Азначэнне гістарычнай крыніцы

Работа добавлена на сайт samzan.net:

1.Азначэнне гістарычнай крыніцы. Паняцці “гістарычная крыніца”, “гістарычны дапаможнік”, “гістарычнае даследаванне”, “музейны прадмет”, “музейны экспанат”.

Гістарычнай крыніцай- называется материальный предмет , который содержит информацию о прошлом и вовлечены в процесс научного исследования .  гістарычны дапаможнік  - это модель , которая основана на данных источников , которая позволяет изучать события прошлого . В историческом пособии (например , работы Стрийковскому либо В.М.Тацишчава ) наработанный материал обобщается , сравнивается , в нем уточняются определенные фактырэчаиснасци . В качестве пособия могут выступать вещественные и другие типы источников . Например , орудия труда , которые представлены в археологических коллекциях музеев , позволяют реконструировать основные занятия древних людей . Гістарычнае даследаванне - это работа профессионального историка, выполненная на основе источников с применением разработанных в исторической науке методов исследования.

Музейныя прадметы - это источники , которые находятся в экспозициях и фондах музеев . Термин " музейный экспонат " нередко используется в качестве синонима понятия « музейный предмет », однако не означает те источники , которые находятся в экспозиции музея.

2.Прырода гістарычнай крыніцы. Гістарычная крыніца як аснова міждысцыплінарнага сінтэзу.

Исторический источник по своей природе имеет две стороны : объективный и субъективный . Объективная сторона исторического источника заключается в отображении действительно состоявшихся в прошлом событий . Субъективная сторона исторического источника образуется в результате взгляда на события прошлого со стороны автора ( редактора ) источника , который нередко вносил искажения , которые были вызваны идейными , религиозными взглядами , сацяльным и служебным положением автора . Изучение источников как материальных объектов- посредников в передаче культуры от одного поколения другому позволяет рассматривать источниковедения в качестве основы междисциплинарного синтеза гуманитарных и прыродазанвчых наук . В географии , психологии и других науках исследователям приходится сталкиваться с разнообразными источниками ( географическими картами , отчетами о психологических тестах и т.д. ) , что требует знаний и навыков анализа источников . Методы и приемы анализа источников хорошо изучены в источниковедению , что позволяет применять их в других науках.

3.Крыніцазнаўства як навуковая дысцыпліна. Тэарэтычнае і прыкладное крыніцазнаўства.

Крыніцазнаўства - Это специальная историческая дисциплина , занимающаяся изучением исторических источников . Объектом источниковедения является вся совокупность исторических источников . Предметом источниковедения являются конкретные стороны , свойства источников , изучаемых в определенный момент с определенной целью. Источниковедение имеет теоретический и эмпирический (примерный ) уровне , свою методику и методологию . Методика - это совокупность определенных приемов , методов и правил их использования в работе крыницазнавцы . Методология - учение об этих методах , об основных принципах источниковедческой исследования.

Тэарэтычнае і прыкладное крыніцазнаўства. Источниковедения делится на две области исследования: теоретическое и прикладное . Теоретическое источниковедение разрабатывает общие методы изучения и исследования исторических источников . Эти методы конкретизируются при изучении отдельных групп источников или определенных их характеристик . Предметом исследования для теоретического источниковедения являются методы. В прикладном источниковедению метод - это определенный инструмент изучения , категориальный аппарат источников , их интерпретация . Прикладное источниковедения занимается такими проблемами , которые возникают при работе с историческими источниками , как определение времени , места создания источника , его автора , реконструкция источника и др.

4.Роля і месца крыніцазнаўства ў сістэме гістарычных навук.

Роль специальной исторической дисциплины - источниковедение - в том чтобы дать истории объективную информацию , которая получена из исторических источников .Место источниковедения - это объединяя центр в системе исторических наук , каждая из которых занимается определенным видом исторических источников ( дипломатики - актовый источниками , палеография - рукописными источниками , сфрагистика - печатями и т.д. )Археография - это специальная историческая дисциплина , занимающаяся сбором и публикацией исторических источников . Ее основной целью является разработка правил публикации источников . Археография вводит в научный оборот новые исторические источники . Благодаря разработанным в археографии методам и приемам достигается высокий уровень научных публикаций источников , что позволяет крыницазнавцам избежать при анализе источники искажения информации , которое может быть вызвано неправильной передачей его содержания или внешнего вида .Архивоведения - это специальная историческая дисциплина , изучающая историю создания и функционирования архивов. В область изучения архивоведение входит исследование исторических источников , находящихся в архивах. Архивисты устанавливают время , место создания и автора архивных источников , публикуют архивные источники . Часто они анализируют и расшифровывают информацию источников .

5. Узаемадзеянне крыніцазнаўства і музеязнаўства.

Музеязнаўства – специальная дисциплина, предметом исследования которой является функционирование музеев как культурных учреждений. Специалисты в области музееведения занимаются датировкой, локализацией, атрибуцией и изучением музейных предметов. Это сближает музееведения с источниковедением.

 Музееведы в своей практике неизбежно пользуются приемами и методами исторического источниковедения: поиском невыявленных предметов музейного значения (музееведческой эвристикой), отбором из их числа соответствующих носителей информации, критикой музейного предмета, музееведческой оценкой и использованием. Изучая все типы источников музейных собраний, музееведческое источниковедение ставит своей задачей создание целостного представления о музейных предметах как историко-культурных ценностях.  Музейное источниковедение и источниковедение близки между собой, пересекаются во многих своих задачах, объектах, методах исследования. Однако музейное источниковедение изучает в первую очередь вещественные и изобразительные типы источников, составляющие преимущественную часть музейных предметов. Эти дисциплины существенно разнятся и по постановке конечных задач.

6.Гісторыя крыніцазнаўства.

Источниковедения как научная дисциплина сформировалась в середине XIX в. в работах по теории и методологии истории английского историка Э.Фрымена ( Методы исторического исследования , 1866 . ) , немецкого методолога Э.Бернгейма ( Учебник исторического метода ) . В русском переводе основные положения этой работы опубликованы в работе: Введение в историческую науку . СПб . , 1908 . Его же . Философия истории , ее история и задачи . М. , 1898 . ) , Французских профессоров Ш. - В.Ланглуа и Ш.Сеньобаса (Введение в изучение истории . М. , 1898 . ) .Источниковедения развивалась под влиянием позитивистской концепции методологии истории , наиболее ярким выражением которой были "Введение в изучение истории" профессоров Ш. - В.Ланглуа и Ш.Сеньобаса Парижской школы высших исследований при Сорбонне . Авторы "Введение " не ставили своей задачей заменить будущему историку его профессиональную подготовку , а старались склонить специалиста рассуждать о приемах исследования исторического материала , которые применялись почти машинально . Проблемы критики и истолкования источники трактовались французскими учеными как подготовительный цикл , который завершается только во время исторического обобщения .В условиях приоритета технократических представлений на рубеже XIX -XX вв. анализ источников рассматривался как определенная техника и прикладные приемы. В рамках позитивистской концепции истории Гуманитарные знания стремились доказать свою пригодность при помощи аналогий собственных методов познания с техническими приемами .В начале XX в. позитивизма концепция источниковедения , что была ориентирована на изучение текстов письменных источников , встретила серьезную критику со стороны ученых- неаканцианцав , которые подчеркивали особую роль познания исследователя при интерпретации источников.

7.Распрацоўка крыніцазнаўства гісторыі Беларусі.

Большой вклад в изучение и публикацию источников по истории Беларуси внесло Виленская археографическая комиссия , которая за период с 1865 по 1915 гг. выдала 39 томов " Актов Виленской археографической комиссии " и много других сборников , документов. Источники по истории Беларуси исследовались в рамках изучения источников российской истории . Так , белорусско- литовскими летописями и актовый источниками периода ВКЛ , РП занимался И.Данилович . В кружок графа М.П.Румянцава в Гомеле входил известный археограф И.И.Грыгарович , издавший в 1824 первый том " Белорусского архива древних грамот ». В XIX - начале ХХ в. изучение источников по истории Беларуси проводили польские и немецкие ученые. Большое значение для изучения источников по истории Беларуси имели в начале ХХ в. работы М.В.Довнар -Запольского , в которых изучались хозяйственные описания и ревизии XVI в. , " Баркулабовского летопись " , таможенные книги и другие источники.Разработка источниковедения истории Беларуси как особой дисциплины исследования и преподавания началась в 1920-е гг . В этот период в Белорусском государственном университете Д.И.Давгяла читал курс " Источниковедение истории Беларуси" , в котором большое внимание уделялось законодательным источникам ( " Русской Правде" ) , актом " Метрики Великого княжества Литовского" , археологическим источникам . Однако репрессии 1930- х - 1950- х гг . привели к уничтожению либо высылки из Беларуси многих исследователей , работавших в источниковедению ( М.В.Довнар -Запольского , Д.И.Давгяла , В. И. Пичета и др.). . В этот период большое значение придавалось изучению произведений классиков марксизма-ленинизма , источников по истории революционного движения и Коммунистической партии ( программы партии , решения партийных съездов , съездов Советов и т.д.).Только с начала 1960-х гг . активизируются исследования по источниковедению истории Беларуси. Работая в Москве М.М.Улашчык исследовал источники по истории Беларуси XIX в. - Отчеты губернаторов , ревизии , инвентаре барских имений , "Минские губернские ведомости " . " Основные достижения М.М.Улашчыка в источниковедению были связаны с изучением и изданием белорусско- литовских летописей . Перу М.М.Улашчыка также принадлежат обзоры публикаций источников по истории Беларуси периода феодализма , изданных с 1824 по 1970-е гг . Исследованием белорусско- литовских летописей занимается также В.А.Чамярыцки , который разработал классификацию всех летописей по летописных сводах . Таможенные книги белорусских земель изучал В.И.Мялешка . В 1960-е - 1970-е гг . П.Г.Казловски и З.Ю.Капыски исследовали хозяйственные описания , реестры и другие ведущего документы частных хозяйств. Мемуарные источники по истории Беларуси исследовались А.Ф.Коршунавым и А.И.Мальдисам . В.П.Грыцкевич и А.И.Мальдис изучали заметки путешественников , проезжающих через территорию Беларуси. С конца 1970- х гг . в Белорусском государственном университете спецкурс по источниковедению истории БССР начал читать А.П.Игнаценка .Новая волна интереса к источниковедения истории Беларуси началась со второй половины 1980- х - начале 1990 -х гг . В этот период была создана кафедра источниковедения и музееведения на историческом факультете БГУ , отдел специальных исторических наук в Институте истории Национальной Академии наук Республики Беларусь . Вышли первые учебные пособия - С. Морозовой , посвященный письменным источникам по истории Беларуси до XVIII в. , И С.М.Ходина - источникам по истории Беларуси. Появились новые работы , И.А.Юхо и, А.А. Мельникова - литературным произведением .

8. Класіфікацыя гістарычных крыніц. Яе сутнасць і мэты.

В последние годы получили распространение классификации по типам и видам . Л.М.Пушкаровым , А.П.Пранштэйнам была предложена классификация по способу фиксирования ( кодировки ) информации. В соответствии с ней все источники делятся на следующие типы: 1) письменные , 2) вещественные , 3) этнографические , 4) устные ( фольклорные ) , 5) лингвистические , 6) фонодокументы , 7) фотакинадакументы . И.Д.Кавальчанка предложил классификацию с точки зрения не способов , а форм фиксирования информации: вещественные , художественно- изобразительные , графически - изобразительные , письменные и фонодокументы . В последние годы большой интерес вызвала тыпалагiчная классификация исторических источников , предложенная С.О.Шмiдтам . Во-первых , она охватывает все источники исторического происхождения . Во-вторых , указанная классификация весьма удобна для восприятия , поскольку в ее основу положена внешняя " материальная " форма источника. В соответствии с классификацией С.О.Шмiдта определяют следующие типы i подтипы : Вещественные источники во всей их шматстайнасцi ( от памятников археологии до современных машин i бытовых предметов). Изобразительные источники :а ) художественно- изобразительные (произведения изобразительного искусства , искусства кино i фотографии ) ,б) изобразительно - графические ( источники , что содержат информацию переданную при помощи наглядных графических образов , а не составляющих алфафита ) ,в) изобразительно - натуральные ( фотографии , документальные кiнакадры ) .Языковые источники :а ) речь ( i фонодокументы , которые ее фиксируют ) ,б) памятники устного творчества ( фольклор ) ,в) письменные памятники (включая эпiграфiчныя ) во всей шматстайнасцi их форм i видов .Конвенциональных источника - нотная запись , знаки математической i иной символики , информация , зафиксированных на машинных носителях i т.д.Паводiнскiя источника - можно отнести зрительно- смотровые обычаи i обряды ( ритуалы ) - коллективные i индивидуальные действия ( трудовые , семейно- бытовые , праздничные , спортивные i др.). .Звуковые или аудиальное источника.Классификация письменных источников . I. Документальные источники :Первая Документы законодательства ( памятники права) .Второй Актовые источники ( договорного характера ) .Третья Материалы делопроизводства (в результате деятельности канцелярий i других учреждений по созданию документов) .Четвёртое Статистические материалы ( реализация обратной связи в управлении ) . Сюда в качестве подвидов включаем экономико- географические , хозяйственные описания , а также материалы фискальных учета , которые иногда приобретают характерные черты массовых источников . II. Повествовательные источники , первые Летописцы i хроники . Второй Мемуарная литература i эпистолярный источника. 3.Лiтаратурныя i публицистически произведения .

9.Сістэматызацыя гістарычных крыніц. Віды сістэматызацыі.

При группировке исторических источников отличают их систематизацию и классификацию . Систематизация происходит в результате вмешательства исследователя , если сам исследователь строит такую ​​систему , которая бы лучше соответствовала его целям и задачам ( историк Беларуси определяет источники по истории Беларуси , когда занимается ХХ - м веком - источники по истории новейшего времени ) . Таким образом , за основу берется только одна из многообразных внешних признаков источника . Задача систематизации служебная , вспомогательная . При этом могут быть выбраны следующие принципы систематизации :1) хронологический , который учитывает время источники (большие системы: античные , средневековья , новой и новейшей истории ; мелкие - по истории второй мировой войны и т.д.);2) региональный принцип ( по истории Прибалтики , восточнославянских земель , Западной Европы) ;3) этнический ( по истории России , Украины , истории татар , цыган и т.д.);4) проблемный (отмена крепостного права в Беларуси ) ;5) персональный ( деятельность Витовта) .Наиболее распространена систематизация по нескольким принципам (например , источники по истории Беларуси нового и новейшего времени ) .

10.Выяўленне гістарычных крыніц. Задачы крыніцазнаўчай эўрыстыкі.

Практика работы исследователя истории включает в себя поиск источников. Целью поиска источников является обеспечение исследования информацией, которая необходима для получения совокупности исторических фактов. Поиск можно разделить на выявление и отбор источников. Выявление источников - это выяснение с наиболее возможной  полнотой того, где и какие существуют источники, которые относятся  к теме поиска, а также учет этих источников. Отбором называется определение того, какие источники следует изучать, чтобы получить оптимальный объем источниковой информации. Выявление и отбор необходимых в исследовательской практике источников составляют раздел источниковедения - источниковедческую эвристику. В источниковедческой эвристике различают эвристику библиографическую и архивную. Библиографическую эвристику можно охарактеризовать как теорию и методику библиографических разысканий, как совокупность теоретических и практических знаний, относящихся к приемам обнаружения какого-либо тиражированного книжного материала или отдельных его элементов. Архивную эвристику можно определить как теорию и методику поисков неопубликованных материалов по данной теме. Каждый поиск информации должен быть надлежащим образом подготовлен: - Четкое представление об общей системе научной информации и о тех возможностях, которое дает исследователю использование информационных возможностей источников;

1.  Знание всех возможных мест сосредоточения источниковой информации;
2.  Умение выбирать наиболее рациональную схему поиска соответственно его задачам и условиям;
3.  Наличие навыков в использовании библиографических и архивных материалов.

11.Бібліяграфічная эўрыстыка.  Пошук апублікаваных крыніц. Тыпы і віды публікацый крыніц.

Библиографическая эурыстыка - разрабатывает методы и теорию библиографических изысканий опубликованных материалов. Существуют первичные и вторичные издания . Первичные издания содержат сами источники , а вторичные - информацию о них. Первичные источники: - непериодические публикации источников ( «Белорусский архив древних грамот » , «Полоцкий грамоты » ) ; - периодические ( Радзивилл , А.С. Журнал о событиях в Польше) ; - привлекающая - ся ( « Акты , издаваемые Виленскою комиссия для разбора древних Актов » , « Белорусский архив » ) . Вторичные источники: - информ. издания , - справочная лит -ра , - библиография . учебники ( неперыяд. , период . , привлекающая . ) . По правилам библиографической эурыстыки , которая разрабатывает способы поиска литературы в библиотеке , на первом этапе целесообразно познакомиться с библиографическими указателями и энциклопедическими изданиями , что позволяет составил первоначальный список источников и литературы по избранию теме . На втором этапе поиска необходимо обратиться к библиотечным каталогам . В систематическом ( тематическом ) каталоге все публикации расположен по темам или областях знаний , в алфавитном - по фамилии , либо имени автором или при его отсутствии по названию источника . В последние годы в библиотеках появились электронные каталоги , позволяющие осуществить поиск по фамилиям автором , названиях публикаций , ключевым словам и другим атрибутам. При работе с литературой по теме необходимо обращать внимание на научно - исследовательский аппарат , где можно найти ссылки на источники , которые интересуют исследователя .

12.Архіўная эўрыстыка. Архіўныя ўстановы Рэспублікі Беларусь і іх фонды.

поискам источников в архивах , рукописных отделах библиотек , фондах музеев и у частных лиц . Путеводитель - тип справочника , содержащий характеристики или , краткие сведения о архивные фонды. Он предназначен для общего ознакомления с составом фондов архива. К сожалению, многие из этих справочников устарели.Фонды государственных хранилищ можно разделить на две большие группы - фонды государственных учреждений и фонды личного происхождения . В центральных государственных архивах находятся источники центральных учреждений , организаций и предприятий.Документы личного происхождения - личные и семейные архивные фонды собираются гораздо более широким кругом учреждений , чем документы официального происхождения . Помимо государственных архивов они хранятся во многих музеях и библиотеках , в научных учреждениях и вузах. Определив на основании печатных справочников , в котором архиве могут храниться интересующие исследователя источники , можно обратиться к занятиям в читальном зале архивохранилище . Для этого необходимо иметь официальное письмо (отношение - отношение ) от учреждения , в котором исследователь работает , или учится , с указанием темы и цели его занятий . Группируют и учитывают документы в архивах по фондам , коллекциям , и единицах хранения или делам. Основной справочник по учету документов - опись . В архивах заводятся и информационные справочники - каталоги и обзоры , справочники . Арх . Сеть РБ. В РБ. Архивы подразделяются на 1 ) Государственные ; 2) Ведомственные 3) Частные . Государственные архивы подразделяются на национальные (2) - НАРБ - находится в Нац. Библиотеке ( хранятся документы с 1917 г. ) ; НИАБ в Гродно ( документы до 1917 г. ) . Затем государственные архивы делятся на республиканские - Бел . Гос. Архив Кино- фотодокументов в Дзержинске : Бел . Гос. Архив научной и технической документации , Бел . Гос. архив- музей литературы и искусства и др. Областные архивы есть в каждом областном центре. Таксамна есть зональные архивы (Орша , Полоцк , Глубокое) ; районные архивы .

13.Вусныя крыніцы ў гістарычным даследаванні.

К устным источникам относят все виды нематериальной информации. Чаще всего источниковедам помогает фольклор, т.е. собрание всех сказок, историй, песен, игр  не через материальный источник, а от рассказов живых свидетелей тех событий.  Чаще всего такая информация собирается с помощью специальных опросов людей, знающих информацию, потом уже с этой информацией проводятся исследования. Данные опросы помогают составить картину жизни той или иной местности в определённый период времени.

14. Пошук гістарычных крыніц у глабальнай сетцы Internet.

Источники в Internet находятся в форме электронных документов ( файлов) , которые включают текст , изображение , звук , анимацию. Internet дазаваляе исследователю познакомиться с источниками , которые находятся в отдаленных зарубежных библиотеках , архивах и музеях . Поиск источников в Internet осуществляется через : 1 ) систему гиперссылок ( недостаток поиска - зависимость исследователя от связей между ссылками ) ; 2) специализированные средства поиска в сети " машин поиска" : а ) тематических каталогов ( индексов ) , в которых поиск ведется по темам и ключевым словам . Каталог - это поисковая система с класифицыраваным списком аннотаций , в котором содержатся гиперссылки на другие ресурсы Internet . База данных ссылок ( т.н. индекс ) заполняется вручную персоналом автоматизированного каталога . Поиск в каталоге возможен путем последовательного уточнения тем ( перемещения по дереву каталога ) . Результатом поиска в каталоге является анацираваны список адресов ; б) поисковых систем ( роботов ) , которые автоматически формируют базы данных с информацией о Web -страницах , статьях в группах новостей и списках рассылки и т.д. Поиск информации в поисковых системах проводится по ключевому слову ( фразе ) либо по тематическим каталогам . Результаты поиска оформляются в виде списка найденных документов с указанием их заголовков , адресов , цитат из текста документа с выделением ключевых слов , даты обновления , величины и языка документа . в) мэтапошукавыя системы ( роботы роботов ) . Мэтапошукавыя системы посылают запросы исследователя нескольким поисковым серверам , либо поисковым системам , затем объединяют полученные результаты и представляют их в виде списка со ссылками ; г ) программы ускоренного поиска , которые действуют по принципу мэтапошукавых систем

18.Матэрыялы заканадаўства зямель  Русi  IX-XIII стст.

На раннiх  этапах развiцця дзяржавы закон амаль не адрознiваецца ад судзебнага рашэння па прыватнаму пытанню. Так, у Кароткай рэдакцыi  "Рускай  праўды"  за  забойства канюшага - штраф 80 грывен. Найбольш значныя нормы агульнарускага права X ст.  утрымлiваюцца ў  дагаворах Русi з Вiзантыяй 911 i  944 гг. Так, згодна артыкулу дагавора 944 г. злодзей павiнен вярнуць не толькi ўкрадзеную рэч, але i заплацiць яе кошт, а калi  прадаў  украдзенае,  то заплацiць у падвоеным памеры.  Дагавор утрымлiвае такую прававую норму як права  кроўнай помсты.  Наступны артыкул дагавора ўстанаўлiвае, што за ўдар мячом, кап'ём, цi iншай якой зброяй вiнаваты павiнен заплацiць 5 лiтраў срэбра.

"Руская праўда" -- першы з дайшоўшых да нас сiстэматычных зборнiкаў заканадаўчых норм  усходнеславянскiх земляў X-XII стст. Адначасовае распаўсюджванне ўсiх гэтых прававых нормаў на тэрыторыi Беларусi азначанага часу можна аспрэчваць.  Але нельга пакiнуць па-за ўвагай уплыў "Рускай праўды" на так званае мясцовае "звычаевае" права i наступныя кодэксы права. "Руская праўда" з'яўляецца каштоўнай крынiцай для вывучэння сац.-экан. гiсторыi ўсходнеславянскiх земляў. Яна характарызуе становiшча халопаў i смердаў, толькi з гэтай крынiцы мы даведваемся аб iснаваннi такой феадальна-залежнай катэгорыi як закуп. Падрабязная "Руская Праўда" яскрава акрэслiвае быт феадальнай грамадскай вярхушкi i купецтва,  расказвае аб актыўнай гандлевай дзейнасцi.  Яна ўтрымлiвае звесткi  як раз  аб тых баках жыцця, якiя недастаткова цi ўвогуле не асветлены ў летапiсах.  "Руская Праўда" не з'яўляецца заканадаўчым помнiкам  у сучасным сэнсе гэтага тэрмiну, хоць i заснавана на асобных княскiх пастановах ("Праўда Яраслава", "Устаў Уладзiмiра Манамаха"). У  дайшоўшых да нас рэдакцыях "Руская Праўда" - гэта звод пастаноў i судзебных звычаяў.

Кiеўская Русь аб'яднала ўсходнеславянскiя землi толькi на кароткi час. Гэтая "шматковая" дзяржава аб'ядноўвала землi, дзе дзейнiчала свае мясцовае звычаевае права.

Звычаевым правам у перыяд ранняга сярэднявечча рэгулявалiся ўсе праваадносiны ў грамадскiм жыццi: структура i кампетэнцыя дзяржаўных устаноў, правы i абавязкi розных класаў, саслоўяў i сац. груп нас-ва,  грамадскiя,  сямейна-шлюбныя, зямельныя, судова-працэсуальныя, крымiнальныя i iншыя праваадносiны.

Першыя запiсы  звычаевага  права  Беларусi  былi зроблены ў граматах i дагаворах Полацка, Вiцебска i Смаленска з Рыгай i Лiвонскiм Ордэнам. Першы з iх (1229 г.) захаваўся ў некалькiх спiсах, магчыма перакладзеных з лацiны.  Значная ўвага ў  дагаворах удзялялася нормам крымiнальнага i грамадзянскага права. З XIV ст. пачынае развiвацца  заканадаўства,  якое паступова абмяжоўвае звычаевае права. Найперш азначаны працэс адбываецца у форме прывiлеяў, у якiх юрыдычна замацоўвалiся правы i ільготы феадалаў, акрэслiвалася прававое становiшча саслоўя шляхты, аўтаномныя правы некаторых зямель.

19. Этапы развіцця заканадаўства ВКЛ

Да XVI ст. выключнае права выдання законаў меў вялiкi князь лiтоўскi.

Статут 1529 г. удакладняў, што законы выдаюцца гаспадаром. Статут 1566 г. адлюстраваў узросшую ролю сойма. З 1588 г. права выдання законаў належала толькi сейму (пры захаваннi за вялiкiм князем i панамi-радай  заканадаўчай iнiцыятывы).  Т.ч.,  развiццё заканадаўства з 1588 г.  да апошнiх гадоў iснавання ВКЛ адбывалася шляхам  прыняцця пастаноў сейма. Адсутнасць дакладнага размежавання ў XII-XV стст. памiж актам i законам, распараджэннем выканаўчай улады, памiж дзяржаўным i прыватным правам вызначае iснаванне ў гэты перыяд шмат прамежкавых (пераходных) груп. Адной з iх з'яўляюцца т.зв. "устаўныя граматы", класiфiцыруюць па тыпах (льготныя, даравальныя i ахоўныя) i па вiдах: земскiя, абласныя, гарадам цi групам   насельнiцтва,   канкрэтным  асобам. У сучаснай бел. гiст. лiт. тэрмiн "прывiлей" ужываецца у якасцi вызначэння заканадаўчых  актаў,  якiмi  вялiкiя князi цi каралі надавалi або падцвярджалi асаблiвыя правы пануючага класа, саслоўя, пэўных сац. цi этна-рэлiгiйных груп. У XV-XVI стст. шэраг заканадаўчых дакументаў (канстытуцыi, статуты, сеймавыя ўхвалы) называлiся ўставамi. Найбольш вядома "устава на валокi" 1557 г. - закон аб правядзеннi валочнай памеры ў ВКЛ. Выпрацовалі кодэксы права, першы кодэкс у адным спiсе меў назву "Судзебнiк". Найбольш буйныя зборы законаў феадальнага права ў княстве атрымалi назву статутаў. Яшчэ адным з найбольш распаўсюджанных вiдаў заканадаўчых актаў з'яўляюцца  канстытуцыi  - пастановы вальнага сейма РП.  Яны мелi сiлу закона ў ВКЛ,  калi прымалiся ў дачыненнi да тэрыторыi ўсей РП. Прывiлеi падзялялiся на  льготныя, дарчыя  i  ахоўныя. Былi земскiя, гарадскiя, абласныя, валасныя ,  прывiлеi  для  асобных груп насельнiцтва.

Першымi  агульнадзяржаўнымi  прывiлеямi  лiчацца прывiлеi, выдадзеныя ў 1387 г. вялiкiм князем Ягайлам аб iльготах  феадалам за пераход у каталiцтва,  аб вызваленнi каталiцкага духавенства i яго маёнткаў ад  дзяржаўных павiннасцей i падаткаў.  Гарадзельскi прывiлей 1413 г.  пашырыў правы феадалаў-католiкаў,  а ў 1432-1434 гг. яны былi распаўсюджаны на ўсю шляхту. "Феадальнай канстытуцыяй" называюць прывiлей вялiкага князя лiтоўскага Аляксандра 1492 г., якi абмежаваў уладу вялiкага князя панамi-радай.

Другiм вiдам прывiлеяў з'яўляюцца абласныя прывiлеi. Абласныя прывiлеi з'яўляюцца каштоўнай крынiцай пры  вызначэннi гiсторыi мясцовых органаў дзяржаўнага кiравання.

Адным з найбольш распаўсюджаных вiдаў прывiлеяў з'яўляюцца прывiлеi гарадам на магдэбургскае права.

Сярод прывiлеяў патрэбна адзначыць таксама  граматы  асобным  групам насельнiцтва  -- яўрэям i татарам. Першы прывiлей яўрэям на права iх пасялення ў Брэсце выдадзены Вiтаўтам ў 1388 г. Ён надаваў яўрэям шырокiя правы ў фiнансавай галiне i гандлi, рэгуляваў парадак разгляду судовых спраў памiж хрысцiянамi i  яўрэямi.

20."Судзебнiк" Казiмiра 1468 г. Статуты ВКЛ.

Першая спроба ўсталяваць адзiнства прававых нормаў на ўсей тэрыторыi, абмежаваць  самавольства суддзяў, а таксама ўзмацнiць прававую ахову феадальнай маемасцi i ўвесцi жорсткiя меры пакарання злачынцаў была зроблена ў  Судзебнiку 1468 г.Арыгiнал "Судзебнiка" не захаваўся да  нашых  дзён,  маюцца толькi тры яго спiсы,  датаваныя 70-80 гг. XVI ст. Фармуляр "Судзебнiка"  маладаследаваны,  Агульнапрызнаным лiчыцца зроблены М.Уладзiмiрскiм-Буданавым падзел Судзебнiка на 25 артыкулаў. У яго структуры вызначаюцца 3 часткi, якiя найперш датычацца сферы крымiнальнага права: 1) вызначэнне адказнага за здзейснены крымiнальны ўчынак (7-8); 2) парадак звароту ў суд (9-11); 3) вызначэнне пакаранняў за розныя крымiнальныя ўчынкi. Судзебнiк Казiмiра IV не з'яўляўся ўсеахоплiваючым агульнадзяржаўным кодэксам, ён толькi дапаўняў нормы агульназемскiх прывiлеяў. Праца па падрыхтоўцы першага Статута ВКЛ вялася на працягу некалькi гадоў , уведзены толькi з 29.09.1529 г. Статут уяўляў сабой звод законаў на аснове кадыфiкацыi i сiстэматызацыi норм мясцовага звычаевага права, пастаноў дзяржаўных i судовых устаноў,  прывiлеяў. Прозвiшчы  складальнiкау невядомы. Не зусім абгрунтавана меркаванне,  што ў складаннi i рэдагаваннi Статута прымаў удзел Ф.Скарына.Статут складаўся з 13 раздзелаў i 244 артыкулаў. Пазней былi ўнесены дапаўненнi, у вынiку якiх колькасць артыкулаў павялiчылася да 283. Першапачатковы  спiс Статута 1529 г., зроблены ў Вiльнi на старабеларускай мове, не дайшоў да нашага часу. Захавалiся 4 спiсы на "рускай" (старажытнабеларускай), 3 перакладныя (лацiнская i польская мова) i 4 спiсы XIX ст. Спiсы названы па прозвiшчах iх уладальнiкаў або месцах захавання. У Статут 1529 г. былi ўпершыню ўнесены нормы, якiя некалькi абмяжоўвалi свавольства магнатаў,  абвяшчалася правiла, згодна з якiм ўсе асобы,  павiнны  былi  судзiцца згодна с гэтым Статутам. Рост i ўмацаванне феадальнай  уласнасцi,  пашырэнне  правоў шляхты i  антыфеадальныя выступленнi сялянства патрабавалi ў сярэдзiне XVI ст. i змен у заканадаўстве быў  зацверджаны толькi ў сакавiку 1566 г.  другi статут  ВКЛ не быў у XVI ст. надрукаваны.  Вядома 58 яго спiсаў: 13 на старажытнабеларускай, 40 -- на польскай i 5 на лацiнскай мовах. Першая (i адзiная пакуль што) яго публiкацыя ў 1855 г. У Статуце 1566 г. захавана з невялiкiмi зменамi структура Статута 1529 г. Усяго раздзелаў - 14 Трэцi статут ВКЛ дзейнiчаў з 1589 г., Крынiцамi для распрацоўкi Статута сталi: СтатутыВКЛ  1529  г.,  1566 г.,  сеймавыя пастановы 1573, 1578,  1580, 1584 гг., каралеўскiя прывiлеi, пастановы павятовых сеймiкаў. Статут меў 14 раздзелаў i 488 артыкулаў. У 1-4 раздзелах змяшчалiся нормы дзяржаўнага права i судовага ладу, 5-10-м i часткова у 13-м - шлюбна-сямейнага,  зямельнага i грамадзянскага права, у 11-12, 14-м часткова 13-м - крымiнальнага права. Статут быў падрыхтаваны ў перыяд, калi каралем i вялiкiм князем з'яўляўся Стэфан Баторый (1576-1586), на высокiм тэарэтычным узроўнi квалiфiкаванымi правазнаўцамi,  працай якiх кiравалi А.Валовiч i Л.Сапега. Статут 1588 г. заканадаўча аформiў захаванне Вялiкага княства Лiтоўскага як дзяржавы, насуперак акту Люблiнскай унii, абвяшчаў iдэю верацярпiмасцi,  забараняў перадачу вольнага чалавека за даўгi або злачынства ў няволю,  прадугледжваў крымiнальную адказнасць шляхцiча за забойства простага чалавека. Статут быў надрукаваны на старажытнабеларускай мове ў 1588 г. у Вiленскай друкарнi Мамонiчаў пад наглядам Л.Сапегi, у 1614 г. выдадзены на польскай мове, у 1811 г. на рускай мове ў Пецярбургу. Меў вялiкi ўплыў на працэс кадыфiкацыi рускага права, падрыхтоўкi Саборнага Укладання 1649 г. Найбольш поўнае сучаснае выданне ажыццеўлена у 1989 г. Да 1569 г. пастановы сейма называлiся часцей ухваламi. 3 мая 1791 прынята канстытуцыя РП, вызначала правы i абавязкi ўсiх саслояў.

21.Заканадаўчыя акты  Расiйскай iмперыi як крыніца па гісторыі Беларусі

У заканадаустве, можна вызначыць наступныя перыяды: 1) канец XVIII ст.  - 30-я гг. XIX ст.; 2) 40-я гг. XIX ст. - пачатак XX ст i 3) 1905-1917 гг. Для  першага перыяду  характэрна дзейнасць не толькi нормаў права Расiйскай  iмперыi, але i Статута 1588 г. Менавiта ў гэты час адбываецца ўпарадкаванне мясцовых нарматыўных актаў. Перакладаецца i перавыдаецца Статут 1588 г. з дапаўняючымi яго сеймавымi пастановамi. I першы i другi  перыяд аб'ядноўвае акалiчнасць, што права  выдання новых законаў належала толькi цару. Што датычыцца Сената, Сiнода, калегiй (а пасля мiнiстэрстваў, Кабiнета Мiнiстраў), то яны мелi толькi права звяртацца да яго з дакладамi цi прапановамi. Вызначаючым  было права цара i ў галiне заканадаўчай iнiцыятывы. Як эвалюцыю сiстэмы заканадаўства пад уздзеяннем першай расiйскай рэвалюцыi патрэбна разглядаць акрэслены трэцi перыяд. Манiфест 17 кастрычнiка толькi дэклараваў пачатак канстытуцыйнага ладу i не гарантаваў яго рэальнага ажыццяўлення. Але пачалася эвалюцыя ад абсалютызму да канстытуцыйнай  манархii;  прызнаючы самое iснаванне Дзяржаўнай Думы,  замацоўваючы за ёй пэўныя правы,  Асноўныя законы 1906 г. усе ж непазбежна прызнаюць i пэўнае абмежаванне правоў манарха. Нязначныя змены былi ўнесены з 1906 г. i ў працэдуру канчатковага зацвярджэння заканадаўчых актаў. Права канчатковага зацвярджэння захавалася за царом,  але патрабавалася  папярэдняе адабрэнне законаў Дзяржаўнай Думай i Дзяржаўным Саветам. Пачынаючы з сакавiка 1917 г. законы выдавалiся Часовым урадам. Звычайна яны  падпiсвалiся мiнiстрам-старшыней.  

Адной з самых распаўсюджаных форм заканадаўства канца XVIII - пачатку XX ст. з'яўляюцца  манiфесты. Яны выдавалiся ў сувязi з важнейшымi падзеямi ў палiтычным жыццi краiны.(друкавалiся масавым тыражом,  iх публiкавалi ў газетах, аб'яўлялi насельнiцтву пасля ўрачыстых богаслужэнняў у саборах i цэрквах).  Другую, яшчэ больш шматлiкую групу заканадаўчых актаў складаюць  указы. У канцы XVIII - XIX cтст. указы падзяляюцца на тры катэгорыi: а) iмянныя, б)  аб'яўленыя з Сената, в)  сенацкiя. "Палажэннi" ўяўляюць сабой комплекс узаемазвязаных заканадаўчых дакументаў. Закон, як асобная разнавiднасць заканадаўчых актаў сустракаецца параўнальна рэдка.  Пэўнае значэнне гэтай катэгорыi  было нададзена толькi з пачаткам дзейнасцi Дзяржаўнай Думы. Звод Асноўных Дзяржаўных законаў вызначаў працэдуру зацвярджэння новых законаў i спрабаваў даць тлумачэнне размежавання iх з указамi i загадамi цара. Важнымi разнавiднасцямi заканадаўчых дакументаў з'яўлялiся iнструкцыi,  настаўленнi  i наказы. Сярод заканадаўчых дакументаў XVIII-п.п. XIX  стст.  можна назваць жалаваныя граматы. Сваеасаблiвай формай дакументаў заканадаўства XIX ст. з'яўляюцца ўставы (аб цэнзуры,  ваенныя, судзебныя i iнш.). У шэрагу выпадкаў устаў мог выступаць як кадыфiкацыйны акт, якi аб'ядноўваў цэлую групу законапалажэнняў (напрыклад, Устаў аб прамысловасцi). Устаў з'яўляўся i формай прыватных заканадаўчых актаў (так, устаў кожнага акцыянернага таварыства зацвярджаўся царом i выступаў як спецыяльнае законапалажэнне).

22.Публiкацыi дакументаў заканадаўства Расiйскай iмперыi.

Завяршаючая стадыя фармiравання заканадаўчага дакумента — яго апублiкаванне. Для таго, каб закон выконваўся, ен павiнен быць абнародаваны. Вялiкае значэнне маюць “Особые журналы” паседжанняў Камiтэта Мiнiстраў. Многiя з зазначаных у “журналах” рашэнняў не належылi апублiкаванню. У апублiкаваннi заканадаўчых дакументаў важная функцыя належала Сенату. Сенат абнародаваў законы i толькi пасля гэтага яны уступалi ў сiлу. Пры Сенаце з 1863 г. ажыццяўляецца перыядычнае выданне законаў 

Увогуле, вядомы наступныя асноўныя публiкацыi законаў Расiйскай iмперыi: 1) “Полное собрание законов Российской империи” (ПСЗ), 2) “Собрание узаконенний и распоряжений правительства, издаваемых при Правительствующем Сенате” (СУ i РП) i 3) “Свод Законов Российской империи” (СЗ)

1. Поўны збор законаў (ПСЗ) складаецца з 3 выданняў. Першае было падрыхтавана М.М.Сперанскiм i ўключала законы з 1649 г. па 3 снежня 1825 г. Гэтае выданне i сення застаецца найбольш поўнай публiкацыяй заканадаўчых дакументаў з 1649 г. па 1825 г. Першае выданне Поўнага збору законаў склала 40 тамоў, а разам з паказальнiкамi i дадатковымi тамамi — 45 Акрамя таго, выданне мела некалькi тамоў “дадаткаў” Другое выданне ўключала законы з 12 снежня 1825 г. па 28 лютага 1881 г., а трэцяе — з сакавiка 1881 г. па 31 снежня 1914 г. (апошнi том выйшаў у 1917 г.). У адрозненне ад першага яны выдавалiся як храналагiчныя зводы бягучага заканадаўства. 2. Звод законаў (СЗ) уключаў толькi дзеючыя законапалажэннi. у “Зводзе законаў” (прызначаным для практычных патрэб) быў прыняты тэматычны прынцып (у адпаведнасцi з якiм i адбываўся яго падзел на тамы, а апошнiх — на чатскi). Звод законаў выдаваўся тры разы: у 1832, 1842 i 1857 гг.

3. Збор узаканенняў i распараджэнняў урада (СУ i РП) уключае заканадаўчыя дакументы i тыя распараджэннi цэнтральных устаноў, якiя мелi агульнае значэнне за перыяд з 1863 г. да звяржэння самадзяржаўя. Дакументы размешчаны у храналагiчнай паслядоўнасцi i забяспечаны тымi ж дапаможнымi элементамi, што i ПСЗ (храналагiчны i алфавiтна-прадметны паказальнiкi). Усе зацверджаныя заканадаўчыя акты, якiя прызначалiся для публiкацыi, змяшчалiся на старонках “Збора ўзаканенняў”. “Збор узаканенняў” — выданне перыядычнае, выходзiла невялiкiмi зборнiкамi. Тэрмiны выдання не былi дакладна пазначаны. Першапачаткова выданне выходзiла два разы ў тыдзень, а пасля — часцей. З 1902 пачаў выдавацца па двух аддзелах. У другiм змяшчалiся заканадаўчыя акты прыватнага характару. Пераважную частку складалi ўставы акцыянерных кампанiй

З выданняў навейшага часу патрэбна адзначыць публiкацыю “Российское законодательство X - XX вв.” (у 9 тамах. М., 1984-1994), якое таксама змяшчае толькi важнейшыя (на погляд складальнiкаў) дакументы. Апошнi 9-ы том уключае заканадаўства Расii эпохi буржуазна-дэмакратычных рэвалюцый (1905-1917 гг.).

1.  Заканадаўчыя дакументы навейшага часу. Іх асноўныя публікацыі. Канстытуцыя РБ

Віды Дэкрэты. - першыя заканадаўчыя дакументы Савецкай улады, характэрны для заканадаўчай творчасцi цэнтральных дзяржаўных устаноў i з`ездаў Саветаў Савецкай Расii ў першыя  гады.  Пераважнае прызначэнне  важнейшых  савецкiх дэкрэтаў - барацьба за уплыў на народныя масы. У пэўнай ступенi, дэкрэты можна параўнаць з царскiмi манiфестамi. Агiтацыйна-прапагандысцкiя функцыi першых дэкрэтаў абумовiлi даступнасць iх мовы i сваеасаблiвасць апублiкавання. Часам яны выдавалiся ў выглядзе лiстовак, пракламацый, спецыяльных брашур.Канстытуцыя. фармулюе асноўныя прынцыпы грамадскага i дзяржаўнага ладу, характарызуе сац.-экан. i палiт.аснову грамадства i дзяржавы. Ва ўмовах iдэалагiзацыi усiх сфер жыцця ў СССР, канстытуцыi  пераважна стваралiся не для рэальнага рэгулявання заканадаўчага працэсу, а з пэўнымi iдэалагiчнымi мэтамi. Пры гэтым, змена пэўнай iдэалагiчнай канцэпцыi выклiкала змену канстытуцыi. Першая савецкая канстытуцыя - канстытуцыя РСФСР - была прынята 10 лiпеня 1918 года Усерасiйскiм з`ездам Саветаў. Яна стала асновай распрацоўкi канстытуцый iншых савецкiх рэспублiк,  у прыватнасцi  першай  Канстытуцыi ССРБ. Утварэнне СССР выклiкала неабходнасць заканадаўчага афармлення асноўных прынцыпаў саюзнай  дзяржавы.  Першая  канстытуцыя СССР 1924 г. разглядала толькi пытаннi новай саюзнай дзяржавы. Другая Канстытуцыя БССР распрацоўвалася на працягу некалькiх гадоў. Пасля дапрацоўкi (у 1927 г.) Канстытуцыя юрыдычна аформiла добраахвотнае i свабоднае ўваходжанне БССР у склад СССР, адлюстравала пашырэнне сацыяльнай асновы савецкай дзяржавы. Канстытуцыi 1927 г. быў дэталiзаваны прынцып раўнапраўя нацый. Асноўная рыса канстытуцыi 1927 г. — дакладнае размежаванне функцый дзяржаўных органаў:  з'езд Саветау i ЦВК БССР. У 1936 г. было зацверджана новая Канстытуцыя СССР, якая ўстанаўлiвала аднастайнасць дзяржаўна-прававых норм на ўсёй тэрыторыі Савецкага Саюза. Апошняя Канстытуцыя БССР была прынята ў 1978 г. з'яўлялася адлюстраваннем i дэталiзацыяй  палажэнняў  агульнасаюзнай канстытуцыi, замацавала ролю Кампартыi Канстытуцыя Рэспублiкi Беларусь была  прынята 15 сакавiка 1994 г., ўсталявала прэзiдэнцкую ўладу. Прэзiдэнт падпiсвае законы i мае права вярнуць iх на дапрацоўку ў Вярхоўны савет, ён выдае ў межах сваiх паўнамоцтваў указы i распараджэннi. Асноўнай i найбольш распаўсюджанай разнавiднасцю заканадаўчых дакументаў сталi законы. Законы прымаліся выключна Вярхоўным Саветам. Законы могуць развiваць асобныя палажэннi адпаведных Кодэксаў,  Асноў заканадаўства i ў вынiку захоўваюцца як самастойныя дакументы. Сiстэматызацыя законаў можа адбывацца ў двух накiрунках. Першы  - iнкарпарацыя - гэта аб'яднанне дакументаў заканадаўства без iх змен па храналагiчнай, алфавiтнай, тэматычнай, цi iншай прыкмеце. Другi -  кадыфiкацыя  -  калi заканадаўчыя дакументы аб'ядноўваюцца ў структурна адзiнае цэлае, што ахоплiвае пэўную галiну грамадска-прававых адносiн. Пры гэтым лiквiдуюцца прабелы ў заканадаўстве, лiквiдуюцца супярэчнасцi, замяняюцца не адпавядаючыя новым умовам палажэннi. З'яуляецца новы па  сутнасцi  i форме заканадаўчы акт - кодэкс.

Першыя кодэксы, якiя дзейнiчалi на тэрыторыi Беларусi, - кодэксы РСФСР,  якiя былi распрацаваны восенню 1918 г. Першы беларускi кодэкс - Зямельны - быў зацверджаны ў 1924 г., а ў 1925 г. у вынiку ўзбуйнення тэрыторыi БССР перапрацаваны i ўстаноўлены для ўсёй тэрыторыi рэспублiкi.

Сярод нарматыўных дакументаў заканадаўчага характару шырокае распаўсюджанне ў канцы 1930-х - 1980-я гг. мелi  Ўказы Прэзiдыума  Вярхоўнага  Савета  (СССР  i саюзных рэспублiк). Важныя функцыi мелi  пастановы Прэзiдыума Вярхоўнага Савета (з 1990 г. - Вярхоўнага Савета).

24. Агульная характарыстыка актавых матэрыялаў. Іх класіфікацыя. Актавы фармуляр.

У беларускай прававой лексiцы тэрмiн "акт" стаў шырока ужывацца толькi з XVIII ст. У сучаснай гiстарычнай лiтаратуры тэрмiн "актавыя матэрыялы" ужываецца  у  шырокiм  i вузкiм сэнсе слова. У шырокiм ён вызначае ўсе дакументы ўвогуле Такое разуменне тэрмiну "акт" у большай ступенi з'яўляецца прыймальным для таго перыяду развiцця. У вузкiм:  акты гiстарычныя -- гэта дакументы, у якiх у форме пэўных юрыдычных нормаў зафiксаваны эканамiчныя цi палiтычныя здзелкi, дагаворы памiж прыватнымi асобамi, прыватнымi асобамi i дзяржавай. Класiфiкацыя актавых матэрыялаў выяўляецца вельмi складанай. Найбольш устойлiвым застаецца падзел усiх актаў на публiчнаправавыя (урадавага паходжання) i прыватнаправавыя (заключаныя памiж прыватнымi асобамi). Пры гэтым адны акты маюць канстуiтыўны, пасведчаны характар (утрымлiваюць пэўныя прававыя нормы). Яны з'яўляюцца падставай для прызнання пэўных праваадносiн адбыўшымiся i не патрабуюць дадатковага падцверджання. Пасведчанымi з'яўляюцца ўсе публiчнаправавыя акты.

Другая частка актаў мае характар уведамленняў, г.зн. складаецца для уведамлення. Апошнi  вiд  актаў патрабуе ўказання  часу,  абставiн  заключанай здзелкi i прысутнiчаўшых пры гэтым сведкаў, якiя  пры  неабходнасцi  могуць падцвердзiць рэальнасць таго, што адбылося. Кожны асобны акт складаецца з граматычна закончаных сказаў, раздзеленых пры публiкацыi кропкай Уся сума формул акта называецца фармулярам.

У сваiм  развiтым вiдзе ўсе акты маюць тры асноўныя часткi: 1) пачатковы пратакол, дзе маецца прысвечэнне богу  (iнвакацыя), указанне ад  каго зыходзiць  акт цi iмёны ўдзельнiкаў здзелкi, вызначаюцца асобы, якiм адрасуецца   дакумент (iнскрыпцыя), маецца прывiтанне (салютацыя); 2) асноўную частку, якая ўключае прэамбулу (з аб'яўленнем вышэйшай мэты складання акта), вызначэнне сутнасцi справы, забарону пад пагрозай божай кары цi штрафа  парушаць распараджэнне (пагадненне), пасведчанне  аб  замацаваннi  дакумента  подпiсам i г.д.; 3) канчатковы пратакол (яго канцылярыя), дзе маюцца  формулы  аб тым, калi i кiм напiсаны акт, пазначаны сведкi адбыўшайся здзелкi (у паведамленных актах). Подпiсы i пячаткi прымыкаюць непасрэдна да канчатковага пратаколу.

25. Актавыя матэрыялы Х – ХІІІ стст. Развіццё актаў ў перыяд ВКЛ.

Да iх найперш патрэбна аднесцi першыя мiжнародныя пагадненнi-дагаворы  Русi  з  Вiзантыяй  911, 941, 971гг., тэксты  якiх змешчаны у "Аповесцi мiнулых гадоў". Да найбольш раннiх рускiх актаў адносяцца царкоўныя ўставы. Вядомы ўстаў князя Уладзiмiра Святаслававiча -- старажытнейшы акт, якi вызначыў прававое становiшча царквы. У яго  аснову быў пакладзены дагавор Уладзiмiра з жонкай Ганнай -- сястрой вiзантыйскага iмператара. Устаў Яраслава, дакумент вызначаў становiшча  i  структуру  праваслаунай  царквы на ўсходнеславянскiх ("рускiх ") землях i таму шмат разоў  перапiсваўся. У ХІІ ст. узнiкаюць мясцовыя царкоўныя ўставы. Яны афармляюцца ў  выглядзе ўстаўных грамат. Старажытнейшыя з дайшоўшых да нас актаў узнiклi пераважна ў сферы грам.-палiт. i сац.-палiт.адносiн. Акты сацыльна-эканамiчных адносiн толькi зараджаюцца. Неабходнасць фiксавання ў юрыдычнай форме эканамiчных, сацыяльных, палiтычных узаемаадносiн узнiкае са стварэннем дзяржавы. Адным з прамежкавых вiдаў дакументальных крынiц (памiж заканадаўчымi i актавымi матэрыяламi) з'яўляюцца жалаваныя граматы  ("прывілеi")--выдавалiся фiзiчным цi юрыдычным асобам, калi за iмi замацоўвалася якая-небудзь нерухомая маёмасць. Гаспадарскi лiст з'яўляўся падцверджаннем правоў на зямельнае ўладанне. Вялiкiя князi лiтоўскiя таксама выдавалi i падцвярджальныя жалаваныя граматы. Часам гэта выклiкалася судовай спрэчкай Захавалiся таксама  прывiлеi  вялiкiх  князёў  лiтоўскiх, якiя вызвалялi тыя цi iншыя асобы ад юрысдыкцыi звычайнага суда. Такi прывiлей, у прыватнасцi, быў выдадзены Францыску Скарыне у 1532 г.У сферы сац.-экан. адносiн з ХІІІ ст. з'яўляецца такi вiд актаў як даная грамата, якая вызначала перадачу нерухомай маёмасцi духоўнай установе альбо прыватнай асобе. Шырокае распаўсюджанне мелi граматы, якiя замацоўвалi розныя  прыватныя  пагадненнi  (здзелкi) на нерухомую маёмасць, перш за ўсё на зямлю. Найперш патрэбна адзначыць купчыя (прадажныя) граматы. Фармуляр iх утрымлiвае ўказанне на ўдзельнiкаў i характар здзелкi. Для XIV-XVI стст. характэрна наяўнасць iмунiтэтных грамат, якiя выдавалiся ад iмя князя асобным манастырам. Прывiлеяванае становiшча асобных земляў выяўляецца i пры аналiзе знешнепалiтычных актаў. У прыватнасцi захавалася вялiкая колькасць дагаворных грамат Полацка XIV-XV стст.  з Рыгай.

Да актавых  матэрыялаў можна аднесцi i унii. Пры гэтым трэба адрознiваць унii як мiжнародныя  пагадненнi,  адну  з  форм аб'яднання саюзу дзяржаў (асабiстыя i дзяржаўныя) i царкоўныя унii. Першай (асабiстай унiяй), што была заключана памiж ВКЛ i Каронай Польскай, была Крэўская унiя 1385 г.

27.Агульная характарыстыка матэрыялаў справаводства. 

На працягу штогоддзяў узнікла мноства тыпаў і відаў дакументаў. Іх класіфікацыя праводзіцца па наступных крытэрыях:

1.  Па спосабу фіксацыі інфармацыі дзеляць на пісьмовыя, графічныя, фона і фотакінадакументы.
2.  Па зместу: на арганізацыйна-распарадчыя, фінансава-разліковыя, забеспячэння і збыту і па асабістаму складу.
3.  Па найменаванню: загады, пратаколы, распараджэнні, інструкцыі ... і г.д.
4.  Па відах: тыпавыя, прыкладныя, індывідуальныя, трафарэтныя.
5.  Па месцу складання: унутраныя і знешнія.
6.  Па галоснасці: сакрэтныя і несакрэтныя, для службовага карыстання. Сакрэтныя дакументы маюць асобную адзнаку аб сакрэтнасці: “совершенно секретно”, “секретно” ці “К”.
7.  Па тэрмінах захавання: на дакументы пастаяннага, доўгачасовага (звыш 10 гадоў) і часовага (да 10 год) захавання і г.д.

Асобную групу дакументаў справаводства складаюць службовыя пісьмы, тэлеграмы, тэлефонаграмы, якія маюць сваім прызначэннем перадачу тэрміновых паведамленняў.

У якасці асобных стадый стварэння дакументаў справаводства, як і іншых відаў дакументаў, можна акрэсліць:

чарнавік – дакумент у папярэдняй рэдакцыі,

арыгінал (аўтэнтык) – гэта першы экземпляр дакумента, складзены ў адпаведнасці з пэўнымі патрабаваннямі,

копія – дакладные ўзнаўленне арыгінала з паметай ў правым верхнім вуглу - копія. Копія можа быць заверана адпаведнай асобай,

дублікат – асобны від копіі, які выдаецца ў выпадку страты арыгінала і мае такую ж юрыдычную сілу, што і арыгінал.

Дзейнасць ўстаноў і асоб па стварэнню дакументаў называюць справаводствам. Адрозніваюць справаводства дзяржаўных і судовых устаноў, палітычных партый і прыватных гаспадарак.

Дакумент – гэта матэрыяльны аб’ект з інфармацыяй, замацаванай створаным чалавекам спосабам, для яе перадачы ў часе і прасторы. Дакументу папярэднічаюць падрыхтоўчыя і прамежкавыя матэрыялы. У друку вы можаце сустрэць такое вызначэнне як афіцыйна-дакументальныя матэрыялы.

Афіцыйны дакумент – гэта дакумент, створаны арганізацый, установай ці службовай асобай і аформлены ва ўстаноўленым парадку.

Рух дакументаў ў арганізацыі ва ўстанове ці арганізацыі з моманту іх стварэння ці атрымання да завяршэння выканання ці адпрацоўкі называюць дакументазваротам.

Для стварэння дакументаў і працы з імі ва ўстановах звычайна ствараюцца спецыяльныя аддзелы, якія маюць назву канцылярыя.

30.Соймавыя матэрыялы XVI-XVII стст. Мытныя кнігі як крыніца для вывучэння сацыяльна-эканамічнай гісторыі Беларусі

Вальныя соймы ў ВКЛ пачалі праводзіцца з 1401 г. Галоўнымі відамі дакументаў, якія на іх прымаліся, былі акты уніі з Польскім каралеўствам і прывілеі. З 1507 г. у якасці пастаноў сойму з’яўляюцца ухвалы (“уфалы”). Ужо да гэтага часу у структуры ухвалы адбыліся пэўныя змены. Пачынаючы з вальнага сойма 1547 г., якім кіраваў вялікі князь Жыгімонт Аўгуст, на сеймах разам з ухваламі запісваюцца “прозьбы” шляхты ВКЛ і “отказы”. Галоўнымі “прозьбамі” з’яўляліся: 1) каб чужаземцы не мелі маенткаў і не займалі ўрады у княстве, 2) каб не парушаліся прывілеі і вольнасці земскія, 3) каб усе новыя пастановы ухвальваліся на вальным сойме. Неабходна таксама адзначыць матэрыялы мясцовых соймікаў. Гэта інструкцыі і наказы дэпутатам на вальны (усеагульны) сейм, хадатайствы і просьбы да урада, а таксама справаздачы паслоў і інфармацыя аб прайшоўшых сеймах.

Ужо ў сярэдзіне XVI ст. узрастае жаданне скласці для нашчадкаў падрабязную справаздачу аб сейме. Першыя з такіх спроб (як “Дзеннік Люблінскага сейма 1569 г.”) знаходзяцца на мяжы паміж матэрыяламі справаводства і гісторыка-мемуарнай літаратурай. “Дзеннік Люблінскага сейма 1569 гг.” захаваўся ў 2-х рэдакцыях. На Беларусі ў XIV-XVIII стст. функцыі мытняў выконвалі каморы і прыкаморкі, а пошліна, якую браў скарб ВКЛ з мясцовых купцоў за ўвоз ці вываз тавараў за мяжу і з іншаземцаў за гандаль мясцовых рынках, ці правоз тавараў па тэрыторыі дзяржавы, называлі мытам (адсюль і назва – мытня). Мыта плацілі грашыма ці таварамі, суму пошліны і звесткі пра купцоў запісвалі ў спецыяльныя мытныя кнігі. Арганізацыяй збору мыта ў ВКЛ кіраваў вялікі літоўскі падскарбі, якому падпарадкоўваліся інтэнданты, рэвізоры, адміністратары, стражнікі, пісары, што працавалі ў мытных каморах і прыкаморках на межах краіны. Усе мытнікі павінны былі быць шляхцічамі. На жаль, мытныя кнігі Беларусі XIV – сярэдзіны XVI стст. не захаваліся. Асаблівую цікавасць у сувязі з гэтым маюць дакументальныя матэрыялы тых краін, з якімі актыўна гандлявалі беларускія купцы, у прыватнасці справы Пасольскага прыказа, якія уключаюць апісанні ўмоў гандлю купецкіх іскаў і прэтэнзій, Рыжская гандлевая кніга (1280-1352), мытныя рэгестры некаторых польскіх гарадоў XV- XVI стст.

Мытныя кнігі перыяду РП (з др.пал. XVI ст.) утрымліваюць:

-- прозвішчы і месца жыхарства купцоў, якія правозілі тавары праз мяжу;

-- назву і колькасць тавараў, накірункі іх увозу (вывазу);

-- суму мытнага збору ў дзяржаўны скарб за увоз (вываз) тавараў за мяжу. Значным недахопам гэтых кніг было тое, што ў іх адсутнічалі звесткі аб таварах, якія ўвозіла (вывозіла) з краіны шляхта і духавенства. Справа ў тым, што згодна прывілея Жыгімонта І Старога 1507 г. шляхта і духавенства Польшчы вызваляліся ад мыта, калі яны везлі тавары не на продаж, а для ўласных патрэб.

31. Группы справаводчай дакументацыі новага часу. Справаздачы губернатараў як крыніца па гісторыі Беларусі 

Дакументы справаводства складаюць адну з самых вялікіх па колькасці і разнастайнасці па відах гістарычных крыніц канца XVIII - пачатку ХХ стст. Неабходна адзначыць, што у дарэвалюцыйнай Расіі амаль адначасова з адміністрацыйным справаводствам развівалася ў якасцi самастойная сістэмы ўліковая дакументацыя, якая ўключала напачатку бухгалтарскі ўлік, а пасля статыстычны.Уласна расійскі справаводчы корпус складаецца са знешніх дакументаў (зносін і перапіскі), а таксама унутраных. Асаблівасцю справаводства дадзенага перыяду з'яўляецца дакладнае рэгламентаванне: дакументы павінны былі мець адпаведныя загалоўкі, індэксы, складацца з устаноўленых раздзелаў, якія вызначаліся ў законах і распараджэннях вярхоўнай ўлады. Паперы справаводчага корпусу падраздзяляліся на пісьмаводства і ўласна справаводства. Апошняе разумелася як дакументальнае афармленне спраў (іх паступленне, рух і выкананне). У сістэме справаводчай дакументацыі выдзяляюць прыкладна пяць груп: 1) пратакольная група справаводства, што складалася з пратаколаў, журналаў і стэнаграфічных справаздач; 2) групы справаздачнай дакументацыі, у якую ўваходзілі справаздачы, даклады, дакладныя запіскі, гадавыя справаздачы, справаздачы-агляды за некалькі год аб дзейнасці цэнтральных і вышэйшых дзяржаўных устаноў; 3) групы перапіскі, што складалася з розных формаў перапіскі вышэйшых органаў з падпарадкаванымі ім ўстановамі (прадпісанні, распараджэнні, загады, цыркуляры, запыты), 4) групы перапіскі роўных устаноў, ці устаноў, што не знаходзіліся ў падпарадкаванні адна ў другой (афіцыйныя пісьмы, адносіны, паведамленні); 5) групы перапіскі ніжэйстаячых устаноў з вышэйстаячымі (рапарты, данясенні, прадстаўленні, прашэнні, скаргі). На пачатку ХІХ ст. усталявалася наступная колькасць губерняў: Магілёўская, Віцебская, Віленская, Гродзенская і Мінская. У 1808 г. на тэрыторыі, адышоўшай ад Прусіі была створана Беластоцкая вобласць і ў 1843 г. адбылася апошняя пры царызме рэарганізацыя края – з часткі паветаў Віленскай губерні была створана новая губерня – Ковенская.З пачатку ХІХ ст. губернатары пачалі пасылаць у С.-Пецярбург свае справаздачы. Напачатку іх дадзеныя былі вельмі беднымі, у асноўным звесткі аб ураджаі, з пачатку 20-х гг. ХІХ ст. яны дапаўняліся звесткамі аб пасевах. Не было нават устойлівай назвы гэтых дакументаў, кожны губернатар па-рознаму складаў справаздачы. Уніфікацыя справаздач адбылася ў 1837 г., а з 1842 г. губернатары атрымалі спецыяльныя бланкі ведамасцяў для статыстычных матэрыялаў. З гэтага часу на пачатку справаздачы змяшчаўся складзены па агульнай праграме пісьмовы тэкст, а да яго дадаваліся шматлікія статыстычныя табліцы ("ведамасці") на асобных старонках. На працягу наступнага часу фармуляр губернатарскай справаздачы ўвесь час змяняўся. У 1853 г. быў дапоўнены пералік пытанняў і раздзелаў. Вось якія раздзелы і пункты можам сустрэць з гэтага часу ў справаздачах губернатараў: 1) Натуральныя і вытворчыя сілы губерні: мясцовасць, насельніцтва, дваранства, прамысловасць, гандаль, сельская гаспадарка;  2) Падаткі і павіннасці; 3) Грамадскі дабрабыт: дарогі, масты, пошты, раскольнікі, беглыя, асобы пад наглядам паліцыі, ахова здароўя, народная асвета, мясцовая адміністрацыя і судавытворчасць. Справаздачы звычайна складаліся ў 4-х экземплярах.

Крыніцы звестак у губернатарскай справаздачы. Згодна заканадаўству яны збіраліся паліцэйскімі чыноўнікамі ад адпаведных валасных і сельскіх упраўленняў. Пры гэтым менавіта першыя неслі адказнасць за аператыўнасць і дакладнасць звестак. Дадзеныя аб народжаных і памершых прадстаўляліся духавенствам. З сярэдзіны ХІХ ст. звесткі для дадаткаў справаздач складаліся губернскімі статыстычнымі ўстановамі.

34.Эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя апісанні, матэрыялы фіскальнага ўліку канца XVIII - першай паловы ХІХ стст.

Сярод шэрагу апісанняў геаграфічнага і статыстычнага характару неабходна адзначыць “Топографические описания” і “Экономические камеральные примечания”. Узнікненне гэтых матэрыялаў звязана з тым велізарным па аб’ему размежаваннем зямель, якое было пачата ў часы Кацярыны ІІ, з далейшымі крокамі па вывучэнню народнагаспадарчых рэсурсаў краіны.

Вызначаліся тры комплексы задач: 1) землеўпарадкавальныя, 2) картаграфічныя і 3) зямельна-ўліковыя. У выніку атрымліваўся апісальна-статыстычны звод даведачных дадзеных для адміністрацыі ў справе распрацоўкі галоўных напрамкаў і бягучых мерапрыемстваў урада.

Адной з цікавейшых крыніц з’яўляюцца камеральныя апісанні. Камералістыка, або навука дзяржавазнаўства, на працягу XVIII ст. кіравалася апісальным метадам, у задачу якога ўваходзілі збор і сістэматызацыя разнастайных звестак аб крыніцах плацежаздольнасці насельніцтва, а таксама даходах дзяржавы ў цэлым. Камеральныя апісанні 1772-1774 гг. дазваляюць удакладніць не толькі фактычны склад залежнага насельніцтва, але і распаўсюджаныя ў гiстарычнай літаратуры звесткі аб структуры зямельнай ўласнасці на ўсходзе Беларусі.

Вялікую цікавасць уяўляюць і “Экономические примечания”, “Топографические описания”.“Тапаграфічныя апісанні” – гэта рукапісы вялікага фармату і значнага аб’ему. Напачатку акрэсліваецца агульная характарыстыка губерні, пасля кожнага павятовага горада і кожнага павету.

У агульнай характарыстыцы вызначаецца месцазнаходжання губерні, яе межы і плошча, маецца гістарычная даведка аб ўтварэнні губерні, ўсталяванні губернскіх і павятовых гарадоў. Дадзена таксама апісанне рэк, азер, глебы, сельскагаспадарчых прылад, найбольш распаўсюджаных сельскагаспадарчых культур, ураджаяў, жывельнага і расліннага свету. Маюцца звесткі аб занятках, вераспавяданні, адзенні і мове насельніцтва.

“Экономическое камеральное примечание” -- рукапіс таксама вялікага фармату і значна большага аб’ему. У нейкай ступені гэта яшчэ больш падрабязнае выкладанне зместу “Топографического описания”. Разам з тым тут маецца і шмат новага матэрыялу. Усе лісты “Камерального примечания” падзелены на 8 графаў. У першай графе пазначаны нумары уладанняў па плану генеральнага межавання, у другой -- імены уладальнікаў і назвы населеных пунктаў, у трэцяй – даецца адлеглаць ад павятовых гарадоў да населеных пунктаў, у чацвертай – колькасць двароў у кожным населеным пункце, у пятай – колькасць падатнага насельніцтва, у шостай – колькасць непадатнага насельніцтва, у семай – прыведзены некаторыя дадзеныя аб колькасці зямлі, у восьмай графе маецца падрабязнае геаграфічнае і эканамічнае апісанне кожнага населенага пункта. Апісанне кожнага павета заканчваецца зводнай табліцай.

У сярэдзіне XIX ст. ствараецца 18 томнае выданне “Военно-статистического описания губерний и областей Российской империи”, падрыхтаванае Генеральным штабам. Кожны том складаецца з 6 аддзелаў: агульныя звесткі аб губерні, звесткі аб жыхарах губерні, характарыстыка прамысловасці, сельскай гаспадаркі і гандлю, нарыс аб асвеце і ваенна-тапаграфічны раздзел, характарыстыка павятовых гарадоў. “Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба”. Тут маюцца звесткі і аб народанасельніцтве, і аб стане шляхоў сувязі, і аб ураджаях. Прыводзяцца нават гістарычныя даведкі аб гарадах і звесткі аб звычаях насельніцтва. 

інвентары ўтрымліваюць звесткі аб народанасельніцтве, часам са статыстычнымі дадаткамі а таксама матэрыялы, што дазваляюць ахарактарызаваць сялянскую і памешчыцкую гаспадарку.

35. Статыстычныя крыніцы другой паловы ХІХ–пачатку ХХ ст.

У гэты час фарміруецца сістэма статыстычнага ўліку як асобны напрамак дзейнасці дзяржаўнага апарату. У 1857 г. пры Міністэрстве ўнутраных спраў ствараецца Цэнтральны статыстычны камітэт (ЦСК), а ў 1863 г. – Статыстычны савет. Акрамя таго, статыстычныя работы праводзілі таксама асобныя дэпартаменты, аддзелы міністэрстваў і ведамстваў, земствы, навуковыя таварыствы. Цэнтральны Статыстычны камітэт быў закліканы выконваць ролю агульнадзяржаўнай статыстыкі ў Расіі, Мясцовымі органамі ЦСК, якія праводзілі апрацоўку інфармацыі, былі губернскія статыстычныя камітэты. Асноўная іх функцыя – прадстаўленне рознага характару звестак па губерні ў выглядзе дадаткаў да гадавых справаздач губернатараў. З-за недахопу статыстыкаў і сродкаў губернскія камітэты самi не збіралі звестак, а атрымлівалі iх ад адміністрацыйных і іншых мясцовых органаў. У другой палове XIX ст. губернскія статыстычныя камітэты значна пашырылі зону сваіх інтарэсаў, і не толькі ў галіне статыстыкі, але і ў дачыненні да вывучэння гісторыі краю. У 1867 г. ім было прапанавана прыняць удзел у разборы архіваў скасаваных раней судовых устаноў. На I археалагічным з’ездзе ў Маскве (1869 г.) было ўзнята пытанне аб перадачы ў распараджэнне губернскіх статыстычных камітэтаў губернскіх архіваў, а ў хуткім часе яны былі прыцягнуты да штодзённага ўдзелу ў зборы і захаванні мясцовых старажытнасцей. 1. Адміністрацыйна-паліцэйскі ўлік насельніцтва. Увядзенне пасямейных спісаў для сялянскага саслоўя з’яўлялася, па сутнасці, вымушаным мерапрыемствам. Пасямейныя спісы складаліся валаснымі праўленнямі на падставе рэвізскіх казак са штогадовай праверкай дадзеных. Царкоўны ўлік сялян таксама быў далёкі ад дасканаласці. Паколькі ў запісах аб нараджэнні, па сутнасці справы, рэгістраваўся не акт нараджэння, а акт хрышчэння, то ўсе дзеці, памёршыя без хрышчэння, а таксама ўсе мёртванароджаныя не рэгістраваліся ў царкоўных прыходах. Не адрозніваліся дасканаласцю і дадзеныя аб механічным перамяшчэнні насельніцтва,

Праграма перапісу 1897 г. вызначала ўлік наступных звестак:
1) «фамилии» – гэта значыць прозвішча ці «прозвища» – мянушкі, імя і імя па бацьку; 2) пол; 3) адносіны да «главы» гаспадаркі і «главы» сваёй сям’і; 4) узрост; 5) сямейнае становішча; 6) саслоўе, стан ці званне;
7) месца нараджэння; 8) месца прыпіскі; 9) месца жыхарства; 10) адзнака аб адсутнасці і аб часовым месцазнаходжанні; 11) родная мова;
12) уменне чытаць, месца навучання; 13) занятак, рамяство, пасада ці служба.

Акрэсліваючы ступень дакладнасці матэрыялаў перапісу 1897 г., неабходна ўлічваць усе акалічнасці: як задаваліся пытанні лічыльнікам, у якой ступені яны былі зразумелымі і нават чуткі, што суправаджалі гэтае мерапрыемства. Пасля скасавання Галоўнай перапісной камісіі ў чэрвені 1897 г. уся далейшая распрацоўка перапіснога матэрыялу цалкам перадавалася аддзелу перапісу Цэнтральнага статыстычнага камітэта. Дадзеныя перапісу былі апублікаваны ў выглядзе агульнаімперскай зводкі, а таксама ў 89 выпусках па асобных губернях і абласцях, чатырох гарадах і востраву Сахалін.

36.Статыстычныя крыніцы навейшага часу.

Бальшавікі, надавалі вялікае значэнне статыстыцы. ў 1918 г. было арганізавана Цэнтр. Статыст. упраўленне РСФСР. было арганізавана Мінскае статыстычнае бюро. У лютым 1919 г. быў створаны Цэнтральны статыстычны аддзел БССР (але з утварэннем Літоўска-Беларускай ССР скасаваны). Пасля вызвалення Мінска ў ліпені 1920 г. ад польскіх захопнікаў была адноўлена дзейнасць Мінскага губернскага статыстычнага бюро (ЦСБ) БССР. У лістападзе 1924 г. ЦСБ пераўтворана ў Цэнтральнае статыстычнае ўпраўленне (ЦСУ) БССР. Хутка і аператыўна развівалася статыстыка Усерасійскага Савета Народнай гаспадаркі. З 1990 г. дзейнічае Дзярж. камітэт Кабінета Міністраў РБ па статыстыцы і аналізу. Камітэту падпарадкаваны раенныя і гарадскія аддзелы, абласныя і Мінскае гарадское упраўленні. Ужо 18 снежня 1917 г. быў выдадзены дэкрэт аб увядзеннi спецыяльных кнiг для запiсаў актаў грамадзянскага стану – нараджэнняў, смерцяў, шлюбаў, а напачатку наступнага 1918 г. функцыi рэгістрацыi гэтых актаў ад царквы былi перададзены грамадзянскiм органам. Асаблiвае месца ў дэмаграфiчнай статыстыцы навейшага часу належыць перапiсам. Усяго за гады Савецкай ўлады было праведзена 8 перапiсаў насельнiцтва: у 1920, 1926, 1937, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 гг. У перыяд вайны правядзенне перапісаў стала немагчымым. Умовы вайны вымушалі праводзіць разлікі насельніцтва часцей і ў пэўных тэрытарыяльных межах. Статыстычныя органы вызначалі колькасць эвакуіраванага насельніцтва, збіралі і распрацоўвалі дадзеныя аб насельніцтве, што знаходзілася на картачным забяспячэнні. У гісторыі савецкай сельскагаспадарчай статыстыкі акрэсліваюцца два асноўныя перыяды: першы – да 1930 г., другі – з пачатку суцэльнай калектывізацыі вескі. На працягу першага перыяду вывучэнне спраў у сельскай гаспадарцы праводзілася ЦСУ. У цэнтры ўвагі статыстыкі 1920-х гг. знаходзілася індывідуальная гаспадарка. Склаліся наступныя формы абследаванняў: дынамічныя ці “гнездавыя” перапісы, вясеннія (асеннія) апытанні і бюджэтныя абследаванні. З пачаткам масавай калектывізацыі статыстычнае вывучэнне базіруецца на гадавых справаздачах калгасаў і саўгасаў, да таго ж гэтае вывучэнне праводзілася пад кантролем тых, хто распрацоўваў планавыя паказчыкі.Такім чынам, пачатак статыстычнага вывучэння сельскай гаспадарскі можна звязваць з перапісам 1920 г. У 1920-х гадах найбольш распаўсюджанымі былі два віды выбарачных абследаванняў: дынамічныя (ці гнездавыя) перапісы і асенне-вясеннія апытанні. Бюджэтныя абследаваннi сялянскіх гаспадарак, якiя праводзіліся ў 1920-х гг., заслугоўваюць асаблiвай увагi. Прыкладнае супадзенне ва ўмовах дробнатаварнай вытворчасці як аб’ектаў статыстычнага назірання сялянскай сям’і і сялянскай гаспадаркі дазволіла злучыць у межах адзінага абследавання аналіз сялянскай вытворчасці і спажывання. Адным з першых мерапрыемстваў створанага ў 1918 г. ЦСУ РСФСР было правядзенне першага прамысловага і прафесійнага перапісу.Бягучая прамысловая статыстыка ЦСУ ў першай палове 1920-х гг. знаходзілася ў нездавальняючым стане. З пачаткам індустрыялізацыі становішча пачынае змяняцца. Перапісы прамысловасці з 1925-26 гг. былі заменены штогадовымі абследаваннямі фабрык і заводаў.

37.Летапісы і хронікі як форма гіст.-літ..твораў. Этапы летапiсання на Беларусi

Летапіс – гэта гістарычнае апавяданне, у якім звесткі размяшчаюцца пад пэўнымі гадамі. Прыкладна з XIV ст. на ўсходнеславянскіх землях пры захаванні ў цэлым пагадовай сеткі ўсё большае значэнне пачаў набываць сюжэт гістарычнага апавядання. Гэта часам вымушала летапісца адступаць ад запісу па гадах, што прыводзіла да пераўтварэння летапісу ў хроніку.

Першыя летапісы да нашага часу не захаваліся, і, па сутнасці, гісторыкі сёння маюць справу не з летапісамі, а з летапіснымі зводамі – гіст.-літ. творамі, складзенымі на аснове папярэдніх летапісных запісаў. Летапісныя зводы дайшлі да нас дзякуючы  таму, што яны шмат разоў перапісваліся. Пры гэтым больш познія летапісныя зводы не толькі з'яўляюцца спісамі папярэдніх, але і ўтрымліваюць дадатковыя гістарычныя звесткі. Супастаўленне розных спісаў дазваляе вызначыць пратограф – першапачатковы арыгінал, з якога яны спісваліся.

Пры рабоце з летапісамі пісцы часам рабілі памылкі. Калі тэкст перапісваўся ў пэўнай мясцовасці ці шмат разоў, то ўзнікалі спісы з характэрнымi недакладнасцямі і скажэннямі – ізводы. У асобных выпадках пад уплывам змяненняў паліт. ці іншых абставін летапіс свядома перапрацоўваўся. Так узнікалі новыя рэдакцыі летапісных зводаў.

На Беларусi храналагiчнымi межамi этапаў летапісання з’яўляюцца:

1. XII-XIV стст. — зараджэнне мясцовага летапiсання.. Летапiсы XII-XIV стст. — гэта гiсторыя пэўнага ўдзельнага княства. Выразна мясцовы характар мае Полацкi летапiс XII ст. i Новагародскi летапiс XIII ст. 2. XV-XVI стст. — этап росквiту летапiсання на беларускiх землях. На развiццё летапiсання гэтага часу наклала адбiтак барацьба памiж ВКЛ i Маскоўскай дзяржавай. У адпаведнасцi з ходам азначанай барацьбы другi этап летапiсання можна падзялiць на два перыяды: 1) з пачатку i да 80-х гг. XV ст.; 2) з канца XV ст. i да канца XVI ст. На працягу першага перыяду ВКЛ валодае iнiцыятывай, яго князi праводзяць "агульнарускую" палiтыку — адсюль i iмкненне вывесцi гiсторыю Русi Лiтоўскай ад Русi Кiеўскай. З канца XV ст. палiтычную iнiцыятыву перахоплiвае Маскоўская дзяржава i характар летапiсання паступова змяняецца.

3. XVII - пачатак XIX стст. — этап заняпаду летапiсання. Ужо з другой паловы XVI ст., калi ВКЛ пачынае губляць сваю самастойнасць, можна заўважыць паступовую трансфармацыю старых жанраў i замену iх новымi. З’яўляюцца “Хронiка Польская, Лiтоўская, Жамойцкая i Ўсей Русi” Мацея Стрыйкоўскага — першая гiсторыя ВКЛ элементарна-крытычнага характару,  -- а таксама Баркалабаўскi летапiс. Для апошняга характэрна спалучэнне летапiсання i мемуарнай лiтаратуры. У XVIII ст. былi спробы аднавiць старую летапiсную форму апiсання мiнулага (гарадскiя хронiкi), але гэтыя спробы сталiся апошнiмi.

38.“Аповесць мiнулых гадоў” як гiстарычная крынiца.

“Аповесць мiнулых гадоў” — гэта летапiсны звод, якi складзены ў Кiеве, ахоплiвае час да др. дзес. XII ст. i ўтрымлiваецца ў большай частцы летапiсных зводаў XIV-XVIII стст. “Аповесць...” мела тры рэдакцыi, але захавалiся толькi дзве апошнiя. Адну з iх называюць Лаўрэнцьеўскай, другую — Iпацьеўскай. У пералiчаных рэдакцыях апiсанне пагадовых падзей да 1110 г. уключна з’яўляецца падобным. Можна сустрэць шматлiкiя звесткi ў падцвярджэнне таго, што гэтая частка была складзена манахам Кiева-Пячэрскага манастыра Нестарам. Пасля пачынаюцца разыходжаннi, якiя выяўляюць iснаванне другой i трэцяй рэдакцый. У Лаўрэнцьеўскiм i блiзкiх да яго спiсах тэкст “Аповесцi...” змяшчае падзеi да 1110 г., а затым, пасля чарговых запiсаў пад 1116 г., маецца прыпiска iгумена кiеўскага Выдубiцкага манастыра Сiльвестра аб напiсаннi iм гэтага летапiсу. Iпацьеўская рэдакцыя выявiла iмкненне манахаў Кiева-Пячорскага манастыра вярнуць яму гонар цэнтра летапiсання. Гэта не магло не выклiкаць чарговай перапрацоўкi летапiсу Нестара, але яна па нейкiх прычынах адбывалася на аснове другой рэдакцыi. У спiсах трэцяй рэдакцыi падрабязнае асвятленне падзей даведзена да 1118 г. Апошнi рэдактар “Аповесцi...” дапоўнiў яе дадзенымi пра сямейныя справы Манамаха i яго бацькi Ўсевалада, удакладнiў звесткi аб прызваннi варагаў i пра вiзантыйскiх iмператараў, у радстве з якiмi былi Манамахi.  “Аповесць...” стала першай на Русi гiстарыяграфiчнай працай, дзе гiсторыя ўсходнеславянскай дзяржаўнай супольнасцi пададзена на шырокiм фоне сусветнай гiсторыi.

“Аповесць...” мела пэўныя крынiцы. Доўгi час Нестара лiчылi першым летапiсцам на ўсходнеславянскiх землях. Аднак ужо першапачатковы аналiз выявiў, што “Аповесць...” не з’яўляецца творам, напiсаным ад пачатку да канца адным аўтарам, i што асноўнай крынiцай яе былi летапiсы XI ст.

Асноўная асаблiвасць “Аповесцi мiнулых гадоў” выяўляецца ў тым, што Нестар iмкнуўся паказаць гiсторыю Русi ў сувязi з сусветнай гiсторыяй. Сярод крынiц яе можна вызначыць i Бiблiю, i вiзантыйскую хронiку Георгiя Амартола, i Жыцiе Васiлiя Новага, i Летапiсец патрыярха Нiкiфара. Для характарыстыкi адносiн Русi з Вiзантыяй складальнiк “Аповесцi...” выкарыстаў дамовы Алега, Iгара i Святаслава з вiзантыйскiмi iмператарамi. Крынiцамi “Аповесцi...” таксама сталi жыцiя i казаннi аб хрышчэннi Русi, пра забойства Барыса i Глеба, песнi i легенды пра заснаванне Кiева i iнш. ў

“Аповесць...” — каштоўнейшая крынiца па дзяржаўнай i хрысцiянскай гiсторыi ўсiх усходнiх славян і беларускіх земляў у прыватнасці. Тут мы сустракаем звесткi пра рассяленне славянскiх пляменаў, аб першапачатковай гiсторыi Полацкага княства, скарочаны варыянт апавядання пра Уладзiмiра i Рагнеду, пра князя Iзяслава Брачыславiча i iншыя цiкавыя матэрыялы ў. У “Аповесцi...” прыводзяцца самыя розныя звесткi пра Полацк, Вiцебск, Мiнск, Тураў, Пiнск, Брэст, Друцк i iншыя беларускiя гарады.

Пэўныя падставы меркаваць пра iснаванне летапiсання XII ст. у Полацку даюць i асобныя месцы ў Iпацьеўскiм летапiсу. На гэта яшчэ у 1868 г. звярнуў увагу крынiцазнаўца К.Бястужаў-Румiн. Пасля С.Салаўёў, Л.Аляксееў, В.Пашута, В.Чамярыцкi таксама схiлiлiся да думкi пра захаванне ў складзе Iпацьеўскага летапiсу частак летапiсу Полацкага, летапiс мог пачынацца падзеямi княжання Васiлькi Святаславiча ў Полацку у 1132 г., а першыя запiсы былi зроблены ў манастыры, заснаваным Ефрасiнняй Полацкай.

39.Лацiнамоўныя хронiкi XII-XIII стст. як крынiцы па гiсторыi Беларусi.

Паводле храналагiчнай паслядоўнасцi напачатку патрэбна адзначыць першую польскую хронiку — “Хронiку Галла Анонiма”. Яна складзена ў стылi манументальнага гiстарызму у канцы XI - пачатку XII стст. ,падзялялася на тры часткi: 1) гiсторыя Польшчы да 1086 г., 2) маладыя гады Баляслава Крывавуснага i пачатак яго княжання да 1109 г., 3) 1109-1113 гг. — 4 гады княжання Баляслава, пасля чаго апавяданне абрываецца. Працягам летапiснай традыцыi ў Польшчы стала “Хронiка магiстра Вiнцэнта Кадлубка”. Асноўную ўвагу звяртае на ваенныя канфлiкты i саюзы з Галiцка-Валынскiм княствам. Адной з найбольш каштоўных крынiц для вывучэння гiсторыi Беларусi XII-XIII стст. з’яўляецца “Хронiка Лiвонii”, напiсаная, як мяркуюць, каталiцкiм святаром Генрыхам Латвiйскiм, яна дапамагае ахарактарызаваць суседзяў Полацкай Русi, прасачыць пашырэнне агрэсii нямецкага ордэна на балцкiя землi i першапачатковы этап барацьбы жыхароў Полацкай зямлi з захопнiкамi. Характэрнай асаблiвасцю хронiкi з’яўляецца яе дакладнасць. “Хронiка Лiвонii” складаецца з 4 кнiг. Першыя дзве з iх маюць характар уступных. У iх расказваецца пра дзейнасць епiскапаў Мейнарда i Бяртольда. Найбольшую каштоўнасць мае паведамленне, што епiскап Мейнард прасiў полацкага князя Уладзiмiра даць дазвол на хрышчэнне лiваў. Асноўная частка хронiкi выкладзена у 3-й i 4-й кнiгах, што ахоплiваюць час з 1198 па 1226 г. Па сутнасцi, гэта пагадовае апiсанне дзеянняў новага епiскапа — Альберта.

Cагi як гiстарычная крынiца.

Сагi – гэта пiсьмовыя запiсы, якiя пачалi складацца на мяжы ХII-XIII стст. на аснове вусных паданняў X-XI стст. Што ж датычыцца зместу сагаў, то ён надзвычай разнастайны. Т. М. Джаксон вызначае толькi асноўныя вiды:

1.  "каралеўскiя сагi" (сагi аб нарвежскiх конунгах),
2.  "радавыя сагi" (сагi аб iсландцах),
3.  "сагi аб старажытных часах",
4.  "сагi аб епiскапах" (гэта значыць жыццяапiсаннi iсландскiх епiскапаў),
5.  комплекс сагаў аб падзеях у Iсландыi ў XII-XIII стст.

Найбольш вядомы i распрацаваны iсландскiя каралеўскiя сагi. Гэты вiд (зараджэнне якога датуюць каля 1120 г.) прайшоў некалькi этапаў ад каралеўскiх пералiкаў Сэмугда i Ары (пач. XII ст.) да пазнейшых камплекцый канца XIII ст. – пачатку XIV ст. Цiкавы той факт, што большасць твораў iсландска-нарвежскай гiстарыяграфii (у эпоху поўнага панавання лацiны ў Заходняй Еўропе) напiсана на народнай (старажытнаiсландскай цi старажытнанарвежскай) мове. У вузкiм значэннi гэтага слова "каралеўскiя сагi" – жыццяапiсаннi таго цi iншага конунга.

Усходнееўрапейская гiсторыя ў iсландскiх сагах закранаецца толькi мiмаходзь, у сувязi з паходамi скандынаваў на ўсход.

Адзiны старажытнаскандынаўскi твор, якi падрабязна апiсвае дзейнасць скандынаваў на Русi – "Сага аб Эйдмундзе".

40. Беларуска- літоўскія летапiсы XV-XVI стст.Іх публікацыі

Характэрнай рысай летапiсання XV-XVI стст. з’яўляецца яго агульнадзяржаўны характар. Адсюль часам i назва — “лiтоўска-рускiя” летапiсы.

Беларускiя летапiсы i хронiкi захавалiся ў шматлiкiх спiсах (каля 22). Узнiкае праблема iх класiфiкацыi, але тут меркаваннi даследчыкаў разышлiся. Шэраг крынiцазнаўцаў (М.Цiхамiраў i iнш.) у адпаведнасцi з памерамi летапiсаў падзяляе iх на кароткiя i падрабязныя. Згодна другому пункту гледжання, iснуюць тры рэдакцыi беларускiх летапiсаў: кароткая, пашыраная i поўная. Найбольш аргументаванай выглядае канцэпцыя беларускага тэкстолага В.Чамярыцкага пра iснаванне трох асобных летапiсных зводаў (I, II, III, цi адпаведна — “Летапiсец вялiкiх князеў лiтоўскiх”, “Хронiка вялiкага княства лiтоўскага” i “Хронiка Быхаўца”).

41. Адметныя рысы летапісання Беларусі ў к. 15-18 ст.

Летапiсы набываюць характар мемуарнай лiтаратуры. Як прыклад можна прывесцi Баркалабаўскi летапiс. ахоплiвае падзеi перыяду другой паловы XVI - пачатку XVII стст., пераважна тыя, што адбылiся на Магiлёўшчыне: у сяле i замку Баркулабаве, Быхаве, Магiлеве. Ен быў напiсаны ў канцы 1580-1608 гг. найбольш верагодна баркалабаўскiм святаром Федарам Фiлiпавiчам (духоўнiкам князёў Саламярэцкiх), а апошнi запiс 1633 г. (узяцце Смаленска каралем Уладзiславам) быў зроблены пазней. Пры асвятленнi падзей да канца XVI ст. заўважаецца храналагiчная непаслядоўнасць, устаўкi. Толькi з 1594 г. матэрыял выкладаецца год за годам.Найбольшую каштоўнасць у Баркалабаўскiм летапiсе ўяўляюць звесткi пра паўсядзеннае жыцце простых людзей Беларусi. Тут падрабязна апiсваюцца гаспадарчае становiшча i побыт беларускiх сялян, неўраджаi, голад; паведамляецца пра час i ўмовы пасяўных работ, пра цэны на прадукцыю сельскай гаспадаркi.Разам з тым Баркалабаўскi летапiс утрымлiвае цiкавыя звесткi пра дзеяннi рускiх войскаў пад Магiлевам у апошнi перыяд Лiвонскай вайны, аб прыходзе казакоў на Беларусь (у прыватнасцi, С.Налiвайкi), пра Лжэдмiтрыя II i iнш.Насычанасць летапiсу ўласнымi ўражаннямi аўтара, дэталевымi звесткамi пра жыцце князёў Саламярэцкiх, характар запiсаў увогуле падштурхоўваюць асобных даследчыкаў беларускай гiсторыi да таго, каб лiчыць Баркалабаўскi летапiс помнiкам гiсторыка-мемуарнай лiтаратуры.Спробы адрадзiць летапiсанне ў першай палове XVIII ст. прывялi да ўнiкнення асобнага яго вiду на Беларусi — гарадскiх хронiках. Найбольш вядомая “Магiлеўкая хронiка” Т.Сурты i Трубнiцкiх, якая была напiсана на працягу жыцця некалькiх пакаленняў жыхароў г.Магiлева i ахоплiвае перыяд з 1526 г. да пачатку XIX ст. На фоне падзей, якiя адбывалiся пераважна ва ўсходняй Беларусi, раскрываецца багатая гiсторыя горада, назву якога летапiсцы звязваюць з iмем Льва. Хронiка адлюстравала не толькi падзеi, але i забабоны, мiфы таго часу.Другая вядомая магiлеўская хронiка — “Запiскi iгумена Арэста” — ахоплiвае падзеi больш чым за 500 гадоў (да 1847 г., больш-менш поўныя звесткi з 1578 г.). Гэта, магчыма, апошняя спроба стварыць гiсторыю горада Магiлева. Аўтар (хутчэй за ўсё унiят) выкарыстаў папярэднюю хронiку i асабiстыя назiраннi. На жаль, цiкавыя падзеi 1812 г. асветлены вельмi мала. Хронiкi г. Магiлева напiсаны на польскай мове. Не з’яўляецца выключэннем i “Хронiка Вiцебска”, цi “Летапiс Панцырнага i Аверкi” — помнiк беларускага летапiсання XVII-XVIII стст., у якiм падаюцца факты з гiсторыi горада Вiцебска.

42. Мемуарная літаратура як гістарычная крыніца. Яе асноўныя віды і этапы развіцця

Пад мемуарнай лiтаратурай разумеюцца творы,  у цэнтры  якiх знаходзiцца асоба  аўтара.  

Даследчыкі падзяляюць мемуары  у адпаведнасцi з формай фiксацыi iнфармацыi на: Успамiны -- калi аўтар праз нейкi час пасля пэўных падзей расказвае аб iх цi аб усiм сваiм мiнулым жыццi Літаратурны запіс успамінаў – узнікае тады, калі мемуарыст звяртаецца да дапамогі літаратара і апошні надае успамінам літаратурную форму, нічога не скажаючы ў тэксце і не ўносячы ў яго нейкіх “упрыгожанняў”. Калі вуснае апавяданне мемуарыста аб мінулым стэнаграфуецца (ці пратакаліруецца), то твор набывае форму стэнаграфічнага (пратакольнага) запісу ўспамінаў. Яны звычайна ствараюцца па ініцыятыве архіваў, інстытутаў, камісій і музеяў, якія зацікаўлены ў зборы і захаванні мемуарных крыніц. Дзеннікі як від мемуарнай літаратуры ўзнікаюць тады, калі сучаснік апавядае аб падзеях, людзях, пачуццях і г.д. дзень за днем, на працягу ўсяго свайго жыцця, альбо нейкага яго перыяду.

Найбольш распаўсюджаныя віды мемуараў – дзеннікі і ўспаміны. Дзеннікі пішуцца пад пэўным эмацыянальным уздзеяннем ад падзеі, Успамінам уласцівы рэтраспектыўны погляд на падзеі, што дае падставу для іх глыбейшага асэнсавання. Адзначанае спалучэнне даволі часта сустракаецца ў запісках падарожнікаў, якую вызначаюць даволі часта як асобны жанр гісторыка-літаратурных апавяданняў. Этапы развіцця мемуарнай літаратуры на Беларусі.  

Першы акрэсліваецца ў другой палове XVI ст., калі летапісцы аддаюць перавагу сюжэту апавядання, мясцовым падзеям, гісторыі жыцця асобных сем’яў ці дзеячаў. З’яўляюцца творы, якія знаходзяцца на мяжы паміж летапісам і мемуарамі (напрыклад, Баркалабаўскі летапіс). Напачатку аўтар застаецца як бы староннім назіральнікам тых ці іншых падзей, апавядае аб сабе ў трэцяй асобе, альбо ўвогуле не акрэслівае свае існаванне ("Дзеннікі паходаў Стэфана Баторыя" і інш).

Другі этап у развіцці мемуарнага жанру ў асноўным супадае з XVIII стагоддзем. у дзенніках і ўспамінах з’яўляецца суб’ектыўнае “я” аўтара, адлюстроўваюцца яго думкі і пачуцці. Мемуарыстыка ўзбагачаецца ў жанравых адносінах, набліжаецца да мастацкай прозы.  Трэці этап акрэсліваецца на пачатку ХІХ ст. і ахоплівае перыяд прыкладна да другога дзесяцігоддзя ХХ ст. Паступова павялічваецца колькасць твораў мемуарнай літаратуры, акрэсліваецца яе паварот да народнага, сялянскага жыцця. Узрастае палітызаванасць, інфармацыйная насычанасць крыніц, аўтары якіх былі ў цэнтры найбольш значных падзей свайго часу. Асаблівасцю мемуарнай літаратуры конца ХІХ  -- пачатку ХХ стст. становіцца дакладнае вызначэнне аўтарамі сваей сацыяльнай ці нацыянальнай прыналежнасці, грамадска-палітычных і ідэйных пазіцый. Чацверты этап, як і папярэднія, не мае дакладнай храналагічнай мяжы. Ен акрэсліваецца з пачаткам паступовага устанаўлення Савецкай ўлады на Беларусі. Мемуары гэтага часу ўсе больш вызначаюцца ў якасці зброі ідэалагічнай і палітычнай барацьбы. Актыўна збіраюцца і публікуюцца ўспаміны ўдзельнікаў рэвалюцыйных падзей другой паловы ХІХ - пачатку ХХ стст., Кастрычніцкага перавароту (ці як пазней яго называлі – рэвалюцыі), грамадзянскай вайны (1920-1930-е гг.). З пачатку 1960-х гг. з’яўляюцца таксама ўспаміны дзеячоў культуры (З.Азгура, П.Мядзелкі, А.Карпюка і інш.), савецкіх і партыйных кіраўнікоў, якія не ўдзельнічалі ў партызанскім і падпольным руху (К.Кавалева).

пяты этап яшчэ толькі акрэсліўся з канца 1980-х гг. Яго характэрнымі рысамі сталі меньшая ступень заідэалагізаванасці твораў, публікацыя тых з іх, што не маглі ўбачыць свет (ўспаміны рэпрэсаваных, дзеячоў беларускай эміграцыі), імкненне выказаць тое, што не змаглі раней.

43. Гісторыка-мемуарная літаратура другой паловы XVI-XVIІI стст. як крыніца па гісторыі Беларусі.   

Праблема вызначэння мемуараў XVI-XVIІI стст. з’яўляецца для крыніцазнаўцаў найбольш складанай, паколькі мемуарную літаратуру гэтага перыяду вельмі складана аддзяліць ад публіцыстыкі, эпісталярных твораў, а часам нават ад летапісу. “Дзеннікі” складзены ў выглядзе пісьмаў, аднак апавядаюць не аб прыватных падзеях, а з’яўляюцца лаканічнымі запісамі хода баявых дзеянняў. Акрэсліваючы “пераходны” характар Баркалабаўскага летапісу, “Дзеннікаў” паходаў Стэфана Баторыя і Люблінскага сойму, большасць гісторыкаў лічыць самым раннім мемуарным помнікам з вядомых у сучасны момант “Гістарычныя запіскі” Федара Еўлашоўскага, напісаныя на беларускай мове ў 1603-1604 гг. У іх аснову, відаць, ляглі дзеннікавыя запісы аўтара за папярэднія 40 гадоў.   Арыгінал мемуараў захаваўся ў няпоўным аб’еме. Адсутнічае ўступная частка; не выключана, што запісы вяліся і пасля  1604 г., якім абрываюцца мемуары. Першая публікацыя крыніцы была ажыццеўлена Ф.Любамірскім з польскага перакладу. Крыху пазней, у 1886 г. твор Еўлашоўскага апублікаваў па львоўскай копіі украінскі гісторык У.Антановіч.

Пэўную цікавасць як крыніца аб польска-літоўскай інтэрвенцыі ў Маскоўскую дзяржаву ўяўляе “Дыярыуш” Самуіла Маскевіча – непасрэднага ўдзельніка падзей. Галоўная ўвага ў ім прысвечана ваенным падзеям. “Дыярыуш” Маскевіча не з’яўляецца дзеннікам у поўным сэнсе гэтага слова. Толькі яго кароткія пачатковыя запісы (з 1594  -- па 1604 г.) сапраўды маюць характар дыярыуша.  ствараўся не па свежых слядах падзей, а па ўспамінах аб мінулых часах. Таму і назва “дыярыуш” з’яўляецца умоўнай.

Цікавым помнікам, які адлюстраваў падзеі нацыянальна-вызваленчай вайны пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага, з’яўляецца “Дыярыуш” Багуслава Маскевіча, сына Самуіла Маскевіча. апісанне падзей, якія папярэднічалі паўстанню Багдана Хмяльніцкага, адлюстраванне жыцця магнатскага двара Іерэміі Вішнявецкага, але гэта з’яўляецца толькі пралогам да той асноўнай часткі твора, дзе распавядаецца аб нацыянальна-вызваленчай барацьбе на Украіне і антыфеадальнай вайне на Беларусі. Вялікі гісторыка-пазнавальны інтарэс уяўляе “Дыярыуш” беларускага шляхціца Адама Каменскага-Длужыка, з’яўляецца бадай самым першым са ўсіх вядомых помнікам пра Сібір. “Дыярыуш” напісаны на польскай мове, але апошняя не адрозніваецца у Каменскага чысціней. У ей даволі выразна выяўляюцца як русізмы, так і беларусізмы, выкарыстанне якіх ніколі б не дазволіў сабе карэнны паляк.

У сярэдзіне XVII ст. у развіцці мемуарнай літаратуры акрэсліваюцца пэўныя змены. Шматлікія войны, спусташэнні, голад і звязаныя з імі песімізм, апатыя, апалітычнасць акрэсліваюць паступовую і сваеасаблівую пераацэнку каштоўнасцей мемуарыстамі. На першы план паступова выходзіць апісанне ўласнага жыцця, а не грамадска-палітычных падзей.

45. Запіскі замежных дыпламатаў і падарожнікаў аб Беларусі XVI-XVIII стст.

Аналізуючы запіскі падарожнікаў неабходна не толькі вывучаць асобу падарожніка, але і мэту падарожжа, тыя задачы, якія ставіліся перад ім.

У дачыненні можна заўважыць. што ў XVI ст. праз Беларусь праязджалі тыя, каго не столькі жаданне. колькі справа вымушала падарожнічаць. Бо XVI ст. – гэта новы этап узаемаадносін Усходу і Захаду. Краіны Паўночнай і Заходняй Еўропы, якія ўступілі на шлях развіцця капіталізму мелі патрэбу ў новых крыніцах узбагачэння і рынках збыту. Адны з іх аб Беларусі пакінулі звестак няшмат. Яны былі захоплены сабой і сваімі ўласнымі справамі. Да ліку такіх можна аднесці Джэрома Гарсея – тыповага прадстаўніка англійскіх дзелавых колаў XVI ст. Ён пакінуў аж тры самастойных творы аб Расіі, але Беларусь, княства Літоўскае цікавіла яго толькі як шлях да Масквы, дзе ён знаходзіўся амаль два дзесяцігоддзі. Дарэчы ў Маскоўскай дзяржаве яго ахрысцілі Ерамеем,  а ад Уільма – прозвішча Ульянаў – хто яго ведае, можа й пакінуў на Маскоўскай зямлі сваіх нашчадкаў. Рэйнгольд Гейдэнштэйн. "Запіскі пра Маскоўскую вайну" заснавана не толькі на ўласных назіраннях, але і на дакументах, якія Гейдэнштэйн трымаў  руках. Да таго ж у рэдактаванні яе (а магчыма і ў напісанні) трымалі ўдзел С.Баторый і Я.Замойскі. Зразумела, што ў сваім апісанні Гейдэнштэйн абараняў іх палітыку і ставіўся да азначаных асоб з яўнай сімпатыяй. У пэўнай ступені – гэта не праца падарожніка, а сталага жыхара Рэчы Паспалітай, толькі іншаземнага паходжання.

Даволі падрабязныя звесткі аб беларускіх землях маюцца ў запісках венецыянскага пасла Фоскарыно, які быў у Беларусі ў 1537 г., англічаніна Флетчэра (1584 г.), немца Петрэя, што пражыў у Расіі 4 гады (1616-1620 гг.), аўстрыйскага пасла Мейерберга (1661 г.), чэха Таннера (1678 г.), сакратара аўстрыйскага пасольства І.Корба (1698, 1699) і многіх іншых.

Аналізуючы запіскі замежных дыпламатаў і падарожнікаў неабходна імкнуцца аддзяліць убачанае і апісанае непасрэдна імі ад звестак з іншых рук, іх абагульненняў. пакінулі шмат звестак аб геаграфічных і прыродных умовах, аб межах Беларусі. Шмат каго ўжо ў XVI ст. цікавіла самая назва Белай Русі. У такім выпадку нараджаліся самыя неверагодныя версіі, вельмі шмат звестак аб прыродзе Беларусі. Падарожнікі адзначаюць суровыя, але ўсё ж спрыяльныя для гаспадаркі прыродна-геаграфічныя ўмовы. Пераважная частка падарожнікаў пакінула звесткі аб шляхах зносін. Можна заўважыць, што яны праязджалі ў накірунку Вільня, Полацк, Ноўгарад, але часцей – праз Вільню ці Брэст і далей праз Мінск, Барысаў, Оршу. Зімою выкарыстоўвалі "рускія сані", летам – лёгкія фурманкі. Не самыя лепшыя эпітэты можа знайсці ў запісках падарожнікаў аб беларускіх дарогах.

46.Мемуары ХІХ – пачатку ХХ ст.  Запіскі расійскіх падарожнікаў аб Беларусі

Канец XVІІI - першая палова XIX ст. характарызуюцца своеасаблівай модай на мемуарную літаратуру. У гэты час была створана вялікая колькасць успамінаў, дзённікаў, хранографаў-дыярыушаў. Вельмі цікавыя старонкі мемуарнай літаратуры гэтага перыяду складаюць і запіскі падарожнікаў. Уключэнне Беларусі ў склад Расійскай імперыі выклікала з'яўленне вялікай колькасці запісак рускіх  падарожнікаў.
На самым пачатку XIX ст. у новыя землі накіроўваліся па справах свецкія і духоўныя асобы. 3 1812 г. свае запіскі аб падзеях на тэрыторыі сучаснай Беларусі  пакідаюць рускія афіцэры. Пасля ж паўстання 1830 - 1831 гг. Беларусь наведвала вялікая колькасць рускіх літаратараў, мастакоў, увогуле людаей творчых прафесій. Гэта адбілася і на змесце літаратуры  падарожжаў. Мода на дарожныя нататкі прадвызначыла з'яўленне і твораў прадстаўнікоў мясцовай, беларускай, інтэлігенцыі. Найбольш яркай старонкай азначанай творчасці з'явілася серыя нарысаў «Падарожжы па Палессі і беларускім краі», што бьша апублікавана ў часопісе «Современник» ў 1853-1855 гг. Аўтарам іх быў Павел Шпілеўскі. «Путешествия...» сталі візітнай карткай вядомага публіцыста і літаратара. Асабліва каштоўныя тыя старонкі гэтага патрыятычнага твора, дзе аўтар пісаў аб тым, што добра ведаў і бачыў уласнымі вачыма. Гэта звесткі аб кірмашах, аб беларускіх гарадах і мястэчках, іх насельніцтве, аб жыцці простата селяніна і памешчыкаў. П. Шпілеўскі не пакінуў па-за ўвагай таксама татар і яўрэяў, якія здаўна пражывалі на Беларусі.У XIX ст. не толькі павялічваецца колькасць мемуарнай літаратуры, але і адбываюцца пэўныя змены ў складзе яе аўтараў. З'яўляецца ўсё больш мемуарных твораў прадстаўнікоў мяшчан, духавенства, студэнцтва. На змену апалітычнасці і абыякавасці да лёсаў Айчыны прыходзіць патрыятызм, імкненне да вызначэння свайго месца у агульным працэсе нацыянальнага вызвалення. Гэта можна заўважыць ужо на прыкладзе ўспамінаў Адама Чартарыйскага, які займаў высокія пасады ў гады царавання Аляксандра І і быў ініцыятарам шматлікіх ліберальных праектаў тых часоў.

47.Мемуары навейшага часу. Характарыстыка асноўных этапаў і відаў.

Перыяды: 1917-1927; канец 1920-х – 1930-я гг.;перыяд Вялікай Айчыннай вайны (1941-1945) і першае пасляваеннае дзесяцігоддзе; сярэдзіна 1950-х – сярэдзіна 1980-х гг.; з канца 1980-х па сучасны перыяд.

Многія з дайшоўшых да нас дзеннікаў навейшага часу вяліся аўтарамі для памяці, для таго, каб не забыць нічога істотнага і пасля на аснове запісаў аднавіць падзеі больш шырока; у іх адсутнічае такая характэрная рыса дзеннікавых запісаў як эмацыянальная насычанасць.

Вывучаючы ўспаміны патрэбна разумець, што пісаліся яны часцей зусім у іншых умовах. Неабходна выдзяляць два перыяды ў жыцці мемуарыста: 1) да апісваемых падзей, уключаючы апошнія; 2) ад часу падзей да часу стварэння ўспамінаў. У навейшы час істотна павялічваецца колькасць такіх відаў мемуарных крыніц як біяграфічныя анкеты, аўтабіяграфіі, стэнаграфічныя запісы ўспамінаў і інш.Біяграфічныя анкеты найчасцей мелі афіцыйнае прызначэнне і пераважна утрымлівалі пэўныя, рэгламентаваныя звесткі. У савецкі час гэты від дакументаў набыў асаблівае значэнне, паколькі партыйна-дзяржаўны апарат імкнуўся кантраляваць жыццё сваіх грамадзян.Аўтабіяграфііадрозніваюцца ад анкет не толькі тым, што іх змест вызначаецца самім аўтарам, але і большым аб'ёмам. На змест аўтабіяграфіі вялікі ўплыў аказвала іх прызначэнне (уступленне ў камсамол, у партыю,  паступленне на працу і г.д.). У гэты ж перыяд з'яўляюцца і асобныя ўспаміны беларускіх нацыянальных дзеячаў. Часам яны былі прысвечаны сумным падзеям у нацыянальным жыцці. Так ў першыя ўгодкі смерці Івана Луцкевіча выйшаў зборнік, прысвечаны яго памяці. Наступны перыяд (канец 1920-х – 1930-х гг.) акрэсліваецца і якасцю і колькасцю мемуарнай літаратуры. Рэпрэсіі вымушалі многіх аўтараў гаварыць меней аб сабе, болей аб падзеях. Не адбылося істотных змен у развіцці мемуарнай літаратуры і ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе. У пераважнай частцы той невялікай колькасці мемуарных твораў, што з'явіліся ў гэты час, пераважала ваенная тэматыка.   Пачынаючы з другой паловы 1950-х гг. сітуацыя істотна змяняецца. Ваенная тэматыка захоўвае сваё значэнне, але кола жадаючых выказацца істотна пашыраецца. Велізарная хваля выданняў партызанскай літаратуры асабліва акрэсліваецца па БССР у 1970-х – пачатку 1980-х гг.. Гэта не толькі ўспаміны кіраўнікоў Беларускага партызанскага руху (П.З.Калінін), але і мемуары сярэдняга звяна партызанскага руху – кіраўнікі партызанскіх брыгад і злучэнняў, дыверсійных груп і г.д.  У 1960-я -- 80-я гг. пэўнае асвятленне ў мемуарнай літаратуры атрымоўваюць старонкі абарончых баёў на тэрыторыі Беларусі летам 1941 і яе вызвалення ў 1943-1944 гг. Яны закраналіся ва ўспамінах М.М.Воранава, Г.К.Жукава, І.М.Русіянава і інш.. У 1970-х гг. з'яўляюцца і іншыя накірункі ў мемуарнай літаратуры. Выходзяць у свет ўспаміны тых, хто не прымаў непасрэднага ўдзелу ў ваенных дзеяннях.У 1970 – 1980-я гг. з'яўляюцца ўспаміны, у якіх адлюстроўваліся мерапрыемствы Савецкай улады ў Заходняй Беларусі, дзейнасць Кампартыі Заходняй Беларусі.

Характэрная рысай  мемуарнай літаратуры перыяду другой паловы 1950-х – 1980-х гг. з'яўляецца выхад у свет зборнікаў успамінаў, прысвечаных пэўным асобам, выдомым дзеячам падпольнага і партызанскага руху, а таксама выдатным беларускім пісьменнікам і паэтам.Перыяд другой паловы 1950-х – 1980-х гг. характарызуецца ўсплескам мемуарнай літаратуры дзеячаў беларускай эміграцыі. Я.Калубовіч, В.Рагуля, Я.Малецкі і многія іншыя імкнуліся асэнсаваць пройдзены нацыянальным рухам шлях, зрабіць пэўныя высновы і для сябе, і для нашчадкаў.

48. Эпiсталярныя крынiцы па гісторыі Беларусі

Эпiсталярная спадчына — пiсьмы, запiскi, пасланнi i г.д.

Неабходна адрознiваць афiцыйную i прыватную перапiску. Прыватнае пiсьмо — гэта пiсьмовы асабiсты зварот аўтара да пэўнай асобы (цi некалькiх асоб). Устойлiвымi элементамi эпiсталярнага помнiка з’яўляецца ўказанне адрасату, месца напiсання, даты напiсання, зварот да адрасату, подпiс аўтара пiсьма. Але ў змесце прыватнага пiсьма аўтар зусiм свабодны — ён можа пiсаць аб службовых, сямейных, асабiстых справах. Звычайна пiсьмо пiшацца не для друку, не для ўсеагульнага i нават частковага азнаямлення з iм трэцiх асоб.

У сваiм развiццi эпiсталярныя крынiцы таксама прайшлi шэраг этапаў. Пiсьмы, як форма зносiн мiж людзьмi, былi распаўсюджаны ўжо з глыбокай старажытнасцi.У Вялiкiм княстве асаблiва пашыраецца перапiска ў XVI ст. Вельмi цiкавым помнiкам XVI ст., напрыклад, з’яўляецца пiсьмо Мiхаiла Глiнскага епiскапу Луку Ватцэльроду, напiсанае на паўлiсце паперы 12 жнiўня 1506 г. праз тыдзень пасля перамогi, атрыманай пад Клецкам. Яно дазваляе ўдакладнiць структуру i памеры войскаў, ўдакладняе дзень галоўнай бiтвы (5 жнiўня) i колькасць страт. У другой палове XVI ст. у форме пiсьмаў складаюцца дзённiкi эпiсталярная форма служыць для выяўлення сваёй думкi, поглядаў i вельмi складана размежаваць прыватную i афiцыйную перапiску. Вядомы таксама пасланнi, што прыпiсваюцца старцу Арцемiю, якi быў асуджаны за вальнадумства ў рэлiгiйных пытаннях Маскоўскiм Саборам 1554 г. i ўцёк у Лiтву. Таксама прыкладам можа служыць перапiска канцлера Вялiкага княства Лiтоўскага Льва Сапегi, апублiкаваная А.Прахаскам, дзе ўтрымлiваюцца пiсьмы да Л.Сапегi У XVIII ст. i асаблiва ў XIX ст. колькасць пiсьмаў iстотна павялiчваецца. Вельмi цiкавыя пiсьмы майстро мастацкага слова — лiтаратараў.

Эпiсталярная спадчына беларускiх пiсьменнiкаў XIX ст. захавалася i вывучана ў неаднолькавай ступенi. Надзвычай карыснай для нашага лiтаратуразнаўства ды i гiстарычнай навукi наогул была б поўная навуковая публiкацыя эпiсталярыi Баршчэўскага. Багата прадстаўлена ў публiкацыях i даследаваннях эпiсталярная спадчына Яна Чачота. Каля 100 яго пiсьмаў 1820-1822 гг. да сяброў-фiламатаў надрукавана ў 1913 г. Я.Чубакам у зборнiку “Карэспандэнцыя фiламатаў”. Эпiсталярная спадчына А.Вярыгi-Дарэўскага даволi багата прадстаўлена ў зборнiку “Пачынальнiкi”.

Надзвычай актыўную перапiску з сучаснiкамi вёў В.Савiч-Заблоцкi, асоба i дзейнасць якога апошнiм часам усё больш прыцягвае ўвагу нашых даследчыкаў. Яго багатая эпiсталярная спадчына яшчэ не да канца выяўлена i вывучана.

50. Агіяграфічныя крыніцы. Лiтаратурныя i публiцыстычныя творы XI-XII стст.

Агіяграфічная літаратура. Час яе узнікнення цяжка вызначыць дакладна. Агiяграфiчныя творы складалiся з мэтай стварэння "прыкладаў жыцця", якiя трэба было пераймаць, на аснове якiх трэба было будаваць сваё жыццё. Публiцыстычная накiраванасць характэрна для ўсiх лiтаратурных твораў XI-XIII cт., размежаванне iх з уласна публiцыстычнымi вельмi ўскладняюцца. Прыкладам таго з'яўляецца творчасць Кiрылы Тураўскага. лiтаратурная i публiцыстычная спадчына К.Тураўскага ўяўляецца важнай крынiцый не толькi для вывучэння дзейнасцi пiсьменнiка, яго светапогляду, але i духоўнай атмасферы той эпохi.

Цiкавай крынiцай выхаваўчага, навучальнага зместу з'яўляецца "Павучанне Уладзiмiра Манамаха", напiсанае ў 1117 г., але памылкова ўключанае ў Лаўрэнцьеўскi спiс "Аповесцi мiнулых гадоў" пад 1097 г. Аўтар дае настаўленнi падрастаючаму пакаленню, дзелiцца вопытам свайго багатага на падзеi жыцця. Вялiкi кiеўскi князь, дзелячыся ўспамiнамi, таксама расказвае пра свае ўзаемаадносiны з полацкiмi князямi i паходы на беларускiя землi. Яшчэ ў большай ступенi цiкавай крынiцай перыяду XI-XIII ст. з'яўляецца "Слова аб палку Iгаравым". Тэкст гэтага помнiка быў знойдзены Мусiным-Пушкiным у 1795 г. Пад час вайны 1812 г. арыгiнал твора знiк. Адсутнасць арыгiнала дало падставу скептыкам даказваць, што "Слова" – пазнейшая падробка канца XVIII ст. Складана параўнаць "Слова..." з iншым помнiкам лiтаратуры гэтага часу У "Слове аб палку Iгаравым" адлюстравалiся дзве найбольш характэрныя рысы лiтаратуры XI-XIII ст. – iмкненне не вызначаць свайго аўтарства i адсутнасць выдумочных персанажаў. Незалежна ад таго, хто з'яўляецца аўтарам "Слова" (асобныя даследчыкi прыпiсваюць аўтарства Кiрыле Тураўскаму), гэты помнiк лiтаратуры XII ст. можна вызначыць як цiкавейшую крынiцу па палiтычнай гiсторыi Беларусi XI-XII ст. Важнае месца ў "Слове" займае характарыстыка дзейнасцi полацкiх князёў. У партрэтнай галерэi самых выдатных дзеячаў сiвой даўнiны, паказаных у паэме, -- вобраз Усяслава, да якога невядомы аўтар адносiцца з сiмпатыяй. Малюючы Усяслава Чарадзея магутным князем, аўтар адначасова падкрэслiвае бессэнсоўнасць мiжусобных войнаў, у якiх прымаў удзел i ён, звяртаецца з заклiкам да прадстаўнiкоў дзвюх дынастый – Усяслава Чарадзея i Яраслава Мудрага перапынiць раздоры i сваркi мiж сабой.

"Слова" iстотна дапаўняе звесткi летапiсаў. У прыватнасцi, кiеўскi летапiсец амаль нiчога не гаворыць аб дзейнасцi Усяслава Чарадзея ў якасцi кiеўскага князя. Толькi ў гэтым лiтаратурным творы мы сустракаем звесткi аб гарадзенскiм князi Iзяславе Васiлькавiчы. Уяўляюць цiкавасць паралелi аб мiжусобiцах у Полацкай i Кiеўскай землях (якiя вобразна перададзены ў супастаўленнi "р.Сула-Дзвiна"). Можна меркаваць, што аўтарам "Слова" быў адзiн са складальнiкаў кiеўскага летапiсу XII ст., альбо ён меў на руках спiс Полацкага летапiсу. Iснуе вельмi шмат мастацкiх перакладаў "Слова", у тым лiку i на беларускую мову (Я.Купалы, М.Гарэцкага, Р.Барадулiна, I.Чыгрынава). Аднак, для гiсторыка яны ўяўляюць цiкавасць толькi як сучасныя лiтаратурныя пераклады, для тэксталагiчнага вывучэння iх выкарыстоўваць немэтазгодна.

51. Літаратурныя і публiцыстычныя творы XІV - XVIII ст. У гэты перыяд развіваецца кнігадрукаванне, і таму неабходна адзначыць, што літаратуразнаўцы ўмоўна падзяляюць гісторыка-літаратурныя творы на рукапісныя і друкаваныя. Асноўным відам рукапісаў называюць аўтографы. У азначаны перыяд мастацкая літаратура па-ранейшаму грунтуецца на гістарычным матэрыяле. Па-ранейшаму літаратурны твор лiчыўся творам выхаваўчым. Невыпадкова, што значная частка мастацкіх твораў мела павучальны змест. Таленавітыя літаратары адначасова зяўляліся і выдатнымі педагогамі (Сiмяон Полацкі). Гэта таксама прадвызначыла тое, што большасць літаратурных твораў мела пэўную публіцыстычную накіраванасць. Сінтэзам гістарычнага апавядання і публіцыстыкі зявілася паэма Мікалая Гусоўскага «Песня пра зубра» (1520),. Каштоўным пластом літаратурна-публіцыстычных твораў XVI - XVIII ст. стала палемічная літаратура (само слова «палеміка» ў дакладным перакладзе азначае «спрэчка», «вайна»), у развіцці якой можна вылучыць дзве плыні: свецкую і рэлігійную. Да першай можна аднесці такія яскравыя помнікі, як «Отпісы» Філона Кміты-Чарнабыльскага і «Трактат аб норавах татар, літоўцаў і масквіцян» Міхалона Літвіна. Аўтарам апошняга з названых твораў даследчыкі доўгі час лічылі Міхаіла Тышкевіча, які зяўляўся адным з паслоў дыпламатычнай місіі ў Крым у 1538 г. Патрыятычнымі пачуццямі, перажываннямі за сваю радзіму былі выкліканы і «Отпісы» аршанскага старасты Філона Кміты-Чарнабыльскага. Асноўная iх тэма - пагранічнае жыццё і сакрэтныя дадзеныя аб ваенных справах і намерах маскоўскага цара Івана Грознага. Аднак пэўныя з іх маюць выключна публіцыстычны характар. Так, у «Отпісах», адрасаваных кашталяну трокскаму, падканцлеру Вялікага княства Яўстафію Валовічу відавочныя імкненні апраўдаць свае дзеянні (сакрэтная перапіска з Масквою), Царкоўна-палемічная публіцыстыка гэтага часу звязана найперш з барацьбой дзвюх хрысціянскіх канфесій у Вялікім княстве Літоўскім, са стварэннем і дзейнасцю уніяцкай царквы. Адным з пачынальнікаў палемікі стаў Пётр Скарга, рэктар Віленскай езуіцкай акадэміі, які ў 1574 г. на польскай мове выдаў кнігу «Пра еднасць боскага касцёла пад адзіным пастырам».

Узнікае новы рух рэакцыйных феадальных сіл у Заходняй Еўропе - контррэфармацыя, якая набірае ў княстве сілу пасля смерці вядомага прыхільніка кальвінізму канцлера Мікалая Радзівіла Чорнага. Унія і каталіцтва атрымліваюць дзяржаўную падтрымку. Менавіта таму творы праваслаўных дзеячаў выглядаюць пратэстам супраць прыгнёту. Між іншым, асобныя з іх былі такімі ж рэлігійнымі фанатыкамі, як Іязафат Кунцэвіч, вядомы прыхільнік уніі. Апошняе можна яскрава заўважыць на прыкладзе «Дыярыуша» Афанасiя Філіповіча. Улічваючы назву, многія даследчыкі адносяць гэты твор да гісторыка-мемуарнай літаратуры. Аднак можна заўважыць, што «Дыярыуш» мае складаную структуру і форма ўспамінаў была выбрана, па-першае, для паведамлення звестак аб сабе (у яго не было «сведачных» картак і Філіповіч складае «Гісторыю падарожжа»); па-другое, каб на прыкладзе свайго жыцця паказаць прыгнёт праваслаўнай царквы і акрэсліць крытыку уніі («навіны»). Наступная частка - «Фундамент непарадку касцёла рымскага» была дадзена ў мэтах крытыкi дзеянняў каталіцкага духавенства, а «Порада» - пэўны план дзеянняў, прапанаваны каралю. Такім чынам, «Дыярыуш» адпавядае ўсім канонам публіцыстычнага жанру: гістарычны матэрыял тут прысутнічае для доказу іх поглядаў.

52. Асаблівасці публiцыстыкі XIX-XX стст.

У ХIХ ст. публiцыстычная лiтаратура не толькi адрознiваецца, але i набывае новае гучанне. У якасцi твораў публiцыстыкi выступаюць праекты дзяржаўных пераўтварэнняў i канстытуцый. Адбываецца зрошчванне публiцыстыкi i перыёдыкi, узнiкаюць новыя формы, дакладна акрэслiваюцца лiтаратурна-мастацкая, навуковая i грамадска-палiтычная публiцыстыка. Вызначаюцца афiцыйная, праўрадавая i апазiцыйная публiцыстыка. Яркай старонкай беларускай публiцыстыкi другой паловы ХIХ ст. з’яўляецца публiцыстыка беларускiх народнiкаў.

У публiцыстыцы ХIХ ст. вызначаюцца кансерватыўны, лiберальны, дэмакратычны i рэвалюцыйна-радыкальны накiрункi, асобна вызначаецца публiцыстыка царквы. На пачатку ХХ ст. публiцыстыка становiцца адной з форм партыйнай прапаганды. Публiцыстычную накiраванасць набываюць нават праграмныя дакументы розных партый.

У ХХ ст. атрымоўваюць шырокае развiццё такiя формы публiцыстычнай лiтаратуры як пракламацыi, лiстоўкi. Апошнiя асаблiвае распаўсюджанне атрымалi ў перыяд другой сусветнай вайны. Лiстоўкi выкарыстоўвалi не толькi савецкiя ўлады, але i нямецкi бок. Даволi часта лiстоўкi саправаджалiся малюнкамi, графiчнымi выявамi i наблiжалiся да плакатаў.

53. Зараджэнне і развіццё перыядычнага друку на Бел. у др.пал. 18-пач.19 ст

Першым перыядычным выданнем сучаснай РБ была («Газета Гродзеньска»),  друкавалася на польскай мове ў Гродна з 1776 па 1780 г. На тэрыторыi былога ВКЛ, трэба назваць «Вiленскую лiтаратурную газету» (1760 г). з 1796 г. Выходзiла пад назвай «Кур’ер лiтоўскi» Газеты выходзiлi штотыдзень невялiкiмi тыражамi. Матэрыялы iх дазваляюць вызначыць падтрымку паланiзацыi краю. У 1817 – 1818 г. выйшла 3 выпускi часопiса «Отечественный памятник, посвященный дружелюбному соединению российских и польских народов».З 1834 г. «Кур’ер лiтоўскi» становiцца афiцыйным органам мясцовых улад i выходзiць таксама на рускай мове («Литовский вестник»). У 1830-я гг. афармляецца i другое выданне, газета «Губернские ведомости». Пасля асэнсавання станоўчага вопыту яе выдання ў буйнейшых гарадах Расii, указам 1837 г. было пастаноўлена выдаваць ведамасцi ва ўсiх губернях. З 1838 г. на рускай мове выходзiлi «Виленские…», «Витебские…», «Минские…», «Могилевские губернские ведомости», рэдагавалiся дзяржаўнымi чыноўнiкамi i друкавалiся ў дзяржаўных губернскiх друкарнях. Непасрэдны нагляд за ведамасцямi ажыццяўляўвiцэ-губернатар. Пасля задушэння паўстання 1863 г. колькасць выданняў. Найперш неабходна адзначыць перыядычныя выданнi праваслаўнай царквы («Полоцкие...», «Могилевские...», «Минские...» и «Гродненские ехпархиальные ведомости»), а таксама «Вестник  Западной  России». Фармальна пералiчаныя выданнi не з’яўлялiся афiцыйнымi. Так, выдаўцом «Вестника…» была прыватная асоба – сын унiяцкага святара з Вiцебшчыны К. Гаворскi. У 1862 г. у Кiеве ён спрабаваў выдаваць у духу «заходнерусiзму» «Вестник Юго-Западной и Западной России», але пацярпеў няўдачу. Часопiс быў настолькi непапулярны, што ад краху яго не выратавала нi падтрымка сталiцы, нi мясцовыя ўлады.

54. Перыядычны друк як спецыфічная сістэма крыніц навейшага часу. Праблема класіфікацыі і сістэматызацыі перыядычных выданняў.

Своеасаблівасць перыядычнага друку (прэсы) вызначаецца тым, што яна з'яўляецца комплекснай крыніцай, якая аб'ядноўвае і традыцыйныя віды крыніц, і разнастайныя спецыфічныя жанры. Тут друкуюцца заканадаўчыя, справаводчыя, статыстычныя дакументы, мемуары, літаратурныя творы. Гістарычныя часопісы змяшчаюць шэраг крыніц, што датычацца старажытнай гісторыі. Другая група інфармацыі ствараецца самой перыёдыкай за кошт уласных крыніц і ў сваіх характэрных формах.

Апошнія падзяляюць на матэрыялы інфармацыйныя, аналітычныя і мастацка-публіцыстычныя. Інфармацыйныя матэрыялы пры ўсёй разнастайнасці іх жанраў (заметка, справаздача, рэпартаж, інтэрв'ю) аб'ядноўвае імкненне хутка і дакладна перадаць звесткі аб падзеі, факце. Аднак у такім імкненні да аператыўнасці аб'ектыўна закладзена магчымасць з'яўлення недастаткова праверанай інфармацыі. Спецыфічным відам інфармацыйных матэрыялаў з'яўляюцца аб'явы.

Да аналітычных матэрыялаў можна аднесці агляды, карэспандэнцыі, рэцэнзіі, артыкулы. Асноўная мэта гэтых матэрыялаў - перадача не столькі інфармацыі, колькі аўтарскага роздуму наконт іх.

Мастацка-публіцыстычныя матэрыялы (нарыс, фельетон, памфлет) даюць надзейную ацэнку, якая спалучае грамадска-палітычнае і эмацыянальнае гучанне. Тут прысутнічаюць і дакументалізм, і літаратурны вымысел

Звычайна іх падзяляюць:

а) па перыядычнасці (штодзённыя, штотыднёвыя, штоквартальныя).

б) па тэрытарыяльнай прыкмеце (друк сталічны, гарадскія выданні, рэгіянальныя).

в) па мове (рускамоўныя выданні, беларускамоўныя і г. д.).

г) па выдаўцах (друк афіцыйна-ўрадавы, прыватны, грамадскіх арганізацый).

д) па адносінах да цэнзуры (падцэнзурныя, легальныя, за мяжой).

е) па змесце і гістарычна склаўшыхся тыпах выдання (літаратурна-грамадскія, афіцыйна-ведамасныя, навуковыя і спецыяльныя, галіновыя, сатырычныя і ілюстраваныя журналы і газеты).

Апошні крытэрый сістэматызацыі выклікае найбольш пярэчанняў, паколькі асобныя перыядычныя выданні могуць быць аднесены адначасова да некалькіх відаў (літаратурна-грамадскія ці спецыяльныя выданні могуць быць адначасова ілюстраванымі і г. д.).

У апошнія гады ўсё менш становіцца адрозненняў паміж газетамі і часопісамі. Разам з тым у традыцыйным разуменні газета - гэта пераважна штодзённае выданне вялікага фармату, асноўная функцыя якога - паведамленне звестак аб бягучых падзеях і друкаванне надзённых актуальных матэрыялаў.

Часопіс - перыядычнае выданне, што друкуецца штомесячна (штоквартальна) у выглядзе кніг з разнастайным палітычным, навуковым, літаратурным матэрыялам.

 

55. Этапы развіцця перыядычнага друку у савецкі час. Партыйна-дзярж. Кантроль. З’яўленне неафіцыйных і апазіцыйных выданняў

На мяжы 1850 – 1860-х гг. былi зроблены захады па выданні прыватнай, неафiцыйнай газеты, але закончылiся няўдачай. Аб адной з такiх спроб выдання «Беларускага веснiка» з’явiлася нават iнфармацыя М. А. Дабралюбава ў «Современнике». Былi спробы ўздзейнiчаць на друк i праз арэнду афiцыйных выданняў. Так, арандатарам «Кур’ера Вiленскага», што да гэтага часу прыйшоў у заняпад, стаў вядомы гiсторык, публiцыст Адам Кiркор.
З 1 студзеня 1860 г. на яго старонках з’явiлiся матэрыялы па самых разнастайных пытаннях (гiсторыi, этнаграфii, лiтаратуры, культуры), карэспандэнцыi з розных месцаў Беларусi. Значнай падзеяй стаў выхад першай на Беларусi прыватнай грамадска-палiтычнай газеты лiберальна-асветнiцкага напрамку «Минский листок».(1886 па 1902 г.) у Мiнску на рускай мове, паколькi легальная перыёдыка на беларускай мове ў тыя гады была яшчэ немагчымай. I ўсё ж з самага пачатку газета заняла патрыятычныя пазiцыi. У 1906 г. выйшла некалькi нумароў «Нашай Долi», традыцыi якой прадоўжыла «Наша Нiва» – штодзённая газета на беларускай мове, якая выдавалася з 1906 па 1915 г. кiрылiцай i лацiнкай. Яна склала цэлую эпоху ў развiццi беларускага нацыянальнага адраджэння, i гэтыя абставiны даследчыку неабходна ўлiчваць..
Перыяд партыйнай манаполіі на друк, які можна падзяліць  на: 1) 1917 (1918) – першая палова 1950-х гг. Гэта этап усталявання і ўмацавання бальшавіцкай манаполіі на друк. 2) Другая палова 1950-х – 1980-я гг. характарызуецца не толькі паступовым пацяпленнем грамадскага клімату. У дачыненні да прэсы ніякіх паслабленняў не адбылося. Па-ранейшаму газеты імкнуліся паказаць жыццё не такім, якое яно ёсць, а такім, якім яно павінна быць, – адпаведна афіцыйна прынятай схеме развіцця грамадства.
Гэта абумоўлівала аднастайнасць зместу перыёдыкі. Асаблівасць гэтага перыяду не ў меншай, а ў большай ступені вызначае з'яўленне канкурэнта прэсы – тэлебачання. Ужо ў сярэдзіне  1950  –  пачатку 1960-х гг. радыёфікацыя кватэр гарадоў і нават глухіх вёсак прывяла да таго, што значная частка насельніцтва газет не чытала, а абмяжоўвалася праслухоўваннем радыё. 3) ў канцы 1980 – пачатку 1990-х гг. Яго характэрнай рысай стала з'яўленне не толькі неафіцыйных, але і апазіцыйных выданняў, што друкаваліся напачатку па-за межамі БССР. Колькасць выданняў рэзка ўзрастае. Тэма эканомікі паступова саступае месца матэрыялам аб палітычным жыцці. Урэшце, з абвяшчэннем Рэспублікі Беларусь (1991) і адменай манаполіі КПБ на друкаванае слова пачалася перабудова сеткі перыядычных выданняў, узніклі выданні самай рознай тэматыкі, што адлюстроўвала з'яўленне новых грамадскіх арганізацый, партый і рухаў. Адной з важнейшых праблем з'явілася абмеркаванне пытанняў нацыянальнага адраджэння. Павялічылася колькасць інфармацыйных выданняў. Разам з тым многія калектывы, стаўшы ўласнікамі сваіх выданняў, з-за спецыфікі свайго становішча і недастатковай матэрыяльнай базы часам карысталіся чуткамі, звесткамі з другіх рук, радыястанцый.

28.Канцылярыя ВКЛ і яе “кнігі”. Першапачатковы і сучасны склад “кніг” Літоўскай Метрыкі.

Цэнтральны апарат дзяржаўнага кiравання Вялiкага княства Лiтоўскага у XV-XVI ст. развiваўся iмклiвымi тэмпамi. Адно з яго звенняў - вялiкакняская канцылярыя - хутка набыла агульнадзяржаўны характар i выконвала шматлiкiя складаныя функцыi цэнтральнай дзяржаўнай установы. У канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага таксама, як i у iншых канцылярыях дзяржаў позняга сярэднявечча, здымалiся копii выдаваемых (выходзячых) i атрымоўваемых (уваходзячых) дакументаў.

Выключнай асаблiвасцю канцылярыi Вялiкага княства Лiтоўскага, пазней названай Лiтоўскай Метрыкай (ЛМ) з’яўляецца тое,  што яна па свайму функцыянальнаму прызначэнню падмяняла дзяржаўны архiў (якi у ВКЛ так i не быў створаны – арыгiналы дакументаў агульнадзяржаўнага значэння канцэнтравалiся i захоўвалiся у прыватных руках).

1)Кнiгi данiн21 , якiя першапачаткова (пры Казiмiры i Аляксандры) з’яўлялiся адначасова i кнiгамi спраў судовых.

2. Кнiгi спраў судовых гаспадара i паноў рады пачалi весцiся асобна ад кнiг данiн з пачатку княжэння Жыгімонта I з лiстапада 1506 г.

3. Кнiгi арэнд. Асноўны iх змест складаюць дакументы адносна продажу (гэта значыць аддач у арэнду, на воткуп мыт, карчмы i г.д.)

5. Кнігі пасольстваў – тут сканцэнтраваны дакументы аб зносінах ВКЛ з іншымі дзяржавамі

На  працягу  XVI-XVIII ст. сфармiраваўся  у асноўным сучасны склад кнiг: кнiгi запiсаў, кнiгi судовых спраў, кнiгi публiчных спраў i кнiгi перапiсаў.

Найбольшóю колькасць матэрыялаў кнiг складаюць дакументы, што  падцвярджаюць уласнасць феадалаў на нерухомую маемасць, прадстаўляюць iншыя правы i прывiлегiі.

1.  Матэрыялы “Літоўскай Метрыкі” як крыніцы па гісторыі Беларусі. Публікацыя кніг Метрыкі ў Беларусі.

Гiсторыкi не маюць звестак, якiм быў поўны склад Метрыкi (старых i новых кнiг) у XVI - пачатку XVII ст.ст. У далейшым час i абставiны яшчэ больш не шкадавалi матэрыялы архiва. Ваенныя падзеi сярэдзiны XVII i пачатку XVIII ст.ст. выклiкалi шматлiкiя пераезды i страты. У сярэäзiне 60-х г. XVIII ст. Метрыка ВКЛ была перавезена ў Варшаву (туды ж з Кракава перамясцiлi i Каронную метрыку). У 1794 г., праз месяц пасля ўзяцця А.Суворавым сталiцы Рэчы Паспалiтай, было атрымана распараджэнне аб пераводзе ўсiх матэрыялаў дзяржаўнага архiва ó Санкт-Пецярбург.

Наступны важнейшы этап у гiсторыi фонда ЛМ — перадача кнiг у Маскву (1887 г.) у Маскоўскi архiў Мiнiстэрства юстыцыi. У 1952 г. праведзена агульная нумерацыя адзiнак захавання ЛМ, пасля чаго падзел на аддзелы перастаў быць асновай архiўнага ўлiку i захаваўся як гiстарычнае паняцце. У 1926 г. быў праведзены першы з’езд даследчыкаў “беларускае архэолёгii i археографii”. На з’ездзе з задавальненнем была заслухана iнфармацыя аб гатоўнасцi Цэнтрархiва  РСФСР садзейнiчаць вяртанню архiўных фондаў, якія датычыцца Беларусi, на яе тэрыторыю. Аднак працэсы канца 1920-1930-х гг. не далi таму магчымасцi ажыццявiцца. Найбольш распаўсюджанымі формамі дакументавання ў кнігах запісаў з’яўляюцца лісты і прывілеі. Вядомы лісты-распараджэнні мясцовым адміністрацыйным асобам па гаспадарчым і фінансавым пытанням. Пад такім жа загалоўкам выпісваліся дакументы аб дазволе арганізоўваць ярмаркі і таргі, адкрываць карчмы, дазваленні на гандаль без мыта і г.д. Прывілеі – вельмі распаўсюджаны від запісаў, які фіксаваў падараванні магнатам, шляхцічам (“земянам”), прадстаўнікам мясцовай каралеўскай адміністрацыі правы на нерухомую маемасць, арганізацыю ярмарак, мяшчанам – на гандаль без мыта.

32.Матэрыялы дзяржаўнага справаводства навейшага часу, іх асаблівасці.

У савецкі час істотна павялічваецца колькасць дакументаў справаводства і ўзрастае іх роля ў адлюстраванні розных аспектаў жыцця грамадства. Імкненне дзяржавы да поўнага кантролю над сваімі грамадзянамі акрэсліла з'яўленне і новых відаў, і большай колькасці розных матэрыялаў. Пераўтварэнне партыі бальшавікоў напачатку ў партыю кіруючую, а пасля і ў адзіную перадвызначыла яе перараджэнне у бюракратычную дзяржаўную структуру. У падручніках па крыніцазнаўству савецкай гісторыі вызначылася практыка разглядаць дакументы КПСС як асобную групу крыніц.

Арганізацыйна-распарадчая дакументацыя (АРД) ў сваю чаргу падзяляецца на наступныя групы матэрыялаў:

а) Арганізацыйная дакументацыя, што ўключае палажэнні, статуты (у тым ліку партыйныя), правілы, нарматывы, абавязкі і вызначае парадак пэўнай дзейнасці, структуры, задачы, формы і метады выканання, узаемаадносіны прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый.

б) Распарадчая дакументацыя ўяўляе сабой працяг арганізацыйнай і мае асноўнай функцыяй рэалізацыю дзейнасці па кіраванню; да гэтай групы адносяць рашэнні, рэзалюцыі, загады, інструкцыі, цыркуляры, распараджэнні, даручэнні, прадпісанні і наказы.

Матэрыялы планавання народнай гаспадаркі ўзнікаюць у сферы савецкага справаводства ўжо з пачаткам дзейнасці УСНГ (Усерасійскага Савета народнай гаспадаркі).

Улікова-кантрольная дакументацыя мае на мэце рэгістрацыю мерапрыемстваў у працэсе ўпраўленчай і грамадскай дзейнасці, іх кантроль.

Справаздачная дакументацыя абагульняе звесткі названых вышэй дакументаў. Яна ўяўляе сабою не толькі агляд, але і аналіз дзейнасці пэўных устаноў за пэўны час.

Як і ў справаводчай практыцы папярэдніх часоў можна вызначыць комплексы афіцыйных і неафіцыйных дакументаў.

33.Гаспадарчыя апісанні XVI – XVIII стст. Іх віды.

Улік вялікакняскай гаспадаркі з дапамогай: пiсцовыя кнiгi гаспадарскiя, рэвiзii, iнвентары. Азначаны  вiд крынiц зявіўся канчатковым вынiкам улiку i перапiсу: 1) матэрыяльнай маемасцi i 2) павiннасцей сялян, праведзенага ў розны час як па iнiцыятыве дзяржаўнай улады, так i асобных феадалаў. Велiкакняская палiтыка выявiлася у устаўных граматах. Першай з iх стала на аснове мясцовых уставаў  “Устава на валокi 1557 г.”, Паколькi ўставы — гэта толькi нормы, якiх прадпiсвалася прытрымлiвацца, то на iх аснове складана ахарактарызаваць рэальны стан як гаспадарскай, так i сялянскай гаспадаркi.

Але для выканання гэтай iнiцыятывы праводзiлiся рэвiзii, перапiсы маемасцi i складалiся асобныя пiсьмовыя помнiкi — кнiгi рэвiзiй, “ординации”, пiсцовыя книги, iнвентары

Азначаная кнiга — цiкавая крынiца па эканомiцы i быту сялян, па гiсторыi праваслаўнай царквы ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм.

З пачатку XVII ст. усе часцей ужываецца тэрмiн “iнвентары. Iнвентары падзяляюць:

1) iнвентары княстваў, фальваркаў, весак, маенткаў;

2) а “поўныя” i “кароткiя”.

Да поўных адносяць iнвентары якiя складаюцца з трох частак: 1) апiсанне жылых i гаспадарчых пабудоў феадальнага двара, iх архiтэктуры i планiроўкi; 2) апiсанне валасцей i мястэчак, што ўваходзiлi i склад дадзенага ўладання; 3) пералiк павiннасцей розных груп насельнiцтва на карысць феадала.

“Няпоўныя” альбо “кароткiя” iнвентары апiсваюць толькi адзiн з трох азначаных накiрункаў, пры гэтым яны ў некаторых выпадках больш падрабязныя, чым поўныя.

Этапы змен інвентароў:

першым этапе (XVI - першая палова XVII ст.) iнвентары абслугоўвалі не эканамiчную, гаспадарчую дзейнасць феадала, а яго уладальнiцкiя правы i iнтарэсы

Найчасцей яны складалiся па прычыне перадачы ў арэнду, вяртання пазыкi i г.д.

У XVI ст. iнвентар з’яўляўся юрыдычным дакументам пры афармленнi часавога уладання. Таму i  змест яго вызначаўся найперш сiстэмай часовага трымання, што шырока распаўсюджвалася на працягу XVI ст.

У 17ст лаканiчнасць выкладання, абмежаванасць дадзеных (пераважна адсутнiчаюць звесткi аб складзе сям’i, аб цяглавай жывеле).

У канцы XVII - першай палове XVIII ст. акрэслiваецца наступнае размешчэння матэрыяла (гаспадарскi двор, мястэчка, воласць) пашыраецца аб’ем звестак (дадзеныя аб сынах, зяццях i братах сялян i жыхароў мястэчка, аб колькасцi валоў i коней у сялянскай гаспадарцы); iнвентары набываюць характар масавай крынiцы.

У iнвентарах мы можам знайсцi наступныя звесткi:

1) па сялянскай гаспадарцы;

а) надзел i яго змены; б) феадальная рэнта; в) рабочы iнвентар; г) структура селянскай сям’i; д) дэмаграфiчныя звесткi; е) арганiзацыя кiравання сялянамi;

2) па фальварачнай гаспадарцы: а) агратэхнiка; б) гандаль i гiсторыя цэн; в) прыбыткi ад продажу; г) гiсторыя рамяства i вотчыннай прамысловасцi i ўрэшце вельмi цiкавыя звесткi аб пабудовах фальваркаў,

Інвентарныя вопісы дзяржаўных, царкоўных і прыватных уладанняў з рознай ступенню перыядычнасці.

15. Знешняя крытыка пісьмовых крыніц.

Мэта знешня крытыкі – утан. гіст. крыніцы як факта, сапраўднасці крыніцы. Прав. вызначэнне тэксту, інтэрпрытацыя, вывучэнне паходжання, часа стварэння, месца, аўтарства.Знешняя крытыка пачын. з вызнач. тэксту. Тэкст – сістэм. арганіз. паслядоўнасць знакаў. На дапамогу у прачытанні сярэдневяк. тэкстаў можа прыйсці палеаграфія.

1. Прачытаць тэкст

2. Вызн. якая краніца – арыгінал, спіс, рэдакцыя, копія.

Вылучаюць рэдакцыі стылістычныя (змены ў граматыцы, а змест нязменны.); палітычныя (рэдактар імкнуўся ўзвысіць адніх паліт. дзеячаў і прынізіць астатніх); па рэліг.- канфесійных матываў; пратограф (крыніца, з якой перапісв. тэкст крыніцы).

Кантаменацыя – мех. аб’яднанне розных частак пратографа перапісчыкам.

Кампеляцыя – выкарыст. аўтарам чужых тэкстаў.

Інтэрпаляцыя – пазнейш. устаўкі і дапаўненні, зробл. перапісчыкам.

Кан’ектура – гіпатэт. аднаўленне крыніцы на аснове толькі аднаго спісу.

Глосы – допісы на палях, якія ўказв. на прыналежнасць крыніцы, яе чытача або перапісчыка.

Інтэрпрытацыя – тлумачэнне.
17.Агульная  характарыстыка  дакументаў заканадаўства як гістарычнай крыніцы.

Закон – нарматыўны акт, прыняты выш. органам дзярж. улады, які валодан выш. юрыдычнай сілай у адносінах да іншых нарм. актаў і з’яўляецца асн. крыніцай права ў грамадстве. Права – сукупнасць агульнабавяз-х правіл (норм паводзін) усталяваных дзяржавай. Аснову сістэмы права дзярж. складаюць дакументы заканадаўства. Гэта юрыд. дакументы, якія выдаюцца выш. органамі дзярж. улады і маюць пэўную юрыд. сілу ў межах дзяржавы. Кодэкс – адзіны заканад. акт, у якім замацаваны нормы права, што рэгулююць пэўную сферу грам. адносін. Звод законаў – афіц. сістэматызаваны поўны збор дзеючых нармат. актаў. Прынцып сістэматызацыі можа быць храналагічны або тэматычны.

49.Літаратурныя і публіцыстычныя творы як гістарычныя крыніцы.

Неабходна адрознiваць лiтаратурныя творы як гiстарычныя крынiцы i крынiцы па гiсторыi лiтаратуры (у якасцi якiх могуць выступаць i рэчавыя помнiкi, i iншыя  вiды  пiсьмовых  крынiц). 
Творы лiтаратуры, дзе мастацкая форма не менш iстотная, чым сам змест, як i помнiкi публiцыстыкi (для якiх характэрна перавага палемiчных функцый) займаюць асаблiвае месца сярод гiстарычных крынiц. Яны не столькi дакументальна фiксуюць падзеi, колькi адлюстроўваюць эмоцыi, адчуваннi, роздум аўтараў аб пэўных падзеях i з'явах. Лiтаратурныя i публiцыстычныя творы маюць першаступеннае значэнне для вывучэння гiсторыi культуры, iдэалогii. Яны могуць служыць i служаць таксама цiкавай для гiстарычнай навукi крынiцай узнаўлення сацыяльна-палiтычнай карцiны эпохi,  да  якой  яны  адносяцца.
Безумоўна, лiтаратурныя творы рознай эпохi характарызуюць розныя рысы, на працягу часу змянялася i iх роля як гiстарычных крынiц. У развiццi ўсходнеславянскай лiтаратуры (i беларускай у прыватнасцi) гэта (прыкладна!) такiя ўмоўныя перыяды: XI - XIII ст., XIV - XVIII ст., XIX - пачатак XX ст., лiтаратурныя  творы  савецкага  часу.
Для першага перыяду характэрна iмкненне аўтараў да дакументальнасцi, дакладнасцi ў перадачы звестак. Для гэтага перыяду характэрны росквiт агiяграфiчнай лiтаратуры.

56. Перыядычны друк Рэспублікі Беларусь.

Трэці перыяд акрэсліваўся ўжо ў канцы 1980 – пачатку 1990-х гг. Яго характэрнай рысай стала з'яўленне не толькі неафіцыйных, але і апазіцыйных выданняў, што друкаваліся напачатку па-за межамі БССР. Колькасць выданняў рэзка ўзрастае. Тэма эканомікі паступова саступае месца матэрыялам аб палітычным жыцці. Урэшце, з абвяшчэннем Рэспублікі Беларусь (1991) і адменай манаполіі КПБ на друкаванае слова пачалася перабудова сеткі перыядычных выданняў, узніклі выданні самай рознай тэматыкі, што адлюстроўвала з'яўленне новых грамадскіх арганізацый, партый і рухаў. Адной з важнейшых праблем з'явілася абмеркаванне пытанняў нацыянальнага адраджэння. Павялічылася колькасць інфармацыйных выданняў. Разам з тым многія калектывы, стаўшы ўласнікамі сваіх выданняў, з-за спецыфікі свайго становішча і недастатковай матэрыяльнай базы часам карысталіся чуткамі, звесткамі з другіх рук, радыястанцый. Пагоня за колькасцю чытачоў выклікала цэлы бум сенсацыйных паведамленняў. І гэта, разам з колькасцю перыядычных выданняў, істотна ўскладняе вывучэнне матэрыялаў перыёдыкі  гэтага  часу.

44.Мемуары XVIII ст. як крыніца па гісторыі Беларусі.

Пад мемуарнай літаратурай разумеюцца творы, у цэнтры якіх знах. асоба аўтара. Мемуарыстыка 18 ст. ведала 2 тэматычныя тыпы твораў – “Грам. забавы” і “Хатнія забавы”. У 1-х пераваж. “публічныя” справы – раб. справаздачы з пасяджэнняў сеймаў, трыбуналаў. Да 2-га тыпу належаць дзеннікі і успаміны, у якіх уся ўвага засяродж. па прыватным, сямейным, асабістым жыцці.

Мем. літ-ра 18 ст. дзеліцца на дзённікі (дыярыўшы), якія пісаліся аўтарам адаразу пасля падзей і ўспаміны (мемуары), якія ствар. пасля нейкага прамежку часу. Найбольш ідэальнымі у мем. літ-ры з’яўл. творы, у якіх дзеннік. дакл-ць спалуч. з сінтэтычнасцю, уласцівай успамінам (“Успаміны” брэсц. кашталяна Марціна Матушэвіча).

“Бягучыя нататкі” – падручныя запісныя кніжкі, куда заносіл. граш. расходы, паліт. навіны, даты нарадж. сваякоў.
“Памятныя кніжкі” – мясц. або сямейныя хронікі, мат-л належыў адбору.

“Справаздачныя пісьмы або прыватныя газеткі” – пашыр. пры дварах буйной шляхты.

Дзеннікі 18 ст. падзял. на рэгулярныя (класічныя) і нерэгулярныя. Напр. штодзен. запісы Міхаіла Радзівіла Рыбанькі. З сяр. 18 ст. дзённікі выцясняліся ўспамінамі, заснав. на рэтраспект. рэляцыі (успаміны Матушэвіча, Тучкова). Сайкоўскі вычляняе ўспаміны-дзённікі, успаміны-раманы (Акрэнца, Буйніцкага), успаміны-аўтабіяграфіі, успаміны-генеалогіі (Храптовіч) і інш.

16.Мэты  і  задачы  ўнутранай  крытыкі.

Мэта ўнутранай крытыкі – устанавіць ступень адпаведнасці інфармацыі крыніцы апісваемым гістарычным падзеям. Задачай унутранай крытыкі з’яўляецца аналіз інфармацыі крыніцы для  ўстанаўлення яе верагоднасці, паўнаты і дакладнасці.

Верагоднасць інфармацыі крыніцы – гэта ступень адпаведнасці яе гістарычнаму факту, які гэта інфармацыя апісвае. Ступень верагоднасці крыніцы паказваюць паўната і дакладнасць інфармацыі крыніцы. Паўната інфармацыі – гэта якасная характарыстыка, адлюстроўваючая ў крыніцы рысы, якія найбольш адпавядаюць гістарычнаму працэсу альбо з’яве. Колькаснай характарыстыкай з’яўляецца дакладнасць інфармацыі крыніцы – ступень перадачы асобных дэталяў падзеі.

На паўнату і дакладнасць інфармацыі гістарычнай крыніцы ўплываюць наступныя фактары:

1.  ці  быў аўтар крыніцы відавочцам апісваемых падзей альбо атрымаў звесткі аб падзеі з другіх рук. У першым выпадку інфармацыя можа быць больш дакладнай і поўнай, у другім – звесткі могуць быць скажоны ў ходзе вуснай перадачы;
2.  час складання крыніцы. Калі крыніца складзена адразу пасля апісваемых падзей (напрыклад, дзённік), то яны апісаны больш дакладна і дэталёва. Калі ж крыніца створана праз пэўны перыяд пасля падзей (напрыклад, мемуары), то памылкі памяці аўтара могуць зрабіць яе меньш дакладнай у перадачы дэталяў;
3.  індывідуальныя асаблівасці аўтара. Некаторыя людзі вельмі назіральны, а іншыя, наадварот, неўважлівы, трэція не ўмеюць слухаць і запамінаць, а ў чацвёртых спрацоўвае “унутраная цэнзура” (боязнь сказаць нешта лішняе);
4.  псіхалогія сацыяльнай групы, да якой належыць аўтар крыніцы. Напрыклад, людзі духоўнага звання (манахі і свяшчэннікі), якія былі аўтарамі летапісаў, адмоўнаь ставіліся да язычнікаў і іншаверцаў, усхвалялі тых князёў альбо княгінь, якія апекавалі хрысціан (Вольгу, Уладзіміра, Барыса і Глеба);

жанр альбо форма крыніцы. Напрыклад, жыція святых і іконы пісаліся па канону – зводу правілаў, якія былі выпрацаваны праваслаўнай царквою. Цэлыя выказванні і трактоўкі браліся з кананічных жыцій, што прыводзіла да скажэння інфармацыі.

Напрыклад, у жыціі Ефрасінні Полацкай выкарыстоўваліся звесткі з жыція Ефрасінні Александрыйскай.

Крыніцазнаўчую крытыку завяршае этап сінтэзу гістарычнай інфармацыі, на якім даследчык параўноўвае дадзеныя розных крыніц аб гістарычных фактах і мадэліруе гістарычную сітуацыю. Пры гэтым устанаўліваецца ступень рэпрэзэнтатыўнасці крыніцы, г.зн. наколькі яна праільна ўяўляе гістарычны працэс альбо з’яву.

Важна таксама ўстанавіць навуковую каштоўнасць інфармацыі крыніцы, г.зн. якая частка звестак крыніцы і якім чынам можа выкарыстоўвацца ў гістарычным даследаванні.

26.Прыватна-прававыя і публічна-прававыя акты новага часу.

У заходнаеўрапейскай дыпламатыцы была распрацавана схема классіфікацыі актавых крыніц, у  аснову якой быў пакладзенны крытэрый паходжання акта. Усе акты падзяляліся на публічнаправавыя, якія выдаваліся ад імя суверэнных манархаў, імператараў, каралёу і гд.д.) і рымскіх пап, і прыватнаправавыя, да якіх адносіліся усе астатнія  віды  актаў. Недахопам гэтай классіфікацыі было злічэнне ў прыватна-прававыя акты дакументаў “несуверэнных” манархаў (герцагаў Бургундыі, Баварыі, Аквітаніі, Нармандыі і інш.), якія толькі фармальна былі вассаламі французскіх і англійскіх каралёў альбо германскіх імператараў. Былі таксама выпадкі, калі “несуверэнный” манарх станавіуся суверэнным. Пагэтаму бывае цяжка разлічыць акты па классіфікацыі.

2

1. реферат дисертації на здобуття наукового ступеня кандидата технічних наук Дніпропе
2. Способность слова связываться с другими словами проявляется в словосочетании
3. тема с ретранслятором116
4. реферат дисертації на здобуття наукового ступеня кандидата соціологічних наук
5. IV вв. до н.э. в Греции происходил бурный расцвет культуры и Ф.html
6. Петербург 26 августа 2013 года Я Семенов Дмитрий Николаевич паспорт серия выдан
7. Некоторые химические элементы
8. Бухгалтерский учет и его место в рыночной экономике
9. Управление товарным ассортиментом
10. Тема Рождественской мистерии как театрального действа ~ близкая и знакомая художнику театра Наталии Клемино
11. тематические вычисления в тысячу раз вернее чем человек
12.  Знания Мои ~ это есть Мудрость Моя и Мой Миропорядок который неукоснительно соблюдается тысячи лет
13. Кто требующий знания На вопрос отвечает- Известный шейх г1
14. Я-центризм. Как помочь другим оценить Вас или методы самосохранени
15. тарау Жалпы ережелер 1бап
16. Тема- Резервы повышения качества продукции Пояснительная записка КП 230106
17. темах або управління речами; управління в живих організмах; управління людьми яке поділяється на - політич
18. Тюменский государственный университет Филиал в г
19. буржуазного общества порождает изменения не только в экономике политике и социальных отношениях оно мен
20. Сочетание почечноклеточного рака и пузырно-влагалищного свища (случай из практики)

Материалы собраны группой SamZan и находятся в свободном доступе