір жүйеге келтіріп, "Жеті Жарғы" зандар жинағын шыгарады. Онда: ақсүйектердің артықшылық жағдайын қорғау көзделді, қүн төлеу- адам өлтіргені үшін мүліктік өтем төлеу енгізілді. Тэуке хан билігінің ерекшелігі: хандықтың бөлшектенуі токтатылып, бір орталыққа бағындырылды, жонғар шапқыншылығы бэсендеп, тыныштық орнады, мемлекетгік қүрлыстың негізгі принциптерін анықтайтын "Жеті Жарғы" заңын қабылдады, көрші қырғыз, қарақалпақ, орыс елдерімен достық қатынаста болуды көздеді.1710ж. Жонғарларға қарсы үш жүздің күшін біріктіру үшін қарақүм жиынын өткізеді. Нэтижесінде бірыңгай қазақ жасағы қүрылып, жоңғарлар шығысқа ығыстырылады.
Дэстүрлі қазақ қоғамының элеуметтік үйымдасуы.
15-17ғғ. қазақ қоғамы көшпелі мемлекеттің дэстүрлерін сақтап қалды. Қоғамдағы жоғарғьі сословиені шыңгысханның ұрпактары және жоғарғы діни топ өкілдері - терелер мен қожалар қүрады. Оларды "ақсүйектер" деп атады. Шыңгыс хан үрпақтары туысымен сүлтан атағына ие болды. Қожалар - ислам дінін таратушылар. арғы тегі арабтар. Ақсүйектер жүз жүйесіне кірмейді.Ора сословие "қара сүйек" деп аталды, оган барлық жеке шаруашылықпен айналыса алатын қазақ қауымдары жатады. Билер мен батырлар да осы топтан шыққан. Олар төрелерден бір саты төмен деп есептелгенімен, нақты билік осыларда болған. Би - әдет-ғүрып, салт-дэстүрді жақсы білетін, шежіре, тарихты жетік меңгерген,болашаққа болжау жасап, ғылым-білімнен хабардар, ез ойын шешендікпен жеткізетін қасиеті бар адамдар. Би атағын халық берген. Батырлар да солай бірнеше рет ерлігімен көзге түскеннен кейін халықган "батыр" атағын алған. Қазақ қоғамындағы ерекше топ қатарына - төлеңгіттер, ягни төрелердің айналасындагы әскери қызмет етушілер. Көбіне сырттан келген тұтқындар, бостандық алған қүлдардан қүралган. Нақты қүлдар 15-17ғғ. көшпелі қазақ қоғамында көп болған жоқ. Жоғаргы билеуші - хан. Ханның негізгі қызметі сыртқы саясат жэне эскери колбасшылық болды. Ханның үлыс сүлтандарынан, бйлер мен жьфаулардан тұратын кеңесі болса да, аса маңызды мэселелер(жер, дипломатия, тақ мүрагерлігі, эскери істер) құрылтайда шешілді. Билер хандықтың ішкі істерінде үлкен роль атқарды. Барлық даулы мэселелерді шешті.
Билер институты.
Би - эдет-ғүрып, салт-дэстүрді жақсы білетін, шежіре, тарихты жетік меңгерген,болашаққа болжау жасап, ғылым-білімнен хабардар, өз ойын шешендікпен жеткізетін қасиеті бар адамдар. Би қоғамдық мәні бар мэселелердің бэріне араласып, ел мен ел арасындағы саяси мэселелерді шешуде хан, сүлтандардың негізгі тірегі, кеңесшісі болған.Хан қанша қаһарлы дегеннің өзінде Билер кеңесінде қабылданған шешімді бүза бермеген. Қазір би қызметін сотпен теңестіру қалыптасқан. Бірақ бүл біржақты пікір. Әдетте даулы мэселені шешкенде кемі үш би болады. Бірі - айыптаушы(прокурор), екіншісі - актаушы(адвокат), үшіншісі - төбе би(судья). Сондықтан биді заңгер деп қарастырған жөн. 17г. соңы - 18ғ. басындагы қазақ хандығының жоңғарлармен күресінің күрделі тарихи кезеңі Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің қызметімен тығыз байланысты. Тэуке хан кезінде бүл билер "Жеті Жарғы деп аталган жоғарғы заң шыгарушы кеңеске кірген. Олар тұтас жүздердің мүдделерін білдіргендіктен , деректерде "Орда би" деп аталған. Әрбір руда өздерінің ақсақалдар кеңесі қолдаган билері болды. 18ғ. да бұрынғыдай үлкен кеңестер хан ордаларында өткенімен, басты рольді билер атқарған. Төле би (1663-1756жж.) Әлібек үлы - үлы жүздің басшысы. Ол қазақ басшыларының ресейлік саясатты үстанатындарын жақтады, бірақ орыс патшасының бодандыгына өтуге асықпады. Ол Қазыбек жэне Әйтеке билермен бірге қазақ халқының одан эрі өмір сүруіне жагымды деген сыртқы саясаттың қағидаларын жасайды. 93 жасында қайтыс болып, Ташкентте жерленген. Қаз дауысты Қазыбек би(1666-1763жж.) Келдібек үлы - Орта жүздің бас биі. Өзінің мэмілегерлік қызметін қазыбек би 18 жасында, Қалданға жіберілген елшілік қүрамында бастаган. Оның арқасында жоңғарлармен болған келіссөздер сэтгі өтіп, бітіммен аяқталған.Қазыбек би елші ретінде Жонғар .хандыгына бірнеше рет барган болатын. 1742ж. Малайсарымен жэне басқа 90 биді бастап жоңғар хандығына барып, Абылай ханды босатып экелген. Әйтеке би(1689-1766жж.) Байбек үлы - үзақ жыл бойы Кіші жүзді басқарған. Әйтеке би қазақ халқының бірігуі үшін, біртүтас, эрі күшті мемлекет үшін, эділетгі қоғам үшін күресті.
16-Іагғ.қазақ-орыс қатынасы.
Қазақ-орыс қатынастарының тарихы ертеден келе жатыр. Ресейге Қазан(1552ж.), Астрахан(1556ж.) хандықтары, Еділ бойындағы халықтардың қосылуынан ол қазақтармен тікелей шектесті. Қазақ-орыс қатынастары деректер бойынша 15г. 90-жж. басталады. Орыс басшыларының мақсаттары: Орта Азия жэне Шығыс елдерімен қазақ даласы арқылы өтетін сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету; Сібір ханы Көшімге қарсы күресте қазақ хандарың одақтас ету. 1573ж. Орыс елшісі Т. Чебуков Қазақ хандығына жіберілді. Қазақ хандары да Орта Азия билеушілерінен, жоңгарлардан төнген қауіпті ескеріп, Орыс мемлекетімен байланыс жасауға үмтылды. 1594ж. Тәуекел хан Мэскеуге қазақ елшілігін жібереді. 1595ж. В. Степанов бастаған орыс елшілігі Қазақ хандығына келеді. Ресейдің Батыс Сібірді өзіне қаратуы қазақ даласы арқылы Орта Азиямен сауданың өркендеуіне жол ашты. Орыс кепестері Павлодар жеріне келіп, тұз өкдіріп алды. Батыс Қазақстан жерінде де орыс қоныстары пайда болды. Атырау бекінісі салынды. Сауда жолдарыяың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін орыс мемлекеті
жоңғар шапқыншылықтарына тыйым салу шараларын қолданды. Қазақстан жері арқылы Тобылдан Түркістанға қарай тек қазақ хандарының арнаулы рүқсаты бар сауда керуендері ғана өткізілді.1694ж. Тэуке хан I Петрмен сауда қатынасын күшейту туралы келісгі(елші Аталықов). I Петр Ресейдің щығыепен сауда қатынасын өрістету үшін Қазақстан "кілт пен қақпа" болады деп ерекше мэн берді. Каспий мен арал теңізін, Жайық өзенін зерттеді. Шекаралық бекініс қамалдар салды: 1716ж.-Омбы, Ямышевск, 1717ж.-Железинск қамалы, 1718ж. Семей бекінісі,1720ж. Өскемен бекінісі салынады.
15-18ғғ. қазақтардың шаруашылыгы.
15-18ғг. қазақтарда шаруашылықтың үш саласы анық байқалды: Көшпелі, жартылай көшпелі, отьфықшы. Малдың негізгі түрлері - қой, жылқы, түйе, ірі қара мал аз болып, ол негізінен отырықшы аймақтарда өсірілді.Қөшпелі шаруашылық малды маусымга қарай жаю тәжірибесін туғызды. Маусымды жайылым 4 кезеңге бөлінді: көктеу, жайлау, күзеу, қыстау. Мал шаруашылығынаң қиын кезеңі жүт деп аталады. Оның себебі: қүрғақ жаз, жаңбырлы, аязды, үзақ қыс, жүқпалы ауру. Малдың жүқпалы аурулары: кебенек-ешкіде, қарасан-сиырда, топалаң-қойда, аусыл-жылқыда. Алғашқы қардан кейін аңшылық басталған. Егіншілік Сырдарияның орта саласы мен жетісуда, Ертіс бойы мен Зайсан көлі маңында жақсы дамыды. Отырар, Түркістан, Сауран алқаптарында егістікті қүбырлар арқылы суару жүйесі болған. Малынан айырылып, көшуге мүмкіндігі жоқ кедейлер егіншілікпен айналысқан. Оларды жатақтар деп атаған. Қазақтар аңшылықпен, үй кәсіпшілігімен, қолөнермен қосалқы шаруашылық ретінде айналысқан. Үй кэсібінде мал шаруашылығы шикізаттарын өндеген. Сауда: Орта Азия, шығыс түркістан, Орыс мемлекеттерімен сауда қатынасы жақсы дамыған. Ол ақша айналымын да жақсартты. 15-16ғғ. түрлі мыс теңгелер, мыс динарлар қолданылған. 16-17ғғ. мыс теңгелерге хандардың аттары жазылған.17ғ. Отырарда ақша шығаруда қүлдырау басталып, теңгелер Түркістан мен Ташкентте соғылды. 15-17ғғ. қалалар саяси орталық болып табылды, өйткені мүнда қазақ хандарының, сүлтандарының ордалары орналасты. Сонымен 15-17ғғ. Қазақстан жерінде біртұгас экономикалық жүйенің болғандыгын көрсетеді.
15-18ғғ. материалдық жэне рухани мэдениет.
15-18гғ.қазақ халқының өзіндік ерекше мэдениеті қалыптасты. 15ғ. қазақ тілі дербес тілге айналып, қазақ тілінде эдеби шығармалар пайда болды. Бүл кезеңнің эдеби ескерткіштері: Қ. Жалайридың "Жамиғ-ат тауарих" еңбегі. Оны Б. Ғодуновқа достықтың белгісі ретінде сыйға тартқан.М. X. Дулатидің "Тарихи Рашиди" еңбегі, Әбілғазы Бахадүрдің "Түрік шежіресі" жазылды. Бүл кезеңде ауыз эдебиеті кеңінен еркендеді жэне жьфаулар поэзиясы жаңа арнага шықты. Олар: Доспамбет, Марқасқа, Жиембет, Шалкиіз, Ақтамберді, Бүхар жыраулар. Марқасқа жырау "Еңсегей бойлы Ер Есім" атты тарихи жырды шыгарса, Бүхар жырау Қалқаманүлы Тәукеден бастап Абылайханга дейін ел билеу ісіне араласқан("7ілек" өлеңі бар). Діні. Көшпелілер арасында тэңірге, табиғатқа, ата-баба аруағына табыну сақталды. Әр малдың пірі бар деген сенім малшылар арасында үлкен маңызға ие болды: Шопан Ата-қойдың, Зеңгі Баба-сиырдың, Қамбар Ата-жылқының, Ойсыл Қара -түйенің пірлері. Жерлеу дэстүрінде ислам діні мен тэңірге табыну ықпалы қатар жүрді.15-18ғғ. Ислам дінінің таралуына суфистік миссионерлер зор үлес қосты. Суфизмнің түркі дэстүрін таратқан - Қожа Ахмет Яссауи. Қазақ халқының музыка өнері бірнеше салаға бөлінеді:айтыс, терме, толғау, эн, күй, би өнері. Музыкалық аспатары: домбыра, қобыз, сыбызғы, дабыл, дауылпаз, асатаяқ, қоңырау. Көшпелілер арасында жүлдызды аспанға бақылау жасауда көп тэжірибе жинақталып, уақыт есебімен шүғылданатын, метеорологияны зерттеген білгірлер болған. Олар халық күнтізбесін жасады. Темірқазықпен-түндежүріс бағытын бағдарлады, Жетіқарақшы - астрономиялық сағат, Үркерге қарап жыл мен маусымды реттеген. Материалдық мэдениет: Көшпелілер мэдениетінің басты көрсеткіші -киіз үй. Оның үш түрі бар: салтанатты(12 қанат), отау үй, қарапайым түргын үй(6 қанат). Киіз үйдің қүрылымы: шаңырақ, уық, кереге, сықырлауық, түндік, үзік, туырлық. 12 қанат киізүйдің көлемі - 100-120кв.м. болган.
17-18ғғ. қазақ-жоцғар қатынасы.
17ғ. бас^інда ойрат одағы ыдырап, торғауыттар Еділ бойына, хошоуттар Тибетке, жоңғарлар Жоңғарияға қоныстанды. 1635ж. Батыс Монғолияда жоңғарлардың эскери - феодалдық мемлекеті қүрылды. Билеушінің титулы - қрңтайшы. Мемлекеттің негізін салушы - Батыр қоңтайшы (1635-1654ж.ж.).Ол басқару ісінде феодалдарға - нояндар мен жайсандарга сүйенді. Жоңғарларды қазақтардың жайылымдары мен оңтүстіктегі сауда орталықтары қызықтырды. Қонтайшы Сырдария бойы мен Жетісуды жаулауға үмтылды. 1635ж. Батыр қонтайшы Жетісудың көп бөлігін жаулап алды. 1643ж. Орбүлақ шайқасында жоңғарлар күйрей жеңіледі.1652ж. Ресейден зеңбіректер алған жонғарлар Қазақ жеріне қайта шабуылдап, қазақ әскерін ойсырата жеңеді. Жэңгір хан қаза болды. 17ғ. соңында Сыбан Раптан Жетісу мен Онтүстік қазақстанға басып кіреді. 17ғ. соңы-18г. басында жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін жаулап алып, Сарысу алқабына жетгі. Жауға қарсы бірге күресу үшін Тэуке хан 1710ж. Қарақүмда үш жүз өкілдерінің жиынын өткізеді. Нэтижесінде бірыңғай қазақ жасағы қүрылып, жоңгарлар шығысқа ығыстырылады. Тэуке хан қайтыс болғаннан кейін жонгар іііапқыншылығы қайта күшейеді. 1722ж. Цинь императоры қайтыс болғаннан кейін жоңғарлар барлық эскерін қазактарға бағыттайды. 1723ж. Сыбан Раптан бастаган 70 мың эскер қазақ жерін ойрандайды(Жетісу-Қаратау-Талас алқабы). Бүл "Ақтабан шүбырыңды, Алқакөл сүлама" трагедиясының (1723-1726жж.)бастамасы болды. Ел басына туған қасірет "Елім-ай" эеін дүниеге экелді. Жоңғар қысымынан ¥лы жүз рулары Орта Азияға беттесе,
Орта жүз рулары Самарқандқа, Кіші жүз- Ырғыз, Торғай, Жайық өзендеріне, қазактардың бір тобы Тобыл
губерниясына қарай жылжыды. 1725ж. Жоңғаллар Түркістан мен Ташкентті жаулады. Осы кезде қазақ хандары
мен сүлтандағының билікке таласуы жағдайды одан әрі қиындатгы. Үш жүз жасақтарының біріккен қимылдары
1726ж. басталды. 1726ж. Бүланты өзенінң жағасындағы шайқаста қалмактар талқандадды. Жеңісгің тарихи
маңызы: қазақ халқының рухы көтерілді, жеңіске деген сенім күшейді, тэуелсіздікті қалпына келтіруге үмтылды.
Осы жылы Ордабасы тауының етегінде үш жүздің жасактары жиьшып, жауға соққы беру жөнінде келісімге
келді. Оның тарихи маңызы: Әбілхайыр бас қолбасшы болып сайланды, қазақ жасақтарын шоғырландыруға
мүмкіндік берді. 1729ж. Көктемде Балхаштың оңтүстігіндегі Аңыракай деген жерде Әбілхайр бастаған үш
жүздің әскері жонғаларға күйрете соққы берді.Қазақ батырлары: Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай,
Саурық, Райыбек т.б. ерлік пен күресті. Бірақ Әбілхайр мен Сэмекенің аға хандықка таласуы бүл жеңістерді
жоққа шыгарды. 1741-42жж. Қалдан Серен Орта жүз бен Кіші жүзге шабуылдарын күшейтгі.1742ж. Абьшай
сүлтан жоңғарларга түтқынға түсіп, бір жылдан кейін босатьшды. 1745ж. Қалдан Сереннің қайтыс болуына
байланысты таққа талас басталып, Орталық азиядағы жағдай шиеленісті. Жоңгар хандығы элсіреді. 1758ж.
Жонғар хандығын Цинь эскері талқандайды. ' ^
Кіші жүз казақтарыныц Ресейге косылуы. Әбілхайыр хан.
18ғ. жоңғарлармен қатынас шиеленіскеннен кейін, қазақ елінің ауыр жағдайын кіші жүз ханы Әбілхайыр Ресей империясының көмегімен шешпекші болды. Әбілхайыр ханның мақсаты: 1)қазақ жеріне қалмақтар мен башқүрттардың шабуылын тоқтату, 2)аға хандыққа таласта Ресейден көмек алу, 3)Жайық, Еділ, Ертіс, Ор өзендері бойындағы мал жайылымдары үшін бейбіт өмірді сақтау, 4)қазақ жері арқылы өтетін керуен жолдарыңың қауіпсіздігін қалпына келтіру. Ханның басты мақсаты жоңғарларға қарсы күресте көмек алу болды. Әбілхайьгр оған дейін 1726ж. Ресейге елшілік жіберген болатын. Бірақ елшілікке күманданған патша үкіметі хан үсынысын жауапсыз қалдырған болатын. 1731ж. ақпанда қазақ елшілерінің (С. Құндағүлүлы мен 'Қ. Қоштайүлы) Кіші жүзді империя қүрамына қабылдау туралы үсынысын патшайым Анна Иоанновна қабылдады. Кіші жүз ақсүйектерінен, Әбілхайыр ханнан ант қабылдау үшін Ресейден сыртқы істер коллегиясының тілмэші А. Тевкелев бастаған елшілік келді. Ресейге косылуға Барақ сүлтан, Бөгенбай батыр бастаған топтар қарсылық көрсеткенімен, ол сэтсіз аяқталды. 1731ж. 10 қазанда Кіші жүздің старшиңдары Ресейдің қол астына кіруге ант берді. Кіші жүз Ресейге қосылғаннан кейін де жағдай күрделі күйінде қалды, жоңгарлардың басқыншылық әрекетгері тоқтамады. Патша үкіметі Жайық бойына бекіністер түргызып, егіншілікке қолайлы жерлерді тартып ала бастады. 1734ж. Анна Иоанновна кіші жүздің ресейге қосылуы жөніндегі грамотага қол қояды. Осы жылы И. Кириллов бастаған экспедиция қазақ жеріне келеді.1735ж. Ор өзені бойына бекініс салады. 1738ж. Әбілмэмбет пен Абылай сүлтанның Ресеге ант беруі саяси жағдайдан туған айла болды, яғни Ресеймен бірігіп, орта жүзге жасалатын жоңғар шабуылын элсірету еді. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың беделі есіп, Орта жүздің арғыну.керей, уақ, қыпшақ рулары оны аға хан ретінде мойындады. Ресей үкіметі Әбілхайырдың дара билігінің күшеюіне қарсы болды. Оның Ресей көмегі арқьшы бүкіл қазаққа билік жүргіземін деген үміті акталмады. Сондықтан ол
Ресейден өшін алғысы келді, бірақ ол жүзеге аспады. Ресей дала ханының айтқанына көнбеді. 1748ж. Барақ сүлтанмен арадағы кикілжіңнен кейін, ол Әбілхайырды өлтіреді.
18ғ. Қазакстан. Қазақтардыц Е. Пугачев көтерілісіне катысуы.
18г. 50-жж.патша үкіметі Солтүстік-Шығыс Қазақстанды бекіністер мен шептермен қоршады. Қамалдар қыспағында қалған қазақтардың көшіп-қонатын жерлері тарыла бастады. Жайықтың, Есілдің, Торғайдың, Ертістің бойындағы көшпелі халыққа отарлық езгінің қаупі төнді. Ресей басшыларының көздеген мақсаты: шүрайлы жерлерден қазақтарды ығыстыру, жерсіз казак-орыстарды осы аймақтарға отырғызу. Петербург басшыларының арнайы нүсқаулары бойынша - 1756ж. Жайық жагасына жақын жерлерге мал жаюга алғаш рет тиым салынды. 1757ж. желтоқсанда Кіші жүз ханы Нұралыга қазақтарға Жайықтан мал айдап өтуге тиым салынгандығы жөнінде шешім тапсырылды. Бүл қазақтардың наразылығын тудырды. Еділ мен жайық бойыңдағы Е. Пугачев бастаған 1773-75жж. Шаруалар соғысына орыс, башқұрт, татар, Орта жэне Кіші жүз қазақтары қатысты. Көтерілістің алгышарттары: Каспий теңізінің солтүстік-батысындағы шүрайлы жерлерді орыс помещикгеріне бөліп беру, жазалаушы отрядтардың ойрандауы, Жайық бойына патша үкіметінің бекіністерді көптеп салуы. Қазақ шаруаларының жэне жекелеген феодалдарының көтеріліске қатысуына түрткі болған - жер>мәселесі. 18ғ. бОжж. қазақтарға бекіністерге жақындауға тиым салуы наразылықты өршітті. Кіші жүздің ірі аксүйектері - Ералы, Досалы, айшуақ сүлтаңдар, Нүралы хан көтерілісті қолдады. Қазак жігіттері пугачев эскерімен бірге Жайық бекінісін қоршауға, Кулагин бекінісін алуга, Орынборды қоршауға қатысты. 1775ж. Пугачев көтерілісі элсіреп, кіші жүзде патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы қозғалыстың ірі ошағы қалыптасты. 1773-75жж. көтерілістің маңызы: орыс және қазақ шаруаларын біріктірді, С. Датүлы бастаган көтерілістің шыгуын тездетті. Көтерілістің нэтижесі: қысқы уақытга Жайық, Еділ өзендері, Каспий теңізі, Ертістің оң жағалауындағы жайылымдарды пайдалануга рүқсат берілді.
С. Датүлы бастаған көтеріліс:себебі, сипаты, нэтижесі(1783-97жж.).
Көтерілістің алғышарттары: Кіші жүзде хандық биліктің элсіреуі, ақсүйектердің бір бөлігінің патша саясатын қолдамауы, Кіші жүзді басқаруға әкімшілік өзгерістердің енгізілуі, орыс помещиктері мен жайық казактарының зорлық-зомбылығы. Көтерілістің басты қозғаушы күштері: қарапайым көшпелілер жэне апатша қысымына қарсы би, батырлар. Көтерілістің басты мақсаты: ғасырлар бойы қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына
келтіру, Орал казактарының қазақ жерлерін басып алуын тоқтату, Нұралы хан мен оның сыбайластарының озбырлыгына шек қою. Көтерілістің басшысы-байбақты руынан шыққщ, Сщтыр, шешен С. Датұлы(1742-1802жж.). Ол Пугачев әскерінде қазақ жасағын басқарган. 1783ж. Желтоқсанда Сырымның Орал казактарымен ашық күресі басталады.1785ж. Көтерілісті басуға генерал-майор Смирновтың тобы жіберіледі. 1785ж. Күзде Нұралыны хандықтан тайдыру жөнінде шешім қабылданады, билер мэжілісінде патша үкіметіне Нұралының ұрпақтарын билікке жолатпау жөнінде талап қояды. Осымен қозгалыстың бірінші кезеңі аяқталады. 1790ж. Нү-ралы Уфаға жер аударылып, соңда қайтыс болады. Сырымның мақсаты хандық билікті жойып, билердің билігін орнату болды. Көтерілістің нэтижесі: 1801ж. қазақтарға Жайықтың оң жағына мал жаюға рұқсат берілді, Кші жүзде хан кеңесі құрылды, оны Айшуақ сұлтан басқарды, сырым кеңес кұрамына кірді. Тарихи маңызы: ірі халықгық қозғалыс, ең ұзақ көтеріліс, руаралық қайшылықтардың қазақтар үшін тиімсіздігін көрсетгі, патша үкіметінің басты отаршыл саясатының бетін ашты.
18г. халықаралық қатынастар. Абылай хан(1771-81экж,).
18г.30-40жж. қазақ халқының дамуыңдағы күрделі кезең болды. 40жж. басында Қалдан Серен Орта жүз бен Кіші жүзге үлкен жорықтар жасады. Жалпы алғанда 18г. II жартысыңда Абылай саясатының қазақ елі үшін маңызы зор болды. Абылай (Әбілмэнсүр, Сабалақ,1711-81жж.емір сүрген). Әкесі Орта жүздің сұлтаны Уәли, атасы-Түркістанның билеушісі "Қанішер" Абылай. Абылай жоңғар шапқыншылығы кезіңце елдің тыныштығын, жедің бірлігін сақгау үшін Ресейге арқа сүйеді.1740ж. Тамызда Әбілмэмбет хан мен Абылай сүлтан Орынборға келіп Ресей билігін мойыңдайды.1742ж. Абылай жоңгар түтқынына түсіп,1743ж. ғана босап шығады. 18г. 50-жж. Патша үкіметі Солтүстік-Шығыс Қазақстанды бекіністермен, шептермен қоршады. Қамалдар қыспагында қалган қазақтардың жайылымдары тарыла бастады.1755ж. Жоңғар тагына талас нәтижесінде хандық әлсірейді. Оны Абылай хан үлымды пайдаланып, бірде бір мұрагерді, екіншіде басқасын қолдап, оларды эбден элсіретеді. Жоңгарларды басып алғысы келген Қытай жоңғар тагынан үміткерердің бірі Әмірсанага Абылай қолдау көрсетіп отырғандықган қазақ еліне шабуыл жасайды. 1757ж. жазда маньчжур-қытай әскері басып кіреді. Цинь эулетімен эскети-саяси тартыстың қазақтар үшін қауіптілігін түсінген Әбілмәмбет хан мен Абылай жағдайды келіссөзбен шешеді. Екі ірі мемлекеттің қыспағында қалғандықтан, Ресей жэне Цинь империяларына тэуелдшігін мойындаған Абылайдың басты мақсаты - Қазақ мемлекетінің дербестігін сақтау. Тарбағатай, Алтай таулары, Зайсан көлінің шығысындағы тарихи қазақ жерлерін қайтаруга күш жұмсады. Пекин басшылары 1760ж. Тарбағатай таулары маңайында көшіп жүрген қазақтарды қудалағанда, оны келіссөзбен шеше білді. 18ғ. 70жж. Түркістан, Сайрам, Шымкент, Созақ жэне Ташкентке тэуелді бірнеше қалалар Абылай билігіне көшті, Қазақ хандығының халықаралық жағдайы жақсарды. 1771ж. Орта жүз ханы Әбілмәмбет қайтыс болып, дэстүр бойынша ақсүйектер хан үлы Әбілпайызды емес, Абылайды хан сайлады. Себебі ол жоңгарларға қарсы азаттық күресін басқарды, үш жүзді біріктірді, Ресей мен Қытайдың қыспағына қарамастан, іс жүзінде елдің дербестігін сақтады. Абылай хан хан билігіне жэне шаруашылыққа өзгерістер енгізді: хан билігін шектеусіз етті, билер қызметіне шек қойды, егін шаруашылыгын дамытты. Ол орталық билікті күшейтуде өз дәуіріндегі беделді түлгаларға сүйенді. Абылай ханның жанында үлы жыраулар Бүхар, Үмбетей, Тэтіқара, батырлар-Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары, атақты би Қаз дауысты Қазыбек болды. Абылай ханның белсенді ішкі жэне сыртқы саясатына байланысты Қазақ хандығы біртұтас мемлекет болды. 1781ж. ол Түркістанда қайтыс болды жэне Қожа Ахмет Иассауидің кесенесінде жерленген.
Бөкей хандығы. Жәңгір хан.
Кіші жүзде шаруашылықтың қүлдырауы, жердің тагшіылығы 1801ж. Бөкей немесе Ішкі орданың қүрылуына әкелді. Ол Жайық жэне Еділ өзендерінің төменгі ағысында пайда болды. Патша үкіметі көшпелілердің тілегін қабыл алып, ішкі территорияға өтуге рұқсат бфді, өйткені бүл жерлер 1771ж. Еділ қалмақтары Жоңғарияга кеткеннен кейін бос қалған еді. Ресей осы арқылы Кіші жүздегі элеуметгік шиеленісті басуды ойлады. Қазактарды екі өзен аралығына тұрақты қоныстаңдыру патшаның отарлау саясатына сәйкес келді. Ол Кіші жүздің күшін әлсіретті, қазақтың жарты бөлігін Ресейге толық бағындырды жэне қазақтардан салық алып, сауда қатынастарын дамытуға мүмкіндік берді.Орда 1801ж. I Павелдің жарлығымен құрылды.1801ж. Бөкей сүлтан бастаған қазақтар Ішкі ордаға келеді. 1812ж. Бөкейге хан атағы беріледі. 1815ж. Бөкей қайтыс болғаннан кейін, баласы Жәңгір кэмелетке толмағаннан кейін, Орданы Шыгай сүлтан басқарады. Жәңгір 1824ж. хан болып жарияланады. Жэңгір билік еткен уақыт ұзақ, эрі күрделі болды. Қазақ хандығыңда жерді жеке меншікке беру алгаш рет осы кезеңде іске асты. Ол көшпелілердің отырықшылануына эсер етті. Жэңгір салық жүйесін реформалады. Хан өзіндік басқару аппаратын кұрды: кеңсе, депутаттық топ, 12 би кеңесі, есауыл институты, сүлтандар тобы, шабармандар, діни қызметкерлер қызметі бекітілді. 19ғ. 30-жж. Хан ордасында жәрмеңке ашылды. Бөкей ордасында мүсылмандық мектептер көп болды. Оқушылардың көпшілігі окуды Ресейде, Ташкент немесе бұхарада жалгастыруға жіберілді. 1841ж. алгаш рет азаматтық білім беретін мектеп ашылды. Жәңгір хан өз уақытында Қазан университетінің ғылыми-тарихи қоғамдастығына сыйлы мүше болды. Ол жырлар мен шежірелер үлгілерін жазып, ғьшыми орталықгарға тапсырып отырган. Ол 1845ж. қайтыс болды. Ханның мүрагері ресейден келе жатқанда жұмбақ жағдайда қайтыс болды. Содан кейін хандыҚ билік жалгасын таппады. Орданы Уақытша кеңес басқарды. И. Тайманов пен М. Өтемісов бастаған көтеріліс(1836-38жж).
Патша үкіметіне арқа сүйеген Жэңгір хан Орданы басқару жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді: патша үкіметі қаражатымен 1827ж. Жасқүс деген жерде Хан сарайын салдырды. Жэңгір салық жүйесін реформалады. Хан әзіндік басқару аппаратын қүрды: кеңсе, депутаттық топ, 12 би кеңесі, есауыл институты, сүлтандар тобы.
шабармандар, діни қызметкерлер қызметі бекітілді. Бөкей ордасындағы қауымдық жерлерді орыс помещиктері Безбородко мен Юсуповтың, хан туыстарының иемденіп алуы, феодалдардың озбьфлығы, Жәңгір билігінін халық мүддесіне қайшы келуі әлеуметтік наразылықты тудырды. Көтершісттң сеоептерііақшалай салықтың өсуі, көшіп-қонганы, шөп жинағаны, помещиктердің шабындығын басып өткені үшін салық төлеу, жэнгір ханнын эділетсіздігі мен рақымсыздыгы. Көтерілістің негізгі қозгаушы күші: шаруалар, старшиндар, билер. Көтерілістіь басты мақсаттары: хан озбырлығына шек қою, шаруалар жагдайын жақсарту, жер мэселесіндегі патшанын отарлық саясатын өзгерту. 1836ж. ақпанда көтерілісшілер Жәнгір ханның қайынатасы Қарауьшқожаны биліктеи тайдыруга, ханның жарлықтарын мойындамауга шақырады. 1837ж. қазанда көтерілісшілердің Хан сарайыь басып алмақ болған әрекеттері іске аспады. 1837ж. қарашада Тастөбе шайқасында олар өздеріне қаруы басьш күшпен шайқасты Бірақ көтерілісшілер бөлініп кетгі.1838ж. шілдедегі Ақбүлақ шайқасында Исатай қазг болады. Махамбет 1846ж. Хан жендеттерінің қолынан қаза тапты. Көтерілісшілерді жазалау подполковни» Гекеге тапсьфьшды. Жеңілу себептері:қару-жарақтың теңсіздігі, үйымдастырудың жеткіліксіздігі. Маңызы салық мөлшеріне шек қойылды,хандық биліктің эдсірегені байқалды, қазақ феодалдарының отаршыі басқарумен байланыста екенін көрсетті.
1822-1824жж. Жарғылар.
Абьшай ханның мұрагері Уэлидің(1781-1819жж.) Ресей мен Цинь империялары арасында жүргізген әлсі: саясаты патша үкіметін Орта жүзде хандық билікті жою жөніндегі пікірге токтатты. Уэлидің Орта жүздег позициясын әлсірету үшін,1815ж. екінші хан етіп Бөкейді тағайындады. 1817ж. Бөкей, 1819ж. Уэли қайтыс болғаннан кейін орта ж\'зде хан тағайындалмады. 1822ж."Сібір қырғыздары туралы" жарғы шығып, орта жүзд билеудің жаңа жүйесі енгізілді. Авторы - Сібір генерал-губернаторы М. Сперанский.Жарғының максаты Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірінде экімшілік, сот, саяси басқаруды өзгерту. рулық қатынасты әлсірету Орта жүздің экімшілік құрылымы: Округ(15-20болыс), басшысы-округтық приказ және аға сұлтан,—+Болыс(10 12ауьш),басшысы-сүлтан,—>Ауыл(50-70 шаңырақ), басшысы-старшин. Әкімшілік бөлінуде рулық принциг сақталды. Ауыл старшиндары мен аға сүлтандар 3 жылға сайланды, болыстар өмірлік тағайындалды. Жарғыдаь кейін Қарқаралы, Көкшетау, Баянауыл, Аякез, Ақмола(1831ж.), Көкпекті, Қүсмүрын округтері қүрылды. Жарғь бойынша сот ісі үшке бөлінді: қылмыстық, талап ету, шағым айту. 1822ж. Орта жүзде хандық билік жойылды 1824ж. Орынбор генерал-губернаторы дайындаган "Орынбор қыргыздары туралы" жарғы Кші жүздегі хаі билігін жоюға бағытталды. Кіші жүз ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып сонда түрақты тұруғ; қалдырылды. Кіші жүз үшке бөлінді: батыс, орталық, шығыс. Оларды офицерлер баскарды. Әкімшілік-саяс* реформалардың салдары: Қазақстанды басқаруды жеңілдетіп, өзара рулық қырқыстарға соққы берді, өлкен шаруашылық жагынан игеруге жағдай жасады, Ресейдің отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты, хандық билікт жойды.
Ресейге косылудың аяқталуы. 19ғ.60-90жж. әкімшілік-территориялық реформалар.
Қазақстанның Ресейге қосылуы 18ғ. 30-жж. басталып, үзақ және күрделі процесс болып, 19ғ. 60-жж. аяқталды Қазақ жүздерінің қосылуы әртүрлі саяси жағдайда іске асты. Патша үкіметі Оңтүстік Қазақстанның қалалыі бөлігін қатаң эскери күшпен бағындарды. 1854ж. Верный бекінісінің салынуы онтүстік Қазақстанның Ресейгі қосылуын тездетгі. Тарихшы Ж. О. Артықбаев Қазақстанның Ресейге қосылуын үш кезеңге бөліі қарастырады:1)18г. 30-жж. - 19г.20-жж. аралығы. Бүл кезеңде Ресей мен Қазақстан арасынд; протекторат(қамқоршылық) қарым-қатынасы орнады. Қазақ хандарының сыртқы саясатына орыс биліг араласты және оны бекітіп отырды. Ресей бекіністері солтүстік шекараны қоршады. 2) вассалитет кезеңі, 19ғ. 20 жж. мен 60-жж. аралыгы. Хандык билік жойылып, қазақтарды округтер мен дистанциялар арқылы басқарды. 3 таза бодандық, 1860ж. басталады.
Оның негізгі белгісі Қазақ жерінің түтастай Ресей империясының қүрамына кіруі. Қазақтың саяси элитасі сүлтандар мен билер биліктен біржола аластатылды. 130 жылга созьшған орыс жаугершілігі Қазақстанныі онтүстігіндегі қалаларын басып алумен аяқталды. Қазақ жерін түгелдей бағындырғаннан кейін патша үкімеі экімшілік басқару жүйесін реформалауға кірісті. 1867ж. "Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралыг 1868ж.'Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы" уақытша ережелер бекітілді. Мақсаты Ресейге багынышты халықтарды бір басқармаға біріктіру, рулық бастауды әлсірету. Ол бойынша Қазақстан үі генерал-губернаторлыққа бөлінді: Орынбор (Орал, Торғай облыстары), Батыс Сібір (Ақмола, Семей), Түркіста (Жетісу, Сырдария).—> Облыстарга бөлінді(барлығы 6, губернатор басқарды),—>Уездер—*Болыстар—>Ауылда{ Әкімшілік басқару әскери сипатта болды: облыс басшысы эскери жэне азаматтық билікті қатар жүргізді, болы басшысы полицейлік жэне тэртіп орнататын билікті иеленді. Әскери жэне азаматтык биліктің ажырамауі реформаның басты қағидасы болды. Сот ісін басқару қурылымы өзгерді. Ол үш сатыдан түрды: эскери со комиссиялары, уездік соттар, билер мен қазылар соты. Реформа бойынша салық саясаты да өзгеріске үшырадь Үй басы салыгы өсті, ауылдан қалаға жүмысқа кеткен қазақтар "паспорт" салығын төлесе, мешіт, мектеп, жо салуга "қарашығын" салығы жиналды. Уақытша ережелер қазак жерін мемлекет меншігі деп жарияладь Реформаның салдары: өлкенің табиги байлықтарын игеруге қолайлы жағдай жасалды, рулық қатынас элсіред капиталистік құбылыстар ене бастады, отарлық басқару, билік күшейді. 1867-68жж. Реформалар екі жылі уакытша ,енгізілгенімен, бүл "тәжірибе" 20 жьшға созьшды. Реформа отаршылдық езгіні терендетгі. Бү халықты азаттық күреске көтерді.
Кенесары Қасымулы бастаған ұлт - азаттық көтеріліс"(1837 -1847 ж. ж.)
XIX гасырдың 30-40-жж. қамтыған ең ірі халықтың сипаты бар көтеріліс басшысы - Абылай ханның немересі Қасым төренің баласы, сүлтан Кенесары (1802 - 1847 ж. ж. ).Мақсаты: қазақ елінің патшалы Ресейдің құрамыні қосылып үлгермеген өңірлерінің дербемтігін сактау, қазақ жерлерін бекіністер мен округтық басқару аркыль отарлауды токтату, қоқандықтардың қанауын тоқтату. Көтеріліс бүкіл үш жүзді қамтып, үлт-азатгық сипа алды. Кенсарымен бірге ағыбай, Жоламан, Наурызбай батырлар болды.1837 ж. қараша айында Кенесарь Петропавл қаласынан шыққан Ақтау бекінісі казактарының тобына тұңғыш рет шабуыл жасап, патша үкіметін< ашык қарсылық білдірді. 1838 жылдың 26-мамырында Кенесары сарбаздары Ақмола бекінісіне шабуыл жасап өртеп жіберді. 1838 ж. жазы мен күзінде Орта жүз қазақтары Кенесары тобына жинақталды. 1841ж. - Кенесарь қолы Ташкентке аттанып, бірақ жұкпалы аурудың таралуынан жорық тоқтатылды. Патша үкіметі көтерілісю қарсы шаралар ұйымдастыра бастады. Кенесарыға қарсы күресте дәрменсіздігі үшін войсковалық старшинЕ Лебедев Орынборға шақырьшып, сотқа берілді.Сарбаздардың рухы көтеріліп, қазақ ауылдарының жаңадаі Кенесары маңына жиналуына түрткі болды. Орынбор әкімшілігін Кенесарымен келіссөз жургізуді бастауғг мәжбүр етгі. Кенесарының ¥лы жүзге қарай бет алуының себебі - Қоқан езгісіндегі қазақтардың дербестЬ алуына көмектесіп, өзіне тірек жасау. Бүхар мен Қоқгін одағы құрылып, Кенесары жагдайы ауьфлады. 1847ж сәуірінде Кенесары 10 мың эскерімен қырғыз жеріне басып кірді. Көтерілістің бастапқы сипаты өзгеріп, әскерлердің қырғыз ауылдарын тонауы Кенесарыға қарсы өшпенділік туғызды. 1847ж. Майтөбе шайқасында Кенесары 32 сұлтанмен бірге қаза тапты.Бүл үш жүзді қамтыған тұңғыш ірі көтеріліс. Қазақ елінің ішкі кайшылықтарының Ресей саясатымен байланыстығын көрсетті. Кенесарыга қарсы Обручев((1842ж), Сотников(1842ж.), Лебедев(1843ж.)Сүлтан Жантөреұлы(1843ж.)бастаған эскерлер жіберілді. Кенесары -Абылай ханның ісін жалғастырушы түлға. Кенесары құрған феодалдық мемлекеттің қүрьшымы.:1841 жылдың тамызында Кенесары хандық билікті иеленіп, феодалдық мемлекет құрды. Кенесарының басты арқа сүйеген тобы - билер старшындар, батырлар. Кенесары хандыгындағы бірқатар өзіндік ерекшеліктер-.Билер сотын жойып, хандық сот енгізді.Арнайы қаржы тобын кұрды. Салық жинайтын қызметкерлер тобын сайлады. Ірі феодалдардан алынған мал мен дүние - мүлікті бөлу тобын қүрды. Хандық кеңестің кабылдаған шешімдерінің орындалуын қадағалап отьфатын және Кенесарының үндеулерін таратуға жауап беретін басқару ісін сайлады.Егіншілікке көшу мен жер шаруашылығын дамытты.Барымтаға шек қойды.Дипломатиялық кызмет үйымдастырды.Әскери істе жасақтарды жүздіктерге, мыңдықтарға бөліп, опасыздарға өлім жазасын кесті. ХГХғ. 1 жартысында қалыптасқан саяси - экономикалық жағдайда орталықтанған феодалдық мемлекетті басқару жүйесін қүру мүмкін болмағандықтан, Кенесары хандығы ұзақ өмір сүре алмады. Жеңілу себептері: қазақтардың рулық жіктелуі, ақсүйектердің бір бөлігінің орыстарды жақтауы, Кенесарының өзін қолдамаган ауьшдарға озбырлық көрсетуі.
1869-70жж. ұлт-азаттық көтерілістер.
1867-68жж. Реформалар отаршылдық езгіні тереңдетті: жерді патша үкіметінің мемлекетгік меншігі деп жариялады, жаңа бекіністерді көптеп салды, салықгар көбейтілді.Осы ауыртаплыктар қазак шаруаларын көтеріліске шығуга мәжбүр етті.1868ж-69жж. Орал мен Торғайдағы көтеріліс отаршылдыққа қарсы жэне антифеодалдық сипатта болды. Жетекшілері:С. Түркібайүлы мен Б. Оспанүлы. Көтеріліске ел басқару артықшылықтарынан айырылған ру басылары қатысып, кейін көтерілістің бүхаралық, таптық сипатынан сескеніп, ауытқиды. Көтерілісшілерге карсы подполковник Рукиннің, граф Комаровскийдің, генерал-губернатор Веревкиннің жазалаушы отрядтары жіберілді. Ақсүйектердің опасыздығынан көтеріліс жеңілді. Жеңілу себептері: қарудың аздығы, ауызбірлікгің болмауы, ақсүйектердің опасыздығы, шаруалардың түпкі мақсаттарын жете түсінбеуі. 1870ж. Манғыстауда шаруалар көтерілісі басталады. Себебі: 40 мың шаңырақтан түратын Адай руы екі жылда 160 мың сом салық төлеуі тиіс болды. Көтерілістің басталуына түрткі болған - жазалаушылардын адайлыктардың мекендеріне жақындауы. 1870ж. Наурызда Маңғыстау приставы подполковник Рукиннің тобы "Ережелерге" қарсы болып, көшуге бел байлаған адайлыктарды күшпен тоқтатуға тырысты. Бірақ көтерілісшілер жазалаушыларды қоршап алып, талқандайды, Рукин атылып өледі. Көтеріліске балық аулау кәсіпшіліктерінің жүмысшылары қосылып, көтерілісшілер тобы 10 мыңга жетті. Бірақ Кавказдан эскери топ жеткізіліп, көтеріліс жеңілді. Көтерілісшілердің бір бөлігі Хиуаға етіп кетті.Көтерілістің салдары: маңғыстаулықтардан 58 мың сом салық жиналды, адайлықтар соғыс шыгыны ретінде 90 мың қой өткізді.
19ғ. II жартысында - 20ғ. басында Қазақстанда капиталистік қатынастардың қалыптасуы.
19г. ортасында казақстанда капиталистік қатынастардың таралуы айқын көрінді. Өйткені, отырықшы мал шаруашылыгы мен егіншілік дамыды, жеке меншік жер иелену көбейді, жылқы саны азайып, сүранысқа ие болган ірі қара мал саны өсті, 19ғ. 60-жж. Ресейлік кэсіпкерлер қаражатгарын қазба байлықтары мол қазақстанда өндіріс орындарын салуға жүмсады. Шикізат өңдеу кэсіпорындарының негізгі орталыктары: Солтүстік-Батыс жэне Шығыс Қазақстан. Химия өнеркэсібінің бастамасы 1822ж. негізі қаланган Шымкент сантонин заводы. Верныйда темекі кэсіпорындары болса, Арал теңізі, тұзды көлдер маңында түз кэсіпшіліктері ашылды. 19ғ. 70-80жж. бастап кедейленген көшпелілер тау-кен орындарына жалданды. Оларды жатактар деп атады. 19г. соңы мен 20ғ. басында ірі өнеркәсіп орындары Спасск мыс қорыту заводы,Өспен кеніші, Қарағанды көмір кендері, Екібастүз, Риддер кэсіпорындарында 300-400 -дей жұмысшылар істеді. Қазак өлкесіне шетелдік капитал ене бастады. Атбасар, Риддер, Қарағанды, Екібастүз кәсіпорындары, бірнеше мұнай орталықтары шетелдік капиталистерге сатылды. Банк-кредит ұйымдары ашылды. Мемлекеттік банктің бөлімшелері Оралда, Петропавлда, Семейде, Верныйда ашылды. Сауда өркендеп, жэрмеңкелер көбейді. Ірі жэрмеңкелер: Қоянды, Қарісара т.б. Жзрмеңкенін басты дамыган өңірі-Акмола облысы. 19ғ. сокы-20ғ. Басында 19 жана қала пайда
болды. Қала халқының көбеюіне коныстанушылардың келуі мен жатактардың санының артуы эсер етгі. Өнеркәсіп орындарының салынуы жұмысшылар санының өсуіне жэне ұлттық кұрамының өзгеруіне эсер етгі. Кейбір өндіріс орындарында қазақтар жұмыс күшінің 60- 70% құрап, ауьф еңбектерге тартылды. 20ғ. 90-жж. бастап кен орындарында балалар еңбегі кеңінен пайдаланьшды. Әлеуметтік теңсіздікке, жалақының төмендігіне, еңбек жағдайының ауырлығына шыдамаған қазақ, орыс жұмысшылары қарсылықтар білдіре бастады. 19ғ.П жартысында сауда-экономикалық байланыстар дамыды. 1856ж. I Александр Ресей -Қытай сауда байланыстарын кеңейтуді талап еткен нұсқау шығарды. 1881ж. Петербург сауда шарты жасалып, Ресей мен қытайдың Қазақстан арқылы сауда байланыстарына кең жол ашылды. қытаймен экономикалық байланыста Петропавл, Семей қалалары басты роль атқарды. 19ғ. екінші жартысында Қазақ өлкесі Ресей астығының негізгі түлынушысына айналды.Теміржолдар саны көбейді.
19ғ. соңы-20ғ.басындағы патша үкіметінің қоныс аудару саясаты.
Патша үкіметінің орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аудартудағы көздеген мақсатгары: ішкі губерниялардағы революциялық толқуларды әлсірету, жёр" тапшылығын шешу, үлттық тірек жасау. 19ғ. 60-жж. ортасында Ресейдің орталық аудандарынан шаруаларды қоныс аударту басталды. Крепостниктік кұқық жойылғаннан кейін крестьяндарды жермен қамтамасыз ету үшін 19ғ. 70-80-жж. жагатай қоныстандыру жүзеге асырылды. Оған 1867-68жж. реформалар бойынша қазақ жерін мемлекет меншігі деп жариялау көп жеңілдік берді. 1868ж. Жетісу губернаторы Г. А. Колпаковскийдің үсынысымен "Жетісуда крестьяндарды қоныстандыру" туралы уақытша ереже қабылданды. Ол бойынша қонысаударушылар 15 жылга салық төлеуден жэне эскери міндеткерліктен босатьшды, жан басына 30 десятинадан жер берілді. Қоныс аударудың басты аймагы Жетісу болды. Сырдария облысы да түгелге жуық қоныстандырылды. 1883ж. Жетісуға Шыгыс Түркістаннан жер аударылған үйғырлар мен дүнгендер келеді. қазақ жерінің Сібір мен Волга маңымен теміржол арқылы байланысуы орыс, украин крестьяндарының қонысаударуына қолайлы болды. Осы мақсатта Ф. Щербина бастаған экспедиция 12 уезді(Акмола, Торғай, Семей облыстары) зертгеп, тексерді. Жиналған мәліметтерден патша үкіметі қазақ жерінің "артық" бөліктерін алуға жоспар жасады. Нэтижесінде орыс, украин крестьяндары қүнарлы жерлерге қоныстанса, қазақтар сусыз, нашар жерлерге көшірілді. 20г. басында Столыпиннің аграрлық реформасынан кейін қонысаударушылар саны көбейе түсті. Қазақ өлкесінің демографиялық жағдайы күрт өзгеріп, қазақтардың үлес салмағы азайды. Қазақтардан кейін саны жағынан, орыстар мен украиндар, одан кейін татарлар мен өзбектер, ұйғырлар мен дүнгендер болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан. 1916ж. көтеріліс.
Бірінші дүниежүзілік соғыс қазак елінің дамуына ауыр зардабын тигізді. Өлкенің майданды жэне елді шикізат, азық-түлікпен қамтамасыз етудегі ролі күшейді. Соғыс салығы ретінде мыңдаған тоннамакта, ет, мындаған түйе, жылқы, киізүй жиналды. Кен, мүнай, көмір өндіру төмендеді. Өндірістегі маманданган жұмысшылар саны азайды. Еңбекшілердің жағдайы төмендеді, жүмыс күні 12-14 сағат болды. Азық түлікке қымбатшылық өсті. Австрия-Венгрия, Германия түтқындарының қазақ жеріне экелінуі өлкенің қоғамдық саяси жағдайына эсер етгі. қазақтарды майданға шақыру шаруашылықты дағдарысқа үшыратпы. Бүл ереуілдердің басталуына жол берді. 1916ж. Кеніштерде, теміржолдарда толқулар, солдат эйелдерінің қарсылықтары болды. Соғыс елдегі жалпы үлттық дағдарысты тереңдетңп, 1916ж. Қазақстанда, Орта Азияда, Сібір мен Кавказдың бір бөлігінде көтеріліс басталды. Алғышарттары: жер мэселесі, қоныс аудару саясаты, соғыс салығы. Басталу себебі: 1916ж. 25-маусымда патша үкіметінің "Түркістан мен Дала өлкесінен 19-43 аралығындағы 500 мың адамды қара жүмысқа алу туралы" жарлығының шығуы. Патша жарлыгына көзқарас эртүрлі болды: жергілікті экімшілік жарлықты қолдады, революцияшыл топ өкілдері(Ә. Жангелдин, А. Иманов, Т. Бокин т.б.) қара жұмысқа барудан бас тартып, халықты көтеріліске шакырды. Либералдық-демократиялық зиялылар(Ә. Бөкейханов,А. Байтұрсынов, М. Дулатов) патша үкіметімен келісімпаздық бағыт ұстады(себебі:қарусыз халықты патша жазалауының құрбаны етпеу). ¥лт-азаттық революцияның негізгі қозгаушы күші-қазақ жұмысшылары, жетекшілері-Жетісуда-Т. Бокин, Б. Әшекеев; Торғайда-Ә. Жангелдин, А. Иманов. Патша үкіметі жергілікті әкімшілікті, байлар мен дінбасыларын жалпыұлттық қозғалыстан бөліп ала білді. Көтерілісшілердің әрекетгері: қара жұмыска шақьфушылардың тізімдерін жою, салық, жер сату жөніндегі құжаттарды жою, жергілікті әкімшіліктер мен патша әскерімен қактығыс. Кетерілістің негізгі орталықтары: Жетісу мен Торғай. Көтерілістің жеңілу себептері: бытыраңқьшыгы, қарудың жетіспеуі, руаралық тартыстар, жергілікті халық пен қонысаударушылар арасындағы қайшылық. Тарихки маңызы: қазақ халқының революциялық-таптық санасы өсті. Сипаты: империализмге, отаршылыққа қарсылық.
19ғ. I жартысындагы Қазақстан мәдениеті.
Қазақ жерінің Ресей империясына қосылуы 19ғ. басында оның мэдени өміріне өзгерістер экелді. Оның жағымды жақтары: ағарту саласы жақсарды, қазактардың дэстүрі мен мэдениеті жаңа сипат алды. Өлкедегі жаңа оқу жүйесінің дамуы Омбы, Орынбор, Семей, Оралда орысша білім беретін мектептердің ашылуынан көрініс тапты. 1789ж.-Азиялық училище,1813ж. Орынборда Әскери училище ашылып, орыс әкімшілігі үшін чиновниктер дайындады.1841ж. Бөкей ордасында Жэңгір ханның ұйымдастыруымен азаматтық білім беретін мектеп ашылды. Орыс саяхатшылары Н. Рычков, П. Паллас, В. Даль т.б. қазақ өлкесін зерттеп, ғьшыми еңбектер жазды. 19ғ. I жартысында қазақ эдебиеті жоғары деңгейде дамыды. Оның көрнекті өкілдерінің бірі-М. Өтемісов Орынборда білім алған. Ақын шығармаларында үстем тап өкілдерінің озбырлығын айыптады. Махамбетпң өлөңдері 1836-38жж. азаттық көтерілістің себөптерін,- мақсаттарын айқындайды."Қыэғыш құс", "Исатайга",
"Мен Нарында жүргенде" т.б. өлеңдері бар. Бұл кезеңде Шернияз, Сүйінбай, Шөже ақындар өмір сүрді. Оры демократиялық зиялылары В. Радлов, Т. Шевченко, П. Семенов-Тянь-Шаньский қазақ өлкесін, тарихы зерттеуде үлкен роль атқарды. Қазақ тарихын зертгеуді ғылыми жолга қоюда 1845ж. ашылған оры географиялық қогамының Орынбордағы, Омбыдағы, Семейдегі бөлімшелері үикеиһөрын алды.
19ғ. II жартысы-20г. басындағы Қазақстан мәденеті. А. Құнанбаев.
19г. II жартысында қазақ сазгерлері мен классикалық сипатга қалыптаса бастаған музыка енерінің негі; қаланды. Құрманғазы Сағьгобайұлы-күйші, сазгер, аспапты музыканың классигі. Оның бүкіл шығармашылығі элеуметтік әділетсіздік пен озбырлыкқа қарсы күреске арналды. Алғашқы күйлерінің бірі "Кішкентай" Исатайг арналды. "Ақбай", "Ақсақ киік", "Көбік шашқан", "Түрмеден кашқан", "Адай" күйлерінде азаттыкты аңсаға халықтың үміті, отаршыларға өшпенділік суреттелген. Тәтгімбет-шертпе күйдің негізін салушылардың бірі. 4( тан астам күй шығарған лирик сазгер. "Саржайлау", "Балбырауын", "Салқоңыр" күйлері бар. Дэулеткере домбыра өнеріндегі лирикалық бағыттың негізін салушы. "Қосалқа", "Ақбала қыз", "Қоңыр" куйлері ба[ Біржан, Жаяу Мұса, Ақан сері сияқты энші, сазгерлер қазақ мэдениетінің тарихында үлкен орын алады. 1861 68жж. реформалардан кейін Қазақстанда білім берудің 'оасты бағыттары анықталды. Орыс-қазақ мектептері көбейту шаралары жүргізілді. Оның себебі: отаршылық басқару жүйесіне тілмэштар дайындау, шаруашылы жэне шенеунік қызметкерлердің жетіспеуі.1883ж. Орскіде тұңгыш қазақ мұғалімдік мектебі ашылады. Осі жылы Семейде қоғамдық кітапхана ашылды. Өлкедегі ағарту ісінің артга қалу себептері: мұғалімдерді жетіспеуі, қаражаттың аздығы, оқу ісін ұйымдастырудағы олқьшықтар, мектептердің, оқулықтардың жетіспеу Қазақ баспасөзі қалыптасып, 1870ж. "Түркістан уалаяты" газеті шыкты. 20ғ. басында қазақ мэдениетіні қаркындап дамуына революциялар, таптық күрестің өрлеуі, баспа ісінің дамуы эсер етгі. 1909ж. / Құнанбаевтың шығармалар жинагы ресми баспадан шықты. Демократиялық бағьпта дами бастаған С Торайыров, С. Дөнентаев, С. Көпеев жэне т.б. мұрасы шығыс эдебиетінен ерекше орын алды. 20ғ. басы-қаза ұлттық мэдениетінің жаңа деңгейге көтеріле бастаған кезеңі. Абай - казақ халқының жазба эдебиенің негізі салушы, ұлы ойшьш, ақын, сазгер. Ол Семейдегі Ахмет Ризаның медресесінде оқыды. Орыс зиялы кауым: Абайға үлкен әсер етті. Абайдың өлеңдері-"Күз", "Қыс", "Жаз", "Көзімнін қарасы", "Қайран елім", поэмаларь "Ескендір", "Әзім әнгімесі","Масғұт", А.Пушкин, М. Лермонтов, И.Крыловтан аудармалары-"Татьянаны Онегинге жазған хаты", "Қараңғы түнде тау қалқып" жэне мысалдар, сонымен катар 45 қарасөзі бар. Абайды балалары Ақылбай, Мағауия да орыс мэдениетіне көңіл қойып, поэзиялық туындылар жазды. Абай жастарді ғылым мен білімді үйренуге шақырып, өзге хлықтармен қарым-қатынас орнатуға үндеді.
19г. Агартушылық пен ғылым. Ы. Алтынсарин мен Ш. Уалиханов.
Қазақ жерінің Ресей империясына қосылуы 19ғ. басында оның мәдени өміріне өзгерістер экелді. Оны жағымды жақтары: ағарту саласы жақсарды, қазақтардың дэстүрі мен мэдениеті жаңа сипат алды. Өлкеде жаңа оқу жүйесінің дамуы Омбы, Орынбор, Семей, Оралда орысша білім беретін мектептердің ашылуына көрініс тапты. 1789ж.-Азиялық училище,1813ж. Орынборда Әскери училище ашылып, орыс экімшілігі үші чиновниктер дайындады. Ол 1837ж. Сібір кадет копусы болып қайта құрылды. 1841ж. Бөкей ордасында Жәңг ханның ұйымдастыруымен азаматтық білім беретін мектеп ашылды. Ағарту ісіндегі басты кемшілікте мұгалімдердің жетіспеуі, мектеп үйлерінің талапқа сай келмеуі, қаражаттың жетіспеуі.Ы. Алтынсарин(184 89жж.) - ағартушы-педагог, қоғам қайраткері.1857ж. Орынбор шекаралық комиссия жанындағы мектепті алть медальмен бітіріп, атасы Балқожа бидің тілмэші, одан кейін Орынбор бекінісінде ашылған мектепте оқытуи болып жұмыс істейді.Ол қолөнершіліқ, ауылшаруашьшық, мектептерін ұйымдастырды. Ыбырай Қазақ өлкесін қыздарға білім берудің негізін салушы. Екі оку құралын жазды: "Қырғыз хрестоматисы" мен "Қырғыздар; орыс тіліне үйретуге негізгі басшылық". Ы. Алтынсарин- ғалым-этнограф.Қазақ халқының эдет-гұрпі дэтіптеп, әдепсіздікті сынады. "Қыпшақ Сейіткұл",'Талаптың пайдасы"т.б. шығармалары бар. Ш. Уэлиханов(1835-65жж.) - географ, саяхатшы, ойшыл, тарихшы, этнограф. 1847ж.Сібір кадет корпусы түсіп, 18 жасында бітіріп шыгады. 1855ж. ген. Гасфорттың сапарына қатысып Жетісу, Тарбагатай, Алатауында болып, аңыз-өлеңдерді жинады. 1856ж. Ыстықкөлді топографиялық картаға түсіріп, Құлж; саяхат жасадьі. Алатау қырғыздарына барып, қырғыз эпосы "Манасты" қағазға түсіріп алады. 1858-59жж. эш Қашқар саяхатына барады. 1859-60жж. Петербургге болады. Кейін Омбыда қазақтың сот реформг мәселелерімен айналысты. "Даладағы мұсылмандық туралы","Көшпелі кырғыздар туралы","Сот реформг туралы жазбалар" еңбектері бар.1864ж. ген. Черняевтың эскери экспедициясы құрамында Әулиеата бекіні алуга қатысады. Генералдың эділетсіз істерін көргеннен кейін, одан кетеді..1865ж. сэуірде Алтынемел де жерде, Тезек төренің ауылында қайтыс болады.
Революциялар арасындағы Қазакстан. "Алаш " партиясы.
1917ж. Ақпан төңкерісінен кейін елде кос өкімет орнады: Уақытша үкімет және жұмысшы, шаруа және сол депутатарының Кеңесі. Уақытша үкіметгің қазақ өлкесіндегі жергілікті органдары 1917ж. наурыз-сәуірде құрылды. Облыстарды басқаруға бұрынғы патша шенеуніктері мен қазақтың ұлттъіқ зиялылары сайланды Бөкейханов-Торғайдың, М. Тынышпаев-Жетісудың, М. Шоқай Түркістанның Уақытша үкіметінің комисс болды. Ақпан төңкерісінен кейін ұлттық-либералдық қозғалыстың басшьшары қоғамдық-саяси даму маңызды мэселелері бойынша Уақытша үкімет жагына шықты. Осы жылы көктемде жұмысшы, со. депутатгарының Кеңестері Омбыда, Ташкентте, Семейде, Верныйда, Қазалыда т.б. қалаларда кұрылды. К үкіметінің көтерген мэселелері: шаруаларға - жер, -жұмысшыларға - 8 сағаттық жұмыс күнін, халыкқа
бейбітшілік беру. Тыл жұмысшыларының орыс жұмысшыларымен, солдаттармен қарым-қатынаста болуы олардың саяси санасының өсуіне ықпал етті. Олар түрлі партиялардың мүшелері болды. Жастар ұйымдары құрылып, белсенді жұмыс жүргізді: "Қазак жастарының революцияшьш '.одағьі", Ақмолада -"Жас қазақ", "талап" т.б. ұйымдар. Қазақ зиялылары 1905ж. "Алаш" қозғалысын құрса, 1917ж. "Алаш" партиясын құрды. Партияның элеуметтік негізі-капиталистік даму жолына бағыт алған зиялылар. Мақсаты: қазақ халықын отарлық езгіден азат ету, автономиялық ұлттық мемлекет құру. Жетекшісі:Ә. Бөкейханов. Мүшелері: А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев жэне т.б. 1917ж. "Алаш" партиясының Орынбордағы жалпықазақтық съезінде қаралған мәселелер: мемлекеттік басқару, автономия құру, жер мэселесі, халық милициясын кұру, білім беру, сот ісі, дін мэселесі, "Алаш" партиясының бағдарламасын қабылдау. Ақпан-қазан революциялары аралығында "Мұсылмандар одағы", "Үщ жүз" партиялары кұрылды. "Үш жүз" партиясы большевиктік бағыт ұстап, "Алаш" партиясына қарсы күресті. Сонымен Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда көппартиялық жүйе қалыптасты. Олар дағдарыстан шыгудың алуан түрлерін ұсынды. Қазан төңкерісі қарсаңында халықтың уақытша үкімет саясатына наразылығы күшейді. Сырдария, Жетісу облыстарының көптеген аудандарын аштық жайлады. Өлкеде революциялық қозғалыс өрістеді. Жұмысшы ереуілдері көбейді.
Қазан революциясы жэне Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы. С. Сейфуллин.
1917ж. күзде елдегі жалпы ұлттық дағдарыс күшейе түсті. Себебі: монархияның ауыр мұрасы, ашаршьшық пен күйзеліс, Уақытша үкіметтің бітім, жер, 8 сағаттық жұмыс, ұлттар теңдігі мәселесін шешпеуі. 1917ж. 24-25-қазанда Петроградта большевиктер қарулы көтеріліс арқылы билікті жеңіп алып, Қосөкімет жойылды. Жер мен бітім туралы декретгердің қабылдануы, ұлт саясаты бағдарламасының жариялануы ревалюцияның бүкіл елде тез арада жеңіске жетуінде шешуші рөл атқарды. Қазақстанда кеңес өкіметі екі түрлі жолмен орнады: өнеркэсіп орталықтары мен теміржолға жақын, жұмысшылар басым аймақтарда бейбіт жолмен(Перовск, Әулиеата, Шымкент); Сібір, Орал, Жетісу казактары мен кулактар біріккен, контрреволюциялық күштер басым болған аудандарда қарулы күрес арқылы(Ташкент, Қостанай). 1917ж. қарашада Торғай даласында саяси жағдай қиындап кетті. Атаман Дутовтың казактар тобы, Алаш Орда үкіметі, меньшевиктер Кеңес үкіметіне қарсы бірікті. Сондықтан бұл облыста кеңес өкіметі қарулы күрес арқылы орнады. 1918ж. наурызда Кеңес өкіметі өлкеде түгел орнады.
"Кіші Қазан" саясаты. Тоталитарлык жүйенің қалыптасуы.
Социализмді орнатудың бұрмалануы қазақ өлкелік партия комитетінің I хатшысы қызметіне Ф. И. Голощекиннің(1925-ЗЗжж.) келуімен күшейе түсті. Ол "қазақ ауылы Қазан лебін сезінген жоқ, сондықтан "Кіші Қазан" төңкерісін жасау қажет" деген идеясын ұсынды. Бұл бағыт өлкеде қарсьшыққа ұшырағанымен, Сталиннің қолдауына ие болды. Осыдан бастап Ф.Голощекиннің идеясына жол ашьшды. "Кіші Қазан" төңкерісінің бағыты: өлке өнеркәсібін ұсақ жэне орташа денгейде дамыту, өлкені шикізат базасына айналдьфу. Ірі саяси қайраткер және экономист С. Садуақасов "Кіші Қазан" бағытына қарсы шығып, өз идеясын ұсынды. Оның көздеген багыты: өнеркэсіпті шикізат көзіне жақындату, Қазақстанды ірі өнеркэсіптер еліне айналдыру.
Азамат согысы жылдарындағы Қазақстан(1918-20жж.)
Азамат соғысының негізгі алғышарттары: Кеңестердің билікті басып алуы құлатылған таптың қарсылыған тудырды, большевиктердің эконмикалық саясаты жэне оны іске асыру эдістері эконмикалық дағдарысты жоя алмады. Атаман Дутов 1918ж. басында Орынборды басып алып, Қазақ өлкесін Орталық Ресеймен байланыстыратын теміржолды... кесіп тастады. Алаш орда үкіметі Орынбордағы Дутовпен, Омбыдагы Сібір Уақытша үкіметімен одақтасып, Кеңес үкіметіне қарсы шықты. Семей қаласында Алаш атты эскер полкі ұйымдастырылды. Азамат согысы барысында Шығыс, Солтүстік Жетісу, Ақтөбе майдандары қалыптасты. Дутов, Анненков, Колчак топтарына қарсы партизандық согыс өрістеді. Азамат соғысында чехословак корпусының бүлігі ерекше орын алады. Олар Солтүстік облыстарды басып алып, кеңестер билігін құлатты. 1919Ж. жазынан бастап М. Фрунзе, В. Чапаев, М. Тухачевский бастаған қызыл эскерлер ақтарға соккы беріп, Кеңес өкіметін қайта орната бастады. 1920ж. Наурызда Азамат соғысының Қазақстандағы соңғы майданы -Солтүстік Жетісу майданы жойылды. Салдары: халық саны күрт азайды, шаруашылыктар дағдарысқа ұшырады, ертеңгі күнге сенімсіздік туғызды.Соғыс жылдары "әскери коммунизм" саясаты енгізілді. Яғни, азық-түлік салғырты енгізілді, жеке саудаға тиым салынды, өнеркэсіпті мемлекет меншігіне алу, еңбек міндеткерлігі, басқаруды қатаң орталықтаңдыру.
Қазақ АКСР-інің құрылуы.
Азамат соғысы большевиктерге шет аймақтардағы халыктардың ұлттық мемлекеттілігі туралы идеясымен санаспауга болмайтынын көрсетті. 1919ж. 10-шілдеде Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық Комитет құрылды. Ол өлкедегі ең жоғарғы эскери-азаматтық басқарма болып саналды. Қазревком басшысы- С. Пестковский. Мүшелері: Ә. Жангелдин, А. Байтұрсынов, С. Мендешев, С. Сейфуллин. Қазревком міндеттері: контрреволюциямен мен интервенцияға қарсы күресу, өлкеде мемлекеттік, шаруашылық, мәдени құрлыс орнату, өлке кеңестерінің Құрылтай съезін эзірлеу. 1920ж. 9-наурызда Қазревком Алаш Орданы тарату женіндегі шешімді қабылдады. Қазревком мәдени құрлыста біршама жұмыстар атқарды: газеттер шығарды, мектептер ашты, мұғалімдер дайындайтын мектептер ашты. Қазревком қазақ жерлерін біріктіру барысында біраз жұмыстар атқарды. 1920ж. 20-тамызда "Қырғыз (қазақ) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы" декрет жарияланды. Астанасы - Орынбор. 1920ж. 4-қазайда Орынбордағы Қырғыз (қазақ) АКСР-ы кеңестерінің
Қүрылтай съезі өткізілді. Онда Жоғарғы өкімет органдары сайланды: Орталық Атқару Комитетінің төрағасы - С. Меңдешев, Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы - В. А. Радус-Зенькович. Онда "Қыргыз (қазақ) АКСР-і еңбекшілері қүқықтарының декларациясы" қабылданды. Қырғыз(қазақ) АКСР-нің қүрылуының тарихи маңызы: қазақ халқының гасырлар бойғы арманы орындалды, отаршылдыққа қарсы күрес нәтиже берді, үлтгық қайта өрлеу жолындагы алғашқы қадам.
ЖЭС жылдарындагы Қазакстан(1921-25жж.). Жер-су реформалары.
Шетел интервенциясы мен азамат сстысынан кейінгі өлкедегі шаруашылықтың жағдайы нашар болды. 307 кәсіпорынның 250-і жүмыс істемеді. 1913ж. салыстырғанда мүлай өндіру 4 есе, көмір өндіру 5 есе, қысқарып, мыс өндіру мүлде тоқтады. Мал басы азайды. Күйзелген халық наразылық көрсетё бастады. Қостанай, Акмола, Семейде бас көтерулер болды. Осы жагдайлардан ұсақ тауарлы өндіріспен айналысатын шаруалардың мүдделерін ескеретін жаңа эконмикалық саясат қажет екені айқындалды. 1921ж. наурызда партияның X съезінде ЖЭС-қа көшу туралы шешім қабылданды. ЖЭС-тің негізгі белгілері: азық-түлік салғыртын жойып салық енгізу, сауда еркіндігі, жерді және ұсақ кәсіпорындарды -ябалға беру, ауылшаруашылық және несие, түлыну кооперациясын дамыту, кәсіпорындарды шаруашылық есепке көшіру, еңбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы еңбекті колдану.ЖЭС-пен бірге тоталитарлық, авторитарлық басшылыққа көшу басталды. ЖЭ-тің негізгі мэні: салғыртгы салықпен ауыстыру болды. Азық-түлік салыгы енгізілгеннен бастап шаруалар өмірінде оңды жагдай қалыптасты. Салықтан жиналған қаражаттар қорганыс ісіне, халық ағарту ісіне, ауьшшаруашылыгына, ірі өнеркэсіпке жұмсалды. Ауыл шаруашылығында егіс көлемі 1924ж.-2,1 млн. гектарға өсті, мал басы саны өсіп, астық өндіру артты. ЖЭС жылдары өнеркәсіптеде өзгерістер болды. Сауданың маңызы артты. ЖЭС-тің нәтижелері: күйзелген ауылшаруашьшыгын жедел қалпына келтіруге мүмкіндік берді, өнеркэсіп қалпына келтірілді, шаруашылықты еркін дамытуға кепілдік берілді. Жер мәселесіндегі патша өкіметінің отаршылық саясатының ауьф зардаптарын жою шаралары жүргізілді. 1921ж. сәуірде патша үкіметі кезінде Сібір жэне Орал казак әскерлеріне берілген жерлерді қазақтарга қайтару жөнінде декрет шығарылды. Нәтижесінде 177 мың десятина жер қайтарылды. Жерісуда жер реформасы жүргізіліп, 460 мың десятина жер қайтарылды. Жер-су реформасын жүзеге асыруда қателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. 1921ж. "Қосшы" одағы қүрылды. Оның міндеттері: еңбек артельдерін кұру, кедейлерге жер беру, еңбекшілердің саяси сана-сезімі мен мәдени деңгейін көтеру.1921-22жж. жүргізілген Жер-су реформасының маңызы: еңбекшілерді социалистік құрлысқа тартуда үлкен роль атқарды, отаршылық аграрлық саясатқа соққы берді, ұлттық кеісімнің орнығуына жағдай жасады.
Қазақстандағы ұжымдастыру. 30-жж. ашаршылық.
1927ж. желтоқсанда Партияның 15-ші съезі ауыл шаруашылығын ұжымдастыру бағытын жариялады. Қазақстанда үжымдастыруды 1932ж. көктеміне, қарай аяқтау көзделді. ¥жымдастыру дегеніміз жеке ұсақ шаруашылықты ірі ұжымдық шаруашылыққа айналдыру. 1928ж. "Аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды тэркілеу және жер аудару туралы" декрет жарияланды. Яғни бай-кулактарды тап ретінде жою шаралары қарастырылды. ¥жымдастыру көшпелі шаруаларды отырыкшыландьфу процессімен қатар жүрді. Ұжымдастыру барысында жіберілген қателіктер: жаппай куғындау мен террорға негізделді, дайындықсыз, жергілікті ерекшеліктерді ескерместен жүргізілді, экімшілік-күштеу эдістері қолданылды. Белсенділер ұжымдастыруды жоспардан бұрын орындауға тырысты. 1928ж.-2%, 1930ж.- 56,4%, 1931ж.-65% ұжымдастырылған. Еріктілік принципі өрескел бұзылып, колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар "бай, кулактардың" қатарына жатқызылып, қатаң жазаланды. ¥жымдастыру жылдары Қазақстанға 45 мыңнан аса отбасы қоныстандырылған. Жеке шаруашылықтагы малды қоғамдастыру нәтижесінде мал күтімінің төмендігінен, жем-шөптің жетіспеуінен мал қьфылды. Астық өндірудің үлес салмағы 9%-дан 3% төмендеді. Бул 1930-32жж. Ашаршылыққа экеліп соқты. ¥жымдастыру қарсаңыңда 40,5 млн. мал болса, 1933ж. 4,5млн. мал қалды. 1930-32жж. ашаршьшықта халықтың 40% қырылған. 1932ж. Аштық туралы Ф. Голощекинге "Бесеудің хаты" жолданады. 1933ж. Т. Рысқүлов Сталинге хат жолдап, көмек сұрайды. Бірак казақ зиялыларының өтініштеріне орталық тарапынан жауап болмады. ¥жымдастыруға қарсьшық көп жерлерде белең алды. Олар қатаң жазалауға ұшырады. ¥жымдастыру процессі екі жақты болды: шаруалар бай-феодалдарға кіріптарлықтан құтылды; күштеу эдісімен жүзеге асырылды. Бүл саясат жоңгар шапқыншылығы кезіндегі апаттың кеңестік нұсқасы болып табылады.
Иңдустрияландыру.
20жж. ортасында республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіру элі де аяқталмаған болатын. Өнеркэсіп согысқа дейінгі деңгейдің 61%-не жетгі. Сондықтан 1925ж. желтоқсанда ВКП(б)-ның 14-съезінде индустрияландьфу бағыты белгіленді. Оны іске асыруда бірнеше қиыншылықтар болды: қазба байлықтардың толық зерттелмеуі, байланыс, тасымал құралдарының нашар дамуы, жұмысшы табының аз болуы, жергілікті мамандардың жетіспеуі, ЖЭС-тің тоқтатылуы, эміршіл-экімшіл басқару әдісінің қалыптасуы. Индустрияландырудың негізгі міндеті: өлкенің техникалық-экономикалық артга қалуын жою, жұмысшы табы мен өндірістік-техникалық мамаңдарды қалыптастыру. Иңдустрияландыру өлкенің табиғи байлықгарын зерттеуден басталды. Н. Курнаков, И. Губкин, Қ. И. Сэтбаев кен байлықгарын зерттеп, аймақтың болашагы зор екенін дэлелдеді. 1927ж. Түркістан-Сібір теміржол магистралын салу басталды. Оған 200млн. сом қаржы жұмсалды. 1931ж. жол түрақты пайдалануға берілді. Оның маңызы: Орта Азияны Сібірмен жалғастырды, елдің шығыс аудандарының экономикасы мен мәдениетін дамытуга ықпал етгі, жұмысшы табын қалыптастырды.
Индустрияландыру жылдарында Қарағанды шахтапары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері, Шымкент қорғасын заводы
Балхаш, Жезқазған кен-металлургия комбинаттары, жылу элетр станциялары т.б. салынды. Өлкеде болашаі
өнеркәсіп тораптарының негізі қаланып, басқа республикалардың экономикалық аудандарымен байланыс ныгайтылды. Кемшіліктері: мащик жасау, металлургия, корғаныс өнеркәсібі болмады, энергетика, құрлыс материалдары өнеркәсібі артга қалды шикізат дайындайтын база ретінде қала берді, сирек кездесетін металдар тегін әкетілді. Бұған қарсы болғаі қайраткер С. Садуақасов қудалауға ұшырады. Ерекшелігі: жоғарыдан жүзеге асырылды, өндіру мен өңде; өнеркәсіптері арасы тым алыс болды, жұмысшы-мамаңдар, инженерлер сыртган әкелінді, қалалар мен қал халқының саны жедел қарқынмен өсті. Бұхаралық социалистік жарыс өркендеді. Стахановшылар қозғалысыныі алғашқы жеңімпазы - Қарағанды шахтері Т. Күзенбаев болды. Қазақстан өяёркәсібінің отарлық дэуірде негіз қаланып, кейін біржақты дамуы осы күнге дейін зардабын тигізуде.
20ғ. 20-ЗОжж. когамдык - саяси өмір жэне мэдениет.
30-жж. КСРО-да социалистік қатынастар орныгып болды. Социализм тоталитарлық, казармалық сипатта болдь: Ягни, мемлекеттік меншік ныгайып, жұмысшылар мен шаруалар өндіріс құрал-жабдықтары мен жердеі аластатылды, республикалардың заң шығару бастамасы болмады. 20-30жж. М. Тынышпаев, Ж. Аймауытов, № Дулатов, А. Байтұрсынов қамауға алынып, жазаланды. 1937-38жж. Террор жаппай сипат алды. Үлт зиялыларі "халық жаулары" деп айыпталып, сталиндік жендетгердің қолынан қаза тапты. Қазақстанда лагерлер жүйес құрылды: Карлаг-ерекше режимді Қараганды еңбекпен түзеу лагері, Алжир- Отанга опасыздық жасагандарды эйелдері лагері.1937ж. Қиыр Шыгыстан корейлер, кавказ халықтары Қазақстанға жер аударылды.Кеңес үкімеп орнағаннан кейін өлкеде мэдени құрлысты жүзеге асыруда көптеген кедергілер кездесті: ұлт зиялыларыны: аздығы, ұлы державалық шовинизм, материалдық-техникалық базаның болмауы. 1924ж. Сәуірде "Сауатсызды жойылсын" қоғамы құрылды. 9021-27жж. 200 мың адам оқып, сауатын ашты. Мәдени құрлыс процессі жеделдетуге ұлт зиялылары ерекше ықпал етгі: А. Байтұрсынов-суретгі әліппені, мысал-жұмбақтар жинақтарыі Ж. Аймауытов - қостілділік және ана тілін оқыту эдістемесін, Ә. Бөкейханов - география окулыгын, I* Сәтпаев- алгебра оқулығын құрастырды. 20- жылдары қазақ мектептеріне арналған окулыктар мен окз эдістемелік эдебиетгі жазуга С. Сейфуллин, С. Сэдуақасов, Ғ. Мүсірепов, М. Дулатов, М. Жолдыбаев, N Жұмабаев белсене қатысты. 1928ж. араб алфавиті латыншаға, 1940ж. Кириллицаға ауыстырылды. гіэтижесінл араб әріпімен жазылган ата-баба мұрасын игеруге мүмкіндік болмай қалды. 1931-32жж. Аштық салдарына білім беру саласы күрт төмендеді. Өлкеде ашылған жоғары оку орындары: 1928ж- тұңғыш педагогикалы институт, 1930ж.- Қазақтың ауылшаруашылық институты, одан кеін Алматы медицина институты, кеі металлургия институты т.б. Ғылым мен мәдениет қайраткерлері еңбегі нәтижесінде Қазақстанның зиялыла тобы қалыптасты: С. Асфендияров, С. Сейфуллин, М. Әуезов т.б. 20-30жж. Қазақстан гылымы қалыптасть Қазақстанды зерттеу қоғамы құрылды. Бұл жылдары қазақ әдебиеті қарқынды дамыды. С. Сейфуллиннің "Та жол, тайғақ кешу", С. Мұқановтың "Жұмбақ жалау" шығармалары дүниеге келді. Халық музыкасын зертгеу; сазгер А. Затаевичтің еңбегі ерекше. Ол "Қазақ халқының 1000 эні", "Қазақ халқының 500 эні мен күйі жинақтарын шыгарды. 1925ж. Әміре Қашаубаев Париждегі концертте өнер көрсетті. 1926ж. Қызылорда; тұңғыш ұлттық қазак театры ашылды. Режиссері-Ж. Шанин. Алгашқы қойылған пьеса -"Еңлік-Кебек". С 1937ж. Бастап Қазақ академиялық драма театры атағына ие болды. 1938ж. алгашқы дыбысы фильм "Амангелд түсірілді. 1934ж. Құрманғазы атындагы Қазақ мемлекетгік оркестрі құрылды. Жетекшісі- сазгер А. Жұбано 1938ж. Мамырда Мэскеуде қазақ өнерінің бірінші онкүндігі өткізіліп, "Қыз Жібек", "Жалбыр" опералар ^көрсетілді. К. Байсейітова КСРО-Халық әртісі атағын қазақтардан тұнгыш рет алды. Үлы Отан соғысы жылдарындағы элеуметгік жэне экономикалық даму.
Үлы Отан соғысы 1941ж. 21-маусымда басталды. гСоғыстың алгашқы жылдарынан бастап республиі экономикасы әскери багытқа көшірілді.Бейбіт мақсаттарға жұмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды, көптеп кәсіпорындар қорганыс өнімдерін шығара бастады. Майданға жақын өңірлсрден 220 завод пен фабрика, цехт Қазақстанга көшірілді. Олар негізінен Алматы, Орал, Петропавл, Шымкент, Қарағанды, Актөбе орналастырылды. Одактас республикалардан мамандар көп келді. Қазақстан КСРО-ның негізгі эскери-өнеркәс базасы болды. Согыс жылдары Ақгөбе ферроқорытпа, Қарағанды металлургия, Ақмола ауылшаруашылі машина заводтары, Жезқазған комбинаты іске қосылды. 1941-45жж. барлығы 460 өнеркэсіп орындаі салынды. Согыс жылдары Қазақстан халқының материалдық жагдайы төмендеді: халық тұтынатын тауарлар; шығару күрх төмендеді, отын, электр энергиясы, көлік, тұрғын үй жетіспеді. Карточка жүйесі енгізілді.'Соп жылдары республикаға елдің аса ірі ғылыми күштері шогырландырылды. Алматыды 20-дан астам ғылым зерттеу институттары орналасты. 1942ж. Жезқазган мыс кеңцерін зерттеген көп жылдық еңбегң үшін Сәтбаевқа Мемлекеттік сыйлық берілді. Қ. Сатбаев бастаған қазақстандық галымдар қара, түсті жэне сир кездесетін металдарды, жанатын пайдалы қазбаларды, су жэне энергетикалық қорларды майдан қажеті жұмылдыруда жұмыстар жүргізді.
1945 жылғы қазан айында КСРО үкіметі Қазақ Ғылым Академиясын құру туралы шешім қабылдады. Әдеби пен өнер соғысып жатқан халықтың қуатты идеялық қаруы болды. Республика Жазушылар Одағының қатары көшіріліп әкелінген жазушылар легі қосылды. Қазақ кеңестік прозасы кемелдене тусті. Қазак эдебиеті жаңа есімдермсн толықты: Б. Момышүлы, М. Ғабдулин, С. Мәуленов, Ж. Молдагалисв т. б. М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ә. Тәжібаевтың қатысуымен кинокартиналар түсірілді. Өнер қыметкерлері өз өнерл арқьшы жауынгерлерді рухтандырып, кеңес адамдарыиың жеңіске деген сенімін күшейте білді.
Қазакстандыктардың ¥лы Отан соғысының ұрыстарына катысуы.
1940 жылгы 18 желтоқсан- фашистік Германия басшылығы "Барбаросса"соғыс жоспарын жасады. Олардың бар мақсаты КСРО-ға қарсы соғыс ашу. Армия қатарына 1 млн. 196164 қазақстандық қосылып, эрбір бесінші адам майданға аттанды. Еңбек армиясы құрылып, Қазақ КСР-нен 700 мыңнан астам адам шақырылды. 1941-1945 жылдары әскери оқу орындарына 42 мыңнан астам қазақстандық жіберілді. 1941ж. 30-қьфкүйегінде жэне осы жылдың 6-желтоқсанында болған Мэскеу шайқасында ген.-майор И. Панфилов басқарған 316-атқыштар дивизиясы шайқасты. Соғыс тарихында алғаш рет Кеңес Одағының батыры атағын алған қазақстандық - танк әскерлерінің ген.-майоры К. А. Семенченко. И. В. Карпов қолбасшылық еткен атқыштар полкі мен аға лейтенант Б. Момышұлы қолбасшылық еткен батальон жауынгерлері ерлікпен шайқасты. Ленинград шайқасына қатысқан қазақстандықтар көп, солардың бірі - С. Баймағанбетов (жау дзотын кеудесімен жапқан). Ж. Жабаевтың "Ленинградтық өренім" өлеңі қоршауда қалғандардың рухын көтеріп, достық әнұранына айналды. 1942-43жж. Сталинград шайқасына қатысқан қазақстандықтар: ұшқыш Н. Әбдіров, Ж. Жабаевтың ұлы Алғадай, ақын Қ. Аманжолов т.б. Қазақстандық құрамалар- 27,72,73 гвардиялық атқыштар дивизиясы, 292, 387-атқыштар дивизиясы қатысты. Берлин шайқасына қатысқандар: С. Нұрмаганбетов, Р. Қошқарбаев, Т. Бигелдинов. Үлы Отан соғысында Кеңес Одағының Батыры атағын алған қазақстандықтар-497, қазақтар-97. Екі мэрте Кеңес Одағының Батьфы атағын алғандар: Т. Бигелдинов, Л. Беда, И. Павлов, С. Луганский. ¥лы Отан соғысында қазақ қыздары мерген Ә. Молдағұлова мен пулеметші М. Мэметова ерлік көрсетті.
"Хрущев жылымығы" жылдарындагы Қазақстан.
Сталиннің қазасынан кейін (1953ж., наурыз) куғын-сүргінге негізделген дәуір аяқталды. "Жылымық жылдары" деп аталған 50жж. II жартысынан бастап жақсы істер атқарыла бастады. Репрессиялардың басты ұйымдастырушысы Л. Берия түгқыңдалды, Орталық комитеттің I хатшылығына Н. С. Хрущев тағайындалды. Елде демократиялық қайта құру процессіне жол ашылды. 1956ж. ақпанда КОКП-ның XX съезінде Н. Хрущев "Жеке адамга табыну жэне оның зардаптары туралы" баяндама жасады. Онда жеке басқа табынудың пайда болу себептері, мэні мен ерекшеліктері және салдарларын анықтап, талдады. Сталин, Берия, Ежовты сынаганымен, өз жауапкершілігі туралы ештеңе айтпады, Молотов, Каганович, Ворошиловты қорғап қалды. 1953-55жж. Хрущевтың бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Бұл кеңес қоғамын сталинизмнен құтқарудағы маңызды қадам болды. Лагерлерде жазықсыз отырған мыңдаған адамдар босатылды. Бірақ басшылық саясаты жартыкеш болды, бұл реформа аяқталмай қалды. Кэріс, неміс қырым татарлары, месхет түріктерінің құқықтары қалпына келтірілмеді. Одақтас республикалардың құқықтарын кеңейтуге багытталған тұжырымдама толық жүзеге асырылмады. Экономикалық артта қалудың себептерін ашу әрекетіне тыйым салынды. Қоғамды басқару "жоғарыдан төменге қарай" принципіне негізделді. Саяси көзқарасы үшін қудалау тоқтамады, оларға еңді "өзгеше ойлайтындар" айыбы тағылды. Психикалық ауруханалар арқылы жазаланған адамдардың саны-90 мың. 50жж. Прогресшіл бастамалардың жүзеге аспау себептері: саясатта ғьшыми болжаудың болмауы, басшылықтың, соның ішінде Хрущевтің саяси мэдениеті деңгейінің төмен болуы. 1957ж. халық шаруашьшығын басқаруда реформа жүргізілді: халық шаруашылығын басқару жүйесі өзгертілді, орталықтанған басқарудан -территориялық басқарға, салалық министрліктерден - халық шаруашылық кеңестеріне көшті. Кемшіліктері: экономиканың жекелеген салаларына тұтастай басшылық жасауға мүмкіндік болмады, салаларды техникалық жағынан кайта жабдықтауға нұқсан келтірді. 1962ж.-халық шаруашылық кеңестерін ірілендіру әрекеті жасалды. Партия орындары өндірістік белгі бойынша қайта құрьшды: партия ұйымы өнеркэсіптік жэне ауылшаруашылық болып бөлінді. Бұл реформаның кемшіліктері: ғылыми негізделмеген шешім болды. Соған қарамастан экономиканың даму қарқыны өсіп, 1954-58жж. 730 өнеркәсіп орындары мен цехтар іске қосылды: Соколов-Сарыбай комбинаты, Ақтөбе хром қоспалары заводы, Қарағанды, Семей, Шымкент цемент заводтары. 1959ж. Қазақстан өнім өндіруден Одақта 3-орынға шықты. Қала тұрғындарының саны өсіп, 1959ж.-44% жетгі.
Тың жэне тыңайған жерлерді игеру.
1953ж. қыркүйегінде КОКП ОК Пленумында ауылшаруашылығында орын алған жағдайға талдау жасап, оның даму болашағын аныктады. Азық-түлік тапшылығын шешу, астық өндіруді артгыру мақсатында тың жэне тыңайган жерлерді игеру идеясы пайда болды. Оны сэтті іске асьфу үшін Қазақстан Компартиясының ОК-нің I хатшысы Ж. ІІІаяхметов қызметінен босатылып, бұл қызмет П. Пономаренкоға берілді, Л. И. Брежнев-ІІ хатшы болды. Тың жерлер игерілетін аймақтар: Қазақстан, Сібір, Орал, Солтүстік Кавказ, Еділ бойы. Қазақстандағы тың игерілетін жерлер: Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Торғай, Павлодар облыстары. Тың игеруге басқа республикалардан адамдар көшіріліп экелініп, оларға жеңілдіктер жасалды. 1954-59жж. тың жэне тыңайған жерлерді игеруге 20 млрд. сом жұмсалды. 2 млн-ға жуық тыңгерлер келді. Тыңгерлермен бірге оңай олжаны көздеген алаяқтар, қылмыскерлер келді. Арнаулы мамандығы барлар аз болды. Осындай жағдайлар тэртіп бұзушылықты, мемлекет қаржысын талан-таражға сау, ұрлықты көбейтгі. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету жақсарды. Бірақ алғашқы жылдар ғана табысты болды. Жайылымдар, мен жем-шөп дайындайтын алқаптар көлемі азайды. Жердің құнарлылығы төмендеді. Тың игерілген аймақтарда қазақ мектептері азайып, қазақ тіліндегі баспасөз жабылды, қазақ тіліндегі эдебиетгің халық арасында таралу аясы тарылды. Тың игерудің жағымды жақтары: Қазакстан астықты аймакқа айналды, экономиканын басқа салаларының дамуына эсер етгі, көп ұлтты республиуа болды, жана жолдар мен елді-мекендер көбейді. Жагымсыз жактары: экологиялық жағдай қиындады, мал шаруашылығы төмендеді, тың игеру экстенсивті
эдіспен іске асырылды, жер-су атгары орысша аталды, үлтгық ерекщеліктер ескерілмеді, тілдік жэне
демографиялық жағдай өзгерді.
1971-85жж.Қазақстан.
бОжж. соңы-70жж. Басында социализмді жетілдіру идеясы туындады. Басшылық когам дамуында социализмнін үзаққа созылатын кезең екенін мойындап, коммунизмге "алып секіріс" жасаудан бас тартты. Кемелденгеі-социализм кезеңі басталды деп жарияланды. 1977ж. 7-қазанда КСРО конституциясы қабылданды. 1978ж. 20-сэуірде Қазақ КСР-інің жаңа Конституциясы жарияланды. Конституция негізгі демократиялық бостандықтарды жариялағанымен, олар сөз жүзінде қалды. 60-жж. Мэскеуде қүрылған казяк студентгерінің ресми емес "Жас тулпар" бірлестігінің жүмысы 70-жж. тоқтатылды. О. Сүлейменовтың "АзиЯ" кітабы үлтшылдыққа толы дег айыпталып, оған тыйым салынды. 1979ж. Ю. Андроповтың үсынысымен Қазақстанда (Ақмола облысы) Неміс Автономиялық облысын қүру туралы шешім қабылданды. Оған қарсы болған қазақ жастары үндеу көтеріп демонстрацияга шықты. 70-80жж. Кеңестік когамның' саяси жүйесіне тэн белгілер: демократияны шектеу еңбекшілерді меншік пен билікке жақындатпау, адамның жеке басын аяқасты ету, қстамдық үйымдардыь партиялық мемлекеттік аппаратпен түтасып кетуі, сөз бен іс арасындағы алшақтық. Бүл жағдайлар кеңес адамдарының арасында самарқаулық, сенімсіздік, маскүнемдік секілді жағымсыз қылықтар қалыптастырды Қоғамдағы саяси ахуалдың өзгеруі экономикалық реформаларды іске асыруды тежеді. 70-жж. гылым меі техниканы үлгтастырып, ғьшыми-өндірістік бірлестіктер қүру бастамасы көтерілді. Бірақ оның тиімділігі а: болды. Арал теңізі проблемасы пайда болды. Арал аймағының экологиясы нашарлап, түрлі аурулар көбейді Осындай кемшіліктерге қарамастан 70-жж. өнеркәсіп жетекші орын алды. Лисаков кен байыту комбинаты Шерубай-Нұра шахтасы, Екібастүз отын-энергетика кешені салынды. Минералды тыңайтқыштар өндіру-1,8есе сары фосфор- 2,5есе өсті. 1970-85жж. өнеркәсіпті дамытуға 40,8 млрд. сом жүмсалды. Халық түлынатьн тауарлар өндіру, тамақ, жеңіл өнеркәсіп дамытылмай, ол тауарлардың 60 пайызы шетген экелінді. 1971-85жж ауылшаруашылығына 18 млрд. сом қаржы жүмсалды. Ол нэтиже бермеді. Ауылшаруашылығы дағдарысқі үліырап, 80-жж. Ортасында азық-түлік өнімдерімен шектеулі қамтамасыз ету жүйесі енгізілді. Халықтыі түрмыс деңгейі 30-40жж.-мен салыстырғанда ғана жақсарды, денсаулық сақтау саласының көрсеткіштері 20 25жж. деңгейінде қалып қойды. Қазақстан елдің аса зор ядролық полигонына айналды. 1979ж. басталған Ауғаі согысына 22 мыңга жуық қазақстандықтар қатысып, 780-і қаза болды.
М. С. Горбачев реформасы. 1986ж. Желтоқсан оқиғасы.
1985ж. анурызда КОКП басшылығына М. С. Горбачев келді. 1985ж. сэуір Пленумында элеуметгік экономикалық өмірді жаңарту эрекеті жасалды. Горбачев саясатының негізгі үрандары: жариялылық, жеделдету қайта құру. Жеделдету бағыты ғылыми концепциясыз, анық бағдарламасыз жасалып, оның іске аспауыныі айыптысы ретіңде Қазақстанда Д. А. Қонаев" танылды. М. С. Горбачевтың саясатының кешіліктері меі қайшылықтары: республика мүддесімен санаспады, қаржының көп бөлігі өндіруші салаға жіберілді, біліп саласында "қалдықты" принцип сақгалды, ғалымдар саясатгың "қызметшілеріне", қазақ тілі түрмыстық тілг айналды, 1954-86жж. 600-ден астам қазақ мектебі жабылды. 1986ж. 16-желтоқсанда Қазақстан Компартиясыныі Пленумында Қонаевты қызметінен алуга шешім қабьшданды. Республика басшылығына Ульянов облысты: комитетінің I хатшысы болған Г. Колбин тагайындалды. Қогамда жарияланған мақсаттар мен нақты өмі, арасындағы кайшылық 1986ж. 17-желтоқсандағы оқиғаға экеліп соқты. Ол басқа қалаларға да таралды. ІІІер: бейбіт және саяси сипатта болды.Коммунистік партия үлтсыздандаруды, аз халықтарды мэңгүртке айналдыруда одан кейін орыстандыруды ашық жүргізді. Алайда, 1986 ж. Алматыдағы желтоқсан оқиғалары қоғамдық өмірдіі барлық жақтарын демократияландыру идеясы сол күйінше қиял болып қалғандығын көрсетті. М.С. Горбаче бастаган СОКП ОК жария кьілған « қайта қүрудың » шеткері өлкелерге, аз үдтгарға арналмағаны белгіл болды.1986 ж. бастап Қазақстан мен Мэскеуде республика басшылығының атына жэне солкезде 75 жасқ жакындап қалған ОК 1 - ші хатшысы Д. Қонаевтың жеке басына қарсы сындар айтыла бастады. Бэрі де биліі басындағьшардың ауыстырылуының қажеттігін түсінді және де бүл жөнінде мэскеулік билеушілерге де айтқаі еді. Алайда бүл демократиялық жолмен іске асады деп күтілді, сондықтан да одан арғы оқиғаларға халыі екіметгің өзі жариялаган принциптерін бүзғандығы ретінде эділ баға берді.Пленум ешқандай ақпаратсыз жэн жариялықсыз 20 минуттай ғана уакытқа созылды. Ел тағдьфына осыншама астамшылықпен қарау каза; халқының абыройына, оның үлттық сана - сезіміне нүқсан келтіріп, халықтың партия өкілдеріне сеніміі азайтып наразылық тудырғаны белгілі. Оған қоса әлеуметгік жэне үлттық саясаттағы теңсіздік, экономикадағь күйреу факторлары қосылды. 17-желтоқсанда студен жэне жүмысшы жастар Алматы көшелеріне шықты. Бұл бейбіт толкуды басуға Мэскеу тікелей басшылық жасады. Оған эскери бөлімдер, өрт сөндіру бөлімшелер жүмылдырылды. Олар митингіге шыққандарды үрып соғып, мүздай сумен түншықтырып таратты. 17-18 желтоқсандағы кайгылы оқиғалар барысында бірнеше адам қазаа болып, көптеген адамдар жараланды Демонстрацияны куып тарату жөніндегі хабар бүкіл Қазақстанды дүр сілкіндірді, Республиканың көптегеі қалаларында осындай баскөтерулер болды, олар да қатал басып жаншылды.Қылмыстық тәртіп бойынша 99 адаи сотталды, солардың ішінде 21 жасар Қ. Рысқүлбеков ату жазасына кесілді. Жүздеген студенттер окудаі шыгарылса, көптеген адамдар партия, комсомол қатарынан шығарылды,12 жоғарғы оқу орнының ректорларі ауыстырылды. 1986ж. Желтоқсан оқиғасы Қазақстанда үлкен ішкі үлттық және элеуметтік қарама-қайшылыі бар екенін көрсетгі. Сонымен қатар үлтгық тэрбие көрген жастарда үлттық намыстың бар екенін д көрсетгі.1987ж.КОКП ОК-нің қаулысы бойынша 1986ж. Желтоқсан окиғасы қазақ үлтшьшдыгының көрінісі деп бағалаңды. 1989ж. М. Шаханов КСРО халық депутатгарының I съезінде Желтоқсан оқиғаларына эділ баға беруд талап етгі. 1991ж. Желтоқсанда Н. Ә. Назарбаевтың 1986ж. Оқиғаларға қатысқандарды актау жөніндег жарлыгы шықты. 17- желтоқсан Демократиялық жаңару күні деп жарияланды. Оқиғаның тарихи маңызы. қазаі халқының тэуелсіздікке ұмтылуына жол ашты; партия басшыпығын қордаланыяг қалған мәселелерді шешудіі әдіс, тэсілдерін іздестіруге мэжбүр етгі.
ХХг. II жартысындағы Қазақстанның мәдениеті мен гылымы.
Соғыстан кейінгі мәдениеттегі аса ірі оқиға Қазақстан Ғылым Академиясының (1946ж.) ашылуы болды Президенті ғалым Қ. И. Сәтбаев болды. 20ғ. 90-жж. ҒА-ның қүрамында 32 ғылыми мекеме, 250-ге жуық ғыльа докторлары мен 2000 ғылым кандидаттары болды. Әдебиетге 0. Сүлейменовтың, I. Есенберлиннің, Ә Кекілбаевтың, М. Шахановтың, 0. Бөкеевтің кітаптары үлкен сұранысқаие болды. Тарихшы-ғалымдардыі қызметі қатаң бақылауда болғандықтан, жазушы-ақындар тарихи мэселелерді кеп көтерді. Траихшы Ә Маргүлан үлттық мүдде үшін жан аямай жұ-мыс істеді. 70-жж. Жалпыға бірдей орта білім беруге көшу аяқталды 80-жж. Пэндерді терендетіп оқытатын мектептер ашылды. 80-жж әдебиет өкілдері-Ғ. Мүстафин,Ә. Тәжібаев, Б Момышұлы, Ж. Молдағалиев, Қ. Мьфзалиев. Қазақ'музыкасын тың шығармалармен толықтьфғандар: Е Рахмадиев, Ғ. Жұбанова, Н. Тілендиев, Ш. Қалдыаяқов т.б. Әншілер: Е. Серкебаев, Б. Төлегенова, Р. Бағланові т.б. Кино қайраткерлері- Ш. Айманов, С. Қожықов, А. Әшімов т.б.("Ботакөз","Менің атым-Қожа", "Бейбарыі сүлтан"). Алматыда Мемлекеттік Өнер мұражайы, Қазақ үлт аспаптар музейі ашылды. 90-жж. Т. Теменевтіі "Адамдар арасындагы бөлтірік", С. Апырыовтың көптеген фильмдері түсірілді. 1988ж. 30-40-50жж. қугын сүргінге ұшырағандар акталды. Тэуелсіздік алганнан кейін мэдени процестер өрістеді. Көп үлтты мэдениетт дамытуда 40 үлттық мэдени орталықтар ашылды. Білім саласында мемлекетгік және жеке меншік жоғары оқ; орындары көбейді.
КСРО-ның ыдырауы жэне Қазақстанның мемлекеттік тэуелсіздігін алуы.
1991ж. тамыз төңкерісінен кейін КСРО-ның ыдырау процесі тез қарқынмен жүзеге асырыла бастады. 1991ж. 8 желтоқсандағы Минскдегі Беловеж келісімінде( Беларус, РКФСР, Украина республикаларының басшылары қаралған мэселе: 1922ж. КСРО- ны құру туралы келісім - шартты жою, Тэуелсіз Мемлеккеттер Достастығыі қүру туралы келісімге келу. 1991ж.13-желтоқсандағы Ашхабад келісімінде (Орта Азия мен Қазақстаі басшылары)қаралған мәселе Беловеж кездесуінде қабылданған шешімді қолдау болды. 1991ж.21-желтоксанд Алматы келісімі болды. Бүған барлығы 11 республика қатысты. Онда қаралган мэселелер: КСРО ісжүзінде өмі сүруін токтатты, қүрамына кірген республикалар тең құқылы құрылтайшы болып саналатын ТМД құрылды ядролық қаруы бар мемлекеттер ТМД- ға енетін барлық республикалардың үжымдық қауіпсіздігін қамтамасы етуге келісті. Осы оқиғалардан кейінгі-іс шаралар: 1991ж. 25-желтоқсанда М. С. Горбачев КСРО Президею қызметінен кетгі. 1991ж. 26-желтоқсанда КСРО-ның өмір сүруін токтатқандығы туралы Деклараци жарияланды. Республиканың егемендігінің орңығуымен қатар Республика Президентін бүкілхалықтық сайла қажетгігі туындады. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс сессиясында "Президент сайлау жөніндегі заң қабылданып, бүл қызметке Н. Ә. Назарбаевтың кандидатурасы ұсынылды. 1991ж. 1-желтоксанд бүкілхалықтык Президент сайлауы қорытындысымен Н. Назарбаев Президент болып сайлаңды, 10-желтоқсаңд Қазақ КСР-і Қазақстан Республикасы болып өзгертілді, 16-желтоқсанда "Қазақстан Республикасыны мемлекеттік тэуелсіздігі туралы" Заң қабылдаңды. Онда Қазақстан тэуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлеке деп жарияланды. Тэуелсіз Қазақстаңды шет мемлекетгердін ішінде алғаш таныған-Түрік республикасы. 1992» Мемлекетгік рэміздер қабылданды. Ту авторы-Ш. Ниязбеков, елтаңба авторлары-Ж. Мәлібеков пен II Уалиханов. 1992ж. әнүранның мэтіні бекітілді, 2006ж. Жаңа энүран кабылданды. Осы жьшы мемлекетп тәуелсіздікті қамтамасыз еру мақсатында Ішкі істер эскері қүрылды. 1993ж. қантарда Қазақста Республикасының түңғыш Конституциясы қабылданды. 1995ж. жаңа Конституция қабылданды. Ол 9 бөлімнеі 98 баггган түрады. Ерекшеліктері: демократиялық Президентгік басқаруға жол ашылды, парламент екі палатал болды(сенат, мәжіліс), депутатгар саны 177-ден 114-ке қысқарды т.б. 1993ж. 15-қарашада үлттық валюта теңі енгізілді. 1992ж. І4-желтоқсанда Қазақстан халықтарының түңғыш форумы өткізілді. Қазақстанда ке партиялық жүйе қалыптасты.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен рәміздері.
1992ж. Мемлекеттік рэміздер қабылданды. Ту авторы-Ш. Ниязбеков, елтаңба авторлары-Ж. Мәлібеков пен Е Уалиханов. 1992ж. әнүранның мэтіні бекітілді, авторлары: сөзі-М. Әлімбаев, Қ. Мырзалиев, Т. Молдағалиев, ) Дәрібаева, бүрынғы эні сақталды(1944ж.), оны жазғандар-М. Төлебаев, Л. Хамиди, Е. Брусиловский. 2006: қантарда жаңа әнұран қабылданды. Сөзі- Ж. Нәжмеденов пен Н. Назарбаевтыкі, эні - Ш. Қалдыаяқовтыі 1993ж. қантарда Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қабьшданды. Ол 4 бөлімнен, 21 тарауда 131 баптан түрды. Оның қүрамдас бөлімі - еліміздің коғамдық даму ерекшелігін бейнелейтін өтпелі кез жагдайларына арналган тарау. Бүл Конституцияның тарихи манызы: еліміздегі үлтаралық жарасымдықі сактауға негізделген, адам құқығы мен бостандығының басымдығы таньшды, Қазақстан халқы дүниежүзіх когамдастыктың ажырамас бөлігі болып айқындалды, әлемнің тарихи сахнасына тағы бір демократиялі мемлекетгің шыққанынын дэлелдеді. Қазақстанда болып жатқан саяси демократиялық, экономикалық өзгеріст Конституцияға өзгерістер жасау қажетгігін туғызды. 1995ж. 30-тамызда жана Конституция қабьшданды. Ол бөлімнен, 98 баптан түрады. Ерекшеліктері: демократиялық Президентгік басқаруға жол ашьшды, парламент ( палаталы болды(сенат, мэжіліс), депутаттар саны 17-7-ден 114-ке қысқарды, жалпы және төрелік соттар
біріктірілді, судьялардың әділ үкім шығаруға қажетгі құқықтық кепілдіктерін нығайтқан мэртебесі занды турді бекітілді, Судьялар нақты істері бойынша есеп бермейді, тек Конституция мен заңға бағынады, биліі тармақтарына, мемлекетгік лауазым иелеріне конституциялық қү^кықгардій-бруга жол берілмейді, Қазақстаі мемлекеті үлтына қарамастан барлық азаматтардың мүддесін қорғайды, Республикада қос азаматтыққа жо; берілмейді. 1995ж. Конституцияның тарихи маңызы: онда егеменді Қазақстанның элем алдындагы ба] болмысы, өркениетгі даму кезеңіндегі ерекшеліктері, әлемдік демократиялық кұңдылыктары көрініс тапқан республиканың одан эрі даму кезеңіне арналған құжат.
Қогамдык козғалыстар мен саяси партиялар.
1986ж. Желтоқсан оқиғасынан кейін елде экологиялық сипаттағы қозғалыстар пайда болды: "Семей-Невада"(0 Сүлейменов), Аралды қорғау женіндегі(М. Шаханов) т.б. Кейінірек Желтоқсан оқигасына қатысқандарды ақта; мақсатында М. Шаханов "Желтоқсан" қозғалысын кұрды.
Қазақстанның егемендік алуы, КСРО диктатурасының жойылуы қогамдық дамудың қажетті белгісі болыі табылатын көппартиялылыктың дамуына жол ашты. 1993ж. Соңында 4 партия тіркелді: Қазақстан социалистіі партиясы, Республикалық партия, Халық конгрессі партиясы, Коммунистік партиясы. Республикада 300-ден асі қогамдық-саяси ұйымдар, 68 эртүрлі қорлар тіркелген. 1999ж. " Отан" партиясы құрылды. Төрағасы-С Терещенко. Бұл партия Н. Назарбаевтың президентгікке кандидатурасын қолдау қоғамдық штабы негізінд құрылды. 1999ж. Республикада барлығы 14 саяси партиялар мен 30-ға жуық қогамдық қозғалыстар меі бірлестіктер болды. Елімізде саяси партиялар мен партиялық жүйелердің орныгуына, тэуелсіз баспасөздіі дамуына көп көңіл белінді. Бұл жағдай республиканың өркендеуіне, қоғамның демократиялануына реформалардың тереңдеуіне жэне халықтық тұрмыс-тіршілігінің жақсаруына ықпал етті.
"Қазақстан-2030"
1997ж. қазанда Н.Назарбаевтың "Қазақстан-2030" бағдарламасы жарияланды. Қаралган басть мэселелер:экономикалық дағдарыстан шығыу, реформаларды аяқтау, алдынғы қатарлы мемлекетгер қатарын қосылу. Онда еліміздің саяси, элеуметтік, экономикалық дамуының жақын арадыгы жэне ұзақ мерзімдегі дам? жолдары көрсеілген. Мемлекет дамуындағы ұзақ мерзімді 7 басым мақсатты іске асыру көзделген: үлттыі қауіпсіздікті сақтау,"шкі саяси түрақтылық пен қогамның топтасуын нығайту, экономикалық өсу, Қазакстаі азаматтарының денсаулығын, білімі мен эл-ауқатын кетеру, энергетика ресурстарын жете пайдалану инфрақүрылым, көлік жэне байланысты дамыту, кәсібн мемлекет қүру. Қазақстанның басты мүраты - ұлтгыі біртұтастық, элеуметтік эділеттілік тэн әрі барлық хапқының экономикалық әл-ауқаты артқан тэуелсіз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды сомдау деп көрсетілген. 2030ж. Қазақстан жедел өркендеп кел< жатқан үш аймақтың- Қытай, Ресей жэне Мұсылман элемінің арасындагы экономика мен мэдениетт байланыстырушы буын ролін атқарушы болады^
Қазіргі халықаралык катынастар жүйесіндегі Қазақстан.
Қазақстан сыртқы саясатта негізгі үш мәселеге көңіл аударады: ТМД, Азия, Еуропа, АҚШ, Тынық мұхиты, Тая; Шыгыс елдерімен халықаралық байланысты ныгайту; мәдени-экономикалық байланысты күшейте отырып алдыңғы қатарлы өркениетті елдер қатарына қосылу; Қазақстанның қауіпсіздігін сақтау, ядролық қарудь қолданбау, дүниежүзілік соғысты болдырмау. Сыртқы саясаттағы басты мэселе - ең жақын эрі ірі көршіле] Ресей мен Қытаймен жақсы қарым-қатынас орнату. 1994ж. Қазақстан мен Қытай арасындагы шекара аумагыі заңдастыру туралы кеісімге қол қойылды. 1996ж. Сэуірде Шанхай келісімі ұйымы құрылды(Ресей, Қытай Қазақстан, Тэжікстан, Қырғызстан). Қаралган мэселелер: шекараны бұзбау, бейтарап аймақтық қашыктықть 100 шақырымға дейін жеткізу. Сыртқы саясатта АҚШ-пен қатынастың маңызы зор. АҚШ Қазақстаі экономикасының аса ірі инвесторы. Екі ел арасында Қарашыганақ кеніші, Каспий қайраңын бөлісу жөнінді келісімдер жасалды. Мэдениет пен білімді дамыту саласында "Болашақ" багдарламасы негізінде қазақстандыі студенттер АКДІ, Франция, Германия т.б. елдерде білім алуда. 1994ж. Н. Ә. Назарбаев Еуразиялық мемлекетте] Одағын құру идеясын үсынды. Мақсаты: Кеңес билігінен кейін пайда болган елдерде тұрақтылық пеі қауіпсіздікті нығайту, элеуметгік-экономикалық жаңғырту процестерін жүзеге асыру. 1997ж. басында Қазақстаі 60-тан астам халықаралық ұйымдарға мүше болды. Еліміздегі шетелдік бірлескен кэсіпорындар-325. Ең ір несие беруші елдер-Германия, Түркия, Австрия, Ұлыбритания. Американ инвестициясының көлемі 2 млрд доллар. Халықаралық байланыс нэтижелерінің тарихи маңызы: Қазақстан элемнің көптеген елдерімен теі деңгейде дигшоматиялық қарым-қатынас орнатты, дүниежүзілік аренада беделді орынға ие болды.
Қазіргі кезеңдегі элеуметтік-экономикалык даму ерекшеліктері.
Қазақстаңда жүргізілген экономикалық реформалар экономиканы басқаруды түбегейлі өзгерту жолдарыі қарастьфды. Министрліктер енді басқару емес, өнеркэсіптердің техникалық дамуына, салааралық байланыстыі өркендеуіне дұрыс бағыт тандау жұмыстарымен айналысады. Нарықтық құрылымның дамуын жеделдет мақсатында мемлекет меншігінен алу жэне жекешелендіру іске асырылды. Жекешелендірудің негізг экономикалық мақсаты- шаруашылықты тиімді ұйымдастыратын меншік иелерінің бақьшауына тапсыру. Жаң; банктік құрылым қалыптасты. Бірқатар ірі кэсіпорындар өте төмен багамен шетелдік компанияларға^сатьілды Олар: Қараганды металлургия, Соколов-Сарыбай комбинаттары, Жезқазган, Балхаш мыс қорыту комбинатгары Павлодар атом-энергетикалық кешені кэсіпорны т.б. Жүмыссыздық көбейді.
Қазақ интеллигенциясы.
Қазакстанның ұлттық интеллигенциясы Кеңес дэуірінен көп бұрын қалыптасты.Оның саны мен құрылымы, білім дәрежесі қоғамдық құрлыс пен тұрмыс жағдайына байланысты болды. 20г. басыңда 3 мың мұғалім, 600-дей ауъшшаруашылық маманы, 300-ге жуық дэрігер, 400-дей орта дәрежелі медицина қызметкері болған. Маман кадрлардың аздығы азамат согысы мен шетел интервенциясының кесірінен күшейе түсті. 20-30жж. Бұрынғы зиялы қауымға көзқарас өзгерді. Осы жылдары жоғаргы мектептер саны өскенімен мамаңдар қатарының толығуы мен интеллигенцияның қалыптасуына қатты әсер ете алмады. 1939ж. қазақтардың арасында интеллигенттер саны 8 пайыз болды. Әсіресе ауылдық, селолық жерлерде маман кадрлар жетіспеді. Ой еңбегң қызметкерлері арасында эйелдердің саны мүлде төмен болды. 1937-38жж. Репрессиялар интеллигенцияның қалыптасуына кері эсерін тигізді. Соғыстан кейінгі жылдары маман. кадрларды дайындауда жоғары және арнаулы оку орындары үлкен үлес қосты. 60-70-жж. Халық шаруашылыгында жұмыс істейтін маманданған қазақ кадрлардың саны 5 есе өсті. 70-жж. қазақ халқының әлеуметгік құрылымында интеллигенция ірі элеуметтік қауымдастыққа айналды, ол 25,1 пайыздьг құрады. Қазақстанда білімі жоғары және әлеуметтік-мамандық жағынан негізгі топтары бар, саны көп және тұрақты интеллигенция қалыптасуы үшін жарты ғасырдай уакыт қажет болды. 1937-38жж.Т. Рысқұлов, 0. Исаев, 0. Жаңдосов, С. Садуақасов "тыңшьшық қызметі" және "ұлттық фашизмі" үшін айыпталса, ғылым мен мэдениет қайраткерлері А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов т.б. куғын-сүргінге ұшырады. Оларга тағылған айып негізсіз болды. Интеллигенцияга қарсы қуғын-сүргін 40-50жж. жалғасты. Тарихшы Е. Бекмахановтың "19ғ. 20-40жж. Қазақстан" еңбегі саяси зиянды деп табылып, автор 25 жылға бас бостандығынан айырьшды. А. Жұбанов, Қ. Сэтбаев, М. Әуезов жалған айыптармен қудаланды. Олар 1988ж. ақталды.
Астана: тарихы мен бүтіні.
Қазақстан қоғамын реформалау барысында астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру идеясы туды. 1994ж. 6-шілдеде Жоғарғы Кеңес астананы Ақмолаға көшіруге шешім қабылдады. 1997ж. 10-желтоқсаңда Ақмола ресми астана болып белгіленді. 1998ж. 6-мамырда Ақмолаға Астана атауы берілді. 10-маусымда жаңа астананың тұсаукесері болып өтті. Ақмола қаласының іргетасы 1830ж. салына бастады. Осы жылы есілдің бойында Қараөткел тұсында жаңа бекіністің құрлысы басталады. 1863ж. Ақмола ресми түрде округтік қала болып жарияланады. 1939ж. Ақмола облысы құрылып, оның орталығы болып Ақмола қаласы белгіленді. 1960ж. Тың өлкесі құрылып, Ақмола оның орталығына айналады. 1961ж. Целиноград болып аталады. 1994ж. Ақмола аты қайтарылды. Бүгінгі күні астана әлемдегі ең жас астана. Оның құрлысын салуға көптеген мемлекеттерден білікті мамандар шақырылуда. Қазіргі танда "Астана арнайы экономикалық аймағы" құрьшып, астана құрлысы өркен жаюда
19ғ. II жартысы мен 20ғ. демографиялық жагдай.
Қазақстан халқының көпұлтты құрамының қалыптасуы отарлық кезенде қалыптасты. 1890жж. Ресей мен Украинадан келген крестъяндар саны күрт көбейді. 80жж. Қытайдан 50 мыңдай ұйғырлар мен дүңгендер көшіп келді. 1897ж. Санақ мэліметтері бойынша - қазақтардың үлесі - 81,7пайыз болса, 1914ж. өзінде 65,1 пайызға темендеген. 20г. басында Қазақстанда 60-тай ұлттың өкілдері тұрған. Бірінші дүниежүзілік соғыс жьшдары қазақтың саны едэуір азайды, себебі табиғи өсім азайып, өлім көбейіп кетті. 1937ж. 110 мың корей, 2,4 мыңнан астам ирандықтар мен әзірбайжан, курд, армян отбасылары Қазақстаиға жер аударылады. Осы кезеңдегі саясаттың салдарынан қазақтардың үлес салмағы мүлде төмендеді. 1939ж. қазақтар -38, орыстар-40,2, украиндар-10,8 пайызды құрады. ¥лы Отан соғысы жылдары Қазақстанға көшіп келушілердің саны шұғьш артгы. Бұл жылдары немістер, шешендер мен ингуштер, балкарлар, месхет түріктері, қьфым татарлары т.б. халықтар күштеп қоныс аударылды. 2,5 млн. аса неміс жэне жапон тұтқындары болды. Олар 50-жж. қайтарылды. 1954-62жж. Тың игеруге 2 млн. жуық адам келді. 90-жж. бастап демографияда жаңа құбьшыс басталды. Ол басқа ұлтгардың көшіп кетуімен және қазақтардың басқа елдерден қайтып келуімен сипатгалады. 1991-92жж. Монғолиядан 41 мың қазақ көшіп келген.
Номадизм құбылыс ретінде.
Ортагасырларда қазақ қогамындағы өндіргіш күштердің қалыптасуында көшпелі мал шаруашылығы маңызды орын алады. Қазақстанда көшпелілік қола дэуірінде климат жағдайының өзгеруіне байланысты қалыптаса бастайды. Оган Қазақстанның табиги ерекшеліктері, өсімдік элемі мен су көздерінің орналасуы да әсер етті. Көшпеліліліктің негізгі белгілері: мал шаруашылығының тұрғындардың негізгі әрекеті болуы, жайылымның ерекшелігін ескере отырып малды тэулік бойы жайып бағу, тұрғындардың көпшілігішң көшпелі өмір сүруі. Сонымен, көшпелілік дегеніміз экстенсивті, қозғалмалы мал шарушылыгы үстем болатын жэне тұрғындардың көпшілігі мезгіл сайын көшіп-қонатын өндіруші шаруашылықтың ерекше түрі. Қазқстаңда таза көшпелі емес, көбінесе жартьшай көшпелі жэне отырықшы шаруашылық дамыған. Жартылай көшпелі мал шаруашылығына тұракты қыстаулардың болуы тэн. Шаруашылықтың бұл түрі Орталық, Шығыс Қазақстанда кең тараған. Мұндагы маусымдық жайылымдар бір-бірінен аса алыс болмады. Көшу радиусы да шамальі болды. Негізінен қой мен жылқы, аздап ірі қара мал өсірді.
PAGE \* MERGEFORMAT9