Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1.Клетка ілімінің пайда болу тарихы.Клетка теориясының негізгі қағидалары.
Клетка деген атауды XVII ғасырдың орта кезінде физик және биолог болған Роберт Гук алғаш рет қолданған.Роберт Гук өзі жасаған микроскоп арқылы тоздың жұқа кесіндісін қарап,оның көптеген ұяшықтардан-клеткалардан тұратынын көрген.Кейін өсімдіктердің өсіп дамуын бақылай келе Н.Грю (1671) мен Мальпиги (1671) бұл жаңалықтарды толық дәлелдеді.Антон Левенгук микроскоп арқылы бірнеше жаңалықтарды ашты:бір клеткалы организмдерді(1680),бір-бірімен байланыспайтын қанның құрамындағы еркін клеткалар-эритроциттерді (1680), қозғалғыш,“ұрық-жәндіктерді” (сперматозоидтарды). Клетканың құрамындағы негізгі элемент-протоплазма деп 1830ж Пуркинье ашты.Ал 1831ж Р.Браун клетканың ішіндегі ең маңызды,тұрақты элементі ядро болып мен табылады деп дәлелдеді.1832ж Вагнер ядрошықты ашты.1839ж М.Шлейден мен Т.Шванн бір бірінен тәуелсіз,клетка теориясын тұжырымдады.Олар клетка жөніндегі жинақталған білімді қорыта келіп,клетка барлық тірі организмдер құрылысының негізгі бірлігі екенін,жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының бір біріне ұқсас болатынын көрсетті.Бұл қағидалар бүкіл тірі организмдердің шығу тегінің бір екендігіне,бүкіл органикалық әлемінің бірлігіне аса маңызды дәлелдеме болды.Т.Шванн мен М.Шлейден клетканың дербес тіршілік иесі екендігі,тірі организмнің ең ұсақ бірлігі екендігі, клеткасыз тіршілік болмайтыны туралы ғылымға енгізді. Ф.Энгельс клетка теориясын жоғары бағалап, XIX ғасырдағы ұлы жаңалықтардың бірі деп атап кеткен.Рудольф Вирхов 1858ж клеткалардың бөлінуін анықтап әрбір жаңа клетка дәл өзіндей клетканың бөлінуі арқылы пайда болатыны туралы тұжырымдады.Ресей Ғылым академиясының академигі Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа клеткасын ашып,көпклеткалы организмдердің бәрі де өзінің дамуын бір клеткадан бастайтынын және ол клетканың зигота болатынын анықтады. Қазіргі кездегі клетка теориясы мынадай қағидаларға негізделген:1)Клетка барлық тірі организмдердің құрылысы мен дамуының негізгі және ең кіші бірлігі;2)барлық бірклеткалы және көпклеткалы организмдердің клеткалары өздерінің құрылсы, химиялық құрамы,негізгі тіршілік әрекеті мен зат алмасуы жағынан бір біріне ұқсас (гомологты);3)клеткалар бөліну арқылы көбейеді және әрбір жаңа клетка алғашқы (аналық) клетканың бөлінуі нәтижесінде пайда болады;4)көпклеткалы күрделі организмдерде клеткалар өздерінің атқаратын қызметтеріне қарай маманданған және олар ұлпалар түзеді;5)ұлпалардан мүшелер құралады,олар өзара өте тығыз байланысты және нервтік,сондай ақ гуморальдық реттеу жүйелеріне бағынышты.
2.Про- және эукариот клеткаларының ерекшеліктері.
Қазіргі кезде барлық ағзаларды прокариоттар және эукариоттар деп 2ге бөлуге болады. Бұл ұғымдар karion – жаңғақ ядросы деген түсінік беретін грек сөзінен туындаған. Прокариот ұғымы “ядроға дейінгі”, ал эукариот – “жақсы немесе анық ядросы бар” дегенді көрсетеді. Прокариоттарды, сондай-ақ, бактериялар деп те атайды. Прокариоттарға көк-жасыл балдырлар, актиномицеттер, бактериялар, спирохеттер, микоплазмалар, хламидиялар жатады. Эукариоттарға – көпшілік балдырлар, саңырауқұлақтар мен қыналар, өсімдік пен жануарлар жатады. Прокариот клеткаларының эукариот жасушаларынан айырмашылығы – олардың генетикалық материалы – сақиналы ДНҚ құрамына ақуыздар кіретін күрделі хромосомаларға жинақталмаған және де мембранамен қапталмаған. Прокариоттарда белгілі бір қызметтер атқаратын мембраналық құрылымдары болмайды. Бактериялар екіге жай бөліну арқылы көбейеді, сондай-ақ екі клетка арасында генетикалық ақпарат алмастыру түрінде жүретін жыныстық көбеюді байқауға болады. Прокариоттар клеткаларының пішіндеріне сәйкес ұсақ болып келеді. Олардың көлемі шамамен 1-10 мкм. Прокариот клеткаларының құрылымы мен химиялық құрамдарында өздеріне тән ерекшеліктері болады Цитоплазмалық мембранадан тыс орналасқан құрылымдары (жасуша қабықшасы, капсула, сілемейлі қап, талшықтар, ворсинкалар) көбінесе беттік құрылымдар деп аталады. Цитоплазмалық мембрана мен цитоплазма протопласт деп аталады. Эукариот клеткаларының прокариоттардан негізгі ерекшелігі – олар жеке-жеке компартменттерге бөлшектенген, яғни көптеген мембраналық органеллалары болады. Эукариот клеткаларының пішіндері прокариоттарға қарағанда ірі келеді.Прокариоттар — Прокариоттарға микроорганизмдер мен көк-жасыл балдырлар жатады. Прокариоттардың мөлшері өте кішкентай, ұзындығы — 1—10 мкм. Прокариоттардың эукариоттардан айырмашылығы — олардың айқындалған органоидтері, яғни эндоплазмалық торы, Гольджи жиынтығы, митохондриялары болмайды. Жануарлардың және өсімдіктердің жасушаларында жаксы айқындалған түйіршіктер болады. Олар — нәруыз, май және гликоген сияқты қор заттарынан тұрады. Прокариоттың эукариоттан негізгі айырмашылығы — онда қалыптаскан ядросы және хромосомалары болмайды.
3.Клеткалар мен ұлпаларды зерттеу әдістері.
Цито-я мен гисто-ғы негізгі қолданылатын әдіс-ің бірі-клеткалар мен ұлпа-ды әртүрлі микроск-р арқылы зерттеу. Сондықтан, ең алдымен әртүрлі микрос-ң жұмыс істеу әдістерін жазып шықсақ. Микроскопия әдістері. Жарық микроскоп. Жарық микроскоптың оптикалық жүйесі конденсор, обьектив және окулярдан тұрады. Микрос-ң айнасына түскен жарық сәулелері конденсорда жиналып обьектіге (кесіндіге) түседі. Обьектіден өткен жарық сәулелері обьективтің линзаларына түсіп одан кейін окулярда жиналады. Фаза-контрастық микроскоп. Фаза-контрастық микроскоп тірі клеткаларды зерттеуде кеңінен қолданылады .Жай микроскоп арқылы боялмаған тірі клеткалар анық көрінбейді. Фаза-контрастық микроскоптың объективінде арнайы пластинка қойылған. Жарық сәулесі сол пластинкадан өткенде өзінің тербеліс фазасын өзгертіп, жарық амплитудасында өзгертеді. Поляризациялық микроскоп. Изотропиясы бар объекттерді поляризациялық микроскоп арқылы зерттейді. Люминесценттік микроскоп. Люминесценттік микроскоп ультракүлгін жарық толқынымен жұмыс істейді, толқын ұзындығы 270-400 нм(0,27-0,4мкм). Электронды микроскоп. Электронды микроскопта жарықтың орнына электрон сәулелері қолданылады. Электрон сәулелерінің толқын ұзындығы 0,005 нм. Электронды микроскопты 1931 жылы Девиссон мен Калбек Германияда шығарған. Ультрамикротом. Электронды микроскоп арқылы тек өте жұқа препараттарды зерттеуге болады. Тірі клеткаларды зерттеу әдістері. Жарық микроскоп арқылы тірі клеткаларды зерттеуге болады.Клеткаларды заттық шыныға қойып арнайы сұйық ортада зерттейді. Тірі клетканы зерттеудегі тағы бір әдіс-микрохирургия. Фиксацияланған клеткаларды зерттеу. Тірі клеткаларды зерттеу қаншама ынталандыратын, қызықты болсада, клетка туралы көптеген ғылыми жаңалықтар тірі емес, арнайы бекітілген (фикцасияланған) клеткалардан ашылған. Клеткалардың ішіндегі күрделі құрылыстар тек қана арнайы бояулармен боялғанда ғана жақсы анық көрінеді.Клетканың химиялық құрамын гистохимия және цитохимия әдістерімен анықтауға болады.
4.Цитоплазманың химиялық құрамы, құрылысы, қызметі.
Цитоплазма (гр.kytos — жасуша және гр.плазма — қалыптасқан) — ядроны қоршап жатқан жасуша бөлігі; қоймалжың (коллоидті) ерітінді. Клетка Цитоплазмасының сырты плазмолеммамен қапталған. Плазмолемма — Цитоплазманың ақуызды-билипидті қа-бықшасы, оның орт. қалыңд. 6 — 10 нм, құрамында ферменттер болады. Ол жасуша мен оны қоршаған орта арасындағы зат алмасу процесін қамтамасыз етеді. Цитоплазманың негізгі құрамы гиалоплазмадан, органеллалардан және қосындылардан тұрады. Гиалоплазма — Цитоплазманың нағыз ішкі ортасын түзетін, оның негізгі плазмасы. Онда ақуыз молекулалары кешендерінің түзілуі мен ыдырау процестері үздіксіз жүріп жатады. Гиалоплазма жасушаның ішкі ортасын құрайды. Органеллалар (органеллы); (organellae, гр.organon — құрал, мүше, ағза; гр.еllа — майда, кішірейту) — жасуша тіршілігі үшін әртүрлі қызмет атқаратын жасуша цитоплазмасындағы тұрақты құрылымдар. Адам мен жануарлар жасушаларында органеллалардың екі түрі болады. Олар: жалпы органеллалар және арнайы органеллалар. Жалпы органеллалар — жануарлар мен өсімдіктер жасушаларында болатын және тұрақты қызметтер атқаратын құрылымдар. Арнайы органеллалар — тек кейбір маманданған жасушаларға тән (биожіпше, тоножіпше, нейрожіпше, кірпікшелер, микробүрлер). Бұлардың әрқайсысының атқаратын қызметтері бар. Өсімдік жасушасының Органелласында өсімдік шырынына толған, арнайы жарғақпен (тонопластпен) қапталған қосынды — вакуольдер болады. Жасушаның құрамында 80-нен астам химиялық элементтер кездеседі. Олар жасушадағы зат алмасу процестеріне қатысады. 1. Нәруыздар - көміртегі, сутегі, оттегі, азот, күкірт және т. б. элементтерден тұратын күрделі ағзалық заттар. Нәруыздар 45°-80° С-да ұйиды. Олардың құрамы 20 аминқышқылынан тұрады.
2. Майлар үш элементтен құралған, олар: көміртегі, сутегі, оттегі. Майлар судан жеңіл, суда ерімейді. Май глицерин мен май қышқылынан тұрады.
3. Көмірсулар - майларға ұқсас, көміртегі, сутегі, оттегіден тұрады. Көмірсу деп аталу себебі, сутегі мен оттегінің арақатынасы сумен бірдей.
5.Гранулоциттердің құрлысы мен қызметтерін атаныз
Өткен ғасырдың 80 жылдарында Эрлих лейкоциттерді 2 топқа бөлген: гранулациттер немесе дәнді лейкоциттер және агранулациттер немесе дәнсіз лейкоциттер деп. Гранулоциттердін негізгі белгілері мыналар: 1) цитоплазмасында ерекше дәндер болады; 2) ядролары сегменттелген; 3) гранулоциттердін митоздық жолмен көбейетін қабілеті болмайды және бір түрі екінші түріне ауыспайды. Агранулоциттердің белгілері қарама-қарсы: 1) оларда ерекше дәндер болмайды; 2) ядролары сегменттерге белінбеген; 3) агранулоциттердің кейбіреулері бөлінеді және бір түрі екінші түріне айнала алады. Лейкоциттердін тағы да бір эритроциттерден өзгешелігі өздеріне тиісті қызметін тамырлардың ішінде емес, олардан тыс атқарады. Гранулоциттердің үш типі бар. Дәнсіз лейкоциттердің екі түрі бар: саны көп және ұсақ түрін лимфоциттер, ірі түрін моноциттер дейді. Гранулоциттер қан ағысында 8—12 сағаттан ар-тык болмайды. Сонан кейін олар ұсак тамырлардан (венулалардан) шығып, дәнекер ұлпасына барады. Нейтрофилдің ядросы бөліктерге бөлінген. Пісіп жетілген клеткалардын ядросы 2—5 бөліктен түрады. Цитоплазмасында кептеген гранулалар болады.
6. Плазматикалық мембрана, ультрақұрылысы физика-химиялық құрылымдарын атаңыз.
Плазмалемма (гректің lemma-қабықша) деп аталатын клетканың сыртқы мембранасы белоктармен жалғасқан липидтердің 2 қабатынан тұрады. Сонымен бірге плазмалемманың сыртқы қабатының құрамында белоктармен байланысқан гликопротеидтер мен гликолипидтерден тұратын гликокаликс кіреді. Плазмалемма-клетканы қоршап тұрғандықтан ортамен тікелей байланысты, сондықтан бұл мембрананың клетка тіршілігіндегі рөлі өте зор. Плазмалемманың қалыңдығы 10 нм шамасындай, басқа мембраналарға қарағанда қалыңдау, өйткені оның сыртқы беті көмірсулардан, ішкі жағы қалың белок молекулаларынан тұрады. Мембрананың негізгі химиялық компоненттері –белоктар 60%,майлар 40% және көмірсулар 10%. Клетканың ішкі мембраналарына қарағанда плазмалемма холестеринге бай. Плазмалемманың сыртқы гликокаликс қабатының қалыңдығы 3-4 нм-дей болады. Плазматикалық мембрана:1.Мембрана құрылысының негізі-екі қабат құрайтын липидтер. 2.Липид қабаттарының жазықтығында белок молекулалары орналасқан. 3.Белоктар мен липидтер мембранада симметриясыз орналасады.4.Белоктар мен липидтердің мембрана жазықтығында қозғалатын қасиеті бар. 5.Мембрана қызметіне қарай өзгеріп тұрады. 6.Мембрана цитоплазмадағы белоктармен, микротүтікшелермен, микрофиламенттермен арнайы белоктар арқылы байланысып тұрады.7.Мембрана бетінің ауданы жаңа дайын мембрана көпіршіктерінің сол мембрана құрамына қосылуы нәтижесінде өседі.Плазматикалық мембрананың негізі 2 қабат липидтерден тұрады. Липид молекуласының зарядталған басы және заряды жоқ құйрығы болады. Липидтердің қабатында молекуланың бас жағы сыртқа қарайды да, құйрықтары бір біріне қарап тұрады. Белоктар липид молекулаларының арасында орналасады. 30% белоктар зарядталған липид бастарымен байланысып тұрса, 70% бос орналасқан. Сондықтан липид көлінде белоктар қозғалып қалқып жүреді.
7. Борпылдақ дәнекер ұлпасының құрылысын, қызметтерін атаңыз. Борпылдақ дәнекер ұлпасы қантамырларды сыртынан қаптайды, мүшелердің ішкі қабаттарынан түзеді, терінің емізікше қабаты жасайды. Борпылдақ дәнекер ұлпасының құрамында көптеген клеткалар кездеседі. Клеткааралық зат аморфты заттан ж/е талшықтардан тұрады. Клеткалар мен талшықтар ретсіз ж/е бос орналасады. Сондықтан бұл ұлпаны борпылдақ талшықты дәнекер ұлпасы д.а. бор.дін.ұлп.клеткалары борплыдақ дәнекер ұлпалардың құрамында өз клеткаларынмен қатар қанның да леткалары кезедеседі. Фибробласт. Дәнекер қлпаның негізі клеткалары – ірі, ұзынша клеген, өсінділері бар. Цитоплзамасының сыыртқы бөлігін эктоплазма дейді. Оргоноидтарға бай ішкі бөлімін эндоплазма д.а. Жетілген фибробластарда эндоплазма аймағы азаяды. Эндоплазмада митохондриялар, түйіршікті эндо.тор , ГА, клетка орталығы орналасады. Фибробласт цитоплазмасында көптеген микрофибриллдер болады. Олардың жиырылуы арқасында фиброюласт қозғаала алады. Фибробластра митоз жолымен бөлінеді. Гистоциттер-макрофагтар. Гистиоциттер фибробластан кішірек болады. Цитоплазмасында түйіршікті эндо.тор, ГА митохондриялар ж/е көптеген лизосомдар бар. Дәнекер ұлпа инфекцияланғанда гистиоциттер үлкейіп, амеба секілді қозғала бастайд да бактериларды жұтып алады. Олар тек бактериларды емес, өлген клеткаларды да жұтып, өорытады. Гистиоциттердің негізгі өыщметі – фагоцитоз ж/е антигенді информацияны иммунокомпонетті клеткаларға жеткізу. Гистиоциттер митоз жолымен бөліне алады. Борпылдақ дәнекер ұлпасының клеткалары: фибробласттар, гистиоциттер, адвентициялық клеткалар, толық клеткалар, май және пигменттік клеткалар, сонымен бірге қанның клеткалары да кездеседі — лимфоциттер, плазмоциттер және макрофагтар. Борпылдақ дәнекер ұлпасының клеткааралық заты талшықтар мен аморфты заттан тұрады.Талшықтар ұлпаға мықтылық пен серпінділікті қамтамасыз ететін қасиет береді.
8.Арнайы қасиеттері бар дәнекер ұлпалары ретикулалы, май шырышты ұлпалардың организм рөлін корсетініз.
Ретикулалы дәнекер ұлпасы ретикулоциттерден және ретикулин талшықтарынан тұрады. Бұл ұлпаның аты латынның "ретикулум" (тор) деген сөзінен шыққан. Құрылысы жағынан мезенхимаға ұқсас. Клеткалары тармақтарымен байланысып тор құрайды. Тордың қуысында ұлпалық сұйық зат болады. Сонымен бірге көп мөлшерде кан клеткалары да кездеседі. Ретикулалық ұлпаның мезенхимадан айырмашылығы, клеткалардың бетінде орналасқан коллаген белогінің фибриллалары мен фибриллаларды байланыстыратын аморфтық, клеткааралық заттың ішінде ретикулалық талшықтар болады. Ретикулалық талшықтар коллагендік талшықтардан амин қышқылдарының сандық қатынасы жағынан ажырайды және ретикулалық талшықтарда қышқыл мукополисахаридтер болмайды, липиттер көп болады. Ретикулалық ұлпа организмнің көптеген жерінде, әсіресе сүйек майында, көк бауырда, лимфа бездерінде, ішектің кілегейлі кабықшасында, мойынның баданша бездерінде көп болады. Осы ұлпаның қуыстарында гемоцитобласттар жиі кездеседі. Май ұлпасы жануарлар организмдеріндегі энергияның көзі және метаболизм суының қоры болып саналатын негізінен үш глицеридті липидтің қоры. Май ұлпасы организмдегі дене қызуын реттеуге қатысып, көптеген мүшелерде серпімділік және қорғаныс қызметтерін де атқарады. Май ұлпасының бөліктері негізінен қан тамырларының бойында орналасады. Бөліктердегі липоциттер өзара тығыз орналасады
9.Клетка қосындылары белок,көмірсу,май,пигментті қызметтерін атаныз.
Зат алмасу протцесінде клеткада жанадан пайда болып және жойылып отыратын уақытша құрылыстарды клетка қосындылары деп атайды.Өзінін құрлысы және химиялық құрамы жағынан клетка қосындылары әр түрлі болып келеді.
Клетка қосындылары келесі типтерге жжіктеледі:
Қосындылар
Қоректік секретті пигментті
Меланин липофусцин
Көмірсулар белок
(гликоген)майлар
Қоректік (трофикалық) қосындыларда жиналатын қоректік заттарды клетка өз физиологиялық қалпына қарай пайдаланып отырады.
Гликоген – бауырда және аз молшерде бұлшық етте жиналады.
Белоктар бауыр клеткаларын да, дәннің эндоспермінде және амфибия бластомерінің сарыауызында жиналады.
Майлар- май ұлпасынын адипоцит клеткаларында және кейде бауыр клеткаларында жиналады.
Секретті қосындылар бездерде көп болады. Мысалы ұйқы бездегі зимоген түйіршшіктері. Зимоген түйіршіктерінің құрамын да: трипсоген, химитрипсиноген А, рибонуклеаза, амилаза, химотрипсиноген В, дезоксикарбоксил бар.
Пигментті қосындыларға меланин мен липофусцин жатады. Меланин – қара-қоныр пигмент, теріде жиналады. Африкандықтарда көп болады.Көз бен шаш түсіде сол пигмент ке байланысты.
Липофусцин- сары-қоныр пигмент, құрамында липид бар. Жүректін бұлшық етінде,нерв және бауыр клеткаларын да жиналады. Липофусцинды кейде қартаю процесімен байланыстырады, себебі, клеткада жиналған липофусцин клетка мен толық ыдыратылмайды да, сыртка шықпайды. Сондықтан кәрі клеткаларда жиналады.
10.Сүйек ұлпасы, құрылысы мен қызметтерін атаңыз.
Сүйек ұлпалары клеткалардан және клеткааралық заттардан тұрады. Клеткааралық заттың құрамында 70% бейорганикалық тұздар (гидроксиапатиттер, фосфаттар, K, Na, Cl тұздары), органикалық заттардан коллагенді белоктар кіреді. Сүйекте минералды тұздардыңзкөп болуы оның мықтылығын арттырады. Сонымен бірге қан мен басқа мүшелердегі кальций мен фосфордың қалыпты мөлшерінің сакталуын қамтамасыз етеді. Сүйектің құрамында көп мөлшерде су меен липидтар болады. Сүйектің үш түрі болады: ірі талшықты, пластинкалы, дентин. Ірі талшықты сүйек ұлпасы ұрықтарда болады. Олардың клеткалары көп болады. Ірі талшықтары түрлі бағытта ретсіз орналасады. Жануарлардыі өсіп дамуы кезінде ірі талшықты сүйек коллагендік фибрилдері орналасқан пластинкалы сүйекке айналады. Пластинкалы сүйек ұлпасының негізін коллагендік фибрилдерден тұратын сүйек пластинкасын құрайды. Бір пластинкада барлық фибрилдер бір біріне параллель орналасады. Екі көршілес пластинкалардың фибрилдері бір біріне перпендикуляр, яғни 90C орналасады. Пластинканың ішінде сүйектің клеткалары да орналасады. Пластинкалардыі орналасуына қарай бұл сүйектің екі түрі болады: кеуекті және тығыз. Эпифиздердің кеуекті затында пластинкалар бір біріне бұрыштар жасап орналасады, арасындағы ұяшықтарда сүйектің қызыл кемігі болады. Дентинді сүйек тісте болады. Бұл өте мықты сүйек. Оның ұлпасында клеткалардың тек талшықтары орналасады. Ал клеткалардың денелері дентиннен тыс орналасады. Сүйек ұлпасының клеткалары: остеоциттер, остеобластар, остеокластар. Остеоциттер сүйек ұлпасының негізгі клеткалары. Оларлың бірнеше өсінділері болады. Остеоциттер арнайы қуыстар лакуналарда орналасады. Остеоциттердің қоректенуі қантамырлар арқылы жүреді. Остеобластар сүйек ұлпасының жас клеткалары клеткааралық затттарды түзеді. Олар куб тәрізді немесе көп бұрышты болады. Остеокластардың қызметі шеміршек пен сүйекті ыдырату. Остеокластар магроагтар қатарына жатады және көптеген клеткалардың қосылуы нәтежесінде пайда болады. Гольджи аппарыты мен лизосомдары жақсы дамығын. Митохондриялары көп болады.
11. Клеткадағы ядроның құрылысы ж/е қызметі.
Клетканың тіршілігіндегі ядроның рөлі. Ядроның негізгі қызметі: транскрипция, редупликация және генетикалық материалдың қайта таралуы. Прокариот және эукариоттардағы ДНК молекуласының репликациясы. Клетка ядросының химиясы және құрылымы: хроматин (хромосомалар), ядрошық, кариоплазма, ядро қабықшасы. Ядрошықтың химиялық құрылысы (ДНК, РНК, белоктар). Ядрошық – рибосомалық РНК синтезделетін орын. Ядрошықтың ультрқұрылымдық бірлігі, түйіршікті және жіпшелі компоненттері. Ядрошықтың қызметіне байланысты құрылымының өзгеру циклы. Митоз кезіндегі ядрошықтың күйі және оның митотикалық хромосомалармен байланысы. Диффузды және ширатылған хроматин (эухроматин және гетерохроматин). Клетканың тіршілік циклындағы үздіксіз хромосом-хроматиндердің концепциясы. Митотикалық хромосомалардың жалпы құрылысы, түрлері және пішіндері. Хромосомның нәзік құрылымы. Кариотип туралы түсінік. Ядро қабықшасының құрылысы және маңызы. Ядро пораларының құрылысы. Ядро қабықшасының цитоплазмалық құрылымдармен және хромосомалармен байланысы.Транскрипция, редупликация, кариоплазма, Клеткада жүретін күрделі процестер белоктардың және баска да макромолекулалардың (нуклеин қышқылдары, майлар, полисахаридтер) кешендері мен қосылыстары арқылы жүзеге асырылады. ДНҚ-ның әрбір бөлігінде келешекте синтезделетін белоктар құрылымы туралы хабар жазылады. Осы арқылы белок синтезделетін бөлікке -рибосомға хабар беріледі. Осы хабарды хабарлаушы РНҚ, (Х-РНҚ) дәлме-дәл көшіріп рибосомға жібереді. Хабарды ДНҚ-дан белокқа Х-РНҚ ғана береді (ДНҚ, РНҚ, белок).
12.Ядрошықтың құрлысы, химиялық құрамы, қызметін атаңыз.
Ядрошық — домалақ келген тығыз денешік, оның мөлшері 1—2 мкм-ден 10 мкм-ге дейін және одан да көбірек шамаға өзгеруі мүмкін. Ядрошықтың кұрамына РНҚ және белок енеді, РНҚ-синтезі жүреді. Клетка бөлінген кезде ол жойылып кетеді. Ядрошықта 70% цитоплазмалық РНҚ және 30% ядролық РНҚ синтезделеді. Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларын тірі қалпында зерттегенде немесе бекітіп, бояп барып тексергенде олардың ядросының құрамында үсақ түйіршікті, тығыз орналаскан заттарды — хроматинді байкауға болады. Бұл заттар өздеріне негізгі бояуларды жақсы сіңіреді, осыған карап хроматиннің қышқылдық қасиеттерінің бары немесе ДНҚ мен ақуыздардың қосындысынан тұратыны анықталды. Хроматин ядро кабатына тақау немесе кариоплазмада біркелкі орналасады. Интерфаза кезінде хромосомалар тығыз денешіктер қалпына босаңқырайды. Егер хромосомалардың барлық бөлімдері бірдей босаңқы келсе, онда бұл аймакты шашыраңқы (диффузды) хроматин деп атайды, ал хромосомалардың барлық бөлімдері тығыз келсе, онда Бұл аймақты тығыз— гетерохроматин деп атайды. Хроматиндердің осылай орналасуы синтетикалық, процестерге байланысты. Шашыраңқы (диффузды) хроматиндерде синтетикалық процестердің күшті жүретіні байқалған. РНҚ синтезі азайғанда хроматиндер тығыздалып гетерохроматинге айналады.Митоз процесінде хроматиндер тығыздалып, хромосомаға айналғанда ешқандай синтетикалық процесс жүрмейді. Сонымен хромосомдардың құрылымына қарай екі күйін байқауға болады: біріншісі — шашыраңқы (диффузды) күй, Бұл ядродағы транскрипция және редупликация процесін көрсетеді, екіншісі — хроматиндердің тығыздалған күйі, мұнда, хромосомдар тек кана генетикалық материалдарды болу және оларды ұрпактан-ұрпакка беру қызметін атқарады. Хроматиннің химиялық құрамына негізінде ДНҚ, арнаулы хроматин бслогі — гистон және РНҚ кіреді (олардың көлемі 1:1,3-0,2). Сонымен хроматин өзінің химиялық құрамы жағынан ДНҚ мен ақуыздың күрделі қосылысы ДНП (дезоксинуклеопротеид) болып саналады.
13.Дифузды және шоғырланған хроматин(эухроматин және гетерохроматин).
Эухроматин және гетерохроматин Көптеген зерттеушілердің зерттеуі бойынша интерфазалық ядродағы хроматиннің конденсациясының құрылымдық жағдайы эртүрлі мөлшерде анықталуы мүмкін. Үдемелі бөлінетін және аз маманданған клеткалардың ядросының диффуздық құрылымы бар, онда тығыздалған хроматиннің жіңішке перифериялық қимасынан баска аз мөлшерде кішкентай хромоцентрлер кездеседі. Ал ядроның негізгі бөлігі диффузды және тығыздалмаған хроматинмен жабылған. Екінші жағынан жоғары маманданған клеткаларда немесе өзінің тіршілік циклін аяктап жаткан клеткаларда тығыз орналаскан хроматин көлемді болып олардың шеткі кабаты үлкен хромоцентрлер түрінде берілген, Мұндай құрылым, мысалы, нормобластардың ядросында, жетілген лейкоциттердің ядросында кездеседі. Бұл екі мысал жалпы ережені бейнелей ашады; ядрода тығыздалған хроматиннің мөлшері көп болған сайын, ядроның метаболизімінің белсенділігі төмен екендігі байкалады. Белсенді емес кезінде ядрода хроматиннің прогрессивті тығыздалуы жүреді және керісінше, ядроның белсенді кезінде диффузды хроматиннің мөлшері көбейеді. Бірак метаболизмнің белсенді кезінде тығыздалған хроматиннің кез- келген бөлігі диффузды формаға өте алмайды. Тіптен 30-шы жылдардың бас кезінде Э. Гейтц интерфазалық ядроларда тығыз хроматиннің тұрақты бөлімдері болатын байкаған. Тығыз хроматиннің тұраты бөлімдерінің болуы үлпалардың дифференциациялану деңгейіне немесе клеткалардың функционалды белсенділігіне байланысты емес. Хромосомалардың күрлысы 50-жылдардың орта кезінде әр түрлі әдістермен зерттелгені белгілі, алайда электронды микроскоп хромосоманың құрылысынан айтарлықтай жаңалық қоспады, ол ядроны да хромосомаиы да дәл көрсете алмады.
14 Тегіс салалы бұлшық ет ұлпасы құрлысын анықтаныз
Бірыңғай (тегіс) салалы бұлшық ет ұлпасы:
Бұлшық ет ұлпасы - организмнің қозғалысы мен ішкі органдардың жиырылу процестерін қамтамасыз ететін жоғары дәрежеде мамандалған ұлпа. Бұлшық ет ұлпаларына бірыңғай салалы, көлденең салалы, жүрек бұлшық ет ұлпалары және оның мамандалған түрлері - сүт, сілекей, тер бездерін қоршаушы миоэпителийлік клеткалар, көздің цилиарлық денесі мен қарашығының мускулатурасы жатады. Организмдегі орналасуына карай бұлшық ет ұлпасын висцеральдік (ішкі органдардың) және сомалық (дене) бұлшық еттер деп ажыратады. Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасынан ішкі органдардың - қан тамырларының, ас қорыту жолының диафрагма астындағы бөлігінің, тыныс жолдарының, несеп-жыныс органдарының бұлшық ет қабаты түзілген. Бұлшық еттің бұл түрі мезенхимадан дамиды. Бірыңғай салалы деп аталуы оның талшықтарында көлденең жолақтың болмауына байланысты. Жиырылу біздің еркімізге байланысты емес. Оның функциясын вегетативтік нерв жүйесі реттейді. Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасының құрылымдық элементі бірыңғай салалы бұлшық ет клеткасы - бірыңғай салалы миоцит. Клетка мағынасында «талшық» деген термин де қолданылады. Пішіні ұршық тәрізді ядросы клетканың жалпақ бөлігінде орналасқан. Жеке клеткалар сирек кездеседі, әдетте олар жуандығы түрліше шоғырлар құрайды. Бұлшық ет клеткасы миолемма деп аталатын кабықшамен қапталған. Ол сыртқы жағынан базальдық мембранамен (пластинкамен) қоршалған. Клетканы қоршаушы базальдық пластинка механикалық функциямен бірге клетканың гомеостазын сақтауда маңызды рөл атқарады.
Электрондық микроскоп бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы клеткасының цитоплазмасында митохондриялардың, рибосомалардың, Гольджи кешенінің, гранулалық эндоплазмалық тордың элементтерінің болатынын анықтады. Бұл органеллалар ядроның полюстарында орналасады. Сонымен бірге цитоплазмада жуандығы 7 нм жіңішке және диаметрі 17 нм жуан миофиламенттердің (микрофилламенттердің) болатыны да байқалды. Жіңішке миофиламенттерді актиндік, ал жуанын - миозиндік деп атайды. Жіңішке миофиламенттің құрамында актиннен басқа тағы да екі белок болады - тропомиозин мен тропонин.
15. Н.И. Мечниковтын фагоцитос теориясына түсініктеме берініз
Фагоцитоз (фаг және грек. kytos — жасуша) — бір клеткалыорганизмдердің немесе кейбір көп жасушалы жануарлар жасушасының микроскопиялық бөтен тірі нысандар (бактериялар, т.б.) мен қатты бөлшектерді жұтып алып, қорытып жіберуі. Фагоцитоз процесі организмдердің қарапайым қоректенуінің негізінде жүзеге асады. Организмдердің бұл қабілеті эволюция барысында фагоциттерге ауысқан. Сондай-ақ кейбір жануарлардың ооциттері, ұрық жасушалары, дененің жазылғыш қуыстары және көздің пигменттіэпителийлері де нысан бөлшектерін белсенді түрде жұтып, қорыта алады. Фагоцитоз құбылысын және оның иммунол. Маңызын И.И. Мечников ашқан (1882). Фагоцитоз осы процеске қатысатын нысандар мен фагоциттердің жақындасуы (хемотаксис) және аттракция (фагоцит бетіне микробтардың жабысуы), қармап алу, жасуша ішінде қорытылу сатыларымен өтеді. Кейбір микробтар (мысалы, алапесті қоздырушылар) организмдегі фагоциттердің ішінде орналасқанда ғана әрекет ете алады. Фагоцитоз процесі антиденелер, әр түрлі физикалық және химиялық факторлар әсерінен тез жандануы мүмкін. Мысалы, кальций тұздары мен магний бар жерде Фагоцитоз процесінің күшейетіні анықталды. Фагоцитоз процесі кезінде жасуша мембранасы белсенді рөл атқарады. Ол фагосома түзілу үшін қорытылатын нысандар бөлшектерін бүркеп алып, цитоплазманың түбіне қарай тартады. Лизосома жасушаларынан фагосомаға жұтып алған бөлшектерді қорытатын ферменттер түседі. Ал қорытылмаған бөлшектер жасушада ұзақ уақыт сақталуы мүмкін. Фагоцитоз қабыну, жараның жазылуы кезінде иммунитеттің арнайы емес түрінің факторы ретінде шешуші рөл атқарады.
Ұлпалардың пайда болу заңдылықтары. Ұлпалар пайда болу жайында екі үлкен мағлұматтар қаралады:
Гастрей теориясы (бұның авторы Геккель). Бұл теория бойынша көп клеткалы ағза-бластея - бір клеткалы эпителий клеткаларынан пайда болды деген ұғым берді. Талшықтары бар клеткалар тобы ағзаның қимыл қызметін атқарса, ал баска клеткалар тобы қоректік қызмет атқарады. Екінші теориясы Мечниковтың «фагоцетелла» теориясы. Бұл ұғым бойынша көп клеткалы ағза біртектес клеткалардан тұрды, дейді - олар екі түрлі қызмет атқарады. Сыртқы клеткалардың талшықтары болады, олар ұсақ түйіршіктерінен фагоцитозарқылы қоректенеді . Ұлпалар туралы ілімнің қалыптасуына үлкен үлес қосқан ғалым-гистологтар қатарында Максимов А.А. (қанның, қанжасаудың, дәнекер тіннің, қанжасаудың унитарлық теориясының, қанның дің жасушасын зерттеулері), совет гистологтары Б.И. Лаврентьев және А.С. Догель (жүйке тінін, оның реактивтік қасиетін зерттеу) болды. Кейінгілер нейрондық теорияның негізін қалаушылар болды. Г.К. Хрущев өзінің зерттеулерінде қанның реактивтік қасиеттерін зерттеді, ал В.Г. Елисеев және оның оқушылары (Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина, А.Ф. Суханов, А.И. Радостина, Е.Ф. Котовский т.б.) — дәнекер тін мен қанның гистофизиологиясын және реактивтік қасиеттерін зерттеді. Қаңқалық бұлшық етті зерттеудің нәтижелері А.Н. Студицкий мен А.А. Клишовтың еңбектерінде, жүректің бұлшық етінің қасиеттерін П.П. Румянцевтің еңбектерінде көруге болады. Испан гистологы Нобель жүлдесінің лауреаты С.Рамон-и-Кахал жүйке ұлпасын, оның реактивтік қасиеттерін зерттеуге көп көңіл бөлді. Ол нейрондық теорияның негізін қалаушылардың бірі. Жүйке тінін зерттеуге көп үлес қосқандардың бірі Нобель жүлдесінің лауреаты итальян гистологы К.Гольджи еді.
17.Клетка аралық байланыстардың түрлерін атаныз
Клеткаралық байланыстардың бірнеше түрлерін ажыратуға болады: жай клетка аралық байланыс (құлып және саусақ тәрізді байланыстар), десмосомалық, тығыз байланыстар, лента тәрізді десмосомалар, саңылау тәрізді байланыс. Жай клеткалық байланыстар. Қабат құрайтын клеткалар ерекше құрылымдарды құрамастан өзара байланысады. Бұндағы клеткалардың байланысы жай байланыс арқылы қамтамасыз етіледі. Екі клетканың плазмалеммаларының арасында 15-20 нм клеткааралық кеңістік болады. Жай байланыстан басқа клеткаларды өзара байланыстырып бекітетін арнаулы құралдар болады. Ол «құлып» деп аталатын құрылым. Тығыз байланыс. Екі көршілес клеткалардың плазмалық мембраналары мейлінше жақындап, бір-біріне жабысып, қалындығы 2-3 нм бір жалпы қабат құрайды. Байланыстың аймағы макромолекулалар мен иондарды өткізбейді. Тығыз байланыс ми капиллярларының эпителийлік клеткаларының арасында ми клеткаларына қаннан заттардың еркін диффузиялануына кедергі болып гемато-энцефальдық тосқауыл құрайды. Тығыз байланыс клетканың апикальдік жиегінде болады. Десмосомалар - эпителийлік клеткалардың көбіне тән. Десмосома (грекше desmос — байланыс, sота — дене), ара қашықтыктары 30-50 мкм екі көршілес клеткалардың плазмалық мембраналарының диаметрі 0,5 мкм-ден екі дөңгелек немесе сопақша участоктерінен түзілген. Синапстық байланыс (синапстар): Байланыстың бұл түрі нерв ұлпасына тән. Екі нейронның арасындажәне нейрор мен рецептор немесе эффектор арасында кездеседі. Нейрондар арасындағы бұл байланысты 1897 жылы Шеррингтон ашып, оны синапс депатаған. Бір элементтен екінші элементке қозуды немесе бөгеуді біржақты өткізуге мамандалған екі клетка байланысының участогі.
Плазмодесмалар. Клеткааралық байланыстың бұл типі өсімдіктерде кездеседі. Бұл құрылымды алғаш рет И. Н. Горожанкин (1881) жазған болатын. Плазмодесмалар көршілес екі клетканы байланыстыратын жіңішке түтік тәрізді цитоплазмалық каналдар.
18.Клеткаға заттар түсу механизмдері (белсенді және баяу тасмалдану)атаныз.
Үлкен молекулалар жай өтеді де, кіші молекулалар жылдам өтеді. Ең жылдам өтетін су және оның құрамындағы ерітінділер екен. Егер эритроцитті өзінің цитоплазмасынан гөрі шоғырлануы аз тұзды ерітіндіге салсақ, онда сыртқы ортадан су жасушаға көп енеді де жасушаның көлемі өсіп, оның сыртқы мембранасы жарылып кетеді. Керісінше, егер эритроцитті шоғырлануы көп тұзды суға салсақ, онда жасушадағы су бөлініп шығады да, ол қабысып, жиырылып қалады. Клетканың сыртқы мембранасында линопротеин қабатында «порлар» болады, олар арқылы иондар және сулар өтеді. Кейбір жағдайларда макромолекулалар немесе ірі түйіршіктер жасушаға эндоцитоз процесі арқылы өтуі мүмкін. Эндоцитозды фагоцитоз жәме пиноцитоз деп екі түрге бөлуге болады: фагоцитоз процесі дегеніміз жасушалардың ірі түйіршіктерді қабылдап цитоплазмасына өткізуі. Бұл процесті бірінші рет зерттеген орыс ғалымы — И. И. Мечников. Пиноцитоз процесінде жасуша цитоплазмасына ерітінділерді қабылдайды. Плазмалемма арқылы ішінде сұйық заттары бар көпіршіктердің жасушаға өтуін пиноцинтоз деп атаймыз. Эндоцитоздың бірінші кезеңінде (адсобция) энергия жұмсалмайды. Сырттан келген көпіршіктер плазмалемманы итеріп, ойыс жасап барып өтеді немесе плазмалемма өсінділері біртіндеп жасушаға енеді, жасушаға енген көпіршіктер плазмалеммадан жеке бөлініп барып орналасады. Клеткаға түскен түйіршікті заттар лизосомадағы гидролаза ферменттер арқылы қорытылады. Пиноцинтоз процесін көптеген жасушалардан, яғни өзіне қоректік заттарды сіңіретін, мысалы ішек жасушаларынан (энтороциттер) байқауға болады. Энтороциттердің жоғарғы (апикальді) бөлімінде пиноцитоз көпіршіктері орналасады, олар жасушаға ыдырап майларды, көмірсуларды т. б. өткізіп отырады.
19.Гистология пәні басқа ғылымдар мен байланысы нын теориялық практикалық манызы.
Гистология (грекше histes — ұлпа, logos — ілім, ғылым) жануарлар ұлпаларының құрылысын, қызметін, дамуын зерттейтін ғылым. Жалпы организмді ұлпаларға бөлу жөніндегі алғашқы пайымдаулар Аристотельдің, Галеннің, Ибн Синаның, Везалийдің, Фаллопийдің, тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
Гистология ұлпаларды зерттейтін ғылым саласы ретінде микроскопты зерттеулердің негізінде әр түрлі ұлпалар мен құрылымдарды бір топқа топтастырып қарау қате еді. Бұл кезең XVIII ғасырдың аяғына дейін созылған. Гистология саласының дамуындағы жаңа дәуір микроскоптын шығуынан басталады. Микроскопты ойлап табу тарихы әлі күнге дейін нақты емес, ол туралы әр түрлі деректер бар. Бірақ та микроскопты жасаушылар кезінде көзілдірікті жасап шығарушылар тәжірибесін пайдаланғаны күмәнсіз. Көзілдірік алғаш рет 1285 жылы Италияда шыққан. Кейбір аңыздарда алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер 1590 жылы жасап шығарған делінді. Атақты Галилей де 1612 жылы микроскоп құрастырған екен деген мәлімет бар. Алғашқы ойлап табылған микроскоптар ғылыми-зерттеу құралы ретінде қолданылмады. Ағылшын математигі, физигі әрі механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі жасаған микроскоппен тоз ағашының құрылысын зерттеп, жеке ұяшықтардан тұратынын анықтаған. Осы ұяшықтарды Р. Гук "клетка" деп атады (гректің "китос"— қуыс деген сөзінен шыққан). Сонымен Р. Гук "клетка" деген терминді алғаш қолданған ғалым. Бұл қазіргі әрине біздін ұғымымыздағы клетканың ашылуы емес. XIX ғасырдың ортасынан бастап гистология жедел дамыды. Клеткалық теорияның негізінде түрлі органдар мен ұлпалар қүрамы және олардың гистогенезі түбегейлі зерттелді. Микроскоппен зерттеу әдістері мен оның техникасының жетілуі XIX ғасырдың екінші жартысында гистологияның жедел дамуына жағдай жасады. XIX ғасырдың екінші жартысындағы елеулі жаңалық микротомның шығуы, оны Я. Пуркиньенің шәкірті А. Ошац жасап шығарған. Осы қүралдың гистология тәжірибесіне енуі клеткалар мен ұлпалардың нәзік қүрылысын зерттеуге мүмкіндік берді. 1876 жылы клетка орталығы, 1894 жылы митохондриялар, 1898 жылы Гольджи аппараты ашылды. Осы органоидтардын ашылуы цитоплазмада клетканың тіршілігі мен кызметіне байланысты маңызды процестердің жүретінін көрсетті.Гистология кептеген биологиялық пәндермен, жалпы және салыстырмалы анатомиямен, эмбриологиямен, физиологиямен, биохимиямен, зоологиямен тағы пәндермен тығыз байланысты.
20.Ядроның негізгі қызметі: транскрипция, трансляция процесіне түсініктеме берініз
Ядро (nucleus) – жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының ең маңызды құрам бөлігі. Ядро тұқым қуалаушылық (генетика) ақпараттың сақталуы және осыған байланысты жасуша цитоплазмасындағы белоктар мен ферменттердің түзілуін қамтамасыз етеді. Ядроны алғаш рет тауықтың жұмыртқа жасушасынан байқаған 1825 ж. чех ғалымы Я.Пуркине (1787 – 1869) болды. Ядроны өсімдіктер жасушасынан ағылшын ботанигі Р.Броун (1831 – 33), ал жануарлар жасушасынан Т.Шванн (1838 – 39)анықтады.Ядро кариолеммадан (ядро,қабықшасы), хромосомалардан, ядрошықтан және кариоплазмадан (ядро сөлі, шырыны) құралады. Жоғарыда айтылғандай клеткада белок биосинтезі жүру үшін рибосомаға ДНҚ-ға жазылып, сақталып тұрған белоктың қүрылымы жөніндегі хабар хабарлаушы РНҚ-ға көшіріліп жазылады. Осы процесті транскрипция деп атайды. Бұл процесс комплементарлы принцип бойынша жүреді. Бір тізбектегі нуклеотидтен екінші тізбектегі нуклеотидтердің сипатын көрсетеді. Трансляция— полипептид тізбегінің гендегі иРНҚ негі- зінде ақпаратқа сай түзілуі. Трансляция болашақ белокқа тән иРНҚ-на жазылған нуклеотидтер кезегін түзілетін белоктардың амин қьішқылдарының кезегіне ай- налдырады. Бұл жұмысқа иРНҚ-нан басқа рибосомалар, тРНҚ, аминоацил синтетазалар, белоктан тұратын инициация,элонгация және терминация факторлары қосылған күрделі құрамдар қатынасады
21. Эритроциттердің атқаратын қызметтерін, құрылысын түсіндіріңіз.
Қанның қызыл клеткаларды эритроциттер (гректің эритос-қызыл) деп аталады. Эритроциттер мен қан пластинкалары қызметтерін тікелей қанның ішінде, ал лейкоциттер өздерінің әртүрлі қызметтерін қанда емес, дәнекер ұлпасында атқарады.
Эритроциттерді 1673 жылы Левенгук ашқан. Бұлар қанның негізгі клеткалары. Ерлердің 1мм қанында 5 млн-ға жуық, әйелдерде 4-4,5 млн эритроциттер болады. Адам олрганизміндегі эритроциттерінің саны 25 триллион. Адамдағы эритроциттердің шамасы 2 литр. Эритроциттердің саны организмнің жынысына, жасына, физикалық күйіне, жердің биіктігіне, жыл маусымына және басқа да факторларға байланысты өзгеріп отырады. Жаңа туған нәрестелердің 1мм қанындағы эритроциттердің саны 6-7 млн-ға жетеді. 10-11 жасқа келгенде қалпына келеді. Адам қартайғанда қайтадан көбейеді, оның себебі олардағы гемоглабиннің азайуының салдарынан. Эритроциттер-оттегін тасушы болып есептеледі. Эритроциттер қан плазмасының құрамындағы тұздарға сезгіш. Егер қанның плазмасында тұздардың мөлшері көбейсе онда эритроциттер жиырылып бүрісіп қалады, өйткені құрамындағы суды гипертониялық ерітіндіге береді. Гипертоникалық ерітіндіде ісінеді, олардан гемоглабин сыртқа шығады (гемолиз) одан кейін К ионы клеткаға енеді. Дені сау адамдарда күніне 200 миллиард эритроциттер өледі. Олар негізінде көк бауырда өледі. Бұл органда эритроциттер ерекше клеткалармен қоршалынып алынады (макрофагтар) олар эритроциттерді қортып жойып жібереді. Қан плазмасында белоктар 6-8%, су 90% құрайды. Глобулиндер-антиденешіктер қорғаныштық қызмет ал гормондар реттеуші қызмет атқарады.
22. Цитоқаңқа және оның кинетикасы.
Цитоқаңқа немесе клетка қаңқасы үш компоненттен түзілген. Оларға микротүтікшелер, микрофиламенттер және аралық филаменттер жатады.Микротүтікшелер клетканың бүкіл цитоплазмасын тесіп өтеді. Әрбір микротүтікше диаметрі 20-30 нм іші қуыс цилиндр тәрізді. Олардың қабырғалары 6-8 нм. Микротүтікшелер қабырғасы спираль түрінде бірінің үстінде бірі бұралаңдаған 13 жіпше – протофиламенттерден құралған. Осындай әрбір жіпше тубулин ақуыздарының димерлерінен құралады. Әрбір димер a және b – тубулиннен түзілген. Тубулиндер синтезі түйіршікті эндоплазмалық тордың мембраналарында жүреді, ал спираль клетка орталығында жасалады.Көптеген микротүтікшелер центриольдерге қатысты радиальді бағытта болады. Осыдан барып олар цитоплазмаға тарайды. Олардың бір бөлігі плазмалемманың астында орналасады да, сол жерде микрофиламенттердің шоқтарымен бірге терминальды тор құруға қатысады.Микротүтікшелер өте мықты, олар цитоқаңқаның сүйеуші құрылымын құрайды. Микротүтікшелердің бір бөлігі жасушаға әсер етуші қысым және тарту күштеріне байланысты орналасады. Мысалы, бұл қасиетті сыртқы ортамен байланыстыратын эпителий ұлпаларынан байқауға болады.Микротүтікшелер клеткаішілік зат тасымалдауға қатысады. Микротүтікшелердің қабырғасына өздерінің бір ұшымен қысқа тізбек түзетін ақуыз молекулалары жалғасады, олар белгілі бір жағдайларда өздерінің кеңістіктегі конфигурацияларын өзгерте алады. Бейтарап жағдайда тізбек қабырға бетіне параллель орналасады. Бұл жағдайларда тізбектің бос ұшы гликокаликстегі бөлшектермен қосылыс түзулері мүмкін.Осындай бөлшектерді қосқаннан кейін ақуыз өз конфигурациясын өзгертіп, қабырғадан алшақтайды да өзімен бірге бөлшектерді ала кетеді, алшақтаған тізбек бөлшекті өзінің үстінде жатқан тізбекке, ол өзінен кейінге т.с.с. тасымалдайды.
23. Полиплоидия дегенімізді қалай түсінесіз?
Политенді хромосомалар митотикалық хромосомаларға қараганда жуандау болып келеді, мысалы, дрозофилдің политенді хромосомалары митотикалық хромосомаларға карағанда 100есе үлкен. Кейбір қос канатты насекомдардың сілекей бездерінің, ішек клеткаларының алып ядроларында полиплоидты хромосомалар кездеседі. Осындай эндорепродукция насекомдардың сілекей бездеріндс жақсы зерттелген. Политенді хромосомалар құрылысы жағынан бірнеше ерекшеліктері бap, ұзындығы жағынан әртүрлі, олар дисклерден тұрады, дисклер аралық учасклер кездеседі, пуфтар орын алады. Дисклер хроматиннің тығыздалғаи болімі болып саналады. Дисклер бір-бірінен калыңдығы жағынан ерекшслснеді. Дрозофилдерде 5 мың дисклер орналасады. Қос қанаттылардың политенді хромосомаларында қарапайым - пуфтар кездеседі. Пуфтар кейбір дисклердің жұмсаруынан және босаңсуынан пайда болады. Пуфтар интерфазалы хромосомалардың транскрипциясы жүретін жер және хромосомалардың экспресті бөлігі. Политенді хромосомалардағы дисклердің ауысуының көрінісі тұрғылықты болады, ол жануарлардың мүшелеріне және олардың жас шамасына байланысты емес. Бұл әртүрлі клеткалардағы генетикалық ақпараттар сапасының бірдей екенін дэлелдейді. Пуфтарда Бұндай біркелкілік болмайды. Пуфтар хромосомалардағы уақытша құрылым болып саналады. Организмнің даму барысында олар пайда болып және жоғалып отырады. Бұндай пуфтардың орналасу тізбегі әртүрлі ұлпаларда өзінше ерекшеліктері анықталған. Политенді хромосомалардағы пуфтардың пайда болуы гендердің белсенділігін көрсетеді. Пуфтарында РНҚ синтезі жүреді, олар насекомдардың дамуы сатыларында кажетті белоктарды синтездейді. Экдизон гормоны пуфтардың белсенділігін арттырады оны насекомдардыңличинкаларының түлеген кезінде байкауға болады. Табиғи жағдайда қосқанаттылардың екі үлкен политенді хромосомаларының құрамынан пуфты - Бальбиани сақинасын анықтауға болады. Оның құрамында молекулалық массасы 70 мың нуклеотидтерден тұратын а-РНҚ болады. Ондағы РНП түйіршігі 40-60 нм тұрады. Политенді хромосомалардың дисклер аралық құрылымдарының қызметі көп уақытқа дейін анықталмай келеді. Кейбір гипотеза бойынша онда гендердің орналасуы жайында айтылған, олар дисклердегі гендерге карағанда босаңқы орналасканы байқалады. Онда РНП фибринлдеріорналасқаны анықталды. Бұл аймақта РНҚ-полимераза және ДНҚ-РНҚ кешенінің орналасуы, дисклер аралық бөліктерде де РНҚ синтезі жүретінін көрсетеді. Жоғарыда айтылғандай алып хромосомаларкейбір өсімдіктердің ұрықтық ұлпаларда кездеседі. Мысалы, осындай алып хромосомдар бұршақтар арасында кездеседі. Мұндай хромосомалар митотикалық хромосомалардан көлемі жағынан ондаған есе үлкен болып келеді. Бірақта арпадағы алып хромосомалардың құрамында дисклер, диск аралық бөлімдері кездеседі,ал оларда пуфтар қосқанатты насекомдарға қарағанда байқалмайды. РНП хроматин бөлімдерінде біркелкі орналаскан. Алып хромосомалардың құрамындағы хроматин негізінде хромонемді құрылымда кездеседі. Сонымен біз полиплоидты клеткалардың митоз блокадасындағы екі түрін қарастырдық. Полиплоидты клеткалалардың эндорепродукция кезінде пайда болуы бұл бөліну аппаратының бұзылуынан пайда болуы, митотикалық хромосомдардың тығыздалуы салдарынан. Бұндай көріністі эндомитоз деп атаймыз, өйткені хромосомдардың тығыздалуы, өзгеруі ядроның ішінде жүреді, бірак ядро қабаты бұзылмайды. Соматикалық клеткалардың полиплоидтылығы сүтқоректілердің клеткаларынан да байқауға болады. Кәрі егеуқұйрықтылар мен тышкандардың бауыр клеткаларында ди-тетра- және октоплоидты клеткалардан басқа әртүрлі дәрежедегі плоидты клеткалардан басқа екі ядрлы клеткаларды анықтауға болады. Мұндай полиплоидты клеткалардың пайда болуы негізінде S- сатысында ДНҚ мөлшері 4с болатын клеткалар митоз кезеңінен өтеді, бірақ цитотомия жүрмейді. Сондықтан екі ядролы клетка (2х2п) пайда болады. Осы клетка тағыда S-периодынан өтеді ДНҚ мөлшері -4с, ал хромосомалар 4п болады. Осындай екі ядролы клетка митозға кіреді, ал метафазада осы клеткадағы хромосомалар бірігіп 8п болады. Кейін Бұл клетка бөлінс келе 2 тетраплоидты клетка пайда болады. Әрі карай 8п, 16п, 32п плоидты клеткалар қалыптасады. Осындай жолмен полиплоидты клеткалар бауырда, көздіц торлы қабатындағы пигментті эпителийде, сілекей және карын асты бездерінде т.б. пайда болады. Эндорепродукция организмнің кұрамындағы ұлпаларда құруға және олардың қызметтерін калыптастыруда үлкен рөл атқарады. Соматикалық полиплоидия егізінде клеткалар мен ұлпалардың, организмнің дамуы барысында маманданған клеткаларда кездеседі, керісінше генеративті процестерде, әсіресе эмбриогенезде, жыныс клеткаларында, бағана клеткаларында болмайды. Сонымен полиплоидты клеткалар бөлінбейді, сүтқоректілерде көп ядролы немесе полиплоидты клеткалар қартайған организмде кездеседі. Соматикалық полиплоидия кезінде клетканың көлемінің өсуі арқылы оның продукциясы өседі деп айтуға болады.
24. Эндомитоз қалай жүреді, түсіндіріңіз.
Эндомитоз деп клеткадағы хромосоманың репродукциялануы кезінде ядроның бөлінбей жүру процесін айтады. Осының нәтижелерінде клеткада хромосома саны көбейеді, кейде ол бастапқы санымен салыстырғанда ондаған есе артады. Эндомитоз өсімдіктердегі сияқты жануарлардың да әр түрлі тканьдердегі белсенді жұмыс істейтін клеткаларында кездеседі. Кейде хромосомалардың пайда болуы клеткадағы олардың санының өсуінсіз өтеді. Бұл кезде әр хромосома еселеп еседі, бірақ жас хромосома өзара байланысқан күйінде қалады. Бұл құбылыс лолитения деп аталады. Ол эндомитоздың жеке жағдайынан тү-рады. Политенді хромосомада жіпшелер саны 1000—2000 шамасына жетеді. Бұл кезде аса зор алып хромосомалар түзіледі. Политения құбылысы бірқатар диффереицияланған ткань клеткаларда байқалады және ол клетка ядросының ерекше байланысты болады.
Клетканың белінуі процесіндегі болатын ерекше ды бағалау үшін,
хромосоманың құрылысын және ұдайы дамып отыруын яғни оның
репродукциясын жан-жақты қарастыру қажет.
25. Лейкоциттер. Атқаратын қызметіне байланысты ультрақұрылысын түсіндір?
Қанның ақ түйіршіктері немесе лейкоциттер – ядросы бар және белсенді амеба тәрізді қозғалатын түссіз қан жасушалар. Қанның 1 мм3 көлемінде 6-8 мың лейкоциттердің алуан түрлі (лимфоциттер, моноциттер, базофилдер, эозикофилдер және нейтрофилдер) болады. Олар қызыл сүйек майында, лимфа түйіндерінде және көк бауырда пайда болады. Лейкоциттер — ақ (түссіз), ядролы қан торшалары. Сүйек майында қүрылады. Қан мен ұлпаларда әртүрлі қызметтер атқарады, тәнді және тәнсіз иммунді реакцияларға, қабынуларға қатынасады. Көп ядролы лейкоциттер нейтрофилді, эозинофилді және базофилді гранулоциттер жатады. Олардың тіршілік ету мерзімі – бірнеше күн. Қан тамырладың қабырғалары арқылы өтіп лейкоциттер қан ағымы арқылы организмнің ұлпа, жасушалар аралығына өте алады да дененің зақымданған жерлерінде жинала алады. Бұл жерде олар жиналған аяқтарымен организмдегі әр түрлі микроорганизмдерді, көне жасушаларды өзіне сіңіріп, жойып тұрады. Түйіршіксіз лейкоциттер: 1. Лимфоциттер - диаметрі 8-10 мкм-ге жететін лейкоциттердің ішіндегі ең ұсағы болғанымен ядросы ірі. Цитоплазмасында түйіршіктері болмайды, баяу қозғалады. 2. Моноциттер - қанның түссіз жасушаларының ішіндегі ең ірісі - диаметрі 12-20 мкм, ядросының пішіні таға тәрізді, цитоплазмасы түйіршіксіз. Моноциттер өте қозғалғыш, бактерияларды тез қармап асады. Дені сау адамның қанында лимфоциттер 25-30%, моноциттер 5-10% болады. Лейкоциттер сүйек кемігінде, лимфа түйіндерінде, айырша безде және көкбауырда түзіледі. Қанда таңертеңгі ашқарында (тамақ ішпегенде) аздау болып, тамақтанғаннан кейін көбейеді. Тіршілік ету ұзақтығы 5-9 тәулік. Эритроциттер сияқты лейкоциттер де көкбауыр мен бауырда жойылады.
26. Мейоздың кезеңдерін түсіндір?
Мейоз (гр. meіosіs — кішірею, азаю) — жетіліп келе жатқан жыныс жасушаларының (гаметалардың) бөлінуінен хромосомалар санының азаюы (редукциясы). Мейоз кезінде әрбір жасуша екі рет, ал хромосомалар бір-ақ рет бөлінеді. Осының нәтижесінде жасушалардың гаметадағы хромосомалар саны бастапқы кезеңдегіден 2 есе азаяды. Жануарларда мейоз жыныс жасушалар пайда болғанда (гаметогенез), ал жоғары сатыдағы өсімдік-де споралары түзіле бастағанда жүреді. Кейбір төмен сатыдағы өсімдік-де мейоз гаметалар түзілгенде жүре бастайды. Мейоз барлық организ-де бірдей жүреді. Егер де ұрықтану диплоидтық жасушаларда жүрсе, онда ұрпақтардың плоидтығы келесі әр буында геометриялық прогрессиямен көтеріледі. Мейоздың арқасында гаметалар барлық уақытта гаплоидты жағдайда болады, бұл организмнің дене жасушаларының диплоидтығын сақтауға мүмкіншілік береді. Мейоздың бөліну уақытындағы 2 сатысын 1-мейоз және 2-мейоз деп атайды. Әрбір мейоздық бөлінуде 4 сатысы бар: профаза, метафаза, анафаза жәнетелофаза. 1-мейоздың профазасы лептотена, зиготена, пахитена, диплотена және диакинез секілді 5 кіші кезеңдерден тұрады. Лептотенаға (жіңішке жіпшелер сатысы) хромосомалардың тығыздалуы және спираль тәрізденуі тән. Зиготена (жіпшелердің бірігу сатысы) кезінде гомологты хромосомалар бір-біріне жақындап ұзына бойы жұптанады да, коньюгацияланады. Пахитена сатысында (жуан жіпшелер сатысы) гомологты хромосомалардың хроматидтері айқасады (кроссинговер). Нәтижесінде әр гомологта аталық және аналық тұқым қуалаушылық материал араласады. Диплотена (екі жіпшелер сатысы) гомологтар бір-бірінен ажырасуынан және хиазма пайда болуынан басталады. Диакинез (екі жіпшелердің ажырасу сатысы) хромосомалардың барынша жуанданып және спираль тәрізденуімен сипатталады; хиазмалар биваленттердің ұшына (шетіне) қарай жылжиды. Диакинез аяқталғанда, ядроның қабықшасы және ядрошықтар еріп, жойылып кетеді. Әр жасушада хромосомалардың саны мейоздың бастапқы кезеңіндей екі қатар (2N) емес, бір N болады. ІІ профаза өте тез өтеді немесе мүлдем болмайды. ІІ метафазада хромосомалар центромераларымен ұршық жіпшелерге жабысып, метафаза пластинкасында орналасады. ІІ анафазада әр центромера екі бөлініп, жаңа хроматидтер хромосомаларға айналып, қарама-қарсы полюстерге орналасады. ІІ телофаза екі гаплоидтық ядроның сыртында ядролық мембрана құрылуымен аяқталады. Мейоздың тізбектеліп екі бөлінуінің нәтижесінде бастапқы бір диплоидтық жасушадан төрт гаплоидтық жасушалар құрылады. Мейоздың биологиялық маңызы өте зор.
27. Шеміршек ұлпасы. Классифика-ы, құрылысы туралы түсін-р?
Шеміршек ұлпасы — қаңқа дәнекер ұлпасы. Шеміршек ұлпасы жасушалардан және жасуша аралық заттардан құралған. Жасушааралық заттың құрылыс ерекшеліктеріне байланысты ол: гиалинді, эластинді және талшықты шеміршек ұлпалары болып 3 түрге бөлінеді. Гиалинді шеміршек ұлпасының жасушааралық заты мөлдір біркелкі болып келеді. Эластинді шеміршек ұлпасының жасушааралық затында эластин талшықтары, ал талшықты шеміршек ұлпасында коллаген талшықтарының будалары болады. Шеміршек ұлпасы сыртынан шеміршекқаппен (перихондрий) қапталған. Шеміршек ұлпасының жасушаларына прехондробласттар, хондробласттар, хондроциттер жатады. Жасушааралық зат — шеміршек ұлпасының негізін құрайды. Оның құрғақ салмағының 50-70% коллагеннен тұрады. Жасушааралық заттың құрамына хондрин талшықтары мен хондромуконд (мукополисахарид) кіреді. Шеміршек ұлпасы организмде тіректік, қорғаныс және механикалық қызметтер атқарады. Гиалинді шеміршек - ұлпаның ең көп тараған негізгі түрі. Сүтқоректілердің ересек организмінде олар буындардың үстін, қабырғалардың ұштарын, кеңірдекті және т.б. органдардың шеміршектерін құрайды. Гиалинді шеміршек тығыз, серпімді және түсі мөлдір болады. Шеміршектің жасушалары негізгі заттың ерекше қуыстарында орналасады. Көбінесе олар 3-4 жасушалардан тұратын топтар түзеді. Бұл топтар бір жасушаның бөлуінен пайда болатындықтан изогенді топтар деп аталады. Қартайған сайын шеміршектің негізгі заты тығыздалып, жасушалары дискі тәрізді және бұрыш тәрізді болады. Шеміршек жасушалары көбінесе бір ядролы кейде екі ядролы болады. Органоидтары жақсы жетілген. Шеміршектің жасуша аралық заты біркелкі болмайды. Шеміршек ұлпасының басқа ұлпалардан айырмашылығы ондағы аморфты затының химиялық қасиетінде.
28. Көп қабатты эпителийдің құрылысы туралы түсіндір?
Көпқабатты эпителий — сіңіруді тиімді қамтамасыз атқара алмайды, сонымен бірге көп қабатты құрылым секрет бөлу қызметтеріне нашар бейімделген. Сондықтан көп қабатты эпителийдің бетіне секрет оның астында орналасқан бездерден келеді де өзінің өзектері арқылы оның бетіне ашылады. Сонымен көп қабатты эпителий негізінде қорғаныш қызметін атқарады, қөп қабатты эпителий мүйізденбейтін және мүйізденуші деп аталатын 2 түрі бар. Көп қабатты мүйізденбейтін эпителий – бұл эпителий механикалық әсерге ерекше қатты ұшырайтын ылғал беттерге тән. Ылғалға қажетті сұйық эпителйдің астында орналасқан борпылдақ дәнекер ұлпасында болатын бездерден келеді. Эпителийдің бұл түрі ауыздың ішкі қуысын, көздің қалың қабағының бетін , тік ішектің артқы бөлігін астарлайды.
Көп қабатты мүйізденген эпителий - тері эпителий өзінің құрылысы жағынан алуан түрлі. Омыртқалыларда тері эпителий көп қабатты, омыртқасыздарда бір қабатты болады. Тері екі қабаттан тұрады: терінің өзі немесе дерма деп аталатын дәнекер ұлпалық бөлікпен эпидермис делінетін эпителиалдық қабаттан тұрады. Мүйізделген көп қабатты эпителй құрылысы мен қасиеттері түрліше қабаттардан тұрады. Осы аттарды 3 зонаға біріктіруге болады. Ең тереңгісі базальдық мембрананың үстінде жататын цилиндр тәрізді эпителиалдық клеткалардың бір қатарынан тұратын базальдық қабат . Базальдық қабаттың клеткаларының клеткааралық кеңістікке қараған бетінде көптеген микробүрлер болады. Базальдық мембрана арқылы дәнекер ұлпасының диффузиялық жолымен эпителийге келген қоректік затты бірінші болып осы қабаттың клеткалары қабылдайды. Базальдық қабаттың клеткалары жедел бөлінеді және жаңадан пайда болған клеткаларының негізгі массасы үстінде көп бұрышты немесе қанат тәрізді клеткалардың 4-8 қабаттары орналасқан.
29.Эпителийдің морфофункционалдық және онтофилогенетикалық класификациясы.
Морфологиялық классификация негізіне клеткалардың базальді мембранаға қатынасы және олардың пішіні алынған. Осыған байланысты эпителий ұлпасы былай бөлінеді: бір қабатты эпителийдің барлық клеткалары базальді мембранада жатады. Көп қабатты эпителийдің тек бірінші қабатының клеткалары базальді мембранамен байланысып тұрады, ал келесі қабаттар сол клетканың үстінде жатады. Бір қабатты эпителий бір қатарлы және көп қатарлы болып бөлінеді. Бір қабатты бір қатарлы эпителийдің барлық клеткалары бірдей болады. Клеткалардың пішініне қарай эпителийдің үш түрі ажыратылады: жалпақ, куб, призма тәрізді. Көп қатарлы эпителий клеткаларының пішіні әр түрлі болады: биік кірпікшелі, аласа базальді, ендірмелі, ірі бокал тәрізді т.б. Онтофилогенетикалық классификация бұл Хлопин ұсынған классификауия және дамуда эпителийлер қандай ұрық жапырақшаларынан қалыптасқанын көрсетеді:
30. Бір қабатты эпителийге морфофункционалдық тұрғыда сипаттама беріңіз.
Бір қабатты бір қатарлы жалпақ эпителийдің барлық клеткаларының көлемі мен пішіні бірдей болады. Олар аласа, көп бұрышты, жалпақ. Бір қабатты жалпақ эпителий барлық ішкі мүшелердің серозалық қабықшаларын түзеді, ішперде, жүрекқап, плевраны астарлап жатады. Клеткалардың плазмалеммалары иректеліп «құлып» деген клеткааралық байланыстарды құрады. Сондықтан, мезотелий жұқа қабат болса да, айтарлықтай берік болады. Мезотелий сұйықтықтарды сіңіру және бөліп шығару қызметіне қатысып, ішкі мүшелердің бір біріне жабыспай, оңай жыжымалы болуына жағдай жасайды. Бір қабатты куб тәрізді эпителий бүйректің түтікшелерінде, сілекей безінің өзектерінде және қалқанша безде кездеседі. Клеткалардың биіктігі мен ені бірдей куб тәрізді болады. Бір қабатты призмалы эпителий биік клеткалардан тұрады. Бұл эпителий бүйректің проксималды түтікшелерін, асқазан, ішек, жатыр түтігін астарлап жатады. Ішектің призмалы клеткаларының апикалды бетінде көптеген микробүрлер болады. Олар эпителийдің сіңіру жиегін ұлғайтады. Көп қатарлы кірпікшелі эпителий тыныс алу мүшелері, жатыр түтігі, аталық жыныс безінің қосалқы қуыстарын астарлап жатады. Мысалы, кеңірдектің көп қатарлы клеткаларының пішіні әр түрлі болады: биік кірпікшелі, аласа базалды, ендірмеі, ірі бокал тәрізді клеткалар. Бокал тәрізді клеткалар шырышты секрет бөліп тұрады.
31. Тері эпидермисінің құрылысы және регенерациясы
Тері эпителийі өзінің құрылысы жағынан алуан түрлі. Омыртқалыларда тері эпителийі көп қабатты, ал омыртқасыздарды бір қабатты болады. Тері екі қабаттан тұрады: терінің өзі немесе дерма деп аталатын дәнекер ұлпалық бөлікпен эпидермис делінетін эпителиалдық қабаттан тұрады. Мүйізделген көп қабатты эпителий құрылысы мен қасиеттері түрліше қабаттардан тұрады.Осы аттарды үш зонаға біріктіруге болады. Ең тереңгісі базальдық мембрананың үстінде жатқан цилиндр тәрізді эпителиалдық клеткалардың бір қатарынан тұратын базальдық қабат. Базальдық қабаттың клеткаларының клеткааралық кеңістікке қарағанда бетінде көптеген микробүрлер болады. Базальдық мембрана арқылы дәнекер ұлпасының диффузиялық жолымен эпителийге келген қоректік затты бірінші болып осы қабаттың клеткалары қабылдайды. Базальдық қабаттың клеткалары жедел бөлінеді және жаңадан пайда болған клеткаларының негізгі массасы үстінде көп бұрышты немесе қанат тәрізді клеткалардың төрттен сегізге дейінгі клеткалары орналасқан.
32. Бездер, классификациясы, құрылысы, регенерациясы.
Бездер екіге бөлінеді: бір клеткалы және көп клеткалы. Бір клеткалы бездердің пішіні де, орналасуы да әр түрлі болып келеді. Эпителиалдық клетканың ішінде орналасса, онда эндоэпителиалдық бездер деп аталады. Дене сыртында орналасса, онда экзоэпителиалды бездер деп аталады. Өзінің секретін бөлуіне байланысты да ажыратылады: қанға немесе бос кеңістікке. Көп клеткалы бездерде екі түрлі клетка болады: секреторлы, секретті, сыртқа шағаратын клеткалары. Осы клеткалардың құрылымы мен қызметі әр түрлі болып келеді. Біріншісі сол безге тән спецификалық секрет бөледі. Екіншісі секрет өтетін каналдардың құрамын құрайды. Көп клеткалы бездер бір клеткалы сияқты экзо және эндоэпителиалды болуы мүмкін. Олардың көбісі экзоэпителиалды түрге жатқызылады. Секретін бөлу бағытына қарай көп клеткалы бездер: эндокринді және экзокринді болып бөлінеді. Секреттің құрамы бойынша бездердің көбіне белоктық және шырышты түрлері кездеседі. Секретті бөлгеніне байланысты бездер мерокринді, галокринді, апокринді боып бөлінеді. Бездер организмде секрет бөлу қызметін атқарады. Олардың көпшілігі қалыптасқан жеке органдар. Басқалары органдардың жеке бөлігі болып саналады. Бездер экзокриндік және эндокриндік болып бөлінеді. Экзокриндік бездер секрет түзуші немесе бездік бөлімі мен шығарушы өзектен тұрады. Экзокриндік бездердің классификациясы осы бөлімдердің құрылысына негізделген. Эндокриндік бездер тікелей қанға түсетін гормндарды бөледі. Эндокриндік бездер бездік клеткалардан тұрады және олардың шығару өзектері болмайды. Бұларға жататындар гипофиз, эпифиз, қалқанша. Экзокриндік бездер сыртқы ортаға, яғни эпителиймен астарланған органдардың қуыстарына немесе терінің бетіне шығарылатын секреттер бөледі.
33. Эритроциттердің атқаратын қызметі, құрылысы
Қанның қызыл клеткаларды эритроциттер (гректің эритос-қызыл) деп аталады. Эритроциттер мен қан пластинкалары қызметтерін тікелей қанның ішінде, ал лейкоциттер өздерінің әртүрлі қызметтерін қанда емес, дәнекер ұлпасында атқарады.
Эритроциттерді 1673 жылы Левенгук ашқан. Бұлар қанның негізгі клеткалары. Ерлердің 1мм қанында 5 млн-ға жуық, әйелдерде 4-4,5 млн эритроциттер болады. Адам олрганизміндегі эритроциттерінің саны 25 триллион. Адамдағы эритроциттердің шамасы 2 литр. Эритроциттердің саны организмнің жынысына, жасына, физикалық күйіне, жердің биіктігіне, жыл маусымына және басқа да факторларға байланысты өзгеріп отырады. Жаңа туған нәрестелердің 1мм қанындағы эритроциттердің саны 6-7 млн-ға жетеді. 10-11 жасқа келгенде қалпына келеді. Адам қартайғанда қайтадан көбейеді, оның себебі олардағы гемоглабиннің азайуының салдарынан. Эритроциттер-оттегін тасушы болып есептеледі. Олардың денесі ерекше затпен- белок текті пигмент-гемоглабинмен толтырылған. Гемоглабин оттегімен оңай қосылады және оны оңай береді. Өзіне оттегін қосып алған гемоглабинді-оксигемоглабин дейді. Гемоглабин оксигемоглабинге айналып, ашық қызыл түске боялып, қанға ал қызыл түс береді. Одан әрі оттегі бүкіл денеге тарап, әрбір клетканы қамтамасыз етеді. Гемоглабинмен берік байланысқандықтан, оттегі клеткалар мен ұлпаларға оңай ауысады. Эритроциттер қан плазмасының құрамындағы тұздарға сезгіш. Егер қанның плазмасында тұздардың мөлшері көбейсе онда эритроциттер жиырылып бүрісіп қалады, өйткені құрамындағы суды гипертониялық ерітіндіге береді. Гипертоникалық ерітіндіде ісінеді, олардан гемоглабин сыртқа шығады (гемолиз) одан кейін К ионы клеткаға енеді. Дені сау адамдарда күніне 200 миллиард эритроциттер өледі. Олар негізінде көк бауырда өледі. Бұл органда эритроциттер ерекше клеткалармен қоршалынып алынады (макрофагтар) олар эритроциттерді қортып жойып жібереді. Қан плазмасында белоктар 6-8%, су 90% құрайды. Глобулиндер-антиденешіктер қорғаныштық қызмет ал гормондар реттеуші қызмет атқарады.
34. Тромбоциттер, оның құрылысы, қызметтері
Тромбоцит — сүйектің қызыл кемігіндегі ірі жасушалар — мегакариоциттерден жетіледі. Қан табақшалары мегакариоциттер цитоплазмасының мөлшері екі-үш мкм ядросыз бөлікшелері. Олар қанда топтасып орналасады. Қан табақшалары жақсы боялатын дәнді орталық бөлігі
Тромбоциттер олар адамда клетка емес, клетканың бөліктері сияқты, сондықтан қан пластинкалары деп аталады. Функциялық жағынан сүтқоректілер мен адамның қан пластинкалары омыртқалылардан басқа кластарының тромбоциттеріне ұқсас. Олар бір бірімен жабысып кесек жасайтын қасиеті бар, ал ең бастысы қан ұю процессіне қатысатын тромбокиназа ферменттеріне бастама береді. Адамның қан пластинкасы өте кішкене 2-3мк, оның есесіне олардың саны өте көп 1мм-де 150000-300000.
Қан пластинкасының үстіңгі бетінде сиаломуциндер орналасқан олардың маңызы қан пластинкасын бір-біріне жабыстырып тұрады. Қан пластинкасы қанның ұюына қатысады. Тромбопластин-фибриноген белогін синтездейді. Сонымен қан полифункциональді ұлпа күрделі химиялық құрамы бар.
35. Дәнекер ұлпалары, олардың қызметтері, құрылысы.
Дәнекер ұлпасы нағыз дәнекер ұлпасынан, шеміршек, сүйек ұлпалары жатады. Олар мезенхимадан дамыған. Дәнекер ұлпасының бір ерекшелігі клетка аралық заттары жақсы жетілген (аморфты және талшықты заттар түрінде кездеседі). Дәнекер ұлпасын әр органның құрамынан кездестіруге болады. Дәнекер ұлпасы қоректік, қорғаныш, механикалық қызмет атқарады. Дәнекер ұлпасының әртүрлі өз алдына қызмет атқарады. Мысалы борпылдақ ұлпаны алсақ бұл ұлпада клеткаларды қоректендіру процесіне қатысады. Қорғаныштық қызметі (фагоцитоз, пиноцитоз) «заместительная» орнын толықтыру процесіне қатысады. Мысалы: жараның орны жазыларда осы ұлпа роль атқарады. Шеміршек және сүйек ұлпалары мезенхималық қызмет атқарады, скелеттің құрамына кіреді. Осы дәнекер ұлпасы 2 түрден дұрады: 1.талшықты дәнекер ұлпасы , 2 . ерекше дәнекер ұлпасы
Талшықты дәнекер ұлпасы: борпылдақ (жинақталмаған) және тығыз дәнекер ұлпаларына бөлінеді.Тығыз дәнекер ұлпасы-жинақталмаған тығыз, жинақталған тығыз(сіңір, пластикалық және эластикалық ұлпа) болып бөлінеді. Ерекше қаситеттері бар дәнекер ұлпасына: ретикуль, май, пигмент, шырышты ұлпалар жатады.Борпылдақ жинақталмаған дәнекер ұлпасын алып қарасақ, ол дәнекер ұлпасының нағыз прототипі болып саналады. Мұнда барлық клетка элементтері және клетка аралық заттары жақсы жетілген. Борпылдақ дәнекер ұлпасы бүкіл дәнекер ұлпа атқаратын қызметін өзіне жинақтаған. Қоректендіру, қорғаныштық, орын толықтыру және механикалық қызметтер атқарады. Фибробласт-көп таралған ұзынша келген, 2 зонасы бар клетка. Эктоплазма (сыртқы) және эндоплазма (ішкі) макрофибрильдері болады. Цитоплазмада микротүтікшелер болады. Клетка аралық заттарды синтездейді.Гистоциттер-макрофагтар фибробластардан кішірек келеді. «макрофаг» деп те атала береді. Фагацитоз процесіне қатысады. Антиген информациясын иммунокомпонентті клеткаларына береді. Гистоциттер борпылдақ дәнекер ұлпасының уақытша клеткалары болып табылады. Макрофагтарда клетка органоидтарынан басқа көптеген пиноцитоз көпіршіктері лизосомалар, фагосомалар болады. Макрофагтардың цитоплазмасында мукополисахаридтердің болуы олардың дәнекер ұлпаның негізгі клетка аралық затының түзілуіне қатысатынын дәлелдейді. Макрофагтар организмде тағы бір маңызды қызмет атқарады-антиденелердің жасалуына қатысады.Антиденелердің түзілуінің негізгі процесі лимфоидты ұлпада болады.
36. Борпылдақ дәнекер ұлпасы, құрылысы, қызметі.
Борпылдақ ұлпа (textus laxus; лат. textus — ұлпа; laxus - борпылдақ) - адам мен жануарлар организмдері көптеген мүшелерінің құрамында кездесетін, денеде ең көп тараған дәнекерұлпасы. Борпылдақ ұлпа — жасушалардан (фибробластоциттер, макрофагоциттер және т.б.) және жасушааралық заттан (коллаген, эластин, ретикулин талшықтары, пішінсіз — аморфты негізгі зат) тұрады. Фибробластоциттер — борпылдақ ұлпасы жасушааралық затының негізін құрайтын талшықтарды түзеді, ал макрофагоциттер немесе гистиоциттер (моноцитгер туындысы) — қорғаныс қызметін атқарады. Борпылдақ ұлпада бұлардан басқа адвентициальды жасушалар, плазмоциттер, ұлпа базофилдері (шырлы жасушалар немесе лаброциттер), адифоциттер (липоциттер немесе май жасушалары), лимфоциттер болады. Борпылдақ ұлпаның жасушааралық затына: коллаген және ретикулин талшықтары (беріктік қызмет атқарады) мен эластин талшықтары (серпімділік қасиеттер береді) жатады. Ал аморфты зат — борпылдақ ұлпаның бірыңгай негізін құрайтын пішінсіз зат. Борпылдақ ұлпадағы зат алмасу процесін — ұлпа сұйығы іс жүзіне асырады. Ол борпылдақ ұлпа арқылы үздіксіз ағып жатады және тұрақты қозғалыста болады.
37.Тығыз талшықты дәнекер ұлпасына сипаттама. Сіңірдің және байламдардың қызметтерін түсіндір. Тығыз дәнекер ұлпасы көптеген тығыз орналасқан талшықтардан біршама клеткалардан және аморфты заттан тұрады.Талшықтардың тығыз орналасуына байланысты тығыз қалыптасқан және тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасы болып бөлінеді.Тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасында талшықтар ретсіз орналасқан.Коллагенді талшықтар беріктік үшін жуан шоқтарды құрып, тармақталған эластинді талшықтармен бірігіп тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасының механикалық негізін түзеді. Онда клеткадан фиброциттер басым болады.Бұл ұлпа терінің торлы қабатын құрайды.Тығыз қалыптасқан дәнекер ұлпасына ретпен орналасқан талшықтар тән.Бұл ұлпа сіңірде,байламдарда,фиброзды мембраналарда кездеседі.Сіңірде коллагенді талшықтар сіңірдің бойымен бір біріне параллель орналасқан шоқтарға жиналған. Тығыз жатқан шоқтар арасында сіңір клеткалары-тендиноциттер,біршама тендинобластар және негізгі аморфты зат орналасады. Сіңір мүше ретінде тығыз дәнекер ұлпасымен қатар борпылдақ дәнекер ұлпасымен тұрады.Борпылдақ дәнекер ұлпасының қабаттары тығыз дәнекр ұлпасыныңшоқтарын бөліп тұрады. Сіңірде 1ші, 2ші, 3ші реттік шоқтар орналасады. 1ші реттік шоқ параллельді бағытталған коллагенді талшықтардан тұрады. 1ші реттік шоқтарды тендиноциттер қатары бөліп тұрады. 1 неше бірінші реттік шоқтар қосылып екінші реттік шоқтарды түзеді. 2ші реттік шоқтар борпылдақ дәнекер ұлпасыныңжұқа қабатымен –эндотенонимен қапталып жатады.Екінші реттік шоқтар үшінші реттік шоқтарға бірігеді. Оның сыртында борпылдақ дәнекер ұлпасының қалыңдау қабаты-перитеноний орналасады.Фиброзды мембраналарда ( қатты милы қабық,сүйек үсті,шеміршек үсті,фасция,аталық және аналық безінің белокты қабығы және т.б) коллагенді талшықтар шоқтары бірнеше қабат болып жатады.Сол қабаттар арасында фиброциттер орналасқан.Әрбір қабаттарда коллагенді талшықтар шоғы параллельді бағытталған.Талшықтардың жеке шоқтары бір қабаттан екінші қабатқа өтіп бір-бірін байланыстырып тұрады.
38. Бұлшық ет ұлпасының құрамындағы миофибрилдердің биологиялық маңызын түсіндір?
Көп клеткалы жануарлардың барлық бұлшық еттері механохимиялық актин-миозиннің жиырылғыш жүйесінің дамуы нәтижесінде п.б . Бұлшық ет ұлпалары организімнің кеңістікте қозғалуын , жүректің соғуын, қан мен лимфаның ағуын , асқазан ішек бойымен тағамның жылжуын , жатырдың жиырылуын және т.б қамтамассыз етеді. Бұлшық ет ұлпаларының шығу тегі және құрылысы әр түрлі болады. Бірақ бәрінде де жиырылғыш қасиетері бар. Бұлшық ет ұлпасында ерекше арнайы органеллалар миофибрилдер болады. Көпклеткалы жануарлар организмінің жиырылғыш мамандалған клеткаларының цитоплазмасында жиырылғыш фибриллалар , миофибриллалар болады.Миофибрилдердің екі түрі болады. Көлденең жолақты және тегіс Миофибриллалар әсіресе склет бұлшық ет клеткасында, біріңғай саласы бұлшық ет клеткаларында және жүрек еттерінед көп болады. Жиырылғыш аппарат белоктарының 90 пайыз жуығын миозин мен актин және тропомиозин құрайды. Жарық микроскопынан көрінетін миофибриллалардың көлденең жолақтылығы , актин мен миозин жіптерінің орналасуына байланысты екені электрондық микроскопиялық зерттеулер анықтады. Әрбір жеке миофибирилла кезектесіп орналаскан ақшыл және күңгірт учаскелерден дисклерден тұрады. Электорндық микрокопия зерттеулер бойынша әрбир миофибрилла жіңішке жіптер –протофибриллалардың шоғыры.
39. Жүрек бұлшықет ұлпасы. Оның ерекшеліктерін түсіндіріңіз?
Жүректің әртүрлі бөлімінде бұлшық ет ұлпасы әртүрлі құрылымынға ие. Миокардтың бұршық ет ұлпасын 2 түрге бөледі. 1 Жұмыс істейтін ,2 өткізетін.
Миокардтың негізгі бөлімі жүректің жұмыс істейтін бөлімінен тұрады. Миокардтың бұлшық ет ұлпасы клеткалық құрылымға ие, әрі клеткалар (кардиомицциттер) БІРІНЕН кейін бірі тізбектеліп орналасады. Бұл клеткаларда ұзындау пішінге ие ядро дәл ортасында орналасқан және саркоплазмамен қоршалған , ал миофибрилдер шеткі жағында орналасқан . Миофибрилдер жіңішке (актин) және жуан ( миозин) протофибрилдерден тұрады. Жүректің жұмыс істейтін бұлшық ет бөлімінде , соматикалыққа , қарағанда митохондриялар өте көп кездеседі , олар миофибриллдердің арасында қатарлап орналасқан . Митохондрияларда кристалдардар өте көп . Оған дәлел миокардты тыныс алу процестерінің қарқынды жүруі және АТФ-тің белсенді шығарылуы . Энергиямен жаксы қамтылғандықтан жүрек бұлшық еті өмір бойы демаллыссыз қызмет жасайды . Жүрек бұлшық етіндегі саркоплазматикалық ретикулум миофибрилдерге бағытталған кеңейген каналға ұқсас болады. Олсоматикалық бұлшық етке қарағанда аз деңгейде дамыған. Жүрек бұлшық етінің өзіндік ерекшелігі онда ендірме пластикасы болады. Бұл эволюция процесінде қалыптасқан. Құрамында бұлшық ет үзілмеуі үшін қажет, яғни беріктік қасиет береді. Көршілес клеткалардың плазмолеммаларының арасында ені 20-30 нм болатын кеңістік болады. Миофибрилдер ендірмелі пластинка аймағында Z жолақ деңгейінде плазмолеммаға бөлінеді. Бұл жерде плазмолемма қалыңырақ болады болады және Z- Жолағының затымен араласып кетеді. Ендірме пластинкасының фибриллярлы аймағында қалыптасады. Кейбір көршілес бұлшық ет клеткаларының арасында плазмолеммалардың түйісуі жүзеге асады . Олар тығыз немесе саңылау тәрізді байланыстар түзеді. Жүректің бұлшық ет клеткалары плазмолеммадан басқа базальді мембранамен қапталған .
40.Регенерация процессінің практикалық маңызы. ( жүрек бұлшық етінің регенерациясы мен дамуы.)
Сүтқоректілерде жүрек қос симетриялы орналасқан қан тамырлары түтік түрінде болады. Бұл түтіктер мезодермасының эктодермалы және висцеральді жапырақшаларының арасындағы кеңістікте орналасады . Даму процессі кезінде түтіктер бірігіп кетеді. Олар басқа қан тамырларыф тәрізді мезенхималы шығу тегіне ие және эндокардқа бастама береді. Бірікен түтіктерді қоршаған мезодерма миоэпикардты пластина д. а. Мезенхималы түтіке бағытталған ішкі бөлімнен миокард ал сыртқысынан –эпикард п.б.
Миокардтың қалыптасу процесінде мезодермальді клеткалар ұзарады және дифференциалданады; оларда саны өсіп тұратын миофибриллдер п.б.:клеткалар арасынад байланыстар қалыптасады, ендірмелі жолақтар пайда болады және клеткалар жиырылуы қабілетіне ие бола бастайды . П.П Румянцевтің көрсетуі бойынша онтогенез постнатальді процесінде кардиомицитер бөліну қабілеттілігін сақтайды. Осымен бірге Z-жасақ аймағында миофибрилдердің үзілуі жүзеге асады. Әйткенмен , кардиомициттердің цитогенезі біртіндеп тежеледі . Егеуқұйрықтарда 5-7 тәуліктегі даму аралығында цитокенездің тежелуі нәтижесінде екі ядролы кардиомициттер пайда болады. Бұлшық ет клеткаларының ядролары эмбриональді кезеңінде циклден шығып қалады, яғни олар go немесе g, кезеңінде қалып қояды. Бұл клеткалардың плоидтылығы артады. Мезенхимадан бұлшық ет клеткалары қоршаған дәнекер қабаттар пайда болады. Бұлшық етке мезенхимамен бірге қан тамырлары мен нервтер де кіреді. Жүрек бұлшық етінің зақымдануы кезінде , мысалы, инфаркт кезінде дәнекер ұлпасы арқылы регенерация жүзеге асады. Жүрек бұлшық етінің функциясының компенсациясы зақымданған аймақты қоршаған бұлшық ет клеткаларының гипертрофиясы арқылы жүзеге асады. Миокард зақымдалған кезде кардиомиоцитерде митоздың шығуын байқауға болады. Митоздар әсіресе сол жақ құлақшада , субэпикардиальді аймақта байқалады.
41.Нейроглия оның құрылысы, қызметі және түрлері туралы түсіндіріңіз.
Нейроглия-2 түрлі клеткалардан құралады:нейроннан және глиоциттерден.Глиоциттер нейрон сияқты импульсті өткізе алмайды.Бірақ, нейрондар глиоциттер болмаса немесе бұзылса өзінің қызметін атқара алмайды.Глиоциттер тірек,айыру,қоректік,гомеостатикалық және қорғаныс қызметін атқарады.Сонымен,нейроглия тірек,қорғаныш,қоректендіру,гомеостатикалық қызмет атқарады.Нейроглия 2түрге бөлінеді:макроглия және микроглия.
Макроглия даму процесінде шығу тегі жағынан нейрондарға ұқсас,нерв пластинкасынан және мезенхимадан пайда болады.Макроглия 4-ке бөлінеді:1.эпендима 2.астроглия 3.олигодендроглия 4.мультипотенциалды глия.
Эпендимоциттер куб тәрізді клеткалар.Мидың қарыншалары және жұлынның орталық каналы эпендимоциттермен астарланған.Эпендимоциттің астыңғы жағында өсінділері болады.Ал қарыншалардың қуысына қарап тұрған эпендимоциттердің үстіңгі бетінде көптеген кірпікшелер болады.Кірпікшелер қозғалуының нәтижесінде мидың орталық каналында ми сұйықтықтарының ағысы реттеліп тұрады.
Астроглия бас миында және жұлында кездеседі,бұлар негізінен жұлдыз тәрізді клеткалар,көптеген өсінділері болады.Астроциттер 2түрге бөлінеді:протоплазмалық және талшықты.Протоплазмалық астроциттер мидың сұр затында орналасады..Олардың өсінділері қысқа және жуан болады.Талшықты астроциттер мидың ақ затында орналасады.Олардың өсінділері жіңішке және ұзын болады.Астроциттердің 2түрі де айыру және қорек қызметтерін атқарады.
Олигодендроглияның өсінділері аз және өте жіңішке болады,бұлар мидың ақ және сұр затында кездеседі.Солардың бір түрі глиоциттер-сателлиттер нейронның сыртын қаптап тұрады.Ал леммоциттер(Шван клеткалары) нейрондардың өсінділерін қаптайды.
Мультипотенциалды глия.Соңғы жылдары макроглия клеткасының 4-ші түрі анықталып,оған мультипотенциалды глия деген атақ берілді.Оның клеткасы ұсақ және өсінділері болады.Электронды микроскоп арқылы оның цитоплазмасында жекеленген лизосоидарды табуға болады.
Микроглия клеткалары қанның моноциттерінен пайда болады.Микроглиоциттер қантамырларының қасында кездеседі,өсінділері жіңішке болады.Олар белсенді түрде қозғалып фагоцит қызметін атқарады.Бұзылған және өлген нейрондар мен бактерияларды жұтып алып ыдыратады.Сонымен,микроглия қорғаныс қызметін атқарады.
42.Нерв ұлпасына жалпы сипаттама.Нерв ұлпасының биологиялық маңыздылығын түсіндіріңіз.
Жалпы,нерв жүйесі адам организмі үшін өте маңызды.Яғни,нерв жүйесі организмнің барлық жүйелерінің қызметтерін реттейді,организмді сыртқы және ішкі ортамен байланыстырады.,сыртқы орта жағдайына бейімдеп отырады.Нерв жүйесінің негізгі бөлігі нерв ұлпасынан түзіледі.Нерв ұлпасының клеткалары 2түрге бөлінеді:нейрондар және глиоциттер.Нейрондардың негізгі қызметі тітіркену және қозуды өз бойымен өткізу.Ал нейроглия болса көмекші қызмет атқарады.Нейрондар өзінің пішіні және көлемі жағынан әр түрлі болып келеді.Бірақ әр нейронның денесі болады,оны перикарион деп атайды және бір немесе бірнеше өсінділері болады.Бір өсіндісі бар нейрон униполярлы,екі өсіндісі бар биполярлы,бірнеше өсіндісі бар мультиполярлы деп аталады.Нейрондардың өсінділері 2 типке бөлінеді:1)дендрит- тармақталған қысқа өсінді тітіркенуді қабылдап нейронның денесіне қарай өткізеді; 2)аксон-ұзын тармақталған өсінді импульсті нейронның денесінен басқа нейрондарға және басқа ұлпаларға жеткізеді.Аксонның нерв талшығы деп аталатын өсіндісі болады,ол жұлын мен мидан шығып,денедегі барлық мүшелерге таралып,сыртынан қабықпен қапталады.Нерв талшықтарының миелинді және миелинсіз деп аталатын 2 түрі болады.Әрбір миелинсіз талшықтың 3-5-ке дейін,кейде 12-ге дейін осьтік цилиндрлері болады.Ал осьтік цилиндр дегеніміз нерв талшығының ішіндегі нерв клеткасының өсіндісін айтамыз.Миелинді талшықтың болса,бір ғана осьтік цилиндрі болады.Нерв талшықтарының бәрі нерв ұштары деп аталатын соңғы бөліктермен аяқталады.Атқаратын қызметіне қарай нерв ұштарының 3тобын ажыратамыз:1)эффекторлы- қозғалғыш және секретрлы болып келеді.2)рецепторлы- сезімтал нейрондар дендриттерінің ұштық апараты.3)синапс-2 нейронның түйісетін жері. Нейронның цитоплазмасында көптеген митохондриялар кездеседі және Гольджи кешені өте жақсы дамыған.Атқаратын қызметіне байланысты нейрондардың 3түрін ажыратамыз:1)сезгіш немесе афферентті нейрондар биполярлы болып келеді,бір ұшы рецептормен,екінші ұшы мимен байланысады.2)орталық жүйке жүйесінде орналасатын қоспа нейрондар 3) жұмыс атқаратын мүшелерге дейін созылатын орталық жүйке жүйесінде жататын эфферентті нейрондар.Және нерв ұлпасының маңызды клеткасының бірі глиоциттер.Глиоциттер тірек,айыру,яғни изоляциялық,қоректік,гомеостатикалық және қорғаныс қызметін атқарады.Нейроглия макро және микроглиядан тұрады.Макроглия эктодермадан пайда болса,микроглия қанның моноциттерінен пайда болады.
43.Борпылдақ дәнекер ұлпаларының ерекшелігін түсіндіріңіз.
Борпылдақ дәнекер ұлпасы адам мен сүтқоректілердің организмінде кеңінен тараған.Терінің астында жатып,органдардың,ұлпалардың және клеткалардың арасын толтырады.Борпылдақ дәнекер ұлпада түрлі бағытта тәртіпсіз орналасқан,коллагендік және эластиндік талшықтар болады.Олардың арасында клеткалар орналасады.Борпылдақ дәнекер ұлпасының клеткалары:фибробластар,гистиоциттер,адвентициялық клеткалар,толық клеткалар,май және пигменттік клеткалар,сонымен бірге қанның клеткалары да кездеседі-лимфоциттер,плазмоциттер және макрофагтар.Борпылдақ дәнекер ұлпасының ең маңызды клеткаларының бірі фибробластар болып табылады.Фибробластар ірі,ұзынша келген және өсінділері болады.Цитоплазмасының сыртқы бөлігін эктоплазма, ал органоидтарға бай ішкі бөлігін эндоплазма деп атайды.Жетілген фибробластарда эндоплазма аймағы азаяды.Эндоплазмада митохондрия,түйіршікті эндоплазмалық тор,Гольджи аппараты және клетка орталығы орналасады.Фибробласттың цитоплазмасында көптеген микрофибрилдер орналасады,солардың арқасында фибробласт қозғала алады.Фибробласттың негізгі қызметі клеткааралық затты түзу.Борпылдақ дәнекер ұлпасының клеткааралық заты талшықтар мен аморфты заттан тұрады.Талшықтар ұлпаларға мықтылық пен серпінділікті қамтамасыз ететін қасиет береді.Талшықтардың 3түрін ажыратамыз:коллагендік,эластикалық және ретикулалық.Коллагендік талшық берік келеді және тармақталмайды.Пісірген кезде алдымен ісінеді,содан кейін еріп,желімге айналады.Осы қасиетіне байланысты коллагендік деп аталады.Эластинді талшықтар эластин белогынан түзіледі,физикалық қасиетіне байланысты бұларды эластикалық немесе серпінді талшықтар деп атайды.Серпінді талшықтардың қасиеті коллагенді талшықтарға қарама-қарсы,яғни олар өте созылмалы және оңай үзіледі.
44.Эндоплазмалық тордың қызметтерінің ерекшеліктерін түсіндіріңіз.
Эндоплазмалық торды 1945-жылы Портер тауық балапанының фибробластарынан тапқан.Цитоплазманың мембраналарымен шектелген әр түрлі түтікшелер мен қапшықтардан тұратын көлемді жүйені эндоплазмалық тор деп атаған.Түтікшелер мен қапшықшалар бір-бірімен байланысып,бүкіл цитоплазмаға жайылған күрделі торды жасайды.Әр түрлі клеткаларда эндоплазмалық тордың құрылысы мен даму деңгейі әр түрлі болатыны анықталған.Эндоплазмалық тор көп мөлшерде белок,липид,гликоген синтездейтін клеткаларда өте жақсы дамыған.Сонымен,эндоплазмалық тордың негізгі қызметтерінің бірі клеткада тасымалдау қызметін атқарады.Әр түрлі заттардың сыртқы ортадан клетка ішіне түсуін және органоидтардың бір-бірімен байланысуын қамтамасыз етеді.Эндоплазмалық тордың екі түрі-түйіршікті және тегіс болады.Эндоплазмалық торда белок синтездейтін клеткалардың өте жақсы жетілуіне байланысты, түйіршікті эндоплазмалық тордың негізгі қызметі-белок синтездеуге қатысу.Түйіршікті эндоплазмалық тордың бетінде синтезделген белок гиалоплазмаға түспей,мембранадан өтіп эндоплазмалық тордың ішкі қуыстарына жиналады.Одан кейін синтезделген заттар Гольджи аппаратына түседі де сыртқа шығарылады.Түйіршікті эндоплазмалық тордың тағы да бір өте маңызды қызметі-клеткалық мембраналарды өңдеу.Түйіршікті эндоплазмалық торда барлық мембраналық белоктар,мембрананың липидтері синтезделеді және липопротеид мембраналары осы торда жинақталып құрылады.Сондықтан түйіршікті эндоплазмалық торды клеткалық мембрана фабрикасы деп атайды.Ал тегіс эндоплазмалық тор болса белок синтезіне қатыспайды.Бұл торда триглицеридтер,липидтер және көмірсулар синтезделеді.Жазық эндоплазмалық тор стероид өңдейтін клеткаларда жақсы дамыған.Және де бауырдағы эндоплазмалық тор улы заттарды залалсыздандырады.Сонымен,түйіршіксіз эндоплазмалық тор клеткада бірнеше қызмет атқарады:липидтер мен стероидты гормондарды синтездеу; дәрі препараттарды және улы заттарды детоксикациялау;гликогенді синтездеу; кальцийді жинап сақтау.
45.Плазмалемманың фосфолипид қабатының қызметін түсіндіріңіз.
Плазмалемма-клетканың сыртқы мембранасы,ол белоктармен жалғасқан липидтердің екі қабатынан тұрады.Сонымен бірге,плазмалемманың сыртқы қабатының құрамына белоктармен байланысқан гликопротеидтер мен гликолипидтерден тұратын гликокаликс кіреді.Плазмалемма клетканы қоршап тұрғандықтан,сыртқы ортамен тікелей байланысты,сондықтан бұл мембрананың клетка тіршілігіндегі рөлі өте зор.Плазмалемманың қалыңдығы 10нм,басқа мембраналарға қарағанда қалыңдау,себебі оның сыртқы беті көмірсулардан,ішкі жағы қалың белок молекулаларынан құралады.Мембрананың негізгі химиялық компоненттері-белоктар 60%, майлар 40%, көмірсулар 2-10%.Плазмалемма негізінен холестеринге бай.Плазмалемманың негізгі атқаратын қызметтері:қорғаныштық, өткізгіштік және тасымалдаушы.Плазмалемманың сыртқы бетінде рецепторлық ферменттер орналасады,олар клетканың күйін басқа көрші клеткаларға жеткізіп тұрады.Клетканың бөліну процессіндегі маңызы өте зор.Оның сыртында микротүтікшелер,талшықтар сияқты әр түрлі өсінділер болады.
46) Экзоцитоз деген қандай ұғым? Оның үлгісін сызба түрінде түсіндіріңіз.
Экзоцитоз – заттардың жасушалардан сыртқа шығарылу процесі. Экзоцитоз кезінде жасуша цитоплазмасындағы әртүрлі протеин молекулалары, мукополисахарид немесе май тамшылары, ферменттер және т.б. заттар көпіршіктер түрінде жасуша плазмолеммасымен қапталып, жасушадан сыртқа шығарылады.Экзоцитоз процесінің іске асуына цитоплазмадағы микротүтікшелер мен жиырылғыш микрофиламенттер қатысады.Экзоцитоз эукариоттарда клеткаішілік везикулалар (мембраналық көпіршіктер) сыртқы клеткалық мембранамен араласатын клеткалық процесс. Экзоцитоз кезінде жиналған секреторлық везикулалар сыртқа шығады, ал олардың мембранасы клеткалық мембранамен араласады. Практика жүзінде барлық макромолекулалық қосылыстар (белок, пептидті гормондар және т.б.) осы жолмен клеткадан шығады.Прокариоттарда экзоцитоз процесі кездеспейді.Экзоцитоз негізінен 3 негізгі тапсырманы орындайды:
- Клетка мембранасына өсуі үшін липидтерді жеткізу;
- Әртүрлі қосылыстардың клеткадан босапшығуы, мысалы токсинді заттар және сигналды молекулалар (гормондар немесе нейромедиаторлар);
- Клетка мембранасына мембраналық белоктар қызметін атқаратын рецепторларды жеткізу;
47) Экзоцитозды сызба түрінде көрсетіңіз.
Экзоцитоз – заттардың жасушалардан сыртқа шығарылу процесі. Экзоцитоз кезінде жасуша цитоплазмасындағы әртүрлі протеин молекулалары, мукополисахарид немесе май тамшылары, ферменттер және т.б. заттар көпіршіктер түрінде жасуша плазмолеммасымен қапталып, жасушадан сыртқа шығарылады.Экзоцитоз процесінің іске асуына цитоплазмадағы микротүтікшелер мен жиырылғыш микрофиламенттер қатысады.Экзоцитоз эукариоттарда клеткаішілік везикулалар (мембраналық көпіршіктер) сыртқы клеткалық мембранамен араласатын клеткалық процесс. Экзоцитоз кезінде жиналған секреторлық везикулалар сыртқа шығады, ал олардың мембранасы клеткалық мембранамен араласады. Практика жүзінде барлық макромолекулалық қосылыстар (белок, пептидті гормондар және т.б.) осы жолмен клеткадан шығады.Прокариоттарда экзоцитоз процесі кездеспейді.Экзоцитоз негізінен 3 негізгі тапсырманы орындайды:
- Клетка мембранасына өсуі үшін липидтерді жеткізу;
- Әртүрлі қосылыстардың клеткадан босапшығуы, мысалы токсинді заттар және сигналды молекулалар (гормондар немесе нейромедиаторлар);
- Клетка мембранасына мембраналық белоктар қызметін атқаратын рецепторларды жеткізу;
48) Клетка аралық байланыстарды сызба түрінде түсіндіріңіз.
Көп клеткалы организмдерді организмдерді клетка аралық қатынастар байланыстырып тұрады.Мұны тіпті ұрықтық ұлпалардың клеткаларынна да байқауға болады. Осы ұлпалар сияқты клеткалардың бір-бірімен бірігуін, қосылысуын адгезия деп атайды. Ал осындай қасиет клетканың плазмалеммасының бетінде жатқан химиялық қосылыстардың ерекшеліктерімен де сипатталады. Клетк аралық заттардың механизмі әлі толық зерттеліп біткен жоқ. Әйтсе де кейбір мәліметтер бойынша бұларды байланыстырып тұратын плазмалеммадағы липопротеидтер мен гликокаликс арасындағы өзара байланыстар екен.Эмбрионльды клеткалардың плазмалемма мембраналарының арасындағы осындай байланыстар саңылауы 20 нм шамасындай болады. Ал, саңылаудың өзі гликокаликске бай болып келеді.
Клетка аралық байланыстар:1- жай байланыс; 2- “құлып”; 3- десмосома; 4- тығыз тұйықтаушы байланыс; 5- саңылаулы байланыс;
Атқаратын қызметіне қарай клетка байланыстарын айырғыш, механикалық және химиялық деп 3 түрге бөледі. Бірінші топқа жай, құлып тәрізді немесе десмосом байланыстары жатады.Екінші топқа тығыз байланыстар, үшіншісіне саңылау арқылы қосылысатын байланыстар жатады. Жай байланыс жолымен көптеген клеткалар қосылады, мұнда екі плазмалемманың арасындағы кеңістік 15-20нм-ге дейін барады. Плазмалеммаға цитоплазма келіп жалғаспайды. Тіпті байланыс (құлып), әсіресе эпителий ұлпаларында көп кездеседі, мұнда клетканың плазмалеммасы бір-біріне инвагинации жасап қосылады.Десмосомды байланыста мембрана аралығында тығыз орналасқан заттарға циоплазма эағынан электронды тығыз орналасқан жіңішке талшықтар келіп түйіседі. Десмосома аумағы 0,5мкм шамасындай. Десмосома механикалық қызмет атқарады. Тығыз байланыста екі плазмалемманың сыртқы беттері бір-біріне түйісіп қалыңдығы 2-3нм-дей қабат түзеді. Бұл мембраналардың түйісетін орындары болады. Тығыз десмосома бйланысын толық көру үшін күрделі дістер қолданылады. Сонда цитоплазма жағынан бұл аймаққа көптеген жіңішке жіпшелердің орналасатынын көреміз. Тығыз байланыстар арқылымолекулалар мен иондар алмасуы жүрмейді. Мұндай байланыстар эпителий, эндотелий және мезенхима клеткаларының аралықтырында байқалады. Саңылаулы байланыстардың негізгі қызметі – клетка аралық байланыстрды реттеу, атап айтқанда химиялық заттардың алмасуын, әсіресе дамып келе жатқан клеткалардың байланысын күшейтіп, төменгі молекулалы қосылыстардың бір клеткадан екінші клеткаға өтуін қамтамасыз етеді.
49) Эндоплазмалық тордың айырмашылықтарын түсіндіріңіз?
Эндоплазмалық торда 1945 жылы К.Портер электронды микроскоптың көмегімен иауық балапандарының фибробластарынан тапты. Фибробластарды бекітіп және бояп барып жарық микроскопымен қарағанда оның цитоплазмасындағы эндоплазма аумағы эктоплазма аумағына қарағанда бояуда жақсы қабылдайтыны анықталды. Ал эндоплазма аумағының қусытар мен каналдардан тұратынын жән оларбір-бірімен байланысп барып, күрделі тор түзетіні анықталды. Эндоплазмалық тор негізінде барлық эукариотты клткаларда жақсы жетілген. Эндоплазмалық тор түйіршікті және тегіс болып бөлінеді. Түйіршікті эндоплазмалық тор ұзынша келген каналдар мен қуыстардан тұрады. Қуытардың ені 20нм, кейде олардың диаметрі бірнеше мкм-ге дейін барады, бұл құбылыс эндоплазмалық тордың қызметіне сәйкес өзгеріп отырады. Түйіршікті эндоплазмалық тор мембранасының гиалоплазмаға қараған бетінде тығыз түйіршіктер орналасады, оның басқалардан айырмашылығы да осында. Бұл түйіршіктерді зерттегенде оның рибонуклеопротеидтерден тұратыны анықталған, ал нулеопротеидтердің өзі рибосома деп аталады. Түйіршікті эндоплазмалық торбелок синтездейтін клеткаларда жақсы жетілген, өйткені рибосомдар белок синтездеу процесіне қатысады. Эндоплазмалық тор барлық барлық жануарлардың, өсімдіктердің клеткаларынан табылды. Түйшікті эндоплазмалық тор кейбір клеткаларда шашыраңқы мембрана түрінде кездеседі. Ал бауыр клеткаларында эндоплазмалық торды шоғырланған аймақ нерв клеткаларындағы эндоплазмалық тор орналасқан аймақты Ниссель денешігі дейді. Электронды микроскоп осы аймақтың эндоплазмалық тор түтікшелері мен каналдарынан тұратынын анықтады. Тегіс эндоплазмалық тордың түйіршікті эндоплазмалық трға қарағанда бір айырмашылығы оның мембранасының бетінде рибосомдар орналаспайды. Олардың қуыстары мен каналдарының диаметрі 50-100нм шамасындай. Егіс эндоплазмалық тор клеткаларда атқаратын қызметтеріне орай цитоплазмада әртүрлі шоғырланады. Кейбірі клеткалардың эпикальды бөігінде орналасса, ал қайсыбірі цитоплазманың едәуір бөлігін қамтып біртектес орналасады. Көптеген тжірбиелер тегіс эндоплазмалық тордың түйіршікті эндоплазмалық торға және керәсәнше түйіршікті эндоплазмалық тордыңтегіс эндоплазмалық торға ацысып отыратыны анықталды. Мұндай құбылыс клеткалардың атқаратын қызметіне тікелей байланысты. Мысалы: эмбриональды организм ұлпасының даму барысында бауыр клеткаларында түйіршікті эндоплазмалық тордың бірінші кезеңдң ал тегіс эндоплазмалық тордың соңғы кезеңде пайда болатыны анықталған. Қорыта айтқанда эндоплазмалық торлар бр түрден екінші түрге өзгеріп отыратын органоид екендігі анықталған. Эндоплазмалық тордың екеуіде сырттан келген әсерден өзгеріп отырады. Тегіс эндоплазмалық тор майлар мен көмірсулар синтездеуде үлкен рөл атқарады.
50.Түйіршіксіз эндоплазмалық тордың қызметі мен құрылысын түсіндіріңіз?
Агранулалық, немесе түйіршіксіз эндоплазмалық тор ұсақ вакуольдер мен түтіктерді, каналшықтарды құраушы мембраналардан тұрады. Стероидтарды бөлуші клеткаларда түйіршіксіз эндоплазмалық тор жақсы жетілген. Мысалы, бүйрекүсті бездердің қабық затының клеткаларында. Бұлшық ет талшықтарындағы маңызы да ерекше. Түйіршіксіз ЭПТ-ң түйіршікті ЭПТ-ға қарағанда бір айырмашылығы оның мембранасының бетінде рибосомдар орналаспайды. Олардың қуыстары мен каналдарының диаметрі 50-100 нм шамасындай болады. Түйіршіксіз ЭПТ клеткалардың атқаратын қызметтеріне қарай цитоплазмада әр түрлі шоғырланады. Кейбірі клеткалардың апикальды (жоғарғы ) бөлігінде орналасса (Ішек клеткаларында), ал қайсыбірі цитоплазмасының едәуір бөлігін қамтып, біртектес орналасады (ұрық клеткаларында). Көптеген тәжірибелер түйіршіксіз ЭПТ –ң түйіршікті эндоплазмалық торға және керісінше,түйіршікті жазық тордың ЭПТ-ға ауысып отыратынын дәлелдеді.Мұндай құбылыс клеткалардың атқаратын қызметтеріне тікелей байланысты.Мысалы эмбриональды организм ұлпасының даму барысында бауыр клеткаларында түйіршікті эндоплазмалық тордың бірінші кезеңде ал түйіршіксіз ЭПТ-ң ең соңғы кезеңде пайда болатынын дәлелденді.Қорытып айтқанда ЭПТ-р бір түрден екінші бір түрге ауысып отыратын, өзгермелі органоид екен.ЭПТ-ң екеуі де сырттан келген әсерлерден өзгеріп отыратын,өзгермелі органоид екен.Түйіршіксіз ЭПТ негізінде майлар мен көмірсулар синтездеуде үлкен рөл атқарады.Түйіршіксіз ЭПТ синтезделген заттарды тасымалдауда,мембраналардың құрамына кіретін липидтерді синтездеуде,иондарды тасымалдауда және жинақтауда,зат алмасу процесінде пайда болған зиянды заттарды клеткадан шығаруда зор қызмет атақарады.Түйіршіксіз ЭПТ стероидты гормондарды синтездеп немесе мембраналардың құрамына кірмейтін липидтердің метабализмін реттеп отырады.
51.Голджи комплексінің атқаратын қызметін,құрылысын түсіндіріңіз?
Итальян ғалымы К.Гольджи 1898ж. ауыр металдардың ерітінділерімен нерв клеткаларн бояғанда оның цитоплазмасында тор тәрізді қара материалдың барын бірінші болып тапты.Оны <<ішкі тор тәрізді аппарат>>деп атады. Жарық микроскопы арқылы оның анық көрінуі ГА-ның мембранасының осмий ерітіндісімен боясақ,кейбір клеткаларда бұл аппарат тор түрінде кездеседі де олардың құыстары бір-бірімен байланысып жатады,ол кейде жеке (диктиосома), кейде түйір денешіктер немесе орақ тәрізді болып келеді. Сонымен ГА-ы клеткаларда тор тәрізді немесе диффузды түрінде кездесуі мүмкін. Бұл аппарат клетканың қызметіне қарай өзгеріп отырады,ал секрет бөлетін клеткаларда жақсы жетіледі. Әр түрлі жаңа әдістерді қолдана отырып, ГА-ның құрылысы жағынын жан-жақты зерттелді.Негізінде бұл аппараттың құрамына цитоплазманың негізгі бөлімдері –цитозоль,түтікшелері мен көпіршіктерінен тұратын мембрана бөлігі және мембраналардың ішіндегі қосындылар жатады. ГА-ң қызметіне цитозоль аймағынан шет жататын полирибосомдардың тікелей қатыстары бар,өйткені олар бұл аппараттың мембраналарына қажетті ферментті синтездейді.Электронды микроскоп Гольджи ап-ң мембраналар қосындыларынан тұратын кішірек аймақ екенін көрсетті. Осы мембраналардың шоғырланған аймағын диктиосома деп атайды. Бұл аймақ тегіс мембраналардың қапшықтарынан құралған үйінді немесе цистерна түрінде байқалады. Ал мембрана-ң ара –қашықтығы 20-25нм шамасындай. Қатар орналасқан қуыстардың саны 5-10нан аспайды,кейбір бір клеткалы организмде оның саны 20-ға жетеді. Мембраналармен шектесіп топтаса орналасқан қуыстардың н/е жазық қапшық-ң қалыңдығы өзгеріп отырады,егер лардың қалың-ы орта шенінде 25нм болса,шет жағында кеңейген жері болады.Осы шет аймақтарында бөлінген вакуольдер орналасады.Диктиосома аймағын 2 бөлікке ажыратуға болады:1-сі ішкі (проксимальды),екіншісі клеткадан алшақ орналасқан (дистальды)бөлік.Проксимальды бөлік ядро мен цитоплазмаға,дистальды бөлік клетканың үстіне қараған беті.Негативті контраст әдісі бойынша диктиосома аймағын зерттегенде проксимальды бөліміне тор тәрізді қуыстардан тұратын мембраналар келіп түйісетіні айқындалды.Бұл ЭПТ-мен ГА-ның қосылысқан аймағы.ГА-ның атқаратын қызметіне қарай оныңмембраналары да плазмалеммамен тікелей байланыста болады.Клет-ң бөліну барысында ГА диктиосомаға дейін бөлшектеніп кетеді.Клеткалар өскенде диктиосомалардың да саны өседі.,бірақ бұлардың қалай өсетіні әлі күнге дейін анықталған жоқ. ГА барлық эукариотты орг/ң клеткаларында кездеседі.
52.Клетка қосындыларының химиялық құрамындағы айырмашылықтарын түсіндіріңіз?
Қоршаған ортадағы барлық элементтердің іздері тірі жүйеде байқалғанымен,тіршілікке қажет элементтердің саны 20 ға жуық. Клеткадағы олардың концентрациясына сәйкес бұл элементтерді: негізгі элементтер, микроэлементтер және ультра –микроэлементтер деп 3 категорияға бөледі. Түрлі түрдегі элементтердің жалпы жинағы түрліше болады.Кейбір элементтердің универсалдық маңызы болады (сутегі, көміртегі, азот, оттегі, натрий, магний,фосфор,күкірт,кальций,калий және хлор); басқалары бәріне бірдей керек болмағанымен түрлердің көпшілігіне қажет(темір,мыс,марганец,мырыш).Тірі табиғатқа ғана тән арнаулы элементтер болмайды. Бұл тірі және өлі табиғаттың байланысты екенін және біртұтастығын көрсетеді.Сутегі, көміртегі,оттегі, азот, фосфор және күкірт клетканың органикалық қосылыстарын құрайтын қосылыс бөліктері. Көмірсу мен липидтер сутегінен, көміртегінен ж/е оттегінен тұрады; белоктар аталған элементтерден басқа азот пен күкірттен,нуклеин қышқылдары азот пен фосфордан тұрады. Сонымен, осы 6 элемент тірі материяның басты элементтері. Клеткалар массасының 99%-ін құрайды. Көптеген элементтер әдетте иондар күйінде кездеседі. Клеткадағы катиондар мен аниондардың мөлшері клетканы қоршаған ортадағы олардың мөлшерінен өзге болады. Мысалы клетка ішінде К+ концентрациясы өте жоғары ал Na+ төмен. Клетканы қоршаған ортада керісінше К+ өте аз боладыал Na+ концентрациясы біршама жоғары келеді. Клетка мен қоршаған ортада бейорганикалық иондардың болуы клетканың дұрыс қызмет істеуіне үлкен маңызы бар. Су мен бейорганикалық заттардан және өте аз концентрацияда кездесетін қосылыстардан басқа клетканың құрамында белоктар, нуклеин қышқылдары,көмірсулар,липидтер болады.Клетка заттарының ішінде салмағы жағынан су бірінші орында .Түрлі клеткадағы судың мөлшері түрліше болады
53.Мембранасыз органоидтарға не жатады?Оларды түсіндіріңіз?
Цитоплазма өз алдына: гиалоплазмадан, мембраналы және мембранасыз компоненттерден тұрады.Мембранасыз компонент- ол центриольдар,рибосомдар,микротүтікшелер,микрофиламенттер.Гиалоплазма немесе цитоплазма матриксы клетканың ішкі ортасы болдып табылады. Гиалоплазманың құрамында белок,нуклеин қышқылдары,полисахаридтер бар.Гиалоплазма сұйық түрінен қоймалжың түріне ауысып тұрады.Электронды микроскоп арқылы гиалоплазманың күрделі,көп компонентті жүйе екендігі дәлелденді.Гиалоплазманың ішкі нәзік құрылысы тұрақты емес,керісінше атқаратын қызметіне қарай өзгеріп тұрады.Мысалы,кейбір жағдайларда тубулин-белоктың молекулалары цитоплазмада бытыраңқы түрде жатса,басқа жағдайда олар жинақталып микротүтікшелер түзеді.Гиалоплазманың құрамына көптеген ферменттер кіреді.Гиалоплазма – клетканың барлық құрамдарын біріктіріп тұратыын және бір-бірімен химиялық қатынасын қамтамасыз ететін орта.Гиалоплазма АТФ –молекулалары жинақталатыг орын.Гиалоплазмада қоректік заттар(гликоген,май) жиналады.К.Р.Портер мегавольтті микроскоп көмегімен бүтін клетканы зерттеп,гиалоплазманың ішінде әр түрлі жіпшелерден тұратын микротрабекула торын тапты.Микротрабекула торы өте жіңішке 2-3нм әр түрлі бағытта жататын жіпшелерден тұрады.Сол жіпшелер барлық ішкі органоидтарды,микротүтікшелерді бір-бірімен және плазматикалық мембранамен қосып тұрады.Екі несе бірнеше трабекулалардың қиылысқан жерінде рибосомдар топтасып жатады.Сонымен,трабекула жүйесі гиалоплазманы белоктарға бай полимерлі фазаға және трабекула арасындағы сұйықтық фазаға бөледі.Трабекула жүйесі клетканың ішкі тірегі болумен қатар,цитоплазмадағы ферменттердің орналасуын реттеп отырады.Трабекула жүйесі қозғалмалы жүйе.Ол әр түрлі әсерлер арасында ыдырап және қайтадан жинақталып тұрады.
54. Митохондрияның құрылысын және қызметін түсіндіріңіз.
Ол тірі клеткадағы энергияның бір түрін екінші түрге айналдыратын күрделі және ұтымды жүйе. Митохондрия атф-ты синтезлейтін органелла. Негізгі функциясы органикалық қосылыстарды тотықтырып олардың ыдырауының нәтижесінде бөлінген энергияны пайдалануға байланысты. Оны қуат станциясы деп те атайды. Клеткадағы құрылымдардан митохондрияны ажыратып алған Келликер деген ғалым. 19 ғасырдың 80-ші жылдарында Флемминг көптеген клеткалардың цитоплазмасынан жіпше тәрізді органеллаларды бөліп алып соны митохондрия деп атаған. Бірақ 1890 жжылы гранулаларды бояйтын әдіспен митохондрияны ажыратқан. Гректің митос – жіп, хондрион – гранула деген сөздерінен құралған митохондрия деген терминді 1897 жылы Бенде ұсынған. Митохондрияның пішіні – жұмыр, сопақша, сақина және жұлдыз тәрізді болып келеді. Оның пішіні тіршілігінің әр түрлі кезеңдерінде де, әр түрлі фаторларға да байланысты өзгеріп отырады. Митохондрия екі мембранамен қоршалған, 6-7нм шамасында қалыңдықта болатын органоид. Ішкі және сыртқы мембраналарының арасында ені 10-20нм-ге тең кеңістік болады. Ішкі мембрана митохондрияның ішіндегі немесе митоплазмасын қоршап жатады. Күрделі өсінделерді немесе кристалар құратын мембраналардың ара қашықтары 10-20нм шамасындай болады. Кристалар клеткаларда әр түрлі орналасады, мысалы, көлденең және тармақтанып. Митохондрияның құрамында белоктар 65-70%, липид 25-30%, нқ болады. Құрамындағы белоктардың көпшілігі-тотығу процесін қамтамасыз ететін, матриксі мен ішкі мембранасында орн.ферменттер. Олардың ішінде кребс цикліне қатысатын ферменттер де бар. Ішкі мембранасында электрондарды тасымалдайтын тізбек және фосфорландыру процесіне қатысатын тасымалданатын ферменттер (адф-тен атф) орналасады. Митохондрияда органикалық субстраттардың тотыау жіне адф фосфорлануы нәтижесінде атф синтезделеді, сондықтан да митохондрияны клетканың күш беретін станциясы деп атайды. Клеткадағы тотығу және энергия жинау процестері бірнеше кезеңмен жүреді.
55. Гольджи комплексінің қызметінің эндоплазмалық тормен байланысын түсіндіріңіз.
Гольджи комплексін негізінде 1898 жылы итальян ғалымы К.Гольджи ауыр металл ерітінділерімен бояу арқылы нерв клеткаларынан тор қара материал ретінде көріп, байқап тапқан екен. Сосын оны ішкі тор тәрізді аппарат деп атаған. Кейіннен зерттеу әдістерінің жетілдіруінің нәтижесінде барлық эукариотты клеткаларда болатыны анықталаған. Гольджи комплексі жалпы цистерналар жүйесінен, көпіршіктерден және ірі вакуольдерден тұрады. Оның эндоплазмалық тормен байланысы былай түсіндіріледі. Клеткада екеуі орналасуы бойынша тығыз байланысып жатады. Эндоплазмалық тордың екі түрі болатыны бәрімізге белгілі. Олардың бірі түйіршіктісі рибосома мен қосылып белоктоады синтездейтін болса, тегіс эндоплазмалық тор көмңрсулар мен майларды синтездеуде үлкен роль атқарады. Тегіс эндоплазмалық тор синтезделген заттарды тасымалдауды, мембраналардың құрамына кіретән липидтерді синтездеуде, иондарды тасымалдауда және жинақтауда, зат алмасы процесңнде пайда болған зиянды заттарды клеткадан шығаруда зор қызмет атқарады. Ол стреодты гормондарды синтездеп немесе мембраналардың құрамына кірмейтін липидтердің метоболизмін ретттеп отырады. Сосын эндоплазмалық торда синтезделген заттар аппарат қуыстары мен қапшықшаларына барып түсіп, содан тығыздалып, толық синтезделіп секрет түрінде клеткадан бөлініп шығады. Сонымен гольджи комплексі өзіне түскен заттарды тасымалдауда және клеткадан шығаруда үлкен роль атқарады.
56. Ішкі орта ұлпаларының морфологиялық ерекшеліктерін түсіндіріңіз.
Ішкі орта ұлпалары дегеніміз сыртқы ортамен қарым қатынасқа түспейтін атқаратын қызметі жағынан әр түрлі болып келетін ұлпалар тобы. Оған жататындар қан, лимфа, дәнекер ұлпалары. Дәнекер ұлпасы морфологиялық жағынан борпылдақ, тығыз, ретикула, шеміршек, сүйек ұлпаларына бөлінеді. Олар өзара тор тәрізді құрылым қалыптастыра отырып, бірбірмен байланысады.өздері мезенхимадан пайда болғандықтан, мезенхима клеткалары кішігірім мөлшерлі, ұзартылған немесе жұлдызша пішінді болып келеді. Дәнекер ұлпасының негізгі клеткалары болып, фибробласттар, макрофагтар, толықша клеткалар, плазматикалық клеткалар, адвентициалды клеткалар саналады. Негізгі клеткада ең ұзақ өмір сүретіндері фибробласттар. Борпылдақ ұлпасының фибробласттары дәнекер ұлпасының бсқа түрлерінің механоциттері біртектес өсе бастаған ұрықтан пайда болады, гистогенезде бұл ұлпалардың ерекшеліктері айқындалады. Ішкі орта ұлпаларының негізгі ерекшеліктері олардың клеткааралық заттары яғни стромалары жақсы жетілген. Олар клеткаларды бір бірінен алшақтады. Клеткаларында полярлы қасиет болмайды. Ал қан, лимфа және борпылдақ ұлпасы организмді қоректік заттармен қамтамасыз етеді, сондықтанда оларды трофикалық ұлпалар қатарына жатқызады. Қан клеткааралық заттары 55 % плазма, және формалы элементтері 45% эритроциттер, лейкоцитттер, тромбоциттер. Қан жүрек және қан тамырлары арқылы үнемі қозғалыста болады. Қан тамырларынан тыс жерде олар коагуляцияға ұшырайды, яғни тез ұйып қалады.
57. Қанның химиялық құрамы
Қан ішкі орта ұлпасына жататын сұйық болып келетін ұлпа. Оның клеткааралық заттары 55 % плазма, және формалы элементтері 45% эритроциттер, лейкоцитттер, тромбоциттер. Қан жүрек және қан тамырлары арқылы үнемі қозғалыста болады. Қан тамырларынан тыс жерде олар коагуляцияға ұшырайды, яғни тез ұйып қалады. Плазма 90-93% судан және 7-10% органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Олардың ішінде 6,6-8,5% белок және 1,5-3,5% басқа да органикалық пен бейорганикалық заттар. Қанның плазмасындағы негізгі белоктарға альбуминдер, глобулиндер, фибриноген жатады. Оларға қоса қоректік заттар(глюкоза, амин қышқылдары, май қышқылдары), зат алмасудың соңғы өнімдері(несепнәр, билирубин), минералды заттар(ион және микроэлементтер) және гормондар болады.қанның формалық элементтері эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер немесе қан пластинкалары болады. Барлық осы клеткаларды Май-Грюнвальд-Гимза әдісімен боялған қанның жағындысынан көруге болады. Олардың ішінде көп мөлшерді болатыны қызыл қан түйіршіктері немесе эритроциттер. Оның ядросы болмайды және цитоплазмасы органоидтарға кедей болып келеді. Эритроциттер газ тасымалдауға маманданған, осыған орай оның құрғақ қалдығын 95% гемоглобин құрайды. Соымен қатар олар өздерінің беткейінде абсорбцияланатын амин қышқылдарының, антиденелердің, токсиндердің, дәрілердің тасымалдануына қатынасады. Тромбоциттер де қанның тұрақты компоненті. Оның да ядросы болмайды пішіні домалақ, сопақ, ұршық пішінді. Олар 1мм3 қанда 200мың 400мың шамасында болады. Оның қызметі қанның ұюын және тұрақтылығын ұстап тұру. Белсенді жағдайда олар әр түрлі пішінді аяқтарын түзеді. Лейкоциттер немесе ақ қан клеткалары қорғаныштық жүйесіне жатады. Олардың негізгі пішіні шар тәрізді, бірақ кейбір мүшелерде амеба тәрізді болады. Морфологиялық жағынан жіне атқаратын қызметіне байланысты лейкоциттерді екі топқа бөледі:1.түйіршікті лейкоциттер немесе гранулоциттер;2.түйіршіксіз лейкоциттер немесе агранулоциттер. Гранулоцитттерге – нейтрофильдер, эозинофильдер, базофильдер жатады. Агранулоциттерге – лимфоциттер мен моноциттер жатады.
58. Ішкі орта ұлпаларының қызметтерін түсіндіріңіз
Ішкі орта ұлпалары дегеніміз сыртқы ортамен қарым қатынасқа түспейтін атқаратын қызметі жағынан әр түрлі болып келетін ұлпалар тобы. Ол аты айтып тұрғандай жануарлардың адамдардың ішкі ортасын құрайтын ұлпалар. Сонымен оған жататындар қан, лимфа, дәнекер ұлпалары. Дәнекер ұлпасы морфологиялық жағынан борпылдақ, тығыз, ретикула, шеміршек, сүйек ұлпаларына бөлінеді. Негізгі клеткада ең ұзақ өмір сүретіндері фибробласттар. Борпылдақ ұлпасының фибробласттары дәнекер ұлпасының бсқа түрлерінің механоциттері біртектес өсе бастаған ұрықтан пайда болады, гистогенезде бұл ұлпалардың ерекшеліктері айқындалады. Ішкі орта ұлпаларының негізгі ерекшеліктері олардың клеткааралық заттары яғни стромалары жақсы жетілген. Олар клеткаларды бір бірінен алшақтатады. Клеткаларында полярлы қасиет болмайды. Ал қан, лимфа және борпылдақ ұлпасы организмді қоректік заттармен қамтамасыз етеді, сондықтанда оларды трофикалық ұлпалар қатарына жатқызады. Сонымен қатар олар организмді енген бөгде заттардан, инфекциялардан қорғайды. Қан клеткалары бактерияларды фагоцитоз арқылы жояды және антиденешіктер жасайды. Сонымен қатар олар клетка аралық заттардың химиялық, каллоидті құрамын тұрақтандырады. Эволюция барысында ішкі орта ұлпалары эпителиймен бірге және өте ерте дамитын ұлпа. Және олар жалпы алғнда мезенхимадан дамиды.
59. Остеон деген не? Оның морфологиялық құрылысын түсіндіріңіз?
Сүйек тканьдері екі түрлі болады: 1) жуан талшықты ткань, осы ткань негізінен талшықты ретсіз іштегі нәрестеде кездеседі; 2) жіңішке талшықты сүйек ткань. Ол есейген адам организмінде болады. Бұл ткань 2 түрлі сүйек заттарың құрайды: 1) кеуекті зат; 2) тығыз зат. Екі заттардың айырмашылығы сүйектің функциональдық жағдайына байланысты. Кеуекті және тығыз заттар сүйек клеткалары мен клеткааралық элементтерден түзіледі. Сүйек клеткалары «остеобластар» деп аталады. Олар сүйек затының аралық шабақтарын құрайды. Кеуекті заттың шабақтары бостау жатады арасында қуыстар болады, бірақ қалай болса солай емес, реттелікпен: Сүйекке түсетін қысым және созу күштері сызықтары бойымен орналасады. Кезекті сүйек заты, мысалы, ұзын сүйектердің эпифдерінде, омыртқа қалындығында орналасады. Тығыз сүйек заты өте күрделі болып келеді. Сүйек шабақтары мен клеткалар пластинкаларды түзейді, ал өз кезегінде пластинкалар цилиндр тәрізді сүйектің құрылымдық бірлігі «остеон» құрайды. Остеон (, гр. osteon — сүйек) — тығыз сүйек затының негізгі құрылымдық бірлігі . Остеонның (сүйек тақташаларының Гаверс жүйесі) қабырғасын концентрлі шеңберлер тәрізді бір-біріне қабаттаса орналасқан сүйек тақташалары (4-20) кұрайды. Остеонның орташа диаметрі 3-7 мкм тең. Остеондардың саны өте көп болады, мысалы, ортан жіліктен тығыз затының ішінде 3000 шамасында кездеседі. Остеондар биомеханикалық көзқарасымен қарағанда сүйекке мықтылық қасиет береді. Тығыз сүйек заты адамның көпшілік сүйегін құрайды. Ұзын сүйектердің диафиздері тек қана остеондардаң емес және сыртқы мен ішкі жалпы пластикалардан тұрады. Әрбір остеондық орталық каналында қан тамыры болады.
60. Қалыптасқан және қалыптаспаған дәнекер ұлпасы
Дәнекер ұлпасы — адам мен жануарлар организмдерінің барлық мүшелері құрамына кіретін, денедегі ең көп тараған ұлпа. Дәнекер ұлпасы — мезенхимадан дамып, организмнің ішкі ортасын құрайды. Құрылысы жағынан дәнекер ұлпасы жасушалардан және жасушааралық заттан тұрады. Оның кейбір түрлерінде жасушалар басым болады, ал басқа өкілдерінде керісінше жасушааралық заттар көбірек болады. Дәнекер ұлпасының атқаратын қызметі жасушалар мен жасушааралық заттың арақатнасына тікелей байланысты. Сұйық дәнекер ұлпасы қан мен лимфада қоректік (трофикалық) және қорғаныс қызметтері басымырақ, ал жасушааралық заттары тығыз, қатты ұлпаларда (шеміршек, сүйек ұлпалары) тіректік және механикалық қызметтер жақсы жетілген. Дәнекер ұлпасы жасушалары құрылысында полярлық айырмашылықтар (эндотелиоциттерден басқаларында) болмайды. Жасушааралық заттар ұлпа жасушаларының туынды өнімдері болғанымен, массасы мен мөлшері жағынан жасушаларға қарағанда әлдеқайда мол болады. Сондықтан, жасушааралық заттар дәнекер ұлпаларының маңызды, атап айтқанда, қоректендіру (трофикалық), қорғаныс, тіректік, механикалық т.б. қызметтерді атқаруға қатысады. Адам мен жануарлар организмдерінде құрамында дәнекер ұлпаларының элементтері кездеспейтін мүшелер болмайды. Дәнекер ұлпалары түтікше және қабатты мүшелердің қабықтары мен қабаттарын, қомақты мүшелердің паренхима бөліктерін дәнекерлеп, біріктіріп біртұтас етіп түратын олардың стромасын құрайды, әртүрлі мүшелердегі перделіктерді, қапшықтарды, дене шандырларын, қаңқа сүйектері байламдарын, бұлшық еттер сіңірлерін, қаңқаны, организмнің сұйық ішкі ортасын түзеді. Дәнекер ұлпаларының жарақаттанғаннан кейінгі тез қалпына келу және өзгерген ортаға бейімделу қабілеттері жақсы жетілген. Дәнекер ұлпасына қан, лимфа, май ұлпасы, ретикулалы ұлпа, борпылдақ дәнекер ұлпасы, тығыз дәнекер ұлпасы, шеміршек ұлпасы, сүйек ұлпасы жатады.
Тығыз талшықты дәнекер ұлпалары салыстырмалы түрде тығыз орналасқан талшықтардың болуымен ерекшеленеді, ал клеткалары (фибробластар) мен негізгі аморфты заттары онша дамымаған. Талшықты құрылымның орналасуына тәуелді Тығыз Қалыптасқан Және тығыз қалыптаған ұлпалар деп ажыратылады. Тығыз Қалыптасқан ұлпаларда талшықтардың орналасуы қатаң реттілікпен болады; көбінесе олар Бір Бағытта бағытталған(сіңірде, буындарда) немесе тор тәрізді Құрылым түзеді(фиброзды мембраналар).