Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Қарағанды Мемлекеттік Медициналық Университеті
Қазақ тілі кафедрасы
С Ө Ж
Тақырыбы: «Қазақстан табиғаты»
Орындаған: жалпы медицина факультетінің
144-тобының студенті Юсубжанова Ч..
Тексерген: оқытушы Ержанова А.С.
Қарағанды 2012 ж.
Жоспар:
Кіріспе.
Ең ерте палеозойға дейінгі дәуірлерге тән қатпарлар Қазақстанның солтүстік-батысындағы Каспий жағалауы аймағынан байқалады, мұнда қатпарлы қабаттар анағүрлым теренде (10 — 20 км) орналасқан. Қүрғақ жерлерде, тропиктік климат жағдайында, денудация процестері күшейді, темір мен марганецке бай қызыл түсті қалың шөгінділер пайда болады.. Осы кезде және одан кейінгі неогенде күм-безді және күмбезді-үйінді түрінде бұрын пайда болған Алтай, Тарбағатай, Жетісу Алатауы жөне Тянь-Шаньның көтерілуі басталды.. Неогенде қүрлықтық климат басым бола түсіп, іс жүзінде Қазақстанның қазіргі табиғи аймақтық сипаты қалыптасты.
Алайда қазіргі жер бедері, негізінен, кейінгі плиоценде қалыптасты және 1,5 млн. жылға созылған төрттік кезең бойы жалғасты. Қазақстанның оңтүстік-шығысында бүл кезде тау түзілу процесі жүріп, кейбір жерлерде эрозия күшейді. Тау жоталары бөлініп, көлденең өзен арналары түзілді.
Солтүстікте жатқан Торғай өлкесі бұл кезде эрозиялық процестерге үшырады.
Солтүстік Каспий жағалауы жоғары плиоцен-төрттік кезеңце айтарлықтай өзгерістерге үшырап, онда 500 — 1000 метрге дейін шөгінділер пайда болды.
1930 — 1978 жыл аралыгында Каспий дең-гейі 3,5 м-ге төмендеп, ал одан кейінгі 17 жыл ішінде (1978 — 95 ж.) 2 м-ден артық көтерілді.
Климаты
Қазақстанның географиялық жағдайы солтүстік пен оңтүстік, сондай-ақ орталық, батыс пен шығыс облыстардьң климат жағдайында елеулі айырмашылықтар тудырады. Мүндай өркежілік, әсіресе, қыста көбірек байқалады, өйткені, бүл кезде Қазақстан аумағы Сібір антициклоны батыс тармағының әсерінен суьшьш, аяз Орталық Казақстанның орталық оңірінен оіггүстікке карай өтеді. Жазда жердің төселме бетінің қызуы жөне термиялықдепрессияньщ пайда болуы себепті. Сібір антициклоньшьщ тармағы солтүстікке ығысады. Нәтижесінде Казақстан аумағыньщ ауа райы Азор антициклонының әсерімен калыптасады.
Ел аумағында жылдың көп бөлігінде шамамен 50-параллельдің бойынша көтеріңкі қысым осі сақталады. Бүл жоғары қысым беддеуі Сібір антициклоньшьщ батыс тармағы мен Азор антициклонының шығыс тармағының қосылуынан пайда болады.Сондықтан Қазақстанда, Кдыр солтүстік және оңтүстіктен басқа аймақтарда антициклондық ауа райы жиі байқалады.
Географиялық жағдайына қарай және бүлттың аздығы себепті, күн сөулесі ай-тарлықтай мол. Күн жарығының үзақтығы солтүстікте 2000 сағаттан оңтүстікте 3000 сағатқа дейін жетеді. Жалпы Күн сәулесі радиациясы солтүстіктен оңтүстікке қарай100 ккал/см2-ден 140 ккал/см2-ге дейін артады. Солтүстікте қыс суық өрі ұзак, орталық аймақтарда қоңыржай суық, оңтүстіңге жылымық жиі қайталанатын жүмсақ ауа райы қалыптасады. Қаңтардағы орташа температура солтүстікте — 18°С-тан, Қазақстанның жазық жерлерінің ең оң-түстік түкпірлерінде — 3°С-қа дейін кәтеріледі. Қыста, солтүстік пен солтүстік-ба-тыстан континенттік арктикалық суық ауа ағынының енуіне байланысты, солтүстік және орталық аудандарда аяз — 45°С-қа дейін, оңтүстікте кейде — 35°С-қа жетеді. Оңтүстіктің жазық жерлерінде жаз ұзақ өрі құрғақ жылы, солтүстікте жылы, орталық бөлікте өте жылы, ал оңтүстікте — ыстық. Шілдедегі орташа температура солтүстікте 19°С-тан оңтүстікте 28 — 30сС-қа дейін көтеріледі. Тауларда жаз қысқа, қыс айлары салыстырмалы түрде жылы. Қазақстанның барлық жерлері дерлік жауын-шашынға тапшы. Орманды далаларда орта есеппен жылына 300 — 400 мм шауын-шашын түседі, ашық далада оның мөлшері 250 мм-ге дейін төмендейді. Сарыарқа шоқыларында 300 — 400 мм-ге дейін артып, шөл және шөлейтті аймақтарда 200 — 100 мм-ге төмендейді. Әсіресе, Балқаш көлі жағалауында, Арал Қызылқүмында жөне Үстірттің оңтүстігінде жауын-шашын ете аз (жылына 100 мм-ден кем). Тау бөктерлері мен тауларда жъшына 400-ден 1600 мм-ге дейін жауын-шашын түседі. Солтүстік пен орталықта жауын-шашынның ең көп мөлшері жаз айларына, оң- 2 түстікте ерте кәтемге сәйкес келеді. Қазақстанның бүкіл аумағында ісүшті желдер болып түрады. Қыста солтүстікте оңт.-батыс желдері, ал оңтүстікте солт.-шыгыс желдері күшейеді, жазда барлықжерде сол-түстік желдері күш алады. Вегетациялық кезеңнің үзактығы солтүстікте 190 — 200 күн, оңтүстікте 230 — 290 күн.
Топырағы
Қазақстанның топырақ жамылғысына айкын бөлінетін белдемдік және биік белдеулік сипат тән. Солтүстікте 52° С солтүстік еңдікке дейінгі тар ендікте қара топырақты алып созылып жатыр. Ол Солтүстік Қазақстан облысының шегіндегі орманды-далалы аймақтың біраз бөлігін алатын сілтісіздендірілген қара топырақ, қоңыржай куаң даланың әдеттегі қара топыраты (Қазақстан топырағының барлық ауданының 4,6%-) және қуаң даланың оңтүстік қара топырағы (4,9%) болып бөлінеді. Қара топырақтан оңтүстікке қарай, 52 — 48 °С солтүстік ендік аралығында қара қоңыр топырақ қалыптасқан, ол қоңыржай қуаң даланың қызғьл қара қоңыр топырағына (10,5%), қуаң даланың кәдімгі қара қоңыр топырағына (9,6%) және шөлейттің ашық қара қоңыр тоттырағьша (14,2%) бөлінеді. Қара топырақты және қызғыл қара қоңыр топырақты аумақтар жыртылған. 48° солтүстік ендіктен оңтүстікке қарай сүр және сүрғылт шел топырағы орналасқан, ол шөлдегі құмды және тақыр топырақтарымен алмасып отырады; мүнда солтүстік шөл аймақтардағы сұр (21,6%) және шөл аймақтардың орталық жене оңтүстік бөлігіне тән сұрғылт топырақ (22%) қалыптасқан. Бұлар Батыс жөне Солтүстік Тянь-Шань тауларында сүрғылт және ашық қара қоңыр топырақпен алмасады. Батыс Тянь-Шаньнің биік жерлерінде таудьгң қоңыр топырағы белдеуі, Солтүстік Тянь-Шань, Сауыр-Тарбағатай, Батыс Алтай тауларында -қызғылт қара қоңыр топырақ таралған. Алдыңғы белдеуден кейін Солтүстік Тянь-Шань тауларында сілтісіздендірілген қара топырақ, таудың-орманды бозғылт сүр то-ппырағы, ал Батыс Алтайда таудың шалғынды қара топырағы және орманның сұр топырақтары кездеседі. Таулы аудандардың жоғарғы белдеулерінде таулы-шалғынды субальпілік және альпілік топырақ белдемі орналасқан. Тау топырағы Қазақстан аумағының 12,6%-ін қүрайды.
Өсімдігі
Қазақстан аумағының өсімдіктері алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жазық жерлердегі өсімдік жамылғысы сипатына қарай: далалық, шөлейтті және шөлді белдемдерге белінеді. Далалық белдемде (Қазақстанның солтүстігі) әр алуан шөптесін жөне астық түқымдас өсімдіктер (бетеге, боз, ақ селеу, көде, сүлы, сүлыбас, атқонақ, бидайық, жусан, ал езен жайылмаларында — арпабасты-бидайықты шалғындар) көп таралған. Далалық белдемнің қиыр солтүстігінде жекелеген қолаттар түрінде қайыңды (көктерек араласқан) тікенді шағын тоғайлар орналасқан. Құмдарда, әсіресе, Ертіс пен Тобыл бойьгнда және Са-рыарқаның гранитті алқабында қарағайлы шоқ тоғайлар сақталған. Куаң далаға бетегелі-көделі өсімдіктер тән. Жартылай шөлейт белдемдерде жусанды-астық түқымдасты өсімдіктер (ақ жусан, қара жусан, көде) басым. Шөлдік белдем үлкен аймақты алып жатыр (құмайтты, сазды және қиыршық тасты алқап). Сазды жөне қиыршық тасты шөлде ксерофитті бүталар, әр түрлі шөптесін есімдіктер (жатаған изен, сарсазан, бұйырғын, баялыш, көкпек, ақ және қара жусан, жантақ, теріскен, жыңғыл, т.б.) өседі. Қүмды шөлдерде құм жу-саны, өлеңшөп, бидайық, жүзгін, ақ сексеуіл, т.б. таралған. Қызылқүм мен Сары-есікатырау қүмдарында қара сексеуіл тоғайлары бар.
Үлкен өзендер аңғарларындағы шөлді аймақтарда тоғайлы ормандар жиі ұшырасады (тораңғы, үйеңкі, жыңғыл, шеңгел), көл жағалауы мен өзен бойында қамыс өседі. Қазақстан шөлдері қысқы, кейде жыл бойғы жайылым ретінде пайдаланылады. Тау етегі жазықтарында эфемерлер, яғни көктемдік бір жылдық (қоңырбас, кокнәр, қызғалдақ т.б.) өсімдіктер жиі кездеседі. Тау етектерінде далаға тән өсімдіктер оседі. Одан биік жерлерде бүталы өсімдіктер (ит-мүрын, үшқат, бөріқарақат), қарағайлы, қайыңды тоғайлар бар. Іле Алатауында, одан басқа, жабайы алма, өрік, долана, таудың ортаңғы белдеуінде — негізінен қылқан жапырақты орман өседі. Алтайда Сібір бал-қарағайы, шырша, қарағай, самырсын кездеседі. Жетісу (Жоңғар) Алатауында Тянь-Шань шыршасы, кей жерлерде Сібір са-мырсыны үшырасады. Одан оңтүстікке қарай Тянь-Шаньда самырсынның орнын I Тянь-Шань шыршасы басады. Орман белдеуінен жоғары доңызот, өлең шөп, байғүт, қоңырбасты субальпілік және альпілік шалғын әскен, ол маң жаздық жайылым ретінде пайдаланылады. Тянь-Шань жоталарының биік жерлерінде аршалы орман, негізінен — Түркістан аршасы өседі. Орман 10 млн га-ға жуық алқапты алады (Қазақстан аумағының 3%-ы). Олар, негізінен, Алтай, Жетісу (Жоңғар) Алатауы және Тянь-Шаньның шығыс бөлігін алып жатыр. Орманның су мен топырақты қорғауда және денсаулық сақтауда маңызы зор. Сексеуіл күмдарды бекіту үшін және отын ретінде пайдаланылады.
Қорытынды
Қазақстанның жер бедері барынша әр алуан. Оның кең-байтақ аумағында таулар да, орман-тоғайлар да, кең жазыктар да бар. Дүниежүзілік мұхит деңгейінен төмен жатқан ойпандардан бастап, биік тауларға дейін кездеседі. Жер бедері Қазақстанның батыс және солтүстік аудандарынан шығыс және оңтүстік-шығысына қарай биіктей түседі. Маңғыстау түбегіндегі теңіз деңгейінен 132 м төмен жатқан Қарақия ойысы мен Қазақстанньщ ең биік жері — республиканың оңтүстік-шығысында орналаскан Хантәңірі шыңының (абс. биіктігі 6995 м) арасындағы биіктік айырмашылығы 7127 м. Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінің ең терең жері 600 м-ге жетеді.
Республиканың солтүстік өңірін Батыс Сібірдің оңтүстік шегі болып табылатын Солтүстік Қазақстан жазығы алып жатыр.
Үсақ шоқылы Сарыарқа даласы республика аумағының орталық, ішінара шығыс бөлігін алып жатыр.
Түран жазығының орталық, неғүрлым төмен жатқан бөлігін Арал теңізі алып жатыр.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс және шығыс бөлігі бір-бірінен терең ойлаттар арқылы бөлінген таулы аимақтармен көмкерілген, ал жоталар өзен-көл аңғары орналасқан ішкі ойпаттармен
Солтүстік-батысқа қарай біртіндеп төмендеп, Орталық Қазақстанның үсақ шоқшарымен қосылатын Калба жотасы (108 м) негізгі сілемнен Ертіс өзенінің аңары арқылы бөлінген. Алтайдың оңтүстігінде оны Сауыр (2053) және Тарбағатай (2992 м) тауларынан Зайсан көлі орналасқан (400 м) боліп тұр.
Қазақстан, Қырғызстан және Қытай мемлекеттері шекараларының түйісінде жатқан Хантәңірі шыңы (6995 м) Орталық Тянь-Шаньнің Қазақстаңдағы бөлігі болып табылады.
Қолданған әдибиет:
1.Егеменді Қазақстан газеті
2. «Қазақстан таббиғатты» кітабы
3.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 2004 ж.
Глагол (етістік) - это часть речи, которая выражает действия и отвечает на вопросы не істеді?, не қылды? (что сделал?), не істемек? (что будет делать?).
Неопределенная форма (тұйық етістік) - при помощи суффикса у. Мысалы: ал-у - брать, кел-у - приходить, бар-у - идти, бер-у - давать, тыңда-у - слушать.
Непроизводные глаголы (негізгі түбір етістіктер). Мысалы: кел - приходи, бар - иди, айт - говори, отыр - садись, оқы - читай.
Производные глаголы (туынды етістіктер): қоштас - прощай-ся, амандас - поздоровайся, ойна - играй, ойла - думай, істе - делай.
Положительные глаголы (болымды етістіктер): бар, кел, кет, оқы, жаз.
Отрицательные глаголы (болымсыз етістіктер): барма - не иди, келме - не приходи, кетпе - не уходи, оқыма-не читай, жазба - не пиши.
Простые глаголы (дара етістіктер): сөйле - говори, жаз - пиши, күл - смейся, ал - бери, возьми, әкел - принеси.
Сложные глаголы (күрделі етістіктер): бара жатыр - идет, оқып отыр - читает, сатып алды - купил, ұйықтап жатыр - спит, жазып отыр - пишет.