Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1) Шаруашылық есептің біртұтас жүйесіне оперативті, статистикалық және бухгалтерлік есептер кіреді.
Оперативті есеп - кәсіпорынның іс-әрекетін күнделікті бақылауға мүмкіндік береді, белгілі бір шаруашылық операциялардың жекелеген деректерін сол болған сәтінде, тікелей орнында өндіріс барысы (жұмыска шығу, шықпау есебі, автокөлік, оның жүру есебі) туралы жүйелі ақпарат алу мақсатымен тіркеу жүйесі болып табылады. Оперативті есептің негізгі талабы мәліметтерді алудың шапшаңдығы. Есепті бухгалтерлер, диспетчерлер, бақылаушылар және тағы басқа қызметкерлер жүргізеді.
Статистикалъқ есеп - экономиканың әртүрлі салаларында жалпылама-көпшілік сипаты бар кұбылыстарды, жалпы қоғамдық құбылыстарды олардың салалық жағынан ажырамас байланыстағы сандық жағын зерттейді. Статистика оперативтік және бухгалтерлік есептің мәліметтерін пайдаланады.
Бухгалтерлік есеп -- кәсіпорынның шаруашылық қызметін үздіксіз құжаттық байқау мен оны бақылау жүйесі болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасының бухгалтерлік және қаржылық есеп беру туралы заңдарымен, бухгалтерлік есеп стандарттарымен, сондай-ақ ұйымның есеп саясатымен («Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» Заңның 6-бабы) реттелетін кәсіпкерлер, үйымдардьң операциялар жайлы ақпаратты жинау, тіркеу және жинақтап қорыту жүйесі. Есеп катаң түрде әр жазба тек арнайы рәсімделген құжат негізінде ғана жүргізіледі, бұл бухгалтерлік есептің бақылаушылық мәнін, оның күмәнсіз сенімділігін, шыншылдығын және тағы басқаларын арттырады.
2) Бухгалтерлік есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдаланушыларға берілетін қаржылық-ақпараттық мәліметінің көлеміне және мінездемесіне қарай ұйымдастырылады. Бұл ақпараттық мәліметті пайдаланушылардың қатарына қаржы салымшыларын (инвесторларды), несие берушілерді (банк немесе банктен тыс мекемелер) және бірлесіп экономикалық қызмет жасаушыларды жатқызуға болады. Осы жоғарыда аталған кәсіпорындардың ақпаратын пайдаланушылар маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында кәсіпорынның қаржылық есебіне сүйенеді.
Қаржылық ақпаратты пайдаланушылардыњ екі негізгі топтары бар:
ішкі;
сыртқы.
Сырткы пайдаланушьшар екі катсгорияға бөлінеді. Олар:
субъект қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар;
субъект қызметіне жанама қаржылыќ мүддесі бар.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына мыналар кіреді:
қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар;
қазіргі жєне болуы ықтимал кредиторлар;
сатып алушылар.
Жанама қаржылык муддесі бар пайдаланушылар категориясына кіретіндер:
салык органдары;
реттеуші органдар:
статистикалық органдар;
басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары жєне т.б.)
3) Бухгалтерлік есептің тұжырымдамалық негізі мынадай аспектілерді қарастырады:
- қаржылык есеп берудің мақсаттары;
- бухгалтерлік есеп пен каржылық есеп берудің негізгі принциптері;
- қаржылық есеп беру әлементтерін анықтау, тану және өлшеу.
Қаржы есептілігінің негізгі мақсаты кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы және оның қызметіндегі өзгерістер туралы ақпараттар беру. Қаржы есептілігі инвестициялық және несие беру жөнінде шешім қабылдауға болатын ақпараттар, кәсіпорынның келешек ақша кірісі, кәсіпорын басшылары жұмысын бағалауға қатысты ақпараттар береді.
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есептің стандарттарына сай мынадай принциптер қабылданған:
Есептеулер. Табыс алынған, ал шығындар жұмсалған сәтінде есепке алынады, зияндар, операциялар мен оқиғалар бухгалтерлік есепте көрсетіледі және қатысты кезеңнің қаржылык есебіне кіреді. Осы принциш бойынша құрылған, қаржылық есеп беру өткен операциялар мен басқадай оқиғалар туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, ол ақшалай қаражат алынған немесе төленген кезде емес, экономикалык шешім қабылдау кезінде пайдаланушылар үшін өте маңызды.
Үздіксіз қызмет. Субъект озінің іс-қызметін белгісіз уақыт кезеңі бойы жалғастырады және оның жақын болашақта таратылатын ниеті жоқ немесе қажеті жоқ, немесе ол қызметінің ауқымын елеулі түрде қыскартпақ емес деп шамаланады.
Түсініктілік. Қаржылык есеп беруде үсынылған акпарат пайдаланушыға түсінікті болуға тиіс.
Орындылық. Пайдаланушыға өткен, казіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, өткен бағалауды растауга немесе түзетуге комектесіп, экономикалық шешімдерге ықпал ету.
Ақпараттың орындылығына оның сипаты мен елеулілігі маңызды ықпал жасайды. Ақпарат егер оны қалдыру немесе дүрыс ұсынбау пайдаланушының экономикалык шешіміне әсер ете алса, елеулі деп саналады.
Сенімділік. Ақпаратта елеулі қателер мен бұрмалаулар жоқ және пайдаланушылар оған шынайы деп сенуіне болады.
Шынайы корсету. Сенімділікті қамтамасыз ету үшін каржылық жағдай, операция нәтижелері, ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат операцияларды және тағы басқа оқиғаларды шынайы көрсетуі тиіс.
Мәннің формадан артыкшылығы. Операциялар мен басқа оқиғаларды шынайы ұсыну үшін олар тек зандық формамен ғана емес, оның мәні мен әкоиомикалық шындығына сай есептеліп, ұсынылуы қажет.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп берудегі ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету үшін акпарат нейтралды, яғни күні бұрын теріс түсінікте болмауы керек.
Байқампаздык (осмотрителъностъ). Активтер мен кірістер кемітілмей, ал міндеттемелер мен шығыстар әдейі арттырылмауы үшін белгісіздік жағдайларында талап етілетін, есептесулерге шкір калыптастырған кезде сақтықтың белгілі бір деңгейін үстау.
Толыктылык. Сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында қаржылық есептердегі ақпарат толық болуы тиіс.
Салыстырмалылық. Қаржылық ақапарат пайдалы және мазмүнды болуы үшін есепті кезең салыстырмалы болуы тиіс. Пайдаланушылар субъектінің есеп саясаты, олардағы барлық өзгерістер мен мұндай өзгерістердің нәтижелсрі жайлы хабардар болуы тиіс.
Уақытылылық. Ақпарат ұсынуда акталуға келмейтін тежеу болған жағдайда ол өзінің орындылығын жоғалтуы мүмкін.
Пайда мен шығын арасындавы баланс. Ақпараттан алынагын пайда оны алуға кететін шығыннан асып түсуі тиіс. Пайда мен шығынды бағалау едәуір дәрежеде кәсіби пайымдаудың мәселесі болып табылады.
Сапалық сипаттаулар арасындагы баланс. Қаржылық есеп беруге арнальш қойылған негізгі тағайындауды орындау үшін көбіне тепе-теңдік немесе сапалык сипаттамалар арасындағы ымыра болуы қажст. Қаржылық есепті жасаушылар кәсіби пайымдаудың көмегімен әр түрлі жағдайларда сипаттамалардың салыстырмалы маңыздылығын айқындайды.
Шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) көрсету. Негізгі сапалық сипаттамаларды және бухгалтерлік есептің сәйкес стандарттарын қолдану, әдетте, шүбәсіз сенімді және әділ (объективті) ақпарат бар қаржылық есепті жасау мен алаламай корсетуді қамтамасыз етеді.
Қаржы есептілігінің элементі дегеніміз – қаржы есептілігінде көрсетілген баптар тобы. Қаржы есептілігі концепциясы жеті элементті тағайындаған. Олар: активтер, міндеттемелер, меншік немесе акционерлік капитал, кірістер, шығыстар, пайда, зиян. Бірінші үш топ (активтер, міндеттемелер мен меншік немесе акционерлік капитал) баланста көрсетіледі, ал қалған элементтер: кіріс, шығыс, пайда және зиян кәсіпорын пайда немесе зиян есептілігінде көрсетіледі.
4) Бухгалтерлік есепте әр түрлі тәсілдер қолданылады. Сол барлық қолданылатын тәсілдердің жиыны және олардың ғылыми тұрғыдан басқарылатындай бір жүйеге келтірілуі бухгалтерлік есептің әдістері болып саналынады. Бухгалтерлік есептің әдістері келесідей түрлерден түрады:
- қүжаттау;
- түгендеу;
- шоттар;
- екі жақты жазу;
- бағалау;
- калькуляциялау;
- бухгалтерлік баланс;
- есеп беру.
Құжаттау.Барлық ұйымдарда өздерінің күнделікті жұмысы барысында әр түрлі шаруашылық операциялары орындалады. Ал бұл операцияларды бухгалтерлік есепке алу үшін оларға алдымен құжаттар толтырылуы қажет. Құжат орындалған операцияның жазбаша түріндегі анықтамасы болып табылады. Құжатқа орындалған операцияның аталынуы, мазмұны орындалған уақыты, өлшем бірлігі, орындаушы немесе тапсырушы мен қабылдап алушы адамдардың аты жөні, тағы басқа деректер толтырылады. Құжаттар заңды түрде белгіленген дәлелді ақпараттық мәлімет болып есептелінеді. Құжатта міндетті түрде көрсетілуге тиісті мәліметтерді деректеме (реквизит) деп те атайды.
Түгендеу. Шаруашылық құрамдары мен қаржылық міндеттемелерін нақты барын белгілі бір мерзімге бухгалтерліе есеп мәліметтерімен салыстыру жолымен анықтау.
Шоттар. Шаруашылық құралдарын, олардың құру көздерін және шаруашылық әрекеттерін екі жақты жазу әдісімен шартталған саналы біртекті белгілері бойынша топтастыру және ағымдағы есепке алу.
Екі жақты жазу. Шаруашылық әрекеттерді бір мезгілде, бірдей соммада екі шотта көрсету, яғни әрбір шаруашылық әрекетін екі рет тең соммамен бір шоттың дебетінде және басқа шоттың кредитінде жазу әдісі.
Бағалау Жалпы кәсіпорын бойынша ағымдағы немесе есепті кезеңге жалпылама мәліметтерді алу үшін шаруашылық құралдарын, міндеттемелерді және шаруашылық әрекеттерін ақшалай түрде көрсету әдісі.
Калькуляциялау. Шығындарды топтастыру, өнімдердің жеке бір түрлерін және өндіріліп дайындалған материалдық құндылықтарын, өзіндік құнын анықтау.
Бухгалтерлік баланс. Белгілі бір мерзімде және ақшалай бағалау мен көрсетілген кәсіпорынның шаруашылық құралдарын экономикалық топтастыру және жалпылау әдісі болып табылады.
Есеп беру. Есепті кезеңге кәсіпорынның шаруашылық құралдарын, міндеттемелердің қозғалысын және қаржылық жағдайын сипаттайтын әрбір белгілі бір кесте нысанында көрсетілген бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің жиынтығы.
5) Біздің елімізде аудитті нормативтік — құқықтық реттеудің мемлекеттік жүйесі құрылған. 1993 жылы 18 қазан айында бірінші рет Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңы шықты. Ал бес жылдан соң, 1998 жылдың 20 қарашасында Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасының екінші Заңы қабылданып, оған 18.12.2000 ж., 15.01.2001 ж., 20.03.2001 ж., 26.12.2002 ж., 16.05.2003 ж., 11.06.2003 ж. және тағы да басқа жылдарда өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бұл заң Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметін реттейтін бірінші деңгейлі құжаттарға жатады.
Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметін іске асыру барысында бұл заң мемлекеттік органдар арасында, заңды және жеке тұлғалар арасында, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар арасында реттеледі.
Екінші деңгейлі құжаттарға Қазақстан Республикасының Аудит стандарттары (ҚР АС) және Халықаралық аудит стандарттары (ХАС) жатады. 2000 жылдың наурыз айында өткен бесінші республикалық конференцияда Қазақстан Республикасының Аудиторлар палатасында Қазақстан Республикасы аудитін Халықаралық аудит стандарттарына көшу туралы шешім қабылданды.
Үшінші деңгейлі құжаттарға әр аудиторлық фирманың жоғарыда көрсетілген нормативтік құқықтар негізінде өздері құрастырған ішкі стандарттары (ережелері) жатады.
6) Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асырудың құқықтық негізі «Аудиторлық қызмет туралы» заңмен анықталады. Осы заңға сәйкес «аудиторлық қызмет дегеніміз – аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есеп берудің аудитін жургізу бойынша кәсіпкерлік қызметі».
Аудиторлық қызметтің негізгі принциптері :
Аудиторлық қызметті жүргізуге аудиторлық қызметті атқаруға лицензиясы бар, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқығы бар.
Аудитор – бұл мамандық комиссиясы мен аттестацияланған және «аудитор» маманы атағы берілгені туралы куәлік алған жеке тұлға.
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар, қаржылық есеп берудің аудитінен басқа өз қызметі саласы бойынша мынадай қызметтер көрсете алады :
7) Бухгалтерлік есептің негізгі және басты міндетінің атқаратын қызметі мен функциясының бірі – пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді дер кезінде, яғни уақытылы жеткізіп беріп отыру.
Осы қатынас баланстың негізіне салынған. Ол төмендегі екі жақты тәсіл арқылы іске асырылады: актив (сол жағы) және пассивтен (оң жағы) тұратын кестеден құрастырылады.
Активте есептің объектілері (шаруашылық құралдар), ал пассивте олардың сатып алыну немесе пайда болу көздері жазылады. Активтің жиынтығы пассивтің жиынтығына міндетті түрде тең болу тиіс.
Бұл жиынтықтардың мөлшері «валюта балансы» деп аталады. Бұл кесте кәсіпорыннын өз құрылтайшылары, салық инспекциясы және т.б. алдында есеп беру үлгісі болып та саналады, өйткені ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын қортындыланған түрде көрсетеді.
Баланс белгіленген мерзімге, әдеттегінше есепке қойлатын талаптармен белгіленген тоқсанның басына құрастырылады, яғни (1 сәуір, 1 шілде, 1 қазан, 1 қаңтарға).
Олар (сандар) үнемі өзгеріп тұрады, қозғалыста болады және ол қозғалыс екі жақты жазудың жәрдемімен бухгалтерлік шотта бейнеленеді. Қорыта айтқанда баланстың мәні тепетеңдікте, ал ерекшелігі активпен пассивтің тең немесе бірдей болуында.
Құрамы бойынша мүлік көрсетіледі (материалдық қорлар, дайын өнім, негізгі құралдар және дебеторлық қарыздыр), яғни активі көрсетіледі.
Қалыптасу көздері бойынша (жарғылық капитал, банктердің несиелері, жеткізушілерге болған борыштар, салықтар және т.б.) яғни баланстың пассиві көрсетіледі.
Бухгалтерлік баланс бухгалтерлік есеп әдісінің элементі ретінде кәсіпорынның мүліктік әлеуетін (потенциялын) сипаттаушы ақпараттық модельге қорытып бухгалтерлік мәліметтерді өңдеу процедурасын жинақтайды. Өйткені баланс кәсіпорынның активі мен пассивін сонымен қатар есептік кезеңнің басы мен соңының айырмасы арқылы олардың қозғалысын көрсетеді.
Баланстың актив және пассивінің әр-бір жолы кәсіпорын мүлкінің жеке түрлерінің немесе оларды қалыптастыру көздерінің мөлшерлерін ақшалай түрде сипаттайды және баланстың бабы деп аталады.
8) Аудит стандарттары – аудитке қойылатын бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар. Аудит стандарттары Аудиторлар палатасының республикалық конференциясында қабылданып, мемлекеттік уәкілетті органдарда тіркеледі. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші республикалық конференциясында Қазақстан Республикасының аудитін Халықаралық стандарттарға көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім қабылданды. Стандарттар аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың өлшемдері болып табылады.
Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктіліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырады.
Кәсіби аудиторларға этикалық тұрғыдан өзін-өзі ұстау әдебі аса маңызды болып табылады. Бизнес саласында екі әдептілік аспекті бар: жалпы әдеп және кәсіби әдеп.
Р.К. Маутц және Х.Л. Шараф жалпы кәсіби әдеп мәселелерін зерттей келе, аудиторлармен кез келген кәсіп иелерінің өзін-өзі ұстау әдебі философтардың барлық адам баласына ортақ әзірлеген өзін-өзі ұстау әдебінің жалпы ұғымын бір жақты түсініп, қолданудан басқа ештеңені білдірмейді деп атап кеткен болатын.
Осыған байланысты «әдеп» термині ретінде біз мораль проблемаларын, оның ішінде моральдық таңдау саласын зерделеумен жүйелі түрде айналысатын белгілі бір философия саласын ұғынамыз. Бұл анықтамада негізгі үш шешуші элемент бар:
Әдеп кең мағынасында өнегелік принциптер мен нормалар жүйесі, жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе кәсіби топтағы адамдардың өзін-өзі ұстау әдебі ретінде баяндалды.
9) Бухгалтерлік баланстың Актив бөлімі мен Пассив бөлімі тең болады, бірақ баланста 4 түрлі өзгерістер болады.
Баланстағы өзгерістер келесі топтарға бөлінеді:
1.Өзгеріс тек қана Активте 1 статья кемиді , 1 статья көбейеді, баланс жиынтығы өзгермейді, Пассив бөлімі өзгермейді. Мысалы, кассадағы ақша есеп айырылысу шотына аударылады.
2.Өзгеріс тек қана Пассивте 1 статья кемиді , 1 статья көбейеді, баланс жиынтығы өзгермейді, Актив бөлімі өзгермейді. Мысалы, бөлінбеген пайда резервтік капиталға аударылады.
3.Өзгеріс Актив пен Пассивті көбейтеді. Бірдей суммаға, баланс жиынтығы сол суммаға көбейеді.
4.Өзгеріс Актив пен Пассивті азайтады. Бірдей суммаға, баланс жиынтығы сол суммаға азаяды.
10) Кәсіпорынды оперативті басқару ушін белгілі бір кездегі шаруашылық ресурстары туралы бухгалтерлік баланс беретін мєліметтер жеткіліксіз. Шаруашылық қызмет пен жоспарлы тапсырмаларды орындауды бақылау үшін шаруашылық құралдарыныњ жекелсген түрлерініњ козғалысын, олардың шығу көздерінің озгеруін. шаруашылық процестердіњ жєне т.б. нәтижелерін күнделікті білу қажет. Шоттардыњ көмегімен есептің бір текті объектілерін сондай-ақ ағымдагы бақылау экономикалық топтастыруды жүзеге асырады. Шоттағы жазбалар ақшалай түрде жүргізілсді. Єрбір жекелеген шотта есепке алынған объектініњ бастапқы жағдайы, кейіннен оныњ өзгеруі (шаруашылық операциясы туғызған ылѓайту мен азайту) тіркеледі. Бұл экономикалык біртекті кұралдар мен олардың шығу көздерінің, шаруашылық іс-әрекет процестері мен қорытындыларының жања жағдайын кез келген сєтте анықтауга мүмкіндік береді.
Шоттар баланспен байланысты. Активтіњ немссе пассивтік әрбір бабына сол атаудағы тиісті шот ашылады.
Бухгалтерлік есептің шоттары баланстық жєне операциялыќ болып бөлінеді. Операциялыктар қаражат айлалымының кейбір фазаларына байланысты жекелеген немесе біртекті шаруашылык процестерін есепке алады.
Өзгерістерді (каражаттың ұлғаюы немесс азаюы) бейнелеп көрсету үшін шот екі бөлікке бөлінеді.
Дебет Шот Кредит
Бухгалтерлік есептің барлық шоттары активтік жєне пассивтік болып бөлінеді.
Айдың басында шоттар алдағы айдыњ балансы негізінде ашылады. Шот ашу -қалдыќты (салъдоны) ай басына жазу деген сөз. Активті шоттарда салъдо дебет бойынша, ал пассивте — кредит бойынша жазылады.
ІІІоттарда ағымдағы ай ішінде жазылатын сома айналымдык деп аталады. Дебеттік бөлімде жазылатын сома дебеттік айналымдар, ал кредиттегі - кредиттік деп аталады.
11) Еліміздің экономикасының өсуіне және тұрақтануына мүмкіндік беретін нарықтық қатынастарды тиімді дамытудың ең қажетті шарты аудиторлық тексеру.
Аудиторлық тексеру жүргізілмеген ұйымдарда бухгалтерлік және салық заңдылықтарын бұзу тәуекелі көтерілуде, олар бюджеттің салық төлемдерінің бюджетке түсуінің азаюына алып келеді.
Аудит біздің елімізде жақында пайда болғанымен, оның жеткілікті үлкен тарихы бар және әртүрлі аудармада «audio» деген латын сөзі «ол тыңдап тұр» немесе «тыңдаушы» деген мағынаны білдіретін «аудит» түсінігін береді.
Дүние жүзінде ең бірінші болып адиторлық қызметті құрған ел – Қытай мемлекеті.
Ежелгі Қытай тарихи жазбалары біздің эрамызға дейінгі 700-ші жылдары мұнда Бас Аудитор қызметінің болғанын білдіреді. Оның негізгі міндеті : мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерінің адалдығына кешлдік беру еді.
Алғашқы тәуелсіз аудиторлар ХІХ ғасырда Еуропа акционерлік компанияларында пайда болды. Аудиттің пайда болуы компанияларды басқарумен тікелей шұғылданушылардың мүддесін қолдаумен және олардың қызметіне ақша салушылармен /акционерлер, инвесторлар/ байланысты.
Әлемдік практикада аудит өз дамуының үш кезеңінен өтті.
Аудиттің дамуының бірінші кезеңі 40-шы жылдың аяғына дейінгі кезеңді алады және ол көбінесе құжаттарды тексеруден жазылған ақшалай операцияларды дәлелдейтін және бұл операцияларды қаржылық есепте дұрыс топтастырудан тұрды. Бұл растайтын деп аталатын аудит еді.
Екінші кезеңі 1949 жылдан басталады. Бұл кезде тәуелсіз аудиторлар компанияларда көңілді ішкі бақылау сұрақтарына бөле бастады. Аудиторлық фирмалар тікелей аудиторлық тексеруден гөрі, көбінесе ақыл – кеңес беру қызметімен айналыса бастады. Бұл кезеңде аудит жүйелі – бағытталған аудит - деп аталды.
Үшінші аудитті дамытудың қазіргі заманғы кезеңі 70 –ші жылдардан басталады, оның бағыты – тексеруді жүргізудегі мүмкін тәуекел немесе ақыл – кеңес беруде, тәуекелді ескерту және есеп беруде қате тәуекелінен аман болу, бұл кезеңде клиенттің бизнесінің шарты бойынша таңдамалы тексеру жүргізіледі, көбінесе қателер және алаяқтық тәуекелі өте жоғары. 70–ші жылдардың басында аудиторлық стандарттар құрастыру басталды.
12) «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңнан басқа, бухгалтерлік есептің жекелеген аспектілері ҚР Азаматтық Кодексімен, ҚР Салық Кодексімен және басқа да заңдармен реттеледі. Мысалы, ҚР Азаматтық Кодексінде талап ету мерзімінің уақыты белгіленген сату-сатып алу кезінде іске асатын мүліктік құқықтың ауысуының мерзімі анықталған.
Бірінші деңгейге мүліктердің, міндеттемелердің және шаруашылық операцияларының түрлерінің салық салынуы мен есебін реттеуді регламенттейтін басқа да Заң актілері жатады. ҚР Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары – нормативті реттеу жүйелерінің бірінші деңгейіндегі құжаттар.
Бухгалтерлік есепті реттеудің екінші деңгейіндегі құжаттар – бұл ұйымдардың шаруашылық өмір фактілерінінің есебін жүргізу әдісін, ережелерін және принциптерін бекітетін ҚР Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп жөніндегі ережелері (стандараттары). Ережеге сай, олар ҚР Әділет министрлігінде тіркеледі және барлық ұйымдар үшін нормативтік күшке ие. Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп жөнінде 29 қазақстандық стандарт бар. Ескерте кету керек, кейбір стандарттар басқа стандарттармен ауысуына байланысты немесе олардың ережелерінің басқа стандарттарға көшірілуіне байланысты алынып тасталған.
Үшінші деңгей құжаттары ҚР Қаржы министрлігінің заңдары мен ережелерінің (стандарттарының) қолданылу реттерін ашады және нақтылайды. Олар неғұрлым жоғары деңгейлердің нормативтік – құқықтық актілеріне қайшы келмейді. Бухгалтерлік есептің шоттар жоспары және меншік формасына, ұйымдастыру – құқықтық формаларына байланыссыз барлық кәсіпорындардағы есепті ұйымдастыру негіздерін құрайтын нұсқаулықтар үшінші деңгей құжатарына жатады. Сонымен қатар, үшінші деңгей құжаттарына бухгалтерлік есеп жөніндегі стнадарттардың жекелеген бөлімдерінде қолданысқа енетін және өңделетін нұсқаулықтар мен әдістемелік нұсқаулар жатады. Бұл деңгейдің құжаттары ҚР Қаржы министрлігі қарастырған ережелерге және қаржылық есеп беруді пайдаланушылардың қажеттіліктеріне сәйкес есепті рационалды түрде ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Төртінші деңгей құжаттарын ұйымның жетекшілері бекітеді. Бұған ұйымдағы операциялар мен объектілердің есебі жөніндегі нұсқаулар мен жұмысшы нұсқаулықтар жатады.
13) Бухгалтерлік есептің нысандары (формалары) деп – белгілі бір дәйектілікпен және өзара байланысты, екі жақты принципті пайдалана отырып бухгалтерлік есеп жазуын жүргізуге арналған есеп тіркелімін (регистрін) айтады.
Бухгалтерлік есеп нысандарын және есептелетін ақпаратты өңдеу технологиясын әрбір кәсіпорын өзі таңдайды және оны есеп саясатында көрсетеді.
Қазіргі кезде кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп нысандарының келесідей түрлері қолданылады: мемориалдық-ордерлі, бас-журнал, журнал-ордерлі, жай және ықшамдалған (мүлікті есептеу тіркелімдерін бірге қолдану).
Бухгалтерлік есептің мемориалдық-ордерлі нысандары қазіргі кезде қолданылатын ескі нысандарының бірі болып табылады. Есептің бұл нысандарында кітаптық және карточкалық тіркелімдер қолданылады. Синтетикалық (топтамалық) есеп үшін кітаптарды қолдану ыңғайлы болса, ал аналитикалық (талдамалық) есеп үшін көбінесе карточкалар қолданылады. Мұның себебі әрбір шаруашылық операциясы бойынша толтырылатын алғашқы құжат немесе бірыңғай алғашқы құжаттар үшін бухгалтерлік есепте екі жақты жазылып және ол мемориалдық-ордерлі нысан түрінде ресімделеді.
Басқа нысандарға қарағанда мемориалдық-ордер нысанын жүргізу көп еңбекті керек етеді. Оның бір түрі бас-журнал нысаны. Бұнда негізгі есеп тіркелімі карточкалар мен бос беттер емес, бас журнал деп аталады. Ол азғана шоттарды пайдаланатын шағын кәсіпорындарда қолданылады. Оның өзгешелігі кітапта бухгалтерлік жазу хронологиялық және жүйелі түрде ұштастырылып жазылады.
Журнал-ордерлі нысанын пайдалану барысында бухгалтерлік есеп ақпараттарын тіркеудің негізгі принципі – жинақталымдық тізімдемелерде (ведомостерде) алғашқы (бастапқы) құжаттардың мәліметтерін жинақтау. Бұл нысанның негізгі есеп тіркелімі (бастапқы) құжаттардан немесе жинақталымдық тізімдемелерден алынатын хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп көрсетіледі.
Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есеп нысанының жай немесе жеңілдетілген (кәсіпорын мүлігін есептеу тіркелімдерін пайдалану арқылы) түрін қолдана алады.
Есептің жай нысаны шаруашылық операцияларын есептеу кітабында қарастырылады. Ол кітап кәсіпорындарда қолданылатын барлық шоттарды қамтиды, сондай-ақ синтетикалық (топтамалық) және аналитикалық (талдамалық) есепті біріктірілген тіркелім болып табылады. Бұл құжатқа жазылатын ақпараттар алғашқы (бастапқы) құжаттардан алынып, хронологиялық тізбекте бір уақытта шоттар бойынша топтау арқылы жүргізіледі.
14) Бухгалтерлік құжат деп кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелдейтін және алдағы уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін жазбаша куәлікті атауға болады.
Кәсіпорында жүргізілетін шаруашылық құбылыстарының әр түрлі болу себебінен бастапқы құжаттардың нысаны (формасы) бірдей болмайды. Шаруашылық құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен құжатталуы тиіс.Әрбір бастапқы құжатқа орындалған шаруашылық операциясының мазмұны жазылып және белгілі бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат көрсеткіштерін деректемелер деп атайды.Олар міндетті және толықтырушы болып бөлінеді. Міндетті деректемелер бухгалтерлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамасыз етеді.
Міндетті деректемеге жататындар:
- құжаттың аты,нысанының коды;
- құжаттың толтырылған уақыты (күні,айы және жылы);
- құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
- шаруашылық операцияның мазмұны;
- шаруашылық операцияның өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
- шаруашылық операцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні;
- жауапты атқарушының қолы.
Қосымша деректемелер шаруашылық операция көрінісінің ерекшеліктерімен және құжаттардың тағайындалуымен анықталады. Әр түрлі талаптарға байланысты бастапқы құжатта келесідей қосымша деректемелер болуы керек: құжаттың реттік нөмірі,ұйымның банк мекемесіндегі есеп айырысу шотының нөмірі,шаруашылық операцияны орындау үшін негіз болатын құжаттар және басқалары.
15) Қазақстанда аудиттің пайда болуы 1990 жылы ақпанда Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде құрылған шаруашылық есептегі аудиторлық орталықтан басталады. Кейінірек бұл орталық «Қазақстанаудит» акционерлік компаниясына айналды. Мемлекеттік емес – Аудиторлар палатасы құрылды.1993 жылы 18 қазанда «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» заң қабылданды. Ал, 1998 жылы 20 қарашада N 304 -1 қазіргі кездегі күштегі Қазақстан Республикасындағы «Аудиторлық қызмет туралы» Заңға өзгертулер мен қосымшалар енгізіліп қайта қабылданды. Бұл заң Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асыру процессіндегі мемелекеттік органдар мен заңды және жеке тұлғалар, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасындағы қатынастарды реттейді. 1995 жылы 20-21 шілдеде өткен конференцияда Аудиторлар этика Кодексі және 12 аудит бойынша Қазақстандық стандарттар қабылданды.
2000 жылдың мамыр айында Эдинбургте /Шотландия/ Халықаралық бухгалтерлер федерациясының кезекті конференциясында ТМД елдерінің арасында бірінші болып Қазақстан Республикасы Аудиторлар палатасы әлемнің 125-тен аса алдыңғы қатарлы елдерін қамтитын, осы беделді ұйымның толық құқықты және шын мәнісіндегі мүшесі болып қабылданды.
Қазақстан Республикасында кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлар институты құрылды. Ол еліміздің практик бухгалтерлерінің біліктілігін жоғарылатады және қайта дайындауды жүзеге асырады. Аудиторлар Палатасы аудитор болуға талапкерлерді дайындайды «аудитор» мамандығын беру туралы куәлікті алуға Мемелекеттік квалификациялық комиссияға кәсіпқойлық емтихан тапсыру үшін дайындық жүргізеді
Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті жүзеге асырудың құқықтық негізі «Аудиторлық қызмет туралы» заңмен анықталады.
16) Әрбір кәсіпорында касса операциялары жүргізіледі. Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбiр шаруашылық жүргізушi субъектiсiнiң кассасы болады. Касса орналасқан үй-жайы кассалардың техникалық жағынан берiктiгi және өрттен-сақтау сигнализация құралдарымен жарақтандыру жөнiндегi талаптарға сәйкес оқшаулануға әрi жабдықталуға тиiс. Субъектiлер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны банктен жеткiзетiн немесе банкке өткiзген кезде сақталуын қамтамасыз етуге тиiс.
Кассадағы операциялар есебi 1010 “Кассадағы нақты ақша” бөлiмшесiнiң активтi жинақтаушы шоттарында жүргiзiледi.
Кассаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын касса кiрiс ордерлерi бойынша жүзеге асырылады. Кассаға ақша салған жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны қабылдағаны туралы түбiртек (квитанция) (ордердiң қиынды бөлiгi) берiледi. Төлемдерге ақша билеттерi мен теңге ақшаларды қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларын анықтау тәртiбi белгiлерiн” басшылыққа алуға мiндеттi.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерiмен немесе басшысы мен бас бухгалтер қол қойған тиiсiнше рәсiмделген төлемдер тiзiмдемелерiмен, ақша беруге жазылған өтiнiшпен, шоттарымен және басқа да құжаттармен рәсiмделедi. Егер касса шығыс ордерлерiне қоса тiркелген құжаттарды субъект басшысының рұқсат берiлген қолы болса, ордерге оның қол қоюы мiндеттi емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордерi бойынша ақша берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлiгiн көрсетудi талап етедi. Оның атауы мен нөмiрiн, оны кiмнiң және қашан бергенiн ордерде көрсетедi. Алушы касса ордерiне қол қояды және алған сомасын: теңгенi – жазумен, тиынды –сандармен көрсетедi.
17) Тиiстi заңдарға сәйкес барлық субъектiлер өздерiне қызмет көрсететiн банк мекемелерiндегi есеп айырысу шоттарында ақша қаражаттарын сақтауға мiндеттi. Есеп айырысу шоттары мына төмендегi құжаттар негiзiнде ашылады:
- шотты ашуға берiлетiн өтiнiш;
- қойылатын қолдар мен мөртаңбалары үлгiлерiмен карточкалары;
Есеп айырысу шоты бойыша жүргізiлетiн операциялар қолданылып жүрген заңдармен реттеледi және әдетте, ақша қаражаттары еркiн қалдығының шегiнде шот иесiнiң жазбаша бұйрықтары негiзiнде жүргізiледi. Шот иесiнiң /акцептiк/ келiсiмi бойынша жеткiзушiлер мен мердiгерлердiң төлем талап-тапсырмалары бойынша ақша қаражаттарын есептеп шығару жүзеге асырылады.
Бюджетке төленетiн төлемдердi және жалақы төлеудi қоса алғанда субъектiлер шоттарынан алынатын төлемдер есеп айырысу құжаттарының банкке түсуінiң күнтiзбелiк кезектегi /төлемдер мерзiмдерiнiң басталуы/ тәртiбiнде жүзеге асырылады. Банктер төлем қабiлетi жоқ ол жариялаған субъектiлер мiндеттмелерi бойынша төлемдер кезектiлiгiн банк мекемесiнiң басшысы белгiлейдi.
18) Кәсіпорындар мен ұйымдардың “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы” дап аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған.
Сатып алушалырмен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесідей жазулар беруімізге болады:
Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтің өзіндік құнына сәйкес 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты кредиттеледі. Егерде алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңінің соңына пайда болған оң айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал теріс айырмасы 7430 шоттың дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрініс табады.
19) «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы» деп аталатын шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпарттар жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға аванс ретінде (қарызға) қызметтегі іссапарлары үшін үшін және басқадай шығындар үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын сомалар есептелінеді.
Дт: 1250 «Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы» шоты
Кт: 4420 «Алдағы кезеңдердің кірістері» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Дт: 1250 «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы» шоты
Кт: 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Дт: 7010 «Тауарларды сату бойынша шығындар»;
7210 «Жалпы және әкімшілік шығындары»;
8410 «Үстеме шығындар»;
деп таталатын шоттардың тиістілері.
Кт: 1250 «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы» түріндегі екі жақты жазу жазылады.
Дт: 1280 «Басқадай дебиторлық борыш» шоты;
Кт: 1310 «Материалдар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
20) Қаржылық есеп беру банктің қаржылық жағдайын бағалауға тікелей қатысы бар келесі элементтерден тұрады:
- активтер - бұл жасалған әрекет нәтижесінде пайда болған және келешекте компания экономикалық пайда алуды жоспарлаған әрекеттерінің нәтижесінде қалыптасқан компаниямен бақылауындағы ресурстар;
- міндеттемелер - компанияның жасалған әрекеттер нәтижесінде туындайтын ағымдағы міндеттемесі. Міндеттемелер бойынша есеп айырысу компанияны экономикалық тиімділікке әкеледі деп болжанады;
- капитал - міндеттемелерді орындағаннан кейінгі активтер.
Қаржылық есептің келесі элементтері қызмет нәтижесін
бағалауға тікелей қатысты:
- табыстар - активтердің түсуі немесе ұлғаюы нысанында экономикалық пайданың өсуі немесе меншік иелерінің жасаған салымынан капиталдың артуы түріндегі міндеттемелердің қысқаруы;
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның қызметін көрсетеді. Субъектінің меншігі, шаруашылық құралдарының және оның өндіріс процесіндегі көздерінің қозғалысы, яғни оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік есептің пәні болып табылады. Жекелеген құрамдас бөліктері бухгалтерлік есептің объектілері болып саналады. Бухгалтерлік есеп объектілеріне жабдықтау (дайындау), өндіріс және өткізу жатады.
Жабдықтау (дайындау), ол бухгалтерлік есептің объектісі болып, кәсіпорын сатып алған шикізат, материалдар, отын және басқа да материалдық қорлар, сондай-ақ сол кездегі жабдықтаушылармен, көліктік ұйымдармен туындайтын есептік өзара қарым-қатынастар. Бұл процесс есебінің негізгі міндеті: дайындалған тауар-материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құнын және оларды дайындау мен сатып алу кезіндегі шығындарды анықтау.
Өндіріс нәтижесінде кәсіпорынның басты міндеті өнім шығару, қызмет көрсету, жұмыс орындау жүзеге асырылады. Өнім өндірумен байланысты барлық шығындар сол өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өткізу, онда өндірістің басқа кәсіпорындарға сатуға арналған өнімі; орындаған жұмысы және көрсеткен қызметін өткізу жөніндегі шығындар (іріктеу, орау, жөнелту); субъектінің сатылған бұйым, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін алған түсімі.
21) Сапалық сипаттамасы – алынған ақпараттарды пайдалану тиімділігін қамтамасыз ету, қаржылық есептің негізгі сапасы – айқындылығы. Айқындылық деп – ақпараттар бар жағдай да барлық қатысушыларға қолайлы, көрнекті және түсінікті ортаны қалыптастыру принциш.
Сапалық сипаттамалары:
1. Бухгалтерлiк есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп берудi жасаудың принциптерi есептеу және үздiксiздiк болып табылады.
2. Қаржылық есеп берудің негізгі сапалық сипаты түсiнiктiлік, орындылық, сенімділік және салыстырмалылық болып табылады
Қаржылық есеп беру банктің қаржылық жағдайын бағалауға тікелей қатысы бар элементтерден тұрады:
1. активтер – жасалған әрекет нәтижелеріне және келешекте экономикалық пайда алуды жоспарлаған әрекеттің нәтижесіне қалыптастырған компанияларын бақылаудағы ресурстар.
2. Міндеттемелер – жасалған әрекеттер нәтижесіне туындалған ағымдағы міндеттемесі. Міндеттемелер бойынша есеп айырысу компаниялары экономиканың тиімділікке әкеледі деп болжанады.
3. Капитал – міндеттерін орындаған кейінгі активтер.
Қаржылық есептің келесі элементтері нәтижесін бағалауға қатысты:
.
22) Қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде бағаланады:
1.Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2.Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3.ФИФО әдісі
4. ЛИФО әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі бірімен-бірін алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын /асыл метал, асыл тастар және т.б./ нақтылы бір материалдық қорлардың бағасын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалған материалдар мен істелген жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі есепті кезеңнің басында болған және осы кезең ішінде сатып алынған немесе өндірілген өнімнің орташа құнын анықтау арқылы есептеледі.
ФИФО әдісі бағалау кезінде бірінші болып алынған немесе өндірілген қорлардың құнын бірінші кезекте есептен шығарылады, яғни кезең аяғында нақты бар қорлардың өзіндік құны ертерек алынған деп анықталады.
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға негізделген, яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай срңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.
23) Кірістер - бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы.
Шығыстар дегеніміз - осы өндірістен өнім, яғни пайда алу үшін жұмсалған шығындары және де ол өндіріске қажетті құрал - жабдықтары, материалдар мен шикізатқа, т.б. жұмсалынатан қаржылай активтері болып табылады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған кіріс жылдық жиынтық табысты құрайды және ол №7 Бухгалтерлік Есеп Стандартына сәйкес стандартқа сай есептелінеді. Кіріс сондай-ақ тауарлы - материалдық запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздар және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Кіріс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады: олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім - шартта анықталады. Ал мәміледен шығатын кіріс сомасын бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың (мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар өздерінің келісімшартында бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларында көңіл бөледі: есептеу, шындық, алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатыскен кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және кандай соманы сатып алушы төлейтіндігін білген жағдайда. Мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны кәсіпкердің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім - шартта көрсетілген (айтылған) соманы сатып алушының төяейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің, көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына мыналар жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар-материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
24) Негізгі құралдар дегеніміз - материалдық активтер, оларды ұйым өндірісте пайдалану немесе тауарларды болмаса көрсетілетін қызметтерді беру үшін, басқа тұлғаларға жалға беру немесе әкімшілік мақсаттар үшін ұстап тұрады және бір кезеңнен көп пайдалану болжанады.
Негізгі құралдар түрлері бойынша бөлшектенеді. Негізгі құралдардың түрі - бұл ұйымның қызметінде сипаты және пайдаланылуы жағынан бірдей активтердің бірігуі. Жекелеген түрлердің мысалдары мыналар болып табылады:
Негізгі құралдардың түрлері бойынша бөлшектеуге байланысты синтетикалық шоттар ашылады.
2400 "Негізгі құралдар" кіші бөлімі негізгі құралдарды есепке алуға арналған. Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
2410 -"Негізгі құралдар";
2420-"Негізгі құралдардың амортизациясы";
2430-"Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын шығындар".
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен бағаланады.
Баланстық құн – кез келген жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома.
Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа Халықаралық стандарттардың нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы.
Негізгі құралдардың келісілген құны - бұл кез келген екі жақтың, яғни негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып табылады.
Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Активтің жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома.
25) Субъектінің шаруашылық іс - әрекетінде белгілеу бойынша пайдалану мақсатымен алынған негізгі құралдар құрамына көрсетіледі. Алып – сату мақсатымен алынған негізгі қорлар – тауарлық – материалдық қорлар құрамында, ал субъектінің өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақытқа қаржы салу мақсатымен алынатын негізгі құралдар қаржылық инвестиция ретінде көрсетіледі. Негізгі құралдарды есептеу үшін 2-ҰҚЕС-ның 16 - «Негізгі құралдар» бөлімшесінің синтетикалық шоты қолданылады.
Негізгі құралдар құралына объектілердің есепке алу пайдаланудың нормативтік мерзімі көрсетіледі. Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісімен ресімделеді. Субъектілер пайдалы қызмет ету мерзімін (негізгі құралдарды қолданудан экономикалық пайда алу көзделетін кезең нормативті қызмет мерзімін (субъект белгіленген нормаларға сәйкес негізгі құралдардың тозуы есептелетін кезең) және жойылу құнын (пайдалы қызметі мерзімі біткен соң, күтілген шығыны істен шыққан соң есептен шығарылып, негізгі құралдарды жоюда пайда болатын қалдықтар, қосалқы бөлшектердің болжанатын бағасы) өз бетінше белгілейді.
Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру (ауыстыру) актісі негізінде бухгалтерия да мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік – сериялық жүйе бойынша жасалады. Мысалы, үй үшін 0001-ден 0299 дейінгі нөмірлер, ал ғимараттар үшін 0300-ден 0399-ға дейін және т.б. нөмірлер бөлінеді. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісінде келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде сақталады, ал істен шыққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы (бес жылға дейін) берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір данада жүргізілетін «Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу карточкаларының тізімдемелерінде» тіркеледі. Істен шыққан негізгі құралдар бойынша категорияларды «Архив» картотекасы бөліміне қояды.
Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген ҚҚС, сатып алу келісімшартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы және т.б.), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген кредит үшін проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс істейтін жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал – жабдықтар кіріске алынады.
26) Амортизация – тозуды қызмет ету мерзімі бойы активтің амортизацияланған құнын жүйелі бөлу түрінде құнмен көрсету. Амортизацияланатын құн дегеніміз – бастапқы құн мен пайдалы қызмет мерзімі соңында пайда болатын қосалқы бөлшектердің, сынықтардың, қалдықтардың түскен кезде болжанатын бағасы арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар мөлшер бойынша атқарылады және әрбір есепті мерзім үшін шығын есебінде танылады.
Мөлшер – амортизациялық аударымдардың негізгі құралдардың орташа жылдық бағасына шаққандағы жылдық сомасының қатынасы.
Қайта құру мен техникалық қайта жарақтану уақытында олар мүлдем тоқтатылған және негізгі құрал – жабдықтарды тоқтатып қойған жағдайда амортизацияны есептеу жүргізілмейді.
Жалға алынған негізгі құрал – жабдықтар бойынша амортизацияны есептеуді жал шарты формасына және шарт талаптарына сәйкес жалға беруші немесе жалға алушы атқарады.
6 БЕС пен 16 ҚЕБХС «Негізгі құралдар» сәйкес амортизацияны есептеу үшін мынадай тәсілдер ұсынылады:
• құнды біркелкі есептеп шығару әдісі;
• өндірістік әдіс;
• кумулятивтік әдіс;
• кемімелі-қалдық әдісі.
Құнды біркелкі (тура сызықты) тәсілмен есептен шығару тәсілі – объект құны ай сайын тең сомамен есептен шығарылады.
Мысалы. 95760 компьютері алынды, қызмет мерзімі 5 жыл, болжанатын жойылу құны 1850.
Өндірістік әдіс - Бұл әдіс объектінің пайдаланылатын уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 15 (он бес) миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.
Кумулятивті әдіс- латынтілінен аударғанда өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді.
Кумулятивті әдіс деп айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына байанысты. Бұл формула мына түрде жазылады:
АА = Қалған жылдар саны * (бастапқы құн – қалдық құн)
Кемімелі – қалдық әдісі - бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды біркелкі есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдардың бастапқы құны онығ жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100% деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100% бөлінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басындағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына, яғни баланстық құнына көбейтіледі.
27) Материалдық емес активтер дегеніміз белгілі бір нақтылы шшіні жоқ, тарататын ақшалай немесе зат түрінде нысаны болмайтын, бірақ қандай да бір құнмен бағалануына байланысты ұйымның негізгі қызмет барысында немесе әкімшілік қызметінде ұзақ уақыт, яғни бір жылдан артық қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтердің бір түрі. Оларды анықтауға болады, олар бақыланады.
Материалдық емес активтер ұйымдарда заңды не жеке тұлғалардан сатып алу, басқалардың субсидия, яғни сыйға беруі не сол кәсіпорынның ішінде ойлап табу нәтижесінде пайда болады.
Ұйымдарда материалдық емес активтерге лицензиялық келісімдер, бағдарламалық қамтамасыз ету, патенттер, ұйымдастыру шығындары, гудвилл, сауда маркалары, авторлық құқықтар жатады.
Гудвилл немесе «Фирма бағасы» бір кәсіпорын екінші кәсіпорынды түгелдей сатып алғанда пайда болып, материалдық емес активтер шотында есептелетін құндылық. Ол ұйымды сатып алған кездегі нақты нарықтық баға мен таза активтерінің баланстық құнының арасындағы айырым. Егер сатып алынған ұйымдағы барлық активтердің сатып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, осы құндардың арасындағы айырым «жағымды гудвилл» деп аталады, керісінше, кем болса «жағымсыз гудвилл» дейміз.
Лицензиялық келісімдер дегеніміз заңды тұлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын басқа бір заңды тұлғаға беру. Ал бұл құқыққа ие болған ұйым оның иесіне материалдық емес актив үшін белгіленген тиісті мөлшерде ақша төлейді немесе келісім бойынша басқа да міндеттер орындайды.
Бағдарламамен қамтамасыз ету – ол сатып алынады немесе ұйымның өзінде жасалады, ол ішкі және сыртқы мақсаттарға пайдаланылады.
Патент жеке немесе заңды тұлғалардың өздері ашқан жаңалығын мемлекеттік тұрғыда мойындап, оны өз жұмыс, қызметінде пайда алу үшін қолдануына рұқсат беру құжаты. Кәсіпкерліктің бір түрімен айналысу үшін берілетін құқықты растайтын құжатты да патент дейді. Оны алу үшін баж төлемі төленеді.
Сауда маркалары – ол тауарға, өнімге берілген атаулар, рәміздер, сауда белгілері.
Авторлық құқықтар – ол шығармалардың, әзірлемелердің және т.б. авторларының құқықтарын заңмен қорғау формалары.
Франшизалар – ол мемлекет меншінгіне ие болуға, коммуналдық қызмет көрсетуге және т.с.с. жұмыстар жасауға үкіметтік органдар беретін құқықтар.
Қайта құру кезеңінің басында акционерлік қоғамдар мен басқа да жекешелендірілген кәсіпорындардың барынша мол табыс тауып, мейлінше байып қалудың неше түрлі жолдары мен технологиялық жаңалықтары, құпия мәліметтері, сондай-ақ жеке тұлғаның өзінің тапқан ғылыми жаңалықтары болды. Оны «ноу-хау» деп атайды, ол ұйымның үлес қосушылары мен құрылтайшыларының жарғылық қорға қосқан үлесі есебінде есептеледі. Оның бастапқа құны балансқа алған уақыттағы екі жақты нақты келісім бойынша анықталады.
28) Міндеттемелер-бұл ұйымның осы есепті уақытында бар нақты берешегі оны өтеу үшін қарсы жақтың наразылығын қанағаттандыруда ресурстың жылыстауы түріндегі экономикалық пайданың кемуіне алып келеді.
Міндеттемелер-өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижелері болып табылады және қысқа мерзімді(ағымдағы)және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.Міндеттемелер егер ұйымның қалыпты операциялық циклы кезінде төлеу балансынан кейін 12 ай ішінде жүргізіледі деп болжанса,ағымдағы мерзімді деп жіктелуі тиіс.Барлық басқа міндеттемелер ұзақ мерзімді деп жіктеледі.Шаруашылық субьекті есептеушінің қабылданған есеп саясаты мен қолданылатын нысанына қарай әртүрлі талдамалық есеп-карточкалары ,ведомостар журнал және т.б.регистрін қолдана алады.Жан-жақты ойластырылған және жақсы қойылған талдамалық есеп тексерушіге кәсіпорын міндеттемелері үшін ішкі бақылау жүйесі жағдайына дұрыс баға беруге көмектеседі.Ағымдағы міндеттемелерге банктің қысқа мерзімді қарыздары,шаруашылық субьектінің кредиторлық берешегі жатады.Банктің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аса уақытқа қолданылатын нормативтік құжаттарға сәйкес беріледі,мысалы,жөнелтілген тауарлардың нақтылы құжат айналымы уақытына тең,бірақ 30 күннен аспайды.Қысқа мерзімді кредиттерді алу және өтеумен байланысты есепшоттық-кредиттік операциялар 3010-3020«Қысқа мерзімді қарыздар»және 4010-4020«Ұзақ мерзімді қарыздар»шоттарында есепке алынады
29) Меншікті капитал кәсіпорын қызметінің бүкіл кезеңіне арналып бекітіледі. Ол негізгі және айналым қаржысының құралу көздері болып табылады. Меншікті капиталға жарғылық капитал, резервтік капитал және бөлінбеген табыс /жабылмаған зиян/ жатады.
Меншікті капитал бұл міндеттемелерді шегеріп тастағаннан кейінгі ұйымның активтері.
Меншікті капитал құрамы: жарғылық капиталы /төленбеген және қайтарып алынған капиталды қоса алғанда/ бұл жарғылық капитал акционерлік қоғамдарда қарапайым және артықшылығы бар акциялардан, ал серіктестіктерде әр түрлі дәрежедегі жауапкерліктер деп салымдар мен пайлардан құралады, қосымша төленген капитал, қосымша төленбеген капитал, резервтік капитал, бөлінбеген табыс /жабылмаған залал/.
Жарғылық капитал кәсіпорынды құру кезінде оның қалыпты қызметін қамтамасыз ету мақсатында құрылтайшылардың ақшалай өлшеммен /негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің, айналым және ақша қаражаттарының құны/ бағаланған салымдарының жиынтығын айтамыз. Жарғылық капиталдың қолда бары мен қозғалысының есебі шот жоспарының 5000 - Жарғылық капитал бөлімшесінің 5010-Артықшылық акциялар, 5020-Жай акциялар, 5030-Салымдар мен пайлар шоттарында жүргізіледі. Бұл шотта тек меншік иелерінің шешімі бойынша құрылтай құжаттарына тиісті өзгерістер енгізгеннен кейін ғана капиталдың көбеюі немесе азаюы бойынша бухгалтерлік жазулар орындалады.
Резервтік капитал – заңдық, нормативтік және құрылтай құжаттарына сәйкес кәсіпорынның жарғылық қызметі барысында жоспарланбаған шығындардың орнын жабу мақсатында таза табыстың есебінен құрылатын кәсіпорынның қаражаты.
Резервтік капитал құрылу тәртібі мен заң актілерінің және серіктестіктің құрылтай құжатымен реттеледі.
Бөлінбеген кіріс /жабылмаған зиян/ бұл кәсіпорынның таза табысы, ол кәсіпорынның табысынан шығысын және заңды тұлғалардан ұсталынатын табыс салығын шегергеннен кейінгі қалатын сома. Бөлінбеген кірістің /жабылмаған зиян/ есебін жүргізу үшін 5500-Бөлінбеген кіріс /жабылмаған залал/ бөлімшесінің
5510-Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы /залалы/
5520-Өткен жылдардағы бөлінбеген пайда /залал/ шоттарында жүргізіледі. Бұл шоттарда есепті жылда алынған бөлінбеген кіріс немесе жабылмаған зиян осылардың барымен қозғалысының есебі жөніндегі ақпараттар жинақталады.
30) Маңыздылық аудиттің негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Халықаралық аудиторлық тәжірибеде маңыздылықты анықтаудың тәртібі 320- шы аудиттегі маңыздылық стандартымен реттеледі. Маңыздылық деңгейі болып бухгалтерлік есептегі қателіктердің шекті шамасы түсіндіріледі.
Аудиторлық маңыздылық тұжырымдамасын келесілерге негіз ретінде пайдаланады:
1.Ерекше назар аударуын талап ететін маңызды типтік емес және қатесі бар баптармен шоттарды анықтаған кезде тексеруді жоспарлауға негіз ретінде
2.Жиналған аудиторлық дәлелдерді бағалауға негіз ретінде
3.Аудиторлық есептің тиш туралы шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде пайдаланады.
Қаржылық ақпараттың маңыздылығы бұл пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер етуге қабілетті ақпараттардың сандық мөлшері мен әсері. Аудит барысында аудитор маңыздылықты 2 тұрғыдан қарастыра отырып шешім қабылдаған дұрыс: Сандық және Сапалық.
Аудиторлық төуекелдік кәсіп орынның қаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес шкірдің қалыптасуында болып табылады.
Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса, бүл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді. Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100%-ға дейін) арасыңдағы диапазонда ауытқуы мүмкіи, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды. Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кешлдігі (нольдік тәуекел) экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондықтан аудитор қателер мен қателіктер абсолютті түрде жоқ деген кешлдеме бере алмайды.
'Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген. "Аудиторлық тәуекелдік - қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді".