Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1.Ойлау мен болмыс сайма –сайлығы –Гегель философиясының бастау нүктесі.Гегель диалектикасы.Оның жүйесі мен әдісі , олардың қайшылығы.
Жүйесі – консервативтік, ал әдісі – диалектика
Философияның негізгі мәселесін (ойлау мен болмыстың арақатынасы туралы) сөз еткенде бұл сұрақтың екі жағы бар екенін ажырата білу керек.
бірінші жағы: дүниенің негізі, бастамасы не -идея, рухпа әлде материя ма деген онтологиялық (болмыс туралы ілім) сұрақ қояды.
екінші жағы: адам баласы дүниені танып-біле алама әлде танып-біле алмайма деген гносеологиялық (таным туралы ілім) мәселе көтереді.
Философияның онтологиялық мәселесіне байланысты философияда негізгі екі бағыт пайда болды. Олар материализм және идеализм.
Таным процесінде логика мен диалектикаға ерекше назар аудара отырып, пайым мен зерденің өзара байланысын тереңнен зерттеген Гегель өзінің алғашқы еңбектерінің бірі «Рух феноменологиясында» зерделі ойдың негізін көрсетті. Бұл шығарма Гегель философиясының «ақиқаттың қайнар көзі және жасырын сыры» рухтың-көріну формаларын, яғни оның сана, өзіндік сана, рух, абсолюттік субъекті арқылы даму жолдарын суреттеп берді.
Гегель «Рух феноменологиясында» сананың қалыптасу және даму жолдарын қоғам өмірімен байланыстыра отырып айқындап берді. Сана әуелі қарапайым түрде (яғни жеке индивидтің санасы ретінде) басталып, сан ғасырларға созылған тарихи белестерден өтіп, қоғамдық санаға дейін көтеріледі. Оның бұл даму жолы, ең алдымен, қоғамдық өмірдің, тарихтың пайда болып, даму кезеңдерімен тығыз байланысты.
Классикалық неміс философиясы ойлау мен болмыстың диалектикалық байланысын аша отырып, танымдағы субъектінің рөлін айқындады. Сондай-ақ, ойлаудың болмысқа қатынасы арқылы таным теориясындағы объекті мен субъектінің диалектикалық арақатынасын ашып, теориялық ойлау формасын жаңа сатыға көтеріп, философиялық категориялардың атқаратын рөлін көрсетіп берді.
Гегель диалектиканы, ең алдымен, таным теориясы және тәсілі ретінде негіздеп шықты. Сөйтіп, диалектика бір жағынан ғылым (оның занда-ры мен категориялары бар), екінші жағынан таным тео-риясы ретінде негізделді. Егер диалектика көне заманда ойлаудың тәсілі, ал жаңа заманда өзінің мәнін таба алмай Кант философиясында жалғандық белгісі ретінде қаралса, Гегель философиясында ол дүние танудың және оны озгертудің құралына айналды. Сондықтан диалектика ой-лаудың формасы болды. Ал бүл форма оның философия-сында кдйшылықгарды ашып көрсетумен шектелмей, олар-ды шешудің жолдарын да қарастырды. Мұның өзі тек та-ным теориясындағы мәселелерге ғана қатысты емес, кері-сінше, ғылым мен техникада және адамгершілік мәселеле-рінде орын алган түйіндерді шешуге мүмкіндік берді. V Гегельдің логикасындағы пайым мен зерденің арақаты-насын бірде ажыратып, бірде біріктіретін мынандай негізгі үш бөлімді көрсете кету керек. Оның айтуынша, логика-лық ойлаудың: 1) абстрактылы немесе пайымдық; 2) диа-лектикалық немесе теріс зерделі; 3) спекулятивті немесе оң зерделі2, — деп аталатын үш кезеңі бар.
Бірінші кезенде ойлау пайым ретінде көрінеді. Өйткені, дошатизм ойлау қызметінің жеке кезеңі екені, ал логи-калық — теориялык ойлау оның өзіндік санасы "жалпы", яғни таза формальды логика қызметінен басымырак екені айқындалып тұр.
^Екінші, диалектикалық кезең болса, анықтамалардың әлде бір-біріне қарама-қарсы болып, әлде олардың бір-біріне етіп, дами беретінін сипаттайды. Оның тарихи даму кезеңі скептицизммен байланысты. Яғни ойлау мына қара-ма-қарсылықтардың ішінде өзін-өзі ыңғайсыз санап, са-сып абдырайды. Сондықтан Канттың қайшылықтарды шешілмейтін антиномиялар деп зердені айыптауы осыдан болар. Скептицизм ("теріс диалектика" түрінде), тарихи жағынан алғанда, догматизмнен әддеқайда жоғары. Мүнда пайымдау диалектикасы үғынылған.
v Үшінші, спекулятивті немесе оң зерделі ойлау болса, ол қарама-қарсылықтардың бірлігі арқылы үғынылады да, олардын шешілуі мен бір-біріне өтуі арқылы мақүлдана-ды. Осы үшінші кезең арқылы біз Гегельдің логиканы жаңа сатыға көтеріп, оның философия тарихында алғаш рет "ди-алектикалық логика" деп аталатын формасын ашқанын көреміз. Үлы ойшыл осы арқылы диалектиканың бір мезгілде әрі логика, әрі таным теориясы және әдісі ретіндегі негізгі мақсатын айқындай түсті.1
у/Ол ендігі жерде ғылыми ұғымдар мен категориялардың мазмұнын диалектикалық негізде түсіндіре отырып, олар-дың дамуын бүкіл адамзаттың тарихымен тығыз байланы-стырды. Сондықтан үлы ойшыл категориялардың өзара байланысы әрі ішкі, әрі қажетті, әрі объективті екенін ай-қындай отырып, олардың мазмүнын табиғат пен қоғам-ның даму белестерімен сәйкестендіруге тырысты. Мүндай көзқарас диалектиканың зандары мен категориялары ішкі мазмүны жағынан аса бай екенін растайды. Сондықган олар объективті дүниенің мазмүнын жан-жақты айқындай түседі. Гегель осы категориялар мен үгымдардың езара байланы-сы арқылы оларды түсіну негізіндс объективті дүниенің шындық бейнесін жасамақ болды.
Оның зерделі диалектикасы қүбылыстар мен заттардың өзара байланысын логикалық-теориялық жолмен аныктап,
түсінуге жол ашты. Ендеше диалектика табиғаттың, қоғам мен ойлау процесінің жалпы заңдылықтарын аша отырып, оны нақты-тарихи негізде түсінуге үмтылады. Гегельдің бүл диалектикалық әдісі ойлауды үнемі дамып отыратын про-цесс деп қарап, категориялар мен зандардың ішкі арақа-тынасын объективті деп санайды. Шындығында да солай еді. Өйткені диалектика, таным теориясы және әдісі бір-бірімен тығыз байланысты, объективті дүниенің мазмүнын беретін ілімдер. Сол себептен диалектиканың зандарын объективті түрде зерттей отырып, оларды үғынуда ішкі байланыстар мен қайшылықтарға зер салған жөн. Соны-мен қатар диалектиканың кез келген заңы мен категория-ларына мысаддардың жиынтығы деп қарауға жол берме-ген абзал.
Гегель философиясындағы үлкен бір жаңалық — ол рух-тың жан-жақты дамуын диалектикалық негізде баяндап берді. Әсіресе, оның "Философия ғылымдарының энцик-лопедиясы" деген шыгармасының "Рух философиясы" деп аталатын бөліміндегі проблемаларды жан-жақты талдай отырып, сол мәселелерді шешудегі зерделі ойына көңіл бөлейік
2.Механикалық детерминизм.
Жаратылыстану ғылымының даму деңгейіне сәйкес бұл кезеңдегі детерминизм механикалық, абстрактілік сипатта болды. Бұл механиканың бұлжымайтын динамикалық зандарының шеңберінде суреттелетін себептілік формасын абсолюттендіруден көрінді, мұның өзі себептілікті қажеттілікпен баламалауға және кездейсоқтықтың объективтік сипатын теріске шығаруға апарып соғады. Мұндай көзқарасты Лаплас мейлінше айқын тұжырымдады (механика детерминизмнын басқа атауы), ол әлемде барлық бөлшектердің координаты мен импульсінің белгілі бір уакыт кезеңдегі мәні оның өткендегі немесе болашақтағы кез келген сәттердегі жайын анықтайды. Бұлайша тұжырымдалған детерминизм фатализмге соқтырады, мистикалық сипатқа ие.
Детерминизм ( лат. determinare – анықтаймын) тұрмыс құбылыстарының жалпыға ортақ себепті-салдарлы анықтылығы жәніндегі ілім. Детерминизм идеясы ежелгі дүниеде пайда болып, одан бергі барлық жаратылыстанулық-ғылыми және философиялық оймен бірге келеді.
Еуропалық жаратылыстанулық-ғылыми және философиялық ой (Ф. Бэкон, Г. Галилей, Р. Декарт, И. Ньютон, Б. Спиноза және т.б.) детерминизм тұжырымын одан әрі дамытуға септігін тигізді. Осы кезде классикалық механика жетістіктерінің ықпалымен механикалық детерминизм тұжырымы қалыптасты, оның мәнін Лаплас былай түсіндірді: егер дәл қазір табиғат тылсым күшінің қолданылар нүктелері жайлы бәрін білетін ақыл болса, онда ол әлемнің әткені мен болашағы туралы да білер еді.
Ньютонның І заңы:
Егер қозғалыстағы денеге басқа денелер әсер етпесе(немесе басқа денелердің әсерлері теңгеріледі),онда белгілі бір санақ жүйесіне қатысты алғанда ілгермелі қозғалыстағы дене өзінің тұрақты жылдамдығын сақтайды.
Ньютонның ІІ заңы:
Денеге әсер ететін күш дененің массасы мен оған сол куш берген үдеудің көбейтіндісіне тең
Ньютонның ІІІ заңы:
Денелер бір-біріне модулі бойынша тең және бағытты жағынан қарама-қарсы күшпен әсер етеді.
3) Ғалым этикасы және әлеуметтік жауапкершілік. гендік және клеткалық инженерлік биотехнологи.Клондпу проблемаларының әлеуметтік философиялық талдау.
ЭТИКА УЧЕНОГО И СОЦИАЛЬНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ ПРОЕКТИРОВЩИКА: ВИДЫ ОТВЕТСТВЕННОСТИ (ПРИРОДА, ЧЕЛОВЕК, БУДУЩЕЕ ЧЕЛОВЕЧЕСТВА)Техника не может более рассматриваться как ценностно нейтральная и должна отвечать не только технической функциональности, но и критериям экономичности, улучшения жизненного уровня, безопасности, здоровья людей, качества окружающей природной и социальной среды. Встает вопрос что такое экологическая, компьютерная, хозяйственная этика. Перенесенный в социальную сферу этот теоретический вопрос приобретает практическое звучание: каковы условия реализации профессиональной, инженерной этики. Инженер обязан прислушиваться не только к голосу ученых и технических специалистов, к голосу совести, но и к общественному мнению. Принимая техническое решение, он несет моральную ответственность.
Воспитание морального чувства и чувства долга инженера важно для реализации этических принципов в сфере технической деятельности, также важно формирование в обществе социальных механизмов, обеспечивающих реализацию моральных регулятивов и этических норм. Каждый инженер дорожит мнением и рекомендациями того профессионального сообщества, к которому он принадлежит.
Когда моральная ответственность растворяется в ответственности общества в целом, она становится безответственностью. Существуют несколько видов такой ответственности: индивидуальной, институциональной, групповой, ответственности руководителя, юридической, моральной, перед обществом.
Социально-философский анализ проблем биотехнологии, генной и клеточной инженерии, клонирования
Современная биомедицина расширяет технологические возможности контроля и вмешательства и естественные проблемы зарождения, протекания и завершения человеческой жизни. Различные методы искусственной репродукции человека, заменой пораженных органов и тканей, замещение поврежденных генов, активное воздействие на процессы старения приводит к тому, что во всех подобных случаях возникают пограничные ситуации, когда достижения научно-технического прогресса не прогнозируемы и анализируются в их последствиях. Вместе с тем возникает реальная опасность разрушения исходной биогенетической основы, угроза человеческому естеству, его телесности, функционирования которой сложилась в ходе продолжительной эволюции. Генная инженерия за весьма не продолжительный период оказалась на передовой научно-экспериментальных исследований мира живого. Сейчас она дает возможность вмешиваться в генетический код человека и изменять его. Этот путь мыслится как позитивный в случаях лечения ряда наследственных болезней. Однако возникает опасность соблазна планомерного совершенствованию человеческой природы с целью все большей его адаптации к нагрузкам современной искусственно созданной техносферы. Опасность состоит в том, что организм, участвующие в генетических экспериментах, могут обмениваться генетической информацией с прочими особями. Результаты подобных взаимодействий могут привести к неконтролируемым мутациям, ранее не встречавшимся генетическим качествам. Многие эксперименты в сфере генной инженерии свидетельствует о не прогнозируемости ее ближайших и отдаленных последствий. Широко обсуждается вопрос о пределах манипуляции над человеком. Проблема манипуляции над человеческой психикой воздействия на человеческий мозг составляют особую группу проблем. Некоторые структуры мозга при воздействии на них способны продуцировать галлюцинации, не адекватные поведенческие реакции, изменять эмоциональные состояния человека. Существуют эксперименты связанный с вживлением в мозг электродов, которые слабыми электрическими воздействиями препятствуют возникновению сонливости, создают ощущения бодрости, приливы энергии, способствуют снятию напряжения. Средства манипуляции психикой по своему воздействию сравниваются с транквилизаторами и наркотиками. Другой животрепещущей проблемой современности является технология клонирования. Революционной ситуацией в генетике и удавшийся эксперимент клонирования – создания искусственным путем первого млекопитающего – овечки Долли (животного, полученного из соматической клетки) – феномен, потрясший воображение всех живущих на Земле. Заметим, что соматической называется любая клетка взрослого организма, она несет в себе набор наследственного вещества. Половые клетки имеют половинный набор генной, поэтому при зачатии отцовская и материнская половины соединяются в единый новый организм. Термин же «клонирование» от древнегреческого «klon» - побег, черенок, всегда имел отношение к процессам вегетативного размножения и в этом своем качестве был достаточно хорошо знаком.
4.XVIII ғасыр философиясы(Ж.Ламетри,Д.Дидро,К.Гельвеций,П.Гольбах.Дж. Беркли,Г.Лейбниц).
Жюльен Офре Де Ламетри (1709-1751) - француздық философ-материалист. Ламетри алғашкы болып Францияда механистикалық материализмге жүйелі мазмұн берген. Ламетри өзінің мақсатын Эпикур жүйесін қайта жаңғырту деп білген. Ламетри түсінігі бойынша тек бірыңғай материалдық субстанция бар. Ламетри адамзаттың ағзасын сағат механизімі сияқты, өздігінен оталатын машина деп қарастырған.( Эпикур(туралы сураса айтасын) – Демокриттің атомдық көзқарасын жалғастырып, толықтырулар енгізеді. Эпикурдың ойынша бос кеңістікте бірдей шапшаңдықпен қозғалатын атомдардың соқтығысуы мүмкіндігін түсіндіру үшін ол атомның тура бағыттан спонтанды (іштей шартты) «ауытқу» ұғымын көрсетті. Таным теориясы бойынша Эпикур –сенсуалист. Түйсік әрқашан өзінен- өзі ақиқат, өйткені ол объективті нақтылықтан туады; ол қателіктер түйсікті түсіндіруден туады. Түйсіктің пайда болуын Эпикур материалистік тұрғыда былай деп түсіндірді: дененің бойымен өте майда бөлшектердің үздіксіз ағысы жүріп, олар сезім мүшелеріне енеді және заттардың бейнелерін туғызады.)
Дени Дидро (фр. Denis Diderot) (1713-1784)- француз философы, ағартушы, жазушы, өнер сыншысы, энциклопедияның редакторы және ұйымдастырушысы.[1]
Дени Дидро XVIII ғасырдағы француз ағартушы-материалисті. ''Ғылымдар, өнер және қолөнер энциклопедиясы'' авторы. Бұл еңбек француз буржуазиялық төңкерісініңидеологиялық дайындығына ықпал еткен. Дидро тәрбиеге көзкарасы «Гельвецияның «Адам» кітабын жүйелі түрде жоққа шығару» атты еңбегінде баяндалған.[2] Дени тұжырымы бойынша адамның өзін сүюі жақсы қасиет. Ол Гельвеций түжырымы бойынша, адамның өзін сүюі эгоизмнің бастауы деген шкфге қарсы тұрады. Дидроның ірі шығармалары: "Философиялық ойлар , Аллея немесе Скептиктің серуені" (1747), "Көзі көретіндерге сабық үшін соқырлар туралы хат" (1749), "Табиғатты тану турал ойлар", "Даламбердің Дидромен әңгімесі", "Даламбердің түсі", "Монахиня", "Рамоның жиені", "Жак-фаталист және оның қожайыны" және т.б.[3] Француз ағартушысы, жазушы, мәдениет қайраткері, энциклопедияшыфилософ. Қолөнершінің отбасында дүниеге келген. Жергілікті иезуиттер колледжінде білім алған, сосын Париждегі колледжді бітіріп шыққан. 1732 жылы өнер магистрі атағын алған. Оншақты жыл бойы жеке үйлерде сабақ беріп, кеңсе қызметіне көмектесіп, жұпыны ғана өмір сүрген. 1751 жылдан 1780 жылға дейін Францияда «Энциклопедияның немесе ғылымдардың, өнердің және қолөнердің Түсіндірме сөздігінің» 35 томдығы шығып тұрды. Дени Дидро француз Ағартушылығының және бүкіл Еуропа мәдениетінің дамуында орасан зор рөл атқарған «Энциклопедияның» Бас редакторы (1758 жылға дейін Д. Аламбермен бірге) болды. Дидроның қоғамдық саяси және әдеби қызметі 18 ғасырдың аяғындағы Ұлы француз революциясын рухани дайындауға үлкен ықпал етті, бірақ өзі соның аз ақ алдында қайтыс болды. Өзінің саяси көзқарастары жағынан ол феодалдық деспотиялық құрылысқа түбегейлі қарсы болды, амтериалістік және атеистік бағыт ұстады, сол үшін үкімет пен католиктік Шіркеу тарапынан ұдайы қуғынға түсіп отырды. Дидроның ғылыми, әдеби және қоғ саяси қызметі дүние жүзінде кеңінен танымал.
Поль Анри Гольбах (1723- 1789)- француз философы. Француз материалистерінің ілімінжүйелеуші. Материя дүниенің себебі, мәңгі қозғалыста. Дүниеде кездейсоқтық жоқ, барлығыда қажеттіліктен туындайды. Дінді сынағандығы үшін оның «Табиғат жүйесі» атаулы еңбегін отқа жағып жіберген.
Беркли Джордж (12.3.1685, Ирландия, Килкенни қаласы — 14.1.1753, Оксфорд қаласы) — ағылшын философы. Субъективті идеализмнің өкілі ретінде белгілі. Беркли философиясының өзегі, «болу» - яғни «қабылдануда болу». Ол сыртқы дүниедегі заттардың объективті өмір сүруін жоққа шығарады. Дүние менің санам, менің елесім, менің еркім. Осыдан оның субъективті идеализмі.[1] 1734 жылдан епископтық Материя ұғымын іштей қарама-қайшы және таным үшін пайдасыз ұғым ретінде сынады.“Идеялар енжар, оларды затсыз субстанциялар, жан меңгереді, кез келген зат түйсіктердің жиынтығы” деген тұжырым жасады. Локктың алғашқылық және екіншілік сапарлар теориясын сынға алып, заттар мен құбылыстардың сапаларын субъективті деп бағалады. Ғылымның дүниетанымдықмәнін мойындамай, ғылымның міндеті “бәрін бір ғана пәндік себептермен түсіндіруге үйрену” деп есептеді. Беркли зерденің рөлін, оның таным процесіндегі алатын орнын бейнелей отырып, оны жоғарыда тұрған бір күшке, ғаламдық принципке бағындыруға тырысты. [2]
Готфрид Вильгельм Лейбниц (1646-1716 жж.) – XVII ғасырдағы неміс рухы туғызған тереңде жан-жақты дамыған ғалым-философ. Екінші жағынан, ол – математика,физик,саясаткер, тарихшы,құқықтанушы. Лейпниц университетін бітірген. Онда ол құқтану мен қатар логика және математика пәндерімен айналысқан. Универ-ситетті бітіргеннен кейін, екі ғылым саласынан докторлық диссер-тация қорғайды (логика мен құқықтанудан). Аз уақыт депломатикалық қызметте Париж қаласында болып, Германияға қайтып келгеннен кейін, өмірінің аяғына дейін ғылыми жұмыстар мен айналысқан.
Негізгі еңбектері: «Адам зердесі жөніндегі жаңа тәжірибелер», «Теодиция», «Монадология» т.с.с.
5.Сезімдік таным және оның формалары.
Таным процесінің заңдылықтарын зерттеуде таным теориясы деп атайды. Философия негізгі мәселесін дұрыс немесе бұрыс шешуге байланысты екі түрлі таным теориясы (материалистік және идеалистік) қалыптасты. Сонымен бірге адамның дүниені танып — білу мүмкіндігін жоққа шығаратын бағытты — агностицизм деп атайды.
Сезімдік таным дегеніміз — сезім мүшелері: көру, есту, сезіну және басқалар арқылы жүзеге асырылатын танып — білу. Сезім мүшелері дегеніміз — ол біздің айналамыздағы дүние жайындағы мәліметтер санамызға келіп кіретін бірден — бір қақпалар болып табылады.
Сондықтан таным процесінің қандайы да болсын материалдық заттардың сезім мүшелеріне ықпал етуі нәтижесінде туатын әсерлерден басталады. Сезімдік таным негізгі үш формада: түйсіктер, қабылдаулар және елестету арқылы жүзеге асырылады.
Сезімдік таным тек заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдаумен ғана танып қоймайды. Сыртқы заттардың сезім мүшелеріне алуан түрлі әрекет етуі нәтижесінде адамның миында белгілі — бір іздер сақталып қалады. Онан әрі бұлар еріксіз немесе әдейі жандануы және адамның бұрын қабылдаған заттарының нақты образдарының тууына физиологиялық негіз болуы мүмкін. Бұл образдар елестету деп аталады.ТҮЙСІК, ҚАБЫЛДАУ, ЕЛЕСТЕТУ ЖАТАДЫ
6.Нурсұлтан Назарбаев «Дағдарыстан шығу кілті».Егемен Қазақстан 3 ақпан 2009жыл.
Г.К.ОРАЗАЛИЕВА, философия ғылымдарының кандидаты, Ресей мемлекеттік гуманитарлық университетінің доценті
Давостағы Бүкіләлемдік форум мен ЕурАзЭҚ (2009) саммиті адамзат бұрын көріп-білмеген экономикалық жүйелі дағдарыстан шығудың жолдары жайындағы Жаңа Идеяларды тарату ғылымның әлеуметтік институттарының шаруасы, интеллектуалдардың және ұлттық ауқымдағы сарапшы топтарының міндеті ғана болудан қалып бара жатқанын көрсетіп берді. Жаһандық дағдарыс одан шығудың жаһандық жобаларын қажет етеді. Жоғары деңгейдегі бірқатар саясаткерлер жаңа көзқарастардың идеологтары мен конструкторлары, таратушы тұлғалары болып сөз алуда. Ел Көшбасшысы үшін негізінен тән емес міндетті – ұлттық мүдделерден жоғары көтеріліп, бүкіл адам баласының игілігі үшін қызмет ету міндетін Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің алдына қойып отыр.
Әлеуметтік оптимизм осы көшбасшыға ғана емес, сонымен бірге тұтастай Қазақстан қоғамына да тән. Еуропалық институттардың сарапшылары осылай санайды және елде өткізілген социологиялық сауалдамалар мұны қуаттайды. Н.Ә.Назарбаевтың қоғамдық көңіл-күйді түйсінудегі, әрбір сәттің шарықтау шыңында болудағы және уақыт сынақтарына кейде күтпеген жауаптар қайтаруға ұмтылудағы жеке басының талантын ел азаматтары талай рет атап өткен. 2006 жылғы желтоқсанда “ЦЕССИ-Қазақстан” ИССИ өткізген социологиялық сауалдаманың (1200 респондент) мәліметтері бойынша Президенттің аса маңызды іскерлік қасиеттерінің арасында мыналар атап өтілген болатын: жұмысқа қабілеттілігі – 46%, кәсіпқойлығы – 38%, стратегиялық ойлай білуі – 37%, жауапкершілігі – 32%. Егер Назарбаев ел үшін күрделі кезеңде ұсынған “Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы” қалай енгізілгенін еске түсірер болсақ, онда алдымен оның сенімсіздік туғызғанын көруге болады, бірақ та он жыл өткеннен кейін социологиялық сауалдама аясында халықтың 70%-дан астамы Стратегия шын мәнінде жұмыс істеуде және нәтижелері айтарлықтай сезіледі деп мәлімдеген.
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың “Российская газетада” 2.02.2009 жылы жарияланған “Дағдарыстан шығу кілті” мақаласындағы әлемдік қоғамдық пікірге Жолдауын, бәлкім, осындай жағдай күтетін болады. Осы мақаланы оқып отырғаныңда философияның, экономиканың, социологияның классиктері мен бүгінгі бедел иелері Карл Маркстің, В.И.Лениннің, М.Вебердің, Дарендорфтың, В.И.Валлерстайнның, П.Бурдьенің, П.Штомпканың, С.Хангтингтонның, Ж.Бодриярдың, сондай-ақ өздерінің ғылыми еңбектерін капиталистік қоғамның табиғатын, оның заңдылықтары мен трансформациялану жолдарын тануға арнаған көптеген адамдардың іргелі жұмыстары еске түседі.
Бір жарым ғасырдан астам кезеңде әлемдік ғылымда капиталистік қоғамның терминдері мен парадигмалары ғылыми пікірсайыстың ғана емес, сонымен бірге күнделікті сөйлеу практикамыздың нормасы мен туындысына айналды. Жаңа консерватизм мен жаңа либерализм апологеттерінің Марксті сойқан сынауы оның “Капиталда” баяндалған өзекті идеялары бойынша жүргізілген болатын. Бірақ ешкім әлдеқашаннан ғалымдар, жазушылар, журналистер, барлығына, соның ішінде күнделікті өмірінде тоғышарлар үшін де үйреншікті болып кеткен тілді, санаттар жүйесі мен терминдерді түбегейлі ауыстыруға тырысқан емес.
Назарбаев пікірсайысы түбегейлі ерекшеленеді, өйткені ол инновациялық құрылымдар қызметін бейнелейтін әлемдік ауқымдағы жаңа Институттарды қалай құру секілді ғылым мен саяси практиканың терминологияларын, тілін солай өзгертуді де ұсынады…
Валюталық тұжырымдар мен практикалардың ғылыми қаржылық және құралдық шетін нәрселерін жақшаның ішінде (мамандар үшін) қалдыра отырып, әлемдік капиталистік жүйені өзгертудің қойылып отырған төтенше өзекті проблемалары социологиялық-гуманитарлық ғылымдардың оқымыстылар қауымы үшін сөзсіз қызығушылық туғызатынын атап өтейік.
Жаһандық әлемдік құрылыс тұжырымдамасына қосылған тамаша үлес, біріншіден, Президенттің әлемдік валюта жүйесін (ӘВЖ) ұйымдастырудың Қағидаттары мен Тетіктерін жариялау жөніндегі ұсыныстары пікірталастар мен талқылаулар тақырыбы, ал Қазақстан аумағы жобалық қызметтің инкубаторы ретінде ұсынылуы болып табылады. Автордың мұндай жобаны адамзат үшін әбден іске асыруға болатынына сенімділігі тәнті етеді. Әлемдік қаржы жүйесін жаңартатын уақыт жетті деп санайды ол. Ал мен бұл жерде Бүкіләлемдік сауда ұйымы (БСҰ) институттары біртіндеп қалай ұйымдастырылғанын еске түсіру орынды болар еді деп ойлаймын. Әлемдік қаржы арналарын бақылау мен басқару саласы үшін де осындай ұқсастық сұранып тұр.
Екіншіден, автор бір ұлттық валютаның әлемдік экономика кеңістігінде үстемдік етуінің қордаланған бүкіл келеңсіз практикасын атап өте отырып, әлемдік қаржы жүйесінің реформасында сындарлы көзқарасты жақтайды.
Үшіншіден, дағдарыстан шығу әрекетін Президент барлық елдер (ұлттық валюталар) үшін әлеуметтік әділеттілік пікірсайысы арқылы қарастырады.
Төртіншіден, ұсынылған тұжырымдама әлемдік валютаны пайдаланушы барлық субъектілердің нақты-тарихи жауапкершілігі туралы мәселені жаңаша қояды.
Н.Ә.Назарбаевтың әлемдік жаһандық дағдарысқа көзқарасының қалыпты еместігі көне догмалар мен саяси ойлаудың стереотиптерін еңсеруге бағытталуынан ғана емес, сонымен бірге айыптыларды іздеп, “әйтеуір кінәлілерді” тағайындаудан бас тартуынан көрінеді. Дағдарысты осы заманғы қаржы жүйесінің жүйелік ішкі қайшылықтары туындатқан, ол оны сыртқы әлемдік жүйеде көрінетін ақаулар ретінде анықтайды.
Әлемдік қаржы дағдарысын қалыптасқан әлемдік қаржы жүйесінің ішкі ақауы және оның аталас, мәндік қасиеті ретінде емес, бәзбір кездейсоқтық және апаттық жағдай ретінде ғана қарастыратын барлық басқа көзқарастар түкке аспай қалады, Н.Ә.Назарбаев осылай жазады. Әлемдік саяси-экономикалық кеңістіктің осы заманғы субъектілерінің парадигмаларын түбегейлі өзгерту ғана, сондай-ақ ойлау тұрпатын елеулі алмастыру дағдарыстан шығуға және Жаңа әлем мен Жаңа тәртіпті құруға жеткізе алады. Стратегиялық перспективада Президент прогресшіл тұжырымдаманың жақтаушысы болып табылады, бұл тұжырымдама әлемдік дамудың ортақ тренді ретінде жаңа әлемдік қаржы институттарына, сондай-ақ мұндай радикализмнің жаңа тіліне негізделген жаңа жаһандық экономика мен саясат моделінің радикализмін бөліп қарастырады.
Әлемдік қаржы жүйесін косметикалық жақсарту жөніндегі жөндеу жұмыстары ұлттық эгоизмнің өсуі мен жаңғыртуға тарихи уақыт ресурстарын зая кетуден басқа ештеңе де бермейді. Президент осы заманғы геосаясаттың тезаурусын өзгерту жөніндегі интеллектуалдық күш-қуат жұмсауды ғана емес, сонымен бірге жаңаша ойлауға қарай жаһандық сипаттағы жаңа Институттар түзуді ұсынады.
Президент жеті риторикалық сұрақ қояды: қазіргі де-факто бар әлемдік валюта заңды де-юре болып табыла ма (1); эмитенттің қызмет ресімі демократиялық болып табыла ма (2); сұраныс-ұсыныс баланс тетігі бәсекеге қабілетті ме (3); әлемдік валюта рыногы еркін, өркениетті болып табыла ма (4); пайдаланушы негізгі субъектілердің бақылауында ма (5); елдер мен әлемдік қоғамдастық алдында жауапты ма (6); тиімді де нәтижелі ме (7)? Автор теріс жауап бере отырып, дереу өз ой елегінен өткізуді талап ететін проблемаларды қалыптастырады.
Әлемдік валюта жүйесін өзгерту жөніндегі Назарбаевтың ұсыныстары:
1) Жаңа әлемдік ұлттықтан жоғары валютаны жария етіп, оның мемлекетаралық мәртебесін әлемнің көптеген парламенттері ратификациялаған Әлемдік заң арқылы заң тұрғысында қаттау, сондай-ақ бүкіләлемдік Эмиссия орталығы оның эмиссиясы қағидаттарын әзірлеуі керек.
2) Әлемдік валюта туралы заң осы валютаның эмиссиясын демократиялық басқару органдары іске асыратын демократиялық ресімдер арқылы жаңа әлемдік валютаны пайдаланушы субъектілердің құқықтарын қорғауы тиіс.
3) Арнаулы қадағалау органы, мәселен, Бүкіләлемдік монополияға қарсы валюта комитеті бақылайтын, сондай-ақ әлемдік валютаның кез келген эмитенттеріне немесе сатушыларына қандай да бір артықшылық беруді үзілді-кесілді жоққа шығаруға тиіс Бүкіләлемдік рынок еркіндігі комитеті жетекшілік жасайтын әлемдік валютаның бәсекелі рыногының қағидаттарын әзірлеу туралы.
4) Әлемдік валютаның өркениетті Рыногы барлық қатысушылардың – сатушылар мен сатып алушылардың Ортақ шарты негізінде белгіленеді.
5) Әлемдік валютаны пайдаланушы ұжымдық (елдер, компаниялар) және жеке (азаматтар) субъектілерінің биліктің 3 тармағы – заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары арқылы Әлемдік валюта туралы заң аясында белгіленген эмиссиялар жүйесін бақылау мүмкіндігі болуы тиіс.
6) Әлемдік валюта туралы заң негізінде қалыптастырылатын Бүкіләлемдік валюта арбитражы жария және заңды эмитеттердің әлемдік қоғамдастық алдындағы әлемдік валютаның туындатылуы және эмиссиясы үшін әрекеті (немесе әрекетсіздігі) үшін жауапкершілік шегін белгілеуі тиіс.
7) Жаңа әлемдік валюта жүйесінің тетігі ғасырдың болашақ сынақтары мен болашақты болжалдауға оза жүретін мониторингтің арнаулы жүйесі негізінде құрылуы тиіс.
Әлемдік қаржы жүйесінің барлық көнерген проблемаларына дұрыс диагноз қойылған деп ойлаймын. Байыпты ұсыныстар айтылды, олар түрлі Бүкіләлемдік құрылымдардың, экономикалық және қаржылық қана емес, сонымен бірге мәдени, ғылыми құрылымдардың барлық қабаттарында талқылануды талап етеді. Бірақ та бұл туралы қызықты да пайдалы құбылыс ретінде айтып жатуы үшін байыпты тақырыпты түбегейлі шешімдер тұрғысына ғана ауыстыру міндетті емес. Адамзат қатер туғызатын түрлі түбегейлі эксперименттердің өзінде талай рет сынаған болатын.
Бұл мақала, меніңше, мазмұны жағынан маңызды болуына қарай формасы жағынан сондайлық ерекше болып табылады. Ақылман тұрпатында құрылған Н.Ә.Назарбаевтың бренді өзгерістер тұрпаты тұрғысында – Ізденуші, Жаратушы ретінде жаңа қасиеттерге ие болады. Брендтің жаңа ерекшеліктерін іргерілету үшін маңдай тері төгілетін жұмыс қажет. Бірақ та егер Назарбаев брендін қабылдаудың стереотипін талқандау міндеті қойылса, онда ол өз мақсатына жеткені. Алайда міндет мәнін – Жаңа Идеяны дағдарыстан шығу дауаларының жаһандық рыногында шешу мүмкін бола ма?
Дағдарыстан шығудың осынау Кілттерімен Әлемдік бастиондардың тот басқан құлыптарын олардың иелері ашуға мүмкіндік бере ме? Ойға философ және саяси қайраткер Махатма Гандидің даналық ойлары ғана орала береді: “Алдымен сені елемейді, одан кейін саған күлетін болады, одан кейін сенімен күреседі, одан кейін сен жеңіп шығасың”. Президент Н.Ә.Назарбаевқа өз тұжырымдамасын іске асыруда табыстар тілеп, берілген талқылау мүмкіндігі үшін ризашылық білдіремін.
7.Дүниеге көзқарас және методология мәселелері.
Дүниеге көзқарас, дүниетаным — қоғамдық сана мен жеке адам санасының ең жоғарғы деңгейі. Ол өзінің қызметі мен мәдени міндеті бойынша адамның біртұтас дүниедегі бағдарларының кешені болып табылады. Дүниеге көзқарас — дүниедегі ұсақ-түйек мән-жайларға қатысты емес, біртұтас дүниеге қатысты бағдарлар кешені. Сонымен бірге бұл бағдарлар әлгі ұсақ-түйек мән-жайлар туралы ой түюге аса қасаң болмаса да белгілі бір бағыт сілтейді. Дүниеге көзқарас бағдарлары кешеніне, ең алдымен, болмыстың жалпылама-әмбебап көріністері, яғни философияда категориялар деп аталатын көріністер енеді. Алайда оларды дүниеге көзқарасқа қатысты жалпы түсініктер, дүниеге көзқарастың жалпы түсініктері деп анықтаған дұрыс. Бұлай болатыны: біріншіден, дүниеге көзқарас бағдарларының кешенінде әр түрлі себептермен болмыстың объективті әмбебап көріністеріне сай келмейтін жалпы түсініктер болуы мүмкін; екіншіден, философ категориялар дегеніміздің өзі — философтардың арнаулы саналық қызметінің жемісі ғана. Дүниеге көзқарас бағдарлары кешені құрамына жалпы түсініктермен бірге әмбебап (тағы да өз міндетіне сай) дүниеге қарым-қатынастық принциптер мен мінез-құлық талаптары (императивтер) де енеді. Дүниеге көзқарас ұғымы біртұтас дүниені жалпылама ұғынумен ғана шектеліп қалмайды, сонымен бірге осы біртұтас дүниемен қарым-қатынас жасаудың жалпы өлшемдерін, басқаша айтқанда, дүниеге белгілі бір қарым-қатынас өлшемдерін белгілеп, міндеттейді.
Методология (грек. metodos – таным жолы, logos – ілім) :
Методология адамның теориялық және тәжірибелік қызметін ұйымдастыру мен түзудің түпкілікті принциптері мен тәсілдерін жүйелі түрде сұрыптап, жан-жақты талдап, олардың қолдану аясын, мүмкіндіктерін, өзара байланысын, шындықтың өз қасиеттері мен заңдылықтарына сәйкестігін анықтап, философиялық-логикалық, танымдық-теориялық] тұрғыдан негіздеп, таным мен қоғамдық тәжірибенің әрі қарай дамуына жол ашады. Философия тарихындаметодологиялықмәселелермәдениетдамуыныңдеңгейінесайшешіліпотырды.
Ертедегіфилософиялықжүйелерде методологияның негізісалынды. Аристотель ашқанойлаудыңформалары мен заңдылықтарыбарлықғылымизерттеулер мен ғылымижүйеніңқұрылысыүшін аса маңыздыболды. Жаңадәуірфилософиясында жаратылыстану ғылымыныңқарқындыдамуынабайланысты методология теориялықойлаудыңнегізінеайналды. Ағылшын философы Ф.Бэкон материяны жәнеоныңәртүрліформаларын материалистік философия принциптерінегізіндежан-жақтызерттейотырып, байқау мен эксперименткесүйенетін методологияның еңнегізгі, тиімдіәдісдепесептеді. Р.Декарттың “Әдістуралыойлауында” Бэконның эмпиризміне қарсықойған рационалистікәдісі де белгілібірфилосфиялықпринциптердіңсалдарыболды. Бұлдәуірдегі методологиялық ғылымретіндегі философия математиканыңфилософиялыққұрылысынүлгіретінде ала отырып, табиғиғылымижүйеліліккежәнедәлдіккеұмтылды. XVII-XVIII ғасырлардадәлғылымдардыңфилософияғаәсерініңұлғаюыжаратылыстанудың методология ретіндегімеханикалықматериализмніңкеңінентаралуынасептігінтигізді. И.Кант “Таза ақыл” жүйесініңформальдышарттарынашуғатиіс трансценденталды методология идеясын ұсынаотырып, философияныметодологияғаайналдыруғаұмтылды. Кант оданкейін Г.Гегель қарапайымәдістікезкелгенғылым (механика немесе математика) үшін даму принципіетіпалғысыкелмеді.
8.Ф.Бэкон « Жаңа органон»( Құрылымы мен негізгі идеялары)
Материализм философиясының өкілдерінің бірі Фрэнсис Бэкон (1561-1626) болды.Ол лордтың баласы ретінде 12 жасында Кембридж университетіне оқуға түсіп, оны бітірген соң үш жылдай Парижде ағылшын елшілігінде тұрады.Қайтып келген соң, біршама уақыт құқылық практикамен айналысып, кейін корольдің үлкен мөрін сақтаушы болып қызмет атқарады. Кейін Англия мемлекетінің канцлері болып, елде корольден кейінгі екінші тұлға дәрежесінде көтеріліп, барон Верулам деген құрметті атаққа ие болады. Өмірінің қалған уақытын бүтіндей ғылымға жұмсайды.Әлемде қамтитын 6 кітаптан тұратын еңбек жазуды жоспарлайды.Бірақ оның тек екеуін ғана жазып үлгереді.Бірі-«Ғылымдардың байсалдылығы мен дамуы»,екіншісі-«Жаңа Органон» деп аталады.Ф.Бэкон- материалист,сондай-ақ, ол-эксперименттік ғылымдардың негізін салушы.Оның қолданған әдістері: индукция, талдау, салыстыру, бақылау, эксперимент жасау.Оның философиясы жаратылыстану ғылымдарына сүйенді, схоластикаға, діни, идалистік көзқарастарңа қарсы болды. «Білім-күш», «Күш-білімде» деген қағидаларды насихаттады. Ол: «Материя қозғалыспен ажырамас бірлікте болады-деді-Энергия материяның өзіне байланысты оның ішкі қасиеті», деді. Оның пікірінше дүниені дұрыс танып, жалған пікірлерден азат болу үшін төрт түрлі елестерден құтылу қажет. Олар: 1) адам табиғатына тән елес; 2) әркімнің жеке басына тән елес; 3) нарық (базар) елесі; 4) театр елесі. Олардың құтылудың басты жолы- тәжірибе жасау, нақты зерттеу, қалыптасқан үғымдарды сол күйінде алмай, тексере білу.
9.Руханияттық ұғым . Тарихи прогресте материалдық және руханилық өндірістер байланысы. Идеалдық объекттеді құрастыру әдістері (идеалдау,формалдау т.б)
Духо́вность — в самом общем смысле — совокупность проявлений духа в мире и человеке. В социологии, культурологии и публицистике «духовностью» часто называют объединяющие начала общества, выражаемые в виде моральных ценностей и традиций, сконцентрированные, как правило, в религиозных учениях и практиках, а также в художественных образах искусства. В рамках такого подхода, проекция духовности в индивидуальном сознании называется совестью, а также утверждается, что укрепление духовности осуществляется в процессе проповеди (увещания), просвещения, идейно-воспитательной или патриотической работы. В марксизме духовность ассоциируется с идеологией. В современном западном религиоведении духовность в наиболее общих чертах характеризуют как «жизнь, проживаемую в полноте уникального опыта внутренних переживаний человека, в которых могут присутствовать традиционные западные культурные символы» и другие значимые для человека образы. Как отмечает Айлин Баркер, духовность отличается от религиозности тем, что источником последней является внешний мир в виде предписаний и традиций, тогда как источником духовности является внутренний опыт человека[1].
Идеализация - мыслительный акт, связанный с образованием нек-рых абстрактных объектов, принципиально не осуществимых в опыте и действительности. Идеализированные объекты являются предельными случаями тех или иных реальных объектов и служат средством их научного анализа, основой для построения теории этих реальных объектов; они, т. обр., в конечном счете выступают как отображения объективных предметов, процессов и явлений. Примерами идеализированных объектов могут служить понятия: «точка», «прямая линия», «актуальная бесконечность» - в математике; «абсолютно твердое тело», «идеальный газ», «абсолютно чёрное тело» - в физике; «идеальный раствор» - в физической химии. Наряду с абстракцией, с к-рой она тесно связана, И. выступает важным средством познания законов действительности.
Формализация {лат. вид, образ) - уточнение содержания познания, осуществляемое посредством того, что изучаемым объектам, явлениям, процессам данной области дейетвительности определенным образом сопоставляются нек-рые материальные конструкции, обладающие относительно устойчивым характером и позволяющие в силу этого выявлять и фиксировать существенные и закономерные стороны рассматриваемых объектов. Особенность Ф. как гносеологического приема состоит в том. что совершающееся с ее помощью выявление и уточнение содержания происходит через выявление и фиксацию его формы. Исторически Ф. возникла вместе с возникновением мышления и языка. Важный шаг в развитии Ф. был связан о развитием письменности. В. дальнейшем, по мере прогресса науки, особенно математики, к средствам естественных языков стали добавляться знаки специального характера. Вместе о возникновением формальной логики возник прием логической Ф., состоящий в выявлении логической формы выводов и доказательств.
10.Классиктік және биклассиктік философия қайшылықтары.(И.Кант, Г,Гегель,А. Шопенгауэр,Ф.Нийше).
Классическая философия -- стиль мышления, который сформировался в 17-19 веках (в рамках классического рационализма -- Р.Декарт, Г.Лейбниц, И.Кант, Г.Гегель ). К ее характерным особенностям можно отнести следующие:
1. Главный базовый принцип -- рационализм (ориентация на разум, науку). Математика является образцом, моделью рациональности. Изложение ведется в понятийной форме.
2. Гносеологизм, разработка методологии, четкое определение понятий. Человек рассматривается в качестве субъекта познания.
3. Объективная онтология.
4. Представление о делении философской проблематики на онтологическую, гносеологическую, аксиологическую, этическую и т.д.
5. Системность мышления и изложения идей.
Неклассическая философия -- философия конца 19-20 в.в., для которой характерно переосмысление указанных выше положений (Ф.Ницше, А.Бергсон, экзистенциалисты, постмодернисты). Характерные особенности:
1. Иррационализм, ориентация на внерациональные формы познания и освоения действительности (волю, инстинкт, откровение ), метафоризация реальности , сближение с искусством, мифологией.
2. Нет теории познания: философия выражает переживания субъекта "по поводу" реальности (объективной или субъективной) .
3. Субъективная онтология, бытие как существование человека.
4. Универсализм, синкретичность философских идей.
5. Антисистемность ( проблемность ) -- решение конкретных философских проблем.
Шопенгауэр использует данную теорию с позиций волюнтаризма:
• окружающий мир есть лишь мир представлений в сознании человека;
• сущность же мира, его вещей, явлений есть не "вещь в себе", а воля;
• мир явлений и мир сущности являются, соответственно, миром представлений и миром воли;
• точно так же, как воля человека определяет его поступки, так и действующая во всем мире всеобщая воля, воля предметов и явлений вызывает внешние события в мире, движение предметов, возникновение явлений;
• воля присуща не только живым организмам, но и неживой природе в виде "бессознательной", "дремлющей" воли;
• окружающий мир по своей сущности есть реализация воли.. Помимо проблемы воли Шопенгауэр рассматривает и иные
"насущные" философские проблемы — человеческой судьбы, свободы, необходимости, возможностей человека, счастья. В целом взгляд философа на данные проблемы носит пессимистический характер.Несмотря на то, что в основу человека и его сознания Шопенгауэр заложил волю, он не верит в возможность человека господствовать не только над природой, но и над собственной судьбой.
Судьба человека находится во всеобщем мировом хаосе вещей и явлений и подчиняется всеобщей необходимости. Воля отдельного человека слабее совокупной воли окружающего мира и подавляется ей. Шопенгауэр не верит в человеческое счастье.
Философия Шопенгауэра (его учение о четверояком законе достаточного основания, волюнтаризм, пессимизм и др.) была не понята и не принята многими из его современников и не имела большой популярности, однако она сыграла большую роль в развитии неклассической идеалистической философии (иррационализма, символизма, "философии жизни") и позитивизма. 4. Продолжателем философских традиций Шопенгауэра был Фридрих Ницше (1844 - 1900). Ницше считается основоположником родственной иррационализму "философии жизни".
Стержневым понятием данной философии является понятие жизни, которая понимается как мир в аспекте его данности познающему субъекту, единственная реальность, существующая для конкретного человека.
Цель философии, по Ницше, — помочь человеку максимально реализовать себя в жизни, приспособиться к окружающему миру.
В основе как жизни, так и окружающего мира лежит воля. Ницше выделяет несколько видов воли человека:
• "воля к жизни";
• воля внутри самого человека ("внутренний стержень");
• неуправляемая, бессознательная воля - страсти, влечения, аффекты;
• "воля к власти".
Последней разновидности воли — "воле к власти" — философ уделяет особое внимание. По Ницше, "воля к власти" в большей или меньшей степени присуща каждому человеку. По своей природе "воля к власти" близка к инстинкту самосохранения, является внешним выражением спрятанного внутри человека стремления к безопасности и движущей силой многих поступков человека. Также согласно Ницше каждый человек (как и государство) осознанно или неосознанно стремится к расширению своего "Я" во внешнем мире, экспансии "Я".
Неклассическая идеалистическая философия ставила своей целью критиковать немецкую классическую философию, особенно Гегеля, используя не новые подходы (как это делали материалисты и позитивисты), а старые. Представители неклассической философии пытались объяснить мир, как и "классики", с позиций идеализма, но идеализма старого, догегелевского и доклассического (например, платоновского и др.) и найти новые, оригинальные подходы в рамках старого доклассического идеализма.
Двумя основными направлениями неклассической идеалистической философии XIX в. являлись иррационализм и "философия жизни" и были, главным образом, представлены творчеством Шопенгауэра, Ницше, Дильтея.
3. Иррационализм отвергал логические связи в природе, восприятие окружающего мира как целостной и закономерной системы, критиковал диалектику Гегеля и саму идею развития.
Основная идея иррационализма заключается в том, что окружающий мир есть разрозненный хаос, не имеет целостности, внутренних закономерностей, законов развития, не подконтролен разуму и подчиняется другим движущим силам, например аффектам, воле.
11.Мән және құбылыс категориялары.
Мән және құбылыс [1] — дүниедегі объектілер мен процестердің қажетті жақтарын, танымның сатыларын бейнелейтін философиялық категориялар. Аристотель Платонның мәңгілік идеялар дүниенің түпкі мәні деген көзқарасын талдай отырып, мәні болып тұрған заттан мән бөлек, мәңгі өмір өмір сүре алмайды деген тұжырым жасайды. Оның пікірі бойынша, мән тек сезімдік заттың игілігінде ғана бола алмайды. Кант бізден тыс дүниедегі мәннің болу мүмкіндігін мойындай отырып, оны танудың белгілі бір шегі бар екенін айтты. Гегель мәнге құбылыс тән, ал құбылыс — мәннің, яғни “абсолюттік идеяның” сезімдік нақтылығын білдіреді дей келе, Мән және құбылыстың жалаң қатынас емес, тереңде өтіп жататын қатынастардың тұтас бір аясы екенін айтты. Мән және құбылыс бүтіннің өз аясында ішкі айырмашылықтарға жіктелу қатынасы мен формасы, оның әр түрлі жақтарының өзара бірлігі, тұтастығы әрі бір-біріне қайшылығы, қарама-қарсылығы болып табылады. Мән қандай да болмасын дербес процестің негізгі жағы. Яғни, біртектес құбылыстардың не нәрсе екендігін олардың тек ішкі мәнін анықтау арқылы білуге болады. Мән өзін тек құбылыстары арқылы анықтай алады. Құбылыстар сан алуан. Бір мәннің өзі көптеген формада көрініп, қалыптасады, дамиды.Құбылыс — мәннің әр сәттегі өзгерген белгілі бір түрі, оның басқаша даму не өзгеру формасы. Мәнді тек көріну формалары арқылы, ал көріну формаларын тек мән арқылы түсінуге болады. Құбылыс бір мезетте жоқ болатын өткінші нәрсе емес. Әрбір жаңа құбылыста мән өзгереді, оның осы өзгерген мазмұны — оның басқаша түзілуі, басқа түрде қайта жаңаруы. Мән және құбылыс тығыз байланысты. Дүниеде өзін құбылыс арқылы білдірмейтін мән болмайды. Сол секілді мәнсіз, мағынасыз құбылыс та жоқ.
12.Мәдениет дамуындағы жалпы адамзаттық пен таптық ,ұлттық пен интерноционалдық. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі материалдық пен руханилық.
Общечеловеческое и классовое, национальное и интернациональное в культуре
Сегодня проблема общечеловеческого и классового в культуре является весьма актуальной. До недавнего времени в советской философской литературе больше внимания уделялось проблеме классового подхода к ценностям культуры. Даже сама культура носила определения «социалистическая» или «буржуазная», а не культура буржуазного и др. общества. Конечно, характеризовать культуру узкоклассово — это значит исключить из нее те ценности, которые и делают ее собственно культурой. Речь идет, в первую очередь, об общечеловеческих ценностях. Подлинная культура — это социально-прогрессивная творческая деятельность, носитель общечеловеческих ценностей, направленных на выявление и развитие сущностных сил человека, на превращение богатства человеческой истории во внутреннее богатство личности: добропорядочность, трудолюбие, скромность, добро, милосердие, дружба, любовь, справедливость, истина, красота и др.
В то же время в классовом обществе по отношению к любым духовным ценностям проявляются социально-классовые пристрастия, интересы. По мере прогресса ценности общества получают приоритетное значение перед классовыми ценностями. Мы этот приоритет общечеловеческого над классовым не признавали ни в теории, ни в практике. Это вело к подавлению творческого начала в культуре, идеологической узости мышления, нетерпимости к любому инакомыслию.
Диалектика общечеловеческого и классового в различных явлениях культуры проявляется по-разному: существуют такие явления культуры, как язык, наука, техника, которые никогда не носят классового характера; искусство, философия, мораль, просвещение и др., как правило, в той или иной степени несут на себе отпечаток различных классовых интересов; политическое сознание и политическая культура по природе своей связаны с существованием классов и борьбой между ними. Правда, в определенных исторических условиях и их содержание может приобрести более широкую культурную, а точнее, общечеловеческую значимость. Например, идеи просвещения и гуманизма, общие принципы демократии, политическое сознание, направленное на решение глобальных проблем современности, на выживание человечества, свидетельствуют об общечеловеческих ценностных ориентациях.
Социально-классовое начало проявляется в культуре в форме идеологии, которая оказывает на культуру деформирующее влияние, если она, обслуживая и защищая интересы своей социальной группы или своего класса, выдает их за интересы всего общества.
Проблема национального и интернационального — это проблема национального и общечеловеческого в культуре. В марксистской философии интернациональное понималось как общий для всех народов классовый интерес, который афористично выражался лозунгом I Интернационала — «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» Объединение международного пролетариата против эксплуатации, угнетения и неравенства — таков был содержательный смысл интернационализма. Вместе с тем проблема интернационального в культуре и духовной цивилизации — это проблема общечеловеческих ценностей, выраженных в конкретных ценностях и социальных нормах, традициях нации или народности. Интернациональное — это те ценности, которые объединяют народы. Сегодня интенсивно идут процессы интернационализации в экономике, социальной сфере, политике и культуре. Этот процесс, при всей своей противоречивости, отражает тенденцию к единению, взаимосвязям, сотрудничеству и взаимопомощи различных стран и народов. Интернационализация культуры означает обогащение культур на почве взаимодействия и сотрудничества, всемерного развития каждой национальной культуры.
Национальное в культуре — это прежде всего самосознание народа, нации, личности, выраженное в языке, искусстве, религии, обычаях и обрядах.
Развитие материальной культуры. Развитие материальной культуры нашло свое выражение в изготовлении орудий труда. В VI – VIII веках основные виды орудий труда преимущественно изготавливались из железа. Развитие древней металлургии явилось важным стимулом для роста кузнечного дела. В рассматриваемый период, т.е. VI – XII вв., в городах кузнечное дело достигло высокого уровня. Производство орудий, металлической утвари и украшений имело в этот период уже ремесленный характер.
Развитие материальной культуры происходило в жилище и предметах домашнего обихода. В VI – XII вв. летние жилища были двух типов: юрта, покрытая войлоком, и подвижное жилище на колесах. Они конструктивно отличались друг от друга. Юрта имела круглую форму, состояла из основания - кереге и сферического свода. Подвижное жилище на колесах делалось обычно богато, обтягивалось шелком и узорчатым войлоком. Подвижные жилища принадлежали богатым людям. Зимние жилища строили из глины, дерна, камыша, а в лесных районах – из рубленого дерева.
Предметами домашнего обихода племен средневекового Казахстана считались: деревянная кровать (тосагаш), сундуки, стеганые одеяла, большой круглый стол, колыбель.
Развитие феодальных отношений вело к постепенной ломке натурального хозяйства сельских общин. Увеличивался спрос на ремесленную продукцию гончаров, стеклодувов, ювелиров, оружейников, кузнецов, резчиков по дереву, кости, камню. Все шире стала распространяться поливная керамика, которая обжигалась в гончарных печах.
При раскопках города в слое X – XII веков был обнаружен инструментарий ювелира. Интересная коллекция украшений найдена в Отраре. Это бронзовый браслет с восьмигранными головками на концах, налобная тесьма с нашивными бронзовыми шариками, образующими сложный узор, бусы из полосчатого стекла и голубой пасты, поясная бляшка с арабской надписью.
Широко использовались в качестве материала кость и рог. Из кости изготавливались амулеты, рукоятки для ножей, игральные кости, заколки, булавки, пуговицы.
Высокохудожественные изделия из металла, драгоценных камней, бусы из перламутра, кораллов и лазурита, изделия из нефрита и зеркала являлись предметами транзитной торговли между странами.
Руханиат қазақтарда
Ш. Уәлиханов қазақ қауымында рухани болмыстың басқа этностарға қарағанда әлдеқайда жоғары тұратындығын мойындаған болатын. Демек, қазақ халқының кең байтақ даласы өмір-тіршіліктің көшпелі болуына негіз болғанымен оның рухани тұрақтылығына тірек болған. Бұл құбылыс қазақ қауымының ұлыстану жолындағы этно генездік үдерісі аясында өзінің басқадан өзгешелейтін әлеуметтік - кісілік қарым-қатынас хақында белгілі бір сүле этникалық қасиеттерді қалыптастырғандығын білдіреді. Біздің пікірімізше, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын осындай рухани байланыстардың ұйымдастырып тұруы - Батыстық үлгідегі қоғамдық байланыстан түбірлі өзгешелігі. Міне, бұл әрбір этностың өзіндік ішкі әлеуметтік құрылымы мен өзіндік әлеуметтік қатынас қағида - нормаларының, өзіндік қайталанбас қоғамдық қатынас бітімінің болатындығының кепілі болар Қазақ шешендерінің қалдырған мұраларына зер салсақ, адамның шынайы мәні оның руханилығын екендігі айқын көрінеді. Яғни адамзаттың өз басынан өткеретін тарихи жолы, ол өз бойындағы рухани бастамаларды іске асыру үдерісі болып табылатындығы басты назарда болған. Сондықтан, олардың көзқарасы бойынша мәселе сыртқы табиғи ортада болып жатқан құбылыстарда емес, ең бастысы мәселе сол табиғи ортаға адамның қарым-қатынасында, сыртқы әлемге деген адамның көзқарасында, сыртқы дүниеге деген адамның ішкі (рухани) дайындығында деп есептелген.Қазақ қоғамында руханилықты доминанты жағдайда болғаны мойындайтын ғылыми зерттеулердің бар екенін айтуға болады. Руханилық дегеніміз адам жан дүниесінің қоршаған ортаны бар ықыласымен сүюге, адами ортаға қарай, игі ой-ниеттерге бастау, адамгершілікке, адамға деген құрметпен сүйіспеншілікке, адалдыққа, мейірімділікке, имандылыққа, тектілікке қарай бет алу. Адам затының жер бетіндегі тіршілік дүниесіндегі шынайы жолы тек руханилық пен байланысты болып танылған. Адамзат болмысының шынайы мән-мазмұнының көрсеткіші - тек руханилық. Руханилықты көрінетін жері адами қатынас деп есептелген, Оны қазақ шешендерінің тарихи шындықты, идеялық - мазмұндық тереңдікті былай қойғанда, қазақ болмысындағы әлеуметтік тұтастық пен бірлікті, ішкі ынтымақты жырлаға рухани қаһармандығынан көруге болады. Осы орайда би-шешендер қазақ даласындағы әлеуметтік иерархия жүйесінің әртүрлі сатысында тұрған әлеуметтік топтардың өзара қарым-қатынасындағы азаматтық татулықты, әлеуметтік бірлік пен тұтастықтың мәнін неден көрді және оны қандай идеяға тіреді деген мәселе тұрады. Біздің пікірімізше, дала ділмарларының қазақ әлеуметінің татулығына ту еткен ең басты құбылысы - қазақтың этно гендік тұтастығын немесе қазақ халқының тектік тұтастығын сақтау идеясы. Бұл материалдық пен әлеуметтік қатынас мәдениетіне жан бітіру, адамның тән әрекеттеріне жылулық пен жанашырлықты, түптеп келгенде, руханилықты енгізу жолы болып табылды. Онсыз адамның жан дүниесі түрлене де, өмір сүре де алмайтын болып есептелді. Өйткені, руханилық қалайда бір адамның жеке-даралығын белгілейтін құбылыс, екінші сөзбен айтқанда жан әр дара тұлғаның қайталанбайтын ішкі сапасы. Ішкі даму және өзі қонақтаған тән арқылы ғана даму оған жазылған тағдыр. Онсыз жан қысылады, жүдеп-жадайды, қиналады дейтін ой жатыр. Демек, қазақ шешендері адам мен табиғат, адам мен қоғам, адамзат өмірінің барлық қырлары мен жақтарын негізінен руханилыққа тәуелденді және сонымен өлшеді. Шешендік сөз өнеріндегі әлеуметтік тұтастықты сақтау үрдісінің өзіндік ерекшеліктері.
13.Неотомизм философиясының негізгі белгілері
Неотомизм[1] – Фома Аквинскийдің іліміне негізделген католик шіркеуінің философиялық қағидасы, қазіргі заманғы философияның басты бағыттарының бірі.
Неотомизмді папа Лев ХІІІ (1879) христиандық қағидаларға сәйкес келетін бірден-бір ақиқат философия ретінде мойындады. 1889 жылы Неотомизмнің халықаралық орталығы – Жоғары философия институты (Лувен, Бельгия) құрылды. Неотомизм католик дінін ұстаушы елдерде (Франция, Италия, Германия, АҚШ, Латын Америкасы) кең тараған.
Негізгі өкілдері – Ж.Маритен (Франция), И. де Фриз, И.Лотц (Германия), Ван Стеенберген (Бельгия), Г.Веттер (Австрия), т.б. Неотомистік ілімнің негізін “философия – дін ілімінің қызметшісі” деген қағида құрайды.
Неотомизм – қазіргі объективті идеализмнің діни формасы. Неотомистер ең жоғары шындық ретінде “таза болмысты” мойындайды, ол – рухани, құдайлық бастау. Олар үшін онтологияның негізгі категориялары “құдай” мен “әлем”.
Құдай барлығының алғашқы себебі және түпкі мақсаты. Ол әлемді жоқ нәрседен жаратқан, ал әлем Құдайдың мақсатына бағынышты. Құдайда мән мен болмыс сәйкес келеді, керісінше, құдай жаратқан әлемде, оның көп түрлі жаратылыстарында мән мен болмыс бір-біріне сәйкес келмейді. Неотомистер қазіргі жаратылыстану ілімі теорияларын діни тұрғыдан түсіндіреді. Кейбір томистер Құдайдың бар екендігін “космологиялық дәлелдеулер” арқылы түсіндірсе, басқалары адам мәселесін бірінші орынға қояды.
Бұл жерде адам мәселесі этик. тұрғыдан түсіндіріледі. Неотомизмнің әлеуметтік философиясы тұрғысынан діннен арылу толыққанды адамның өмір сүруіне қауіп төндіреді, оны моральдық азғындауға әкеледі, сондықтан қоғамның дұрыс, табиғи дамуына дін мен шіркеудің тигізетін рөлі зор. Соңғы кездері діни философия адам мәнінің гуманистік бастауларын, бейбітшілік пен адамзат бауырластығы үшін күресін жандандырып, жақсы бастамалар көтеріп келеді.
14. "Зар-Заман" дәуірінің өкілдері( Дулат, Шортанбай, Мұрат).Олардың қоғамдық әрекетіне баға беру.
Зар Заман Ақындары – қазақ әдебиеттану ғылымына алғаш рет (1927) М.Әуезов енгізген термин, зар заман кезеңінде ғұмыр кешіп, отарлық езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң-зармен жырлаған ақындар шоғыры. Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілдері: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері, Албан Асан, т.б. Әуезов Зар заман ақындары дәуірін Абылай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып, Нарманбетпен аяқтайды.[1]Зар заман ақындары тұсынан қазақ әдебиеті жазбаша сипат алатынын атап көрсетеді. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі, елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі Зар заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Зар заман ақындары халқының жай-күйін ойлаған ұлт қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шығармалары халықтық салт-дәстүрлерді қаймағы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттық болмыс-бітімнен ажырамауға үндейді. [2]
Ресей империясы отарлаушыларының озбырлығы мен сұрқия саясаты Зар заман ақындарының өлең-жырларында жан-жақты суреттеледі. Қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алып, ұрпағын аздырып, діннен аулақтату сықылды империялық пиғылдың жүзеге асуына қарсыласу қозғалысы Зар заман ақындарының қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Зар - заман кезеңінде ғұмыр кешкен орталық езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң – зармен жырлаған ақындар шоғыры. Оның белгілі өкілдері : Дулат Бабатайұлы , Шортанбай Қоңайұлы, Мұрат Мүмкейұлы, Әбу бәкір Кердері, Аубан Асан , т.б. Мұхтар Әуезов Аблай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып Нарманбетпен аяқталды (2,168 б.). зар – заман тұсынан қазақ әдебиеті жазбаша сипат алғанын отан көрсетеді. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі , елді басқару жүйесінің басқа санатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі Зар- заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Олар халықтың жай күйін ойлаған үлт- қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шоғырлары халықтың салт- дәстүрлерді қабығы бұзылмаған қалпында сақтауға , ұлттың – бітімімен ажырамауға үндейді.
Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан еңген жаңа тәртіптердің шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат және Мурат сияқты « зар – заман » ағымы ақындарының шығармалары арқылы қабылдады. Олар ХІХ ғасырдағы қазақ өміріне тән барлық құбылыстарды аяусыз сынайды. Әлеуметтік, үйлесімділік уақыты ретінде өткен дәуірді идеяландыра отырып , бүгінгі заманның келешегінен де үмітін үзіп, түңіледі, қауіп жұбататын ешнәрсе таппаған Зар –заман ақындарының кеудесін кернеген мұң, зар , шер әбден күнәға батқан « замандастарының құлағына » жете қоймайды. Қазақ халқының шырайлы жерлерін алып, аздырып, діннен аулақтату сияқты империялық пиғылдар жүзеге асуына қарсыласы қозғалысы Зар –заман ақындарының қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясын үндесіп өршіл рух, әсіресе, Мұрат Мөнкеұлының( 1843 – 1906 ) жырларынан айқын байқалады ( 3,38 ). Зар – заман ақындарының шығармаларындағы ұлттық болмысы , қазақы қадір – қасиеті сақап қалуға үндеген , ой – пікірлер жанаймен шарасыздықпен соңғы төзімді сарқа айтылғандығымен ерекшеленеді. Мұндай өлеңдермен болжамдықтың бұғауына бас игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын аңғарылады. Зар –заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы – мұңға берілу сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт жоқтығын налыйды, тығырықтан шығатын жол таппай қыйналады. Олар елдің барлық түсінен Нәубетті ақыр заманың келгені деп ұғады. Зар – заман мектебінің аса ірі өкілдерінің бірі – Шортанбай Қанайұлы ( 1818 – 1881 ) « зар – заман » атауы да ақынның сол дәуір халін жырлаған өлеңдерінің бірінің атынан алынған. Концерватор ақын қасиетті Түркістан маңында дүниеге келіп, қарқаралы өңірінде өмір сүреді. Ол патша өкіметінің отарлау саясатының қазақ халқының болмыс тіршілігіне кері әсер еткенін , көптеген қайшылықтарды алып келгенін, заманның азғанын , әдеп-ғұрыптың тозғанын, ел – жұртта береке қалмағанын шығармаларының басты тақырыбы етіп алады. Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы мен тұрмыс салтына едәуір ықпал еткен капиталистік қатынастарды қабылдамаған ақын халық өмірінде болып жатқан өзгерістерге сын көзбен қарады.
15.Математика мен филосрфия. Интуициямен ойжүгіртудің математикада алатын орны.Математикада оймен жасалатын эксперимент.
Любой нәрсені оймен эксперимент жасайды. Мысалы қолыңда шамалы ақша болып бір нарсе алатын болып болсаң, ойлайсың арзан алдым ба әлде қымбат алдым ба деп, дұрыс алдым ба әлде дұрыс алмадым ба, есебі дұрыс болды ма екен бұрыс болды ма, алдаған жоқ па деп. Сауда жүрген жерде оның бәрі болады. Осылай оймен эксперимен жасайды.
Философия и математика
Стержневым вопросом философии математики является вопрос об отношении понятий математики к объективной реальности, другими словами, вопрос о реальном содержании математического знания. От того, как решает этот фундаментальный вопрос тот или иной ученый, зависит характер освещения им всех остальных методологических проблем математики, а также то, к какому философскому лагерю он примыкает.
Как известно, философия изучает все явления действительности под углом всеобщих закономерностей и дает, по существу, универсальный метод познания и преобразования природного и социального окружения.
Иное дело математика. Ее задача состоит в описании того или иного процесса с помощью какого-либо математического аппарата, то есть формально-логическим способом.
Различие между этими двумя способами описания действительности заключается в методе и языке описания процессов внешнего мира, в том, что математика в любом случае предполагает формализацию в широком смысле слова, формальный способ описания изучаемых явлений. Язык математики – это формализованный язык, со всеми его недостатками и достоинствами.
Философия является не только основой мировоззрения, но и всеобщим методом познания. Отсюда методологическая функция философии. Подобно тому, как в системе наук философия выполняет роль стрежня всего знания, она является всеобщим методом познания и преобразования действительности.
Говоря о предмете и функциях математики, очевидно, что в современной науке все более ощутимой становится интегрирующая роль математики, поскольку она, как и философия, является всеобщей научной дисциплиной. Ф. Энгельс определял математику как науку, занимающуюся изучением пространственных форм и количественных отношений реальной действительности. Однако современные, наиболее развитые математические теории непосредственно имеют дело уже с так называемыми абстрактными структурами, так что современная математика чаще всего определяется как наука о чистых, абстрактных структурах.
Уяснение предмета математики позволяет понять в общих чертах как она соотносится не только с философией, но и с частными науками, изучающими отдельные фрагменты природного и социального окружения, равно как и идеальных по своей природе психических процессов.
В математике критерий истины выступает в весьма своеобразной форме; мы не можем доказать истинность математического предложения, основываясь лишь на практике, сколько бы мы не измеряли углы треугольника, нам не удастся доказать, что сумма внутренних углов треугольника равняется в точности 180 градусам.
Необходимо заметить, что использование в качестве непосредственного критерия истины арифметики натуральных чисел означает, что этот критерий органически связан с двумя другими требованиями – точностью и непротиворечивостью. Удовлетворении этим двум критериям – тоже необходимое условие истинности математических построений.
Итак, математика – своеобразный способ теоретического описания действительности, область знания, имеющая свой особый статус в системе наук. Предметом математического описания может стать любой процесс действительности, а объектами этой области знания являются пространственные формы и количественные отношения реальной действительности, в общем случае – абстрактные "математические" структуры
16.Абайдың дүниетанымы .(«Қара сөздерінен»).
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі - қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратынАбайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуімазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зор салған.
Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абайдыңқара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.
Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.
Абайдың "Жетінші сөзінде" ұшырасатын "жанның тамағы" деген күрделі философиялық ұғым бар. Оны Абай біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды.
Осы себептен де Абай: "... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді",— деп қайыра түсінік беріп отыр...
Абай Құнанбаев қара сөз кітабының авторы
Абайдай ұстаз ақынның бұл "Жетінші сөзде" көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абайдың ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.
Абай бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен "Ғылым таппай мақтанба" т.б. өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол "жанның тамағы туралы" ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, "адам болу" үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адам болу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:
Адам болам десеңіз...
Бес нәрседен қашық бол...,—
Бес нәрсеге асық бол, - деген жолдарда жатыр.
Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған.Абайдың пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абайдың "Он тоғызыншы сөзінде" де қайталанады. Абайдың дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай "Он тоғызыншы сөзінде":
"Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады", — деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.
45 қара сөзі ғо. 25-ші сөзі орыстардың тілін біліңдер, тілін білсең білімін білесің, білімін білсең әлемде болып жатқан нәрсенің бәрін біліп отырасың.
17.Идеология,оның қоғамда атқаратын рөлі. Идеологияның күштілігі мен әлсіздігі. В соц. деятельности людей большую роль играет идеология. В ней, как и в общ. психологии, выражаются потребности и интересы разл. соц. групп, прежде всего классов, а также нац. общностей. Однако в идеологии эти потребности и интересы осознаются на более высоком теоретическом уровне. Сама идеология выступает как система взглядов и установок, теоретически отражающих потребности и интересы различных соц. сил, в ней может быть четко выражена отношения тех или иных классов, полит. партий, движений, в существующей строю, гос-ве, обществе, отд. полит. институтах. Тот факт, что идеология выступает в виде теорет. концепции, свидетельствует о том, что она должна освещать процессы общ. развития, однако это случается не всегда. Идеология может быть научной и ненаучной, прогрессивной и реакционной, либеральной и тоталитарной, радикальной и консервативной. Все зависит от ее соц-классовой ориентации, теоретической глубины, а также способов ее воплощения в жизнь.
Так называемая идеология либерализма направлена на борьбу за расширения свободы личности и ее гражданских прав. Идеология консерватизма ориентирована на сохранение существующего общ. строя и нередко враждебно относится ко всему новому в области полит. и других сфер жизни общества.
В отличии от общ. психологии, которая формируются больше стихийно, чем сознательно, идеология создается идеологами вполне сознательно.
Жақсы идеология жақсы, нашар идеология әлсіз. Идеология халықты бірлікке жақырса, прогреске жақырса, ал ұлтшылдыққа шақырса, жекелікке жақырса, басқа халықтарды төмен есептейтін пікірге шақырса ол нашар.
18.Орыстың діни философиясы( В.Соловьев, Н.Бердяев).
Діни философия - коммунистік идеологияның үстемдігі жағдайындағы кеңестік философияда біржақты түсіндіріліп келген XX ғасырдың басындағы орыс мәдениетінің аса маңызды бөлігі.
Философияның міндеті барынша кең, ал оларды шешу қабілеттері адамда сонша тар дамыған, философия бүгінгі күндері математика немесе физика сияқты ғылымдармен салыстырғанда төменгі деңгейде дамыған. Мұны философия тарихындағы бір-біріне қарама-қарсы көптеген философиялық мектептердің бар екендігі туралы дәлел айғақтайды. Бүгінгі күндері әртүрлі мектептер мен бағыттар жалпы мақсатқа - ақиқатқа жету барысында өзара түпкі келісімдерін табуға тырысады. Орыстың діни философиясының да ақиқатты өзіндік түсінуі мен оған деген өз жолы болды.
Арнайы ғылымдармен салыстырғанда, яғни әлемнің әртүрлі қырымен айналысатын жекелеген ғылымдармен салыстырғанда философияда әртүрлі халықтардың мүдделері өзінің таңбасын қалдырады.
Сондықтан да неміс, француз, ағылшын, американ және орыс философтарының ұлттық ерекшеліктері туралы айтуға болады. Әртүрлі елдердегі философиялық мектептердің арасындағы айырмашылықтар зерттеу пәнін арнайы таңдауға, философиялық ой-толғауға деген қабілетіне, тәжірибенің әр алуан түрлеріне, саналы, сезімдік немесе діни және т.б. бағынышты болады.
Ресейде қазан төңкерісіне дейін философияның барлық салаларында - гносеологияда, логикада, этикада, эстетикада және философия тарихында зерттеулер жүргізілді. Онан кейінірек те орыс философтары этика мәселелерімен ерекше айналысты.
XX ғасырдың бас кезіндегі қоғамдық-саяси ойдың ең басты бағыттарының бірі діни философия болды. Бұл бағыттың өкілдері - Николай Бердяевтің, Сергей Булгаковтың, Павел Флоренскийдің және т.б. ойшылдардың есімі әлемге белгілі болды. Олардың шығармашылығына XIX ғасырдағы орыс философиясының дәстүрлерімен қатар (славянофилдерден бастап Ф.Достоевский мен Вл.Соловьевқа дейін), әртүрлі мистикалық және пессимистік көңіл-күйлерге толы сол дәуірдің өзі де үлкен ықпалын тигізді.
Орыстың діни философиясында сыртқы әлемнің танымдылығы туралы көзқарас кеңінен таралған. Бұл көзқарас өзінің шеткі формасында, дәлірек айтқанда объектті сол күйінде интуитивті тікелей пайымдау ілімі формасында көрінеді.
Гносеологиядағы интуитивизмнің әр түрлі формаларын В.Соловьев, кн. С. Трубецкой, кн.Е.Трубецкой, Л.Лосский, П.Флоренский, С.Франк, Е.Бабунин, Ф.Бережков, А.Огнев, А.Козлов (құдайды түсіну туралы ілімінде), В.Эрн, А.Лосев, Д.Болдырев, С.Левицкий, И. Ильин және Л. Карсавин өз еңбектерінде қарастырады.
Канттың гносеологиялық идеализмімен салыстырғанда орыс интуитивизмі гносеологиялық реализмнің формасы болып табылады. Бұл мысалы мынадай айғақтан көрінеді. Ағайынды Трубецкойлар сияқты орыс философиясының өкілдері сезімдік мәліметтер - бұл бақылаушының субъективті психикалық жағдайы деген ілімнен бас тартып, оларды транссубъективті сипатта деп санауымен батыс философиясына үлкен ықпал етті. Бұл реализмнің тағы бір көрінісі орыс философтарының мистикалық интуицияға деген сенімінен байқалады.
Киреевский мен Хомяковтың жарияланған бүтін таным идеясы, яғни органикалық барлығын қамтитын тұтастық ретіндегі таным идеясы көптеген орыстың діншіл ойшылдары арасында қолдау тапты.
Киреевский және Хомяков бүтін ақиқат тек бүтін адамға ғана ашылады деп айтты. Тек өзінің барлық рухани күштерін - сезімдік тәжірибе, рационалды ойлау, эстетикалық перцепция, адамгершілік тәжірибе және діни парасатты, - бүтін бір тұтастыққа жинағанда ғана, адам әлемнің нағыз болмысын түсіне бастайды және Құдай туралы жоғары рационалды ақиқатты игереді. Дәл осы бүтіндік тәжірибе көптеген орыс ойшылдарының .С.Трубецкойдың, кн.Е.Трубецкойдың, П.Флоренскийдің, С.Булгаковтың, Н.Бердяевтің, Н.Лосскийдің, С.Франктің, Л.Карсавиннің, А.Лосевтің, И.Ильиннің және т.б. шығармашылық қызметінің негізін құрады
Христиан діні уш ке бөлінеді: котолик, протестант, проваслав. Протестант- Англия,Котолик орталық европа, проваслав- Гректерден бастап Балгарияны камтиды.Котолик пен проваслав діні арасында өмір бойы тартыс болып келді, ол Иссус Христусты қыйнап өлтиреді соны доғарайық диді.Бір дінің таласы соғысқа айналады деген, соны доғарайы дейді осылар.
19. Қоғамдық және жеке сана, олардың диалектикалық байланысы.
Қоғамдық сана - қоғамның рухани өмірінің, адам ойында шындықтың бейнеленуінің барлық түрлерін қамтитын философиялық категория; әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың өмір сүруі процесінде пайда болатын адамдардың әлемге және өздеріне деген қатынастарының рухани тәсілдерінің жүйесі
Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана түсінігі бұл психика түсінігі; психика тірі жанның қоршаған ортамен тікелей байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек олардың өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық қабілеттілік жыйынтық, табиғи және ғарыштық ырғақтар байланыстарында адамның қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағыт-бағдар жасай алуы мен басқара алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.
Сана қарапайым жолмен зерттеуге және түсіндіруге келе бермейтін, ерекше нысан. Ол адам өмірінің «мүшесі» ретінде қызмет атқарғанымен, бірақ оның өмірі, адам дене мүшесімен ғана шектеліп қалмайды, керісінше одан шығатын күштер оның сыртында ,— адамзаттық қарым-қатынастар әлемінде, адамдар әрекеттерінің әдіс-тәсілдерінде, мәдени формалар мен әртүрлі табиғи күштерде көрініс табады.
Общественное сознание (о.с.) – это социально обусловленный не только по механизму своего зарождения и протекания, но и по хар-ру своего бытия и исторической миссии феномен; оно атрибут общества. О.С. пребывает в системе «ч-к – деятельность – общение – общество – история – язык – культура». Когда люди в условиях общественной жизни научаются осознавать мир, они научаются вместе с тем и высказывать в процессе коммуникации свои идеи, фиксируя их в языке, выводящем индивидуальное сознание на арену социального бытия. Индивидуальное сознание (и.с.) – это духовный мир личности, отражающий общественное бытие через призму конкретных условий жизни и деят-ти данного ч-ка. Это совокупность идей, взглядов, чувств, свойственных конкретному ч-ку, в к-рых проявляется его индивидуальность, неповторимость, отличающая его от других людей. И.с. – это духовный мир, к-рый непрерывно развивается, обогащается, изменяется.
Взаимосвязь общественного и индивидуального сознания носит взаимный хар-р. О.С. как бы впитывает, поглощает духовные достижения отдельных людей, а И.с. – несет в себе черты общественного. Несовпадение И.с. с О.с. имеет двойственный хар-р: оно или опережает О.с., или отстает от него. Но в их взаимодействии ведущим выступает О.с. Оно явл-ся предпосылкой возникновения И.с., условием формирования духовного мира ч-ка.
О.с. надлично., оно внутренне соприродно ч-ку: в нем все создано ч-ком, а не какой-либо внечел-кой силой. Вместе с тем О.с. не количественная сумма И.с-ий, а их качественно новая ипостась. О.с. не существует для индивидов как внешняя механическая сила. Каждый из нас вбирает в себя эту силу, по-разному реагирует на нее, и каждый из нас может по-разному влиять на О.с. Каждое И.с. имеет также и собственные источники развития, поэтому каждая личность, несмотря на единство объемлющей ее чел-кой культуры, уникальна.
Носителями О.с. явл-ся не только индивиды, но и соц групы, общество в целом. Власть общественного над индивидом выражается в обязательном принятии индивидом исторически сложившихся форм духовного освоения действительности, тех способов и ср-в, с пом. к-рых осуществляется производство духовных ценностей, того смыслового содержания, к-рое накоплено человечеством веками и вне к-рого невозможно становление личности.
Противоречивое взаимодействие между О.с. и И.с. проявляется и в том, что первое представляет собой непрерывный духовный процесс, в то время как другое развивается прерывно.
Не различение индивидуального и общественного сознания чревато для культуры такими опасными заболеваниями, как догматизм и волюнтаризм. Догматик обожествляет некогда воспринятую им систему идей, считая ее раз и навсегда данной истиной, он отказывается от своего личного взгляда в пользу, с его точки зрения, общественного. Волюнтарист же игнорирует О.с. в пользу И.с.: если я действую, исходя из стремлений к лучшему, значит, мои побуждения совпадают с объективными требованиями истории. Волюнтаризм не меньше, если не больше, догматизма задерживает истор. процесс, питая о.с. многочисленными иллюзиями.
20.Тіл мен ойлаудың бірлігі. Ғылым мен техникада жасанда тілдің қалыптасуы.
Тіл және ойлау — бір-бірінен өзінің мәні, өзіндік белгілерімен ерекшеленетін, қоғамдық қызметтің өзара тығыз байланысты екі түрі. Тіл және ойлау —теориялық тіл білімінің, философия мен логиканың және психологияның ең күрделі мәселелерінің бірі. Дыбыстық тіл мен ойлау адамға тән әлеуметтік құбылыс. Бұл екеуінің бір-бірімен қарым-қатынасы жөніндегі мәселе — б. з. б. басталған тақырып. Қазіргі заманда бұл мәселемен әртүрлі ғылым саласындағы ғалымдар айналысады. Тіл және ойлау турапы айтылған пікірлерді үш түрлі көзқарастың төңірегіне топтауға болады.
Бұлардың ішіндегі бірден-бір дұрыс тұжырым соңғысы. Өйткені тіл — ойпау құралы, ойды қалыптастыратын, оны жарыққа шығарып, басқаларға білдіретін құрал, ал ойлау —тілдің идеялық жағы, тіл арқылы берілетін мазмұнның негізі. Тіл және ойлау бір бүтіннің екі жағы, екі саласы: бірі материалдық, екіншісі — идеялық жағы. Тілдің бір жағынан, ойлауға, екінші жағынан, болмысқа қатысын талдау — жалпы тіл білімінің аса күрделі әрі талас туғызып келе жатқан мәселелері. Ойлау арқылы тілдің шындық өмірмен байл анысы жүзеге асады. Ойды білдіру мен жеткізудің құралы бола отырып, тіл ойлаумен тікелей қарым-қатынасқа түседі. Тілдің тұлғалары (единицалары: сөз, сөйлем) ойлау түрлерін (ұғым, пайымдау) белгілеуге негіз болады. Ойлау тілдің негізінде болады. Әсіресе дерексіз ұғымдар сөз арқылы ғана жүзеге аспақ. Алайда суретші,сазгер, шахматист, математиктердің ойлауы үнемі сөзбен беріле бермейді. Сөз саптау процестің алғашқы сатысы сөз бен ойлау арқылы жүзеге аспайды. Тіл адамның күллі психикалық қызметімен тікелей байланысты болғандықтан, ол ойлаумен тепе-тең болмайды, оның қызметі жалғыз ғана ойды жеткізу емес. Ойлаудың тілден тыс түрі болатынын көмескі іштей сөйлеу дәлелдейді. Саңырау-сақаулар ойы тілдік материал негізінде туындамайды. Тілдің дерексіз ойлаумен байланысы оның кез келген ақпаратты, тіпті шындыққа сәйкес келмейтінін де, жеткізуі арқылы коммуникативтік қызметін атқаруына мүмкіндік туғызады. Дерексіз ұғымдарды білдіретін сөздері болғандықтан, тіл шындық өмір жөнінде адам санасында белгілі дәрежеде білім ұйымдастырады және оны бекітеді. Тілдің шындық өмірді бейнелеуі екінші (коммуникативтік қызметінен кейінгі) басты қызметі. Сондықтан ойлаудың танытқыштық қызметін сөз еткенде тілге соқпай, тілдіңсемантикалық функциясын сөз еткенде ойлауға соқпай кету мүмкін емес.
Ғылым мен техникада жасанда тілдің қалыптасуы. Бүгінгі қоғам өмірін ғылым мен техникасыз көге елестету мүмкін емес. Ғылым – дүниетану, жалпы алғанда, рухани өндірістің қалыптасқан ерекше түрі. Оның өз мекемелері (ғылыми-зерттеу институттары, зертханалар т.с.с.), ғылыми қауымдастықтары, зерттеу жабдықтары, ақпарат алмасу (журналдар6 конференциялар т.с.с.), қаржы орталықтары т.с.с. бар. Ғылымның негізгі мақсаты – адамзат қажеттіліктерін өтеу жолында соған керек білімді өндіріп, оны іс жүзінде өмірде пайдалануға болатындай етіп, қайта өзгерту. Екіншіден, барлық ғылым салаларынан шығатын деректер мен тұжырымдар, теориялардың басын біріктіріп, олардың өзара байланыстарын анықтап, «Дүние жөнінде ғылыми сурет» жасау болмақ. Соңғының негізінде адамдардың дүниеге деген көзқарасы қалыптасады. Әрине, ғылым дамыған сайын «дүние сурет» те өзгеріске түседі.
ИСКУССТВЕННЫЕ ЯЗЫКИ — знаковые системы, являющиеся результатом целенаправленной деятельности людей, что отличает их от естественных языков, которые формировались стихийно вместе с развитием человеческого общества.
Можно выделить две большие группы И. я. К первой группе относятся языки, создаваемые с целью замещения естественного языка (звукового или письменного). Ко второй — И. я., которые создаются для решения ограниченных, специальных задач.
Среди языков первой группы наиболее известным является эсперанто, созданный как международный язык общения. Проект эсперанто разработал в 1887 варшавский врач Л.М. Земенгоф. Основу эсперанто составляют интернациональные слова, часто понятные без перевода, и 16 основных грамматических правил. На эсперанто ежегодно издается более 200 книг и выходит около 300 периодических изданий.
Создание большинства языков первой группы было вызвано необходимостью коммуникации в ситуациях, когда использование естественного языка затруднено или невозможно. В 4 в. до н.э. тиран Сиракуз Дионис запретил пользоваться голосом при общении, разрешив выражать свои нужды кивками, жестами рук и ног, глазами. После долгих мучений жителям Сиракуз удалось перестроиться. Язык, который они создали, стал настолько выразительным, что распространился на юг Италии. Похожий случай произошел примерно два тысячелетия спустя в Константинополе, где султан ввел практику отрезания языка евнухам, чтобы они не могли никому сообщить об увиденном. Однако они компенсировали потерю тем, что создали язык жестов (султан, поняв, что не может отрезать и руки, отказался от этой практики).
В дальнейшем были созданы профессиональные жестовые языки, которыми пользуются водолазы, крупье или участники аукционов в ситуациях, связанных с их деятельностью, некоторые языки глухонемых, а также различные сигнальные системы (знаковые системы, которые используются для передачи информации на расстоянии), напр, азбука Морзе, передача сигналов флагами или руками и многие другие.
С целью замещения письменного языка для быстрой записи устной речи, когда обычный алфавит не пригоден, была создана стенография. Самая ранняя известная система стенографии, «тиронская запись», была изобретена греческим рабом Марком Туллием Тиро в 63 г. до н.э. для того, чтобы записывать речи своего господина, государственного деятеля и оратора Цицерона, и получила широкое распространение в Риме.
Многие языки первой группы создавались на основе письменного естественного языка, а именно на основе фонографического письма, т.е. в их основе лежит буквенный алфавит. Напр., азбука Морзе является системой передачи алфавитного кода, в основе некоторых жестовых языков глухонемых лежит пальцевый алфавит. Другие языки, подобно иероглифике, имеют идеографический характер, т.е. в их основе лежат понятия. К таким языкам могут быть отнесены, напр., профессиональные жестовые языки, некоторые языки глухонемых, язык дорожных знаков.
Языки первой группы разнообразны. Некоторые из них максимально приближены к естественному языку. Они обладают большими возможностями передачи информации, напр. эсперанто, жестовые языки глухонемых, сигнальные системы. Другие являются очень «бедными» по сравнению с естественным языком, позволяют передавать только фиксированную информацию и представляют собой, скорее, наборы, чем системы знаков, напр., профессиональные жестовые языки. Языки первой группы отличает от естественного языка большая регулярность их «грамматики» и стремление к моносемичности их «лексики». Еще в большей степени эти свойства характерны для языков второй группы.
Языки второй группы создавались не как средство общения, а для решения специальных, познавательных задач. Развитие науки требовало стандартизации некоторых фрагментов естественного языка, а затем создания особых И. я.
С именем Декарта связывают появление алгебраических языков в математике. Благодаря ему в математический обиход вошли буквенные исчисления. Многие математические операции удалось свести к ограниченному набору стандартньгх операций с цепочками символов. Громоздкие словесные формулировки теорем получили сжатое и ясное выражение. Это послужило мощным толчком для дальнейшего развития науки.
Развитый язык записи химических формул позволяет наглядно представлять структуру сложнейших соединений и реакций, в которые они вступают друг с другом.
И. я. были применены для более глубокого понимания и самого естественного языка. Американский лингвист Н. Хомский считается основоположником теории формальных грамматик. Им были созданы специальные системы грамматических правил для порождения предложений И. я., выступающих аналогами грамматически правильных и осмысленных предложений естественного языка.
Бурное развитие современной логики напрямую связано с использованием специальных символических языков. Именно благодаря их появлению был преодолен кризис в основаниях математики. Общенаучным достоянием стали теоремы К. Геделя и А. Тарского, говорящие о выразительных возможностях И. я. и границах их применимости.
К новому поколению И. я. относятся алгоритмические языки. Их аналогом в естественном языке служат инструкции по выполнению тех или иных действий. Изобретение удобной системы записи для представления алгоритмической деятельности позволило уточнить понятие вычислимости. В связи с этим в историю науки вошли имена А. Тьюринга и А. Черча. Последующее развитие алгоритмических языков привело к созданию современных компьютеров. Их современной конкретной реализацией явились языки программирования, языки запросов к базам данных, языки искусственного интеллекта.
Одним из важных современных методов научного познания является «метод формализации». Его завершающим этапом является построение специального И. я. с точным синтаксисом и семантикой. В качестве известного примера можно привести формализацию геометрии Евклида.
В настоящее время продолжается создание новых И. я. и совершенствование созданных ранее. Это вызвано развитием процессов обмена информацией, которые приобретают все более интенсивный характер. Ч. Моррис в работе «Основания теории знаков», изданной в 1938, писал: «Наука и знаки — неотделимы друг от друга, поскольку наука дает в распоряжение людей все более надежные знаки и представляет свои результаты в форме знаковых систем. Человеческая цивилизация невозможна без знаков и знаковых систем, человеческий разум неотделим от функционирования знаков, — а возможно, и вообще интеллект следует отождествлять именно с функционированием знаков».
21. Т.Гоббс «Левиафан, немесе Материя ,түр және шіркеу мен азаматтық мемлекет билігі»
Левиафан деген мемелекет дегенин мәнисин айтатын кітап, мемелекет калай пайда болды дегенде діншілдер- құдай алып келеген, жаратқан диді, ал мына кісі мемелекет деген адамдардың өзара келісіп жасалған құрылыс дейді, бірақ мемелекеттің пайда болғаны, мемелекет болмаса адамдар біріне бірі жау қас, бірін бірі жеп өлтіреді, сол болмас үшін адамдар бірігіп мемелекет құрды дейді, бірақ меемелекет қандай болу керек дегенге- бір адамның қолында, абсолюттік манархия болу керек деген, ол манархис адам, бұнысы арине дұрыс емес.
Левиафан, или Материя, форма и власть государства церковного и гражданского» — название сочинения английского философа Т. Гоббса, посвящённого проблемам государства.
Левиафан — библейское чудовище, изображённое как сила природы, принижающая человека. Гоббс использует этот образ для описания могущественного государства («смертного Бога»).
При создании теории возникновения государства Гоббс отталкивается от постулата о естественном состоянии людей «Война всех против всех» (лат. Bellum omnium contra omnes) и развивает идею «Человек человеку — волк» (Homos homini lupus est).
Люди, в связи с неминуемым истреблением при нахождении в таком состоянии продолжительное время, для сохранения своих жизней и общего мира отказываются от части своих «естественных прав» и по негласно заключаемому общественному договору наделяют ими того, кто обязуется сохранить свободное использование оставшимися правами — государство.
Государству, союзу людей, в котором воля одного (государства) является обязательной для всех, передаётся задача регулирования отношений между всеми людьми.
«Левиафан» в своё время был запрещён в Англии; перевод «Левиафана» на русский язык был сожжён.
В 1868 году на русский язык был переведён Автократовым С. П.
омас Гоббс (англ. Thomas Hobbes) (5 апреля 1588, Малмсбери (англ.)русск., Уилтшир, Королевство Англия — 4 декабря 1679,Дербишир, Королевство Англия) — английский философ-материалист, один из основателей теории общественного договора и теории государственного суверенитета. Известен идеями, получившими распространение в таких дисциплинах, как этика, теология, физика, геометрия и история.
[править]Биография
Родился в графстве Глостершир, в семье не отличавшегося глубокой образованностью, вспыльчивого приходскогосвященника, из-за ссоры с соседним викарием у дверей храма потерявшего работу[1]. Воспитывался состоятельным дядей. Хорошо знал античную литературу и классические языки. В пятнадцать лет он поступил в Оксфордский университет, который окончил в 1608 году
22.Субстанция ұғымы. Монизм, дуализм ,плюрализм.
Батыстық өркениеттің кеңістіктік-уақыттық өсуі адамзаттың белсенді әрекетінің шекарасын кеңейту қажеттілігін барған сайын алға тарта отырып, табиғи және әлеуметтік элем туралы идеяларды негіздейтін жаратылыстанымдық-ғылыми және философиялық концепцияларды дүниеге әкелді. Субстанция идеясы - адамзаттың философиялық ойының ұлы жетістіктерінің бірі. Субстанция ұғымы философиядағы негізгі түсініктер қатарына жатады, оның көмегімен философтар болмыстың өзіндік шарттылығын негіздеуге тырысады. Субстанция - бұл абсолюттік бастауды, түпнегізді бейнелеу үшін қолданылатын ұғым. Бұл бастау өзін негіздеу үшін өзге ешнәрсені талап етпейді.
Субстанция өз-өзіне жеткілікті. Өз-өзіне жеткілікті идеясын барынша категориялық формада Б.Спиноза ұсынады: субстанция - “causa suT’, яғни “өз-өзіне” себеп болып табылады. Мен “субстанцияны - деп жазады Б.Спиноза,- өзімен-өзі өмір сүретін және өзі арқылы өзі өмір сүретін, яғни басқа нәрседен түзілетіндей өзге затпен салыстыруға келмейтін нәрсе деп түсінемін”. Субстанция идеясын жаңа заманның көптеген рационалистері қабылдап алды, өйткені ол ішкі себептер мен өзара әсерлер тұрғысынан материалдық заттар мен идеалдық обьектілердің өмір сүруін негіздеу мен түсіндірудің методологиялық пинципі болып табылды. Осылайша, субстанцияны обьективті нақтылық ретінде мойындаудың арқасында оның барлық алуан түрлі және шексіз түр алмасуларына қарамастан оны ішкі тұтастық қырынан қарастыруға, әлемде жүзеге асып жатқан құбылыстар мен прецестердің себептік шарттылығын негіздеуге мүмкіндік туды.
Монизм (көне грекше: μόνος , грек. monos – біреу, жалғыз) – шындықтың, бар нәрсенің біртұтас бастамадан, бір негізден тұратынын мойындайтын ілім. Монизм алғашқыда барлық заттардың негізі су (Фалес), от (Гераклит), апейрон (Анаксимандр) деп түсіндірілетін “алғашқы зат” туралы түсінік ретінде қалыптасты. Демокрит материалистік Монизмнің, Сократ пен Платон идеалистік Монизмнің негізін қалады. Орта ғасырлардағы құдай мен табиғаттың, жан мен тәннің, ой мен болмыстың дуализміне қарсы Монизмнің пантеистік түрі пайда болды. Қазіргі кездегі Монизмнің көптеген түрлері біртұтас әлем мәнінің түсіндірілуіне байланысты әр түрлі атауларға ие. Мысалы, әлемнің негізіндегі бөлінбестік Монизмі; өмір Монизмі; ойлау мен рух Монизмі; материя Монизмі; абстрактілі байланыстар Монизмі, т.б. Монизм тек дүниетаным принципі ғана емес, ол – құбылыстың ішкі бірлестігі мен байланысын, әрдайым абстарктіліктен нақтылыққа өрлеуді, жалпы заңнан оның ерекше түрлеріне көшуді талап ететін логикалық-методолгия принципіне Мысал, диалектті логиканың Монизмдік талабы бойынша әрбір ғылым теориясының алғашқы ұғымы зерттелетін құбылыс тобының өзгеше табиғатын (нақтыны, жалпыны) белгілеуге тиіс, келесі теория анықтамалар жүйесінің өрістеуі сол табиғаттың сан алуан құбылысқа айналу өзгерістерінің негізгі заңдылығын дәлме-дәл қайта жаратуы керек.[1]
Дуализм (екі жақты) - материалдық және рухани мәдениетті екі қарама - қарсы, бірақ негізі мәдени элементте бір - бірімен тығыз байланыста болады деп қарастыратын ілім, яғни мәдениет дуализмі.
Дуализм - заттардың, «мәндердің», шындықтың және т.б негізгі формалары екі қарама-қарсы түрлерге жататын, бір-біріне айнала алмайтындығы туралы доктрина.
Плюрализм, пікір алуандығы (ағылш. pluralism; лат. pluralis; множествепиый, многообразный) Әздерінің мүдделері, көзқарастары мен пікірлеріи білдіру еркіндігін заңмен қамтамасыз ететін, қоғамда гүрліше саяси партиялар мен басқа қоғамдык ұйымдардын (кәсіподақ, діни, коммерциялық және т.б.) қатар өмір сүруі мен өзара әрекет тестігі Плюрализм деп сондай-ақ түрлі пікірлерге төзімділік танытуды айтады.
23.Химия философиясы. Химия молекулалар физикасы ретінде. Химияның басқа ғылымдармен (физика, биология, геология, экология) және өндіріс пен өзара тығыз байланысы мен әсері.
XVIII ғасырға дейінгі химияның даму кезеңінде қажетті қасиеттері бар заттарды алу мәселелері көп жағдайда оңды нәтиже бере қойған жоқ. Табиғаттағы денелердің қасиеттерінің пайда болуы туралы екі ұдай пікір айтылған болатын. Антикалық уақыттың ұлы ғұламалары Демокрит (б.э.д. 470-380 ж.), Эпикур (б.э.д. 341-270 ж.) атомистік теорияны ұсынды. Олардың көзқарасы бойынша, барлық денелер көлемдері мен формалары әр түрлі атомдардан тұрады, ал бұл атомдар олардың сапалық өзгешеліктерін түсіндіреді деген данышпандық көзқарасты ұстады.
Ал Аристотель (б.э.д. 384-322 ж.) мен Эмподокл (б.э.д. 490-430 ж.) табиғатта кездесетін денелердің әр түрлілігі олардың қасиеттерінің: жылу мен суықтың, құрғақтық пен ылғалдың, жарық пен қараңғының тағы басқа тіркесіп келуі арқылы түсіндіріледі деп айтты. Кейінірек осы көзқарасты ортағасырлық алхимиктер де дамытты. Бул кезеңде табиғат туралы білім жүйесін құраған — натурфилософия мен кәсіптік химия жеке-жеке дамыды.
Химияның ғылымға айналуына алғаш қадам жасап, алхимия қағидаларына қарсы шыққан ағылшын ғалымы Роберт Бойль болды. Химияның нағыз ғылым ретінде дамуы 19 ғасырдан басталды. Негізін салушы ағылшын ғалымы Д.Дальтон болды. Осы кезеңдерде химияның іргетасы болып саналатын атом-молекулалық ілім (С.Канниццарро, А.Авогадро) қалыптасып, атомдық салмақ ұғымының (Дальтон), құрам тұрақтылық, еселік қатынастар, көлемдік қатынастар, Авогадро, эквиваленттер, электролиз (Майкл Фарадей), тағы басқа заңдар мен заңдылықтар ашылды. Орыс ғалымы Дмитрий Иванович Менделеев жасаған элементтердің периодты жүйесі химия ғылымының жүйесін анықтап, ондағы салалардың өзара байланысын ашты. Осы кездегі химия ғылымы периодтық заң негізінде дамып келеді. 19 ғасырдың 70-жылдарынан басталған химияның даму кезеңі «органикалық химия дәуірі» деп аталады.
Химия да басқа ғылымдар тәрізді адамзат қоғамының материалдық мұқтажынан туған. 18 ғасырдың ортасына дейін химия ғылым деп есептелмеген, ол кәсіптік, шеберлік ретінде ғана танылған. Көп ғалымдар химия әдістерін металлургияда, шыны, бояу өндіруде, дәрі жасауда қолданған. Орта ғасырлардағы химияның даму кезені алхимия дәуірі деп аталады. Алхимиктер жай металдың қасиетін өзгіріп, оны алтынға айналдыруға болады, ол үшін «философия тасын» табу керек, өйткені ол кез келген металды алтынға айналдырады деген.Алхимиктер еңбектері нәтижесінде көптеген маңызды заттар (қышқылдар, тұздар, сілтілер, элементтер т.б.) алу әдістері табылды.
Ағылшын ғалыми Роберт Бойль (1661) алхимия қағидаларына қарсы шығып, химияны ғылми жолға қоюға тырысты, химикалық элементке алғаш дұрыс анықтама берді. Ол затты ұсақтап бөле берсе құраушы элементтерге жететінін айтты, эксперимент арқылы анализ бен синтездің мәнін дәл анықтады, бірақ сол кезде кең тараған флогистон теориясының (1700) негізі қате болды. Бұл теория бойынша заттың жануы денеде алғаштан болатын жанғыш зат флогистонға байланысты. 1756 жылы М.Б. Ломоносов, кейін А. Лавуазье реакцияға қатысқан заттардың масса сақталу заңын ашып, химияны сапалық ғылымнан сандық (өлшемдік) ғылымға айналдырды. 19 ғасырда ғана атом-молекула ілімінің (С. Канниццарро, Авогадро Амедео) негізі қаланды, атомдық салмақтың (Дж. Дальтон), қурам турақтылық заңы мен еселі қатынас заңы ашылуының үлкен маңызы болды. 19 ғасырдың бас кезінде электр тогы көмегімен күрделі заттарды ыдырату арқылы сілтілік және сілтілік-жер металдар алынды. Элементтер туралы ұғым, атом-молекула теорияның қалыптасуы өсімдік пен жануарларға тән заттарды зерттеуді қажет етті, сөйтіп органикалық химия қалыптаса бастады. Органикалық заттар жайлы мәліметтердің жиналуы олардың химия табиғатын тануға көмектесетін теориялардың (унитарлы теория, типтер теориясы, радикалдар теориясы) шығуына себеп (1857) болды. 1857 жылы Ф.А. Кекуленің көміртек атомының 4 валентті екендігін табуы, соған байланысты көміртекті тізбектердің түзілу мүмкіндігінің анықталуы органикалық заттардың классификациясына жеткізді.
Химия физика және басқа да жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланысты. Химия мен биология арасынан шыққан биохимия, химия мен геология арасынан геохимия, космохимия, гидрохимия салалары, өнеркәсіп пен химияның барлық салаларында талдау әдістері үшін қолданылатын аналитикалық химия қалыптасты. Кейбір химиялық мәліметтер ерте заманнан белгілі болған.
24.Жүсіп Баласағұн «Құтадғубілік».
Жүсіп Баласағұни, Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни (шамамен 1017/1021–1075) – ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері. Туған жері- Жетісу жеріндегі Баласағұн қаласы. Бұрын бұл қаланы «Күз Орда» деп атаған.
«Құтадғу білік» (Құтты білік) — Жүсіп Баласағын (Баласағұн) шығарған дидактикалық поэма.
Бұл көнетүркі тілінде жазылған, түркі тектес халықтардың ортақ қазынасы.
Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін бір тарихи кезеңнің мінез құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой толғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап» тұрады. Жүсіп Баласағұнның мемлекетті басқару қағидалары мен принциптерін, елге билік жүргізудің ережелері мен тәртібін, қоғам мүшелерінің мінез-құлық және әдеп-ғұрып нормаларын жыр еткен этикалық-дидактикалық мазмұндағы көркем туындысы.
Жүсіп Баласағын «Құтты білікті» 1069—1070 жж. Баласағын қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қарахан мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегінге тарту еткен.[1]
Құтадғу Біліг [2]– Жүсіп Баласағұнидың еңбегі. Түркия ғалымдары 1942–43 ж. «Құтадғу Білігтің» үш нұсқасын да Стамбұлдан үш томдық кітап етіп шығарды. Дастанды зерттеу ісіне, әсіресе, түркі ғалымдары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд және А.Дильгар, т.б. көп еңбек сіңірді. «Құтадғу Біліг» дастаны орта ғ-ларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған.
Ақынның «Құтты білік» поэмасынан басқа жазған көптеген рубаилары да болған. Мысалы, Наманган қолжазбаларының ішінен оның 600 жолдан астам рубаилары табылған. Олардың да поэзиялық көркемдігі жоғары, филологиялық толғамдары терең.
25.Сана мен психикалық әрекет формалары (ес,ойлау,ырық,түс,көру,эмоция)Сана және өзіндік сана .Сана құрұлымы.
Адамның психикалық әсерленісінің физиологиялық негіздері мен заңдылықтары И. M. Сеченов пен И. П., Павловтың ұғыну ілімі арқылы айқындалады. Психикалық әсерленістер физиологиялык құбылыстармен тығыз байланысты дербестігі бар процестер.
Адамның психикалық қасиеттері: қабілеті, типтік ерекшеліктері, мінезі, темпераменті, әлеуметтік бағдары, талаптары, оның санасы арқылы ұйымдастырылады.
Адам мен жануарлар психикасының ерекше көріністерінің бірі— эмония (лат. emavere — күйзелу, қобалжу). Ол мінезді бағыттау және жүзеге асыру амалдарын жасайтың мотивацияның құрамында маңызды орын алады.
Эмоцияның бірнеше түрі бар. Биологияльщ эмоция — әртүрлі Тіршілік (ашығу, шөлдеу т. б.) мұқтаждықтарын қанағаттандыру немесе қанағаттандырмау әрекеттерімен байланысты болады. Жоғары эмоция — әр алуанрухани (әлеуметтік, танымдық, әсемдік) әрекеттерінен туады. Қідірген эмоция — жёке адамның кейбір себептерімен, эмоциялық көріністерін тежеуі нәтижесінде байқалады. Жағымсыз эмоция — қандай болса да бір мұқтаждық қанағаттандырылмаған жағдайда ұнамсыз күйзеліс түрінде кездеседі. Жағымды эмоция — мұқтаждық қанағатта.ндырылған кезде болатын сүйкімді әсерленушілік.
Эмоция тендеуи
Э=М- (An-A11),
мұнда Э — эмоция, оның дәрежесі, сапасы және белгісі; M — маңызды мұқтаждықтың сапасы мен күші; (Ак—A1,)—туа бітін және жүре болған тәжірибе негізінде бағалау; Ак — мұқтаждықты қанағаттандыру үшін қажетті амалдар тұралы ақпарат, A1, субъект қолданып отырған нақтылы амалдар туралы ақпарат.
Ойлау
Oйлау —-адамның жаңа жағдайларға бейімделуі кезінде мақсаттарды жаңаша шешуге' арналған ми қыртысының ете күрделі іс-әрекеті. Ол әлемді танудың және бейнелеудің ең жоғары сатысы. Ойлау — болмысты, оның бүкіл байланыстарын, қатынастарын және заңдылықтарын жанама түрде, жалпылама бейнелеу. Ойлау арқылы заттардың және құбылыстардың түйсінбейтін мазмұны, маңызы және мағынасы танылады. Танымның алғашқы кезеңі — нақтылы сезімдік бейнелеу. Ол сезу, түйсік, елестету арқылы атқарылады. Қоршаған әлем мен организмнің өз хал-жағдайын нақтылы сезімдік бейнелеуді бірінші сигналдық жүйе атқарады.
Сана — болмысты бейнелеудің ең жоғары сатысы. Сана арқылы адамның қоршаған әлеммен қарым-қатынасы мақсатты түрде реттеледі. Ол адамның сезу, түйсік, елестету, ықылас, сезім, ырық, ойлау іспетті психикалық іс-әрекетінен құралады. Сана адам миы қызметінің - жемісі. Материяның әрбір қасиеті сияқты сана тек ақиқат заттар мен құбылыстардың өзара әрекетінен туады.
Адам өзіндік сана (сана-сезім) арқылы өзін-өзі сезініп ұғынады. Сана-сезім дегеніміз — адамның өзін-өзі және өзінің психикалық күйін түсінетін арнайы кісілік ерекшелігі. Адамның сана-сезімі қашанда таптық, топтық қоғамдық сана-сезіммен тығыз байланысты. Сондықтан сана-сезім адам өзін - өзі түсінгеннен көрі кең ұғым. Өйткені өзін - өзі сезіну мен қоршаған болмысты сезінудің бірлігі арқылы тек адамның кісілік қасиетіне тән өздігінен реттелудің жоғары формасы жүзеге асады. Сөйтіп әрбір сана қоршаған әлемнің нәрселерін сезіну мен адамның өзін-өзі, өзінің ішкі дүниесін сезінуден тұрады. Адам санасы әлеуметтік түрткілердін, ықпалынаң — енбек іс-әрекеті мен қатынастан қалыпасады. Caна-сезім бір жағынан, танымдық екінші жағынан, әрекеттік рухани құбылыс. Өзін түсіну арқылы адам өзін - өзі жөнге салады, өз ісіне баға береді, мінез - құлқын реттейді, тәрбиелейді.
26.Ғылым ,техника,технология.
Мыңдаған жылдар бойы ғылым ұрықтары философияның ішінде пайда болып дамыды. Математиканың (геометрия) негіздері жер өлшеу, су каналдарын өткізу т.с.с., астрономия көшіп-қонудағы аспанға қарап бағыт алудан, Орта ғасырлардағы алхимия байлықты өсіру (қорғасынды алтынға айналдыру) іс-әрекетінен пайда болды. Дегенмен де бүгінгі ғылым өз түп-тамырларымен Жаңа дәірге, яғни капитализмнің тарихқа келуімен байланысты дүниеге келеді. Оның Отаны – Еуропа топырағы. Егер Батыс пен Шығыс елдерінің даму қарқыны мыңдаған жылдар бойы біркелкі болса, ХVI ғасырдан бастап Еуропа ғылыми зерттеулерді дамыту барысында тез қарқынмен алға өрлей бастайды. Шығыс елдепі ғылыми-техникалық салада артта қалады.
Енді мұндай өзгеоістердің себебі неде деген сұрақ қойсақ, оған ғылыми әдебиеттен әртүрлі жауап аламыз. Бұл мәселені егжей-тегжейлі талдаған неміс философы Е.Ясперс оның түптамырын христиан дінінің адамға беретін рухани бағытын көреді (Библия этосы адамнан, — ол қандай зардаптан өтсе дн, — ақиқатқа жетуді талап етеді). Екіншіден, «Дүние Құдай жаратқаннан» кейін, М.Лютер айтқандай, «Құдайдың ісін биттің ішінен-ақ көруге болады», осы себепті, таным дегеніміз Құдай ойының ізімен жүру болса керек. Үшіншіден, бұл Дүние зардап пен қайғыға толы болғаннан кейін, Құдайды ақтау жолында солардың түп-тамырын зерттеп, олармен күресе білу қажеттігі.
ғылым мен техниканың даму сатыларын былайша көрсетуге болады.
Гректің «техне» деген сөзі алғашқыда «өнер», «шеберлік» деген мағынада қолданды. Бүгінгі таңда «техника» деп барлық қоғамның салаларында қолданылатын неше түрлі құралдарды айтамыз. Ф.Энгельсті еске алсақ, адамның өзі-ақ еңбек құралдарын жасау арқылы жануарлардын бөлініп, саналы пендеге айналған жақ па? Егер жануар айнала қоршаған ортаға өз дене мүшелерін жетілдіру арқылы бейімделсе, адам, керісінше, өз дене мүшелерінің жалғасы ретінде неше түрлі жасанды заттарды жасайды да, оларды табиғат пенөзінің екі ортасында орналастырып қоршаған ортаны өзгертеді. Егерде жануардың дене мүшелері белгілі бір оның өміріне керек қызметті істеуге мыңдаған жылдары бойы бейімделіп, өзінің мәресіне жетсе, адамдікі ондац жетілген болмасада, өзінің жан-жақтылығымен көрінеді. Мысалы, адамның қолын алайықшы: оның жан-жақтылығы соншалықты, тек таңға ласың. Бұл жолда дәрігерлердің микроскоппен жасайтын операциясынан бастап, алып механизмдерді жүргізетін дәрежеге дейін неше түрлі деректерді келтіруге болады.
Технология ұғымының өрісі жыл сайын кеңейе түсуде. Оны біз өндірісте ғана емес, қоғамның басқа салаларында да қолданып жүрміз. Бүгін біз саясатта «пиар-технология», қоғамдық пікірді калыптастыру жолында «ақпараттық технология», білім беру жүйесінде «педагогикалық технологиялардың» т.с.с. неше түрлерін көріп те, естіп те жүрміз. Компьютерлік техника дамып, көп жағдайда бүгінгі таңда олар ақпаратты таңдап алу, оларды бір жүйеге келтіру, түр-түрге бөлу, т.с.с істермен айналысып, өндірістегі шешімдерге келуге, оларды іске асыруға көмектеседі.
27.Дж.Локк «Адам ақылы туралы тәжірибе» еңбегінде сапа түрлерінің әрқилы сферасы жайында. Іштен туған идея мен принциптер теориясына Локктың сыны.
1632 жылы Рингтон қаласында бақуатты адвокат отбасында туған. Әкесі Кромвелдің
парламент армиясы отрядының командирі де болады. Оксфорд университетінде
жаратылыстану мен медицина пәндерін беріле оқиды. Бэкон, Гассенди, Декарт, химик
Бойльдің еңбектерімен қызыға танысады. 1664—1665 жылдары сол университетте грек
тілі мен риторикадан дәріс оқиды, Бранденбург сарайында дипломатиялық қызметте
секретарь болып істейді. Лорд Эшлимен, граф Шефтсберимен жақын араласады. Негізгі
еңбектері: "Адам ақыл-парасаты туралы тәжірибе" (1690) "Төзімділік туралы хаттар"
(1690—1693), "Үкімет туралы екі трактат", "Түсінікті пайдалану туралы" (аяқталмаған),
"Сенім төзімділігі туралы хаттар" (1685—1692), "Христианның парасаттылығы" (1695),
негізгі еңбегі —"Мемлекеттік басқару туралы екі трактат" (1690) және Локтің жиырма жылдық ізденісінің нәтижесі — "Адам түсінігі туралы тәжірибе" кітабы
1690 жылы Лондонда ағылшын тілінде, одан кейін көзі тірісінде латын және француз
тілдерінде жарық көрген қомақты да басты еңбегі. Локк схоластардың "бәрін білу"
қағидасын теріске шығарып, "ешкім бәрін білу шарт емес", "тек біздің мінез-құлқымызға
қажеттіні білу", "білімге жету жолын көрсету" керек деді.
Дж. Локк философиясының негізгі қағидалары:
1.дүние материалды;
2.таным негізінде тек қана тәжірибе жатады («сезімде болмаған нәрсе адам ойында (ақылында) болмайды»);
3.адамға «туа біткен идеялардың» болуы мүмкін емес, себебі идеялардың өзі тәжірибе арқылы пайда болады;
4.сана – әр адам өз өміріндегі тәжірибемен толтыратын бос бөлме (empty cabinet) тәжірибе жазылатын «таза атқат» (tabula rasa);
5.тәжірибе көзі – сыртқы дүние;
6.философия мақсаты – адамның өз әрекетінде табысқа жетуіне көмектесу;
7.адам идеалы – сабырлы, занды тындайтын және заңды сыйлайтын, адамшершілікті ұстанатын, өзін жан-жақты жетілдіріп, өз саласында жақсы жетістіктерге жеткен джентельмен;
8.мемлекет идеялы – биліктің заң шығарушы, орындаушы және федеративті (сыртқы саяси) болып жіктелген негізде құралған мемлекет.
Мемлекеттегі билік бөлінісі туралы бірінші айтқан Локк болды.
28.Н.А.Бердяев «Орыс коммунизмнің бастау көзі мен мәні»
Философиялық әдебиетте ХІХ-ғасырдың соңы мен ХХ-ғасырдың басындағы орыс философиясының негізгі екі бағыты атап керсетіледі: славянофил бағыты және батысшылдар бағыты (кейбір зерттеушілер бұл бағытқа марксизм бағытын да енгізеді). Біздің ойымызша, осы кезеңдегі орыс философиясын даму ерекшеліктеріне және мазмұнына байланысты үш бағытқа бөліп қарастырған жөн.
Славянофил бағыты өкілдері көзқарасының негізі – православие. И.В.Киреевский, К.Аксаков, В.С.Соловьев тағы басқа көрнекті тұлғалар дін арқылы өмірді өзгертуге болады, діни озгеріс халықтың, қоғамның өміріне керемет өзгеріс әкеледі деп сенді.
Марксизм бағытынын негізгі өкілдері В.И.Ленин, Л.Д.Троцкий, Н.Бухарин, А.В.Луначарский болғанымен, орыс философтарының бәрі дерлік әуелі марксизм кезеңіне өтті. Марксизмнің ерекшелігі – философияны жұмысшы табының идеологиялық қызметшісіне айналдыруы.
Үшінші багыт – біз сөз еткелі отырган батысшылдар, немесе экзис-тенциалистер багытының негізгі объектісі – адам және оның өмірінің мәні болды. Атап көрсететін бір ерекшелік – жалпы философия тарихында өмірдің мәні мәселесін талдаумен түбегейлі айналысқан орыс философтары деуге болады.
Бердяев Николай Александрович (1874-1948) - орыс философы, экзистенциалист.Оның философиясының негізі - еркіндік. Еркіндікпен бір қатарда шығармашылық, тұлға, рух, Құдай ұғымдары тұрады.[1] Бердяев ұлт пен мәдениет, мөдениеттегі жалпыадамзаттық және ұлттық бастаулар, мәдениет және өркениет, соғыс сияқты" бегейлі мөселелерді талқылауға көп көңіл бөлді. Орыс рухы туралы пайымдауларында Бердяев орыс pухының пейзажы" орыс жерінің "пейзажына" сәйкес келеді - деді. Сонымен бірге, Бердяев орыс халқына тән бюрократгық орталықтандырылған билікгі жақтау, саяси өмірдегі стихия мен иррационалдылық, ұйымдастыруға әлсіздік сияқты ділдік белгілерді атап өтгі. "Орыс халқыңда, - деді Бердяев, - кез келген мәдениетке, тұлғалық бастауларға, оның құқықтары мен абыройлығына, барлық құндылықтарға қарсы мистикалық толассыз қарсы әрекет бар . Жалпы орыс мәдениетіне, оның пікірі бойынша амбиваленттік тән. Бердяев орыс халқындағы мейірімділікті, тынымсыз адамгершілікті жоғары бағалады. Сондықтан 1917 жылдан кейін рухани мәдениетті талкаңдау ұзаққа созыла алмады, түбіңде мәңгі рухани күш қайтадан құдіретіне енеді, - деді. Басқа да орыс философтары сияқты Бердяев "мәдениет" және өркениет ұғымдарын бір-бірінее ажырта қарастырады
Бердяев адамды екі дүниенің тұрғыны ретінде қарастырады: 1) адам табиғаттан жоғары; 2) адам табиғаттың туындысы және табиғатта өмір сүреді. Ол табиғатқа тәуелді, бірақ адам табиғатқа жаңа сипат береді. Адам табиғаттағы принципиалдық жаңа нәрсе. Бердяев адам мәселесін идеализм де, социологизм де, психопатология да шеше алмағандығын көрсетіп, өзінің философиясы арқылы адам өмірінің мәнін тереңдеп түсіндіруге тырысатынын айтады: «Қазіргі терминологиямен айтсақ, менің философиям экзистенциалистік тип».
Экзистенциалистерден өзіне Достоевский, Толстой, Ницше жақын екендігін ескертіп, Бердяев жалпы орыс философиясы экзистенциалдық сипатқа ие деген қорытынды жасайды
Экзистенциализмге жан сырын ақтару (исповедь) тән болса, ол Бер-дяевте де бар, бірақ оның жан сырын ақтаруы ерекше. Мысалы, Толстойдың «Жан сырында» уайым мен өзін-өзі қамшылау көп болса, Бердяевте уағыз айту, басқаны үйрету басым, ол езі туралы ащы ирониямен айтады, сол арқылы басқаларға ой салуға тырысады, «өмірдің мәні туралы ойланудың
өзі – өмірдің мәні» дейді.Бердяев философиясының басты категориясы
Тұлға~(персона). Ол әрбір адамды қайталанбас, жалғыз, ерекше нәрсе, әлеуметтік жалпының элементі деп қарастырады
29.Ұғым –адамның әлеуметтік – тарихи танымның жемісі. Ұғымтүрлері (интерпретация, конвергенция, дивергенция, конверсия).
Жеке К. Маркстің байқауынша, жеке адам – «барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Яғни жеке адам тарихи - әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі қоғамда, ұжымда) ғана қалыптасады». И. С. Кон социолизацияны барлық әлеуметтік және психологиялы % - дің жиынтығы деген. Ол дегеніміз, жеке адам білімді жүйелі түрде меңгеруді, оның нормалары мен құндылығынн, оған қоғамның мүшесі ретінде жұмыс істеуге құқық береді. Адам - әлеуметтік тұлға. Ол өмірге келгеннен бастап әр түрлі әлеуметтік әрекеттестіктерге кіргізіледі. Адам тілі шықпастан бұрын ол әлеуметтік қатынасқа ие болады. Әлеуметтік үрдіс адамдардың қатынасы және бірлескен қызметтерімен тығыз байланысты, психологиялық көзқараспен қарағанда әлеуметтану механикалық бейнелеу сықылды қаралмайды. Әр түрлі тұлғалар бірдей жағдайлардан әртүрлі әлеуметтік тәжірибе шығара алады. Арнайы әлеуметтік институттарға ең маңызды функцияларының бірі болып әлеуметтік тұлға, оған қатысты мектеп, кәсіби оқу орындары, техникумдар, балалар және жастарға арналған ұйымдар жатада. Жанұя - әлеуметтік тұлғаның ең маңызды ролін атқарады. Осыған байланысты, тәрбие мен әлеуметтенуде қалай ұғыну да болады. Тәрбие шын мәнінде басқарушы және мақсатқа бағыт беруші әлеуметтені үрдісі. Әлеуметтану бірінші, екінші болып бөлінеді. Бірінші әлеуметтану көп нәрсені көрсетеде. Оқуға қарағанада әлеуметтану үрдісі ер жеткенге шейін тоқталмайды. Өзінің даму қарқынымен әлеуметтану ұлғасы анықталмаған соңғы үрдісімен байланысты және де осы үрдіс адамның отногенезінде тоқтатылмайды. Осыдан келіп мынандай шешім қабылдауға болады. Әлеуметтану – ешқашанда тоқтамаумен қатарешқашанда толық болмайды. Мүмкін біреулер бұл жерде писсимизм негізін көріп тұрған болар [32 бет, Геан]. Әлеуметтану - меңгеру және ұдайы өндіру тұрғысынан жеке адамның әлеуметтік тәжірибесін өмірден көрсетеді. Әлеуметтану үрдісінің негізі оның, яғни адамның біртіндеп әлеуметтану тәжірибені меңгеруі және әлеуметке бейімделуі үшін қолданады. Мұндай меңгеру арнайы және дәл сол бағытта, тура, нақты жүргізіледі. [13 бет, ]. Әлеуметтік бейімделу адамды өмір сүруге және басқа адамдармен, нәтижелі қарым – қатынас жасау үшін қо Интерпретация (interpretation) - 1) нақты тілде ұсынылған кейбір синтаксистік аяқталған мәтіннің мағынасына түсініктеме беру; 2) мәліметтерді, әдетте, программада немесе оның қандай да бір үзіндісінде (операторда) агрегациялаудың, алгоритмдік мәнін автоматты түрде табу мен талдауды орындау. лданылады.
Конвергенция -
Дивергенция (лат. diverge - ауыткимын, ажырасамын) — екі не одан көп тіл құбылыстарының бір-бірінен ажырасуы. Дивергенция ұғымы глоттогониялық және құрылымдық-диахрониялық екі тұрғыда қаралады.
Конверсия(Қазақ тілі) - транспозицияның бір түрі. Ешқандай аффикстің көмегінсіз-ақ түбірдің не негіздің басқа сез табына алмасуы арқылы жасапатын сөзжасам тәсілі. Конверсия аффикссіз сөзжасам әдіс ретінде аффиксацияға қарсы қойылады. Конверсия тәсіл арқылы жаңа мағына алып, жаңа сөз жасалу ең көнеден келе жатқан, көзінде өте өлшемді тәсіл болған лексико-семантикалық сөзжасам амалы. Конверсия зат есім мен етістік, зат есім мен сын есім, сан есім мен үстеу арасында үзілмей болып отыратын табиғи тілдік процесс. Басқа да сөзжасамдық процесстер сияқты конверсия сезжасамда пайда болған номинативті мағынаның өзіне тән жаңа семасы болады, бірақ оның ішкі семантикасында перифериялық өрісте себепші түбірдің не негіздің мағынасы сақталады да, себепші негіз бен жаңа номинативті атаудың арасында мағынлық сабақтастық, текстестік, түбірлестік сақталады. Конверсия сөзжасам нәтижесінде пайда болған жаңа денонттық мағына тек басқа сөзбен тіркескенде немесе контексте өзінің толық мағыналық, қалыбымен айқындалады. Сөздің морфология парадигмасы арқылы оның қай сөз табына жататыны көрінеді.
30.Жалпы салыстырмалы теория тұрғысынан Птолемей және Н. Коперник жүйелерінің эквиваленттік проблемалары.
Клавдий Птолемей - грек математигі және астрономы. Клавдий Птолемейдің өмір жолы туралы мағұлмат жоқтың қасы, тек қана біздің заманымыздың 120 жылынан бастап Александрияда өмір сүргені белгілі. Ол өзінің жетістіктері негізінде арабтар «Алмагест» деп атап кеткен. Үлкен еңбектің авторы «Алмагест» арабша «алмаджести», яғни «аса ұлы» шығарма дегенді білдіреді. Птолемейдің бірінші кітабында гректердің триогеометриясы жүйелі түрде баяндалған. Мұнда 0º бастап 180º дейінгі хордалардың таблицалары келтірілген. Тарихи жазбалар бойынша хордалар таблицасын алғаш жасаушы ретінде б.з.д. 2 ғасырда өмір сүрген астраном математик Гипарх екен. Бірақ ол таблицалар бізге жеткен жоқ. Грек математиктерінде бұл кезде синус, косинус және тангенс сызықтары болмаған. Бұлардың радиусы тұрақты дөңгелектің центрлік бұрыштарына сәйкес келетін хордалардың ұзындығын есептейді. Птолемей дөңгелек шеңбердің 360º, ал оның диаметрін 120 бөлікке бөледі, сөйтіп, хорданың ұзындығын дөңгелектің радиусы (орнықты) арқылы өрнектейді. Басқа бұрыштарға қандай хордалар сәйкес келетінін анықтауға Птолемей шеңберді іштей сызылған төртбұрыш дөңгелекке іштей сызылса, онда оның диогональдарының көбейтіндісі қарама – қарсы қабырғалардың көбейтінділерінің қосындысына тең болады. Бұл теорема қазір Птолемейдің есімімен аталып жүр. Қортындылай келгенде ұлы математиктер математиканы дамытуда адамзатты ғажайып жаңалықтармен әлі талай қуантады. Ғылым тарихына көз салғанда адамзаттың асыл перезенттері ашқан ұлы жаңалықтарға тоқталмай өте алмаймыз, өйткені басқалар мен салыстырғанда бұлардың ойлары орасан зор. Таланттары ерекше биік тұрады. Бұлардың ғылыми идеялары болашаққа өзінің нұрын шашады.
Николай Коперник (нем. Nikolaus Kopernikus; итал. Nicolò Copernico; пол. Mikołaj Kopernik; 19 ақпан 1473 ж. Польша, Торунь – 24 мамыр 1543 ж.) – дүниенің гелиоцентрлік жүйесін жасаушы поляк астрономы, математигі, экономисті.
Краков университетінде оқып, 24 жасында каноник (діни қызмет) болып сайланды. Италия мемлекетінде астрономия, философия, заң, медицина, т.б. ғылым салалары бойынша білімін жетілдірді. 1504 ж. отанына қайтып оралып, ғылыми және саяси жұмыстарға белсене араласты.
Коперник Италияда, кейін өз елінде жүргізген ұзақ зерттеулері мен бақылаулары негізінде 1500 жыл бойы ғылымда үстемдік етіп келген Әлем жөніндегі Птолемей іліміне (геоцентрлік жүйе) сын көзімен қарап, оған қарсы пайымдаулар мен қорытындыларға келеді. Птолемей жүйесі бойынша Әлем кіндігі ретінде қозғалмайтын Жер қабылданса, Коперник жүйесінде Әлем кіндігі ретінде Күн алынады. Коперниктің бұл еңбегі ғылымдағы үлкен төңкеріс болды. Коперник бұл жаңалықтарын өзінің “Аспан сфераларының айналуы” атты кітабында баяндайды. Осы кітаптағы кейбір кемшіліктер кейін Иоганн Кеплер мен Исаак Ньютонның еңбектерінде түзетіліп, толықтырылды. Бұл діншілдердің аспан, Жер жайлы қате қағидаларына қатты соққы болып тиді. Сондықтан да 1616 ж. инквизиция үкімі бойынша Коперниктің кітабы “қара тізімге” алынып, оны пайдалануға қатаң тыйым салынды. Бұл тыйым тек 1822 ж. ғана күшін жойды.
Птолемей –әлем жүйесінің нүктесі жер деді,Коперник-күнді жер планеталар айналады деді, екеуінің мақсаты дүниені біліу
31.Әлеуметтік философия .Әлеуметтік философиямен қоғамдық және гуманитарлық ғылымдардың өзара әсерлері.
«Әлеуметтік философия» терминін айналымға қашан және кім енгізгені туралы дөп басып, дәл жауап беру қиын. Біздің ойымызша оның философияға енуі ХІХ ғасырдың екінші жартысы – соңғы ширегінде іске асуы мүмкін. Бұл мәселенің шешімі әлеуметтік философия немен айналысатынын., пәндік ерекшеліктерін, оның философиядағы орны мен негізгі функцияларын талдауға онша ықпалын тигізе қоймайды. Бұл сала қоғамдық өмірдің мәні және іргелі заңдылықтарымен, социум болмысының логикасымен, қоғам мен тұлғаның өзара байланысы және өзара қатынастарымен, жалпы әлеуметтік таныммен қатар, қоғам мен адам туралы философиялық пайымдар принциптері және логикасы, заңдылықтары, ерекшеліктерімен байланысты болды. Осы сала әлеуметтік философия деп атала бастады.
Әлеуметтік философияға ерекше анықтама берген орыс ойшылы С.Л. Франктың пайымдауына тоқталайық.
1929 жылы ол өзінің негізгі шығармаларының бірі — «Қоғамның рухани негіздері» атты кітабын жариялады. Ол бұл еңбегінде әлеуметтік философияға мынадай анықтама береді: “ әлеуметтік философия мәселесі – бұл қоғам деген не, ол адам өмірінде қандай мағынаға ие болады, оның шынайы мәні неде және ол бізге қандай міндет жүктейді деген сұрақтарға жауап береді”.
Қоғамды зерттеу тек философия үшін ғана емес сонымен бірге басқада қоғамдық ғылымдар үшін күрделі мәселе болып табылады. Коғам мағналы ұғым болып табылады. Философия қоғамды біртұтас, яғни адам болмысының әлеуметтік тәсілі, адамдардың бір-бірімен өзара әрекеттесуінің жемісі, адам шығармашылығының нәтижесі ретінде қарастырады. Философия үшін қоғамды қызмет арқылы, яғни әлеуметтік тұрғыдан қарастыру өте маңызды.
Қоғамның дамуы революциялық немесе эволюциялық сипатқа ие. Философия қоғамның дамуын әлемдік тарихтың бірлігімен алуан түрлі принципі арқылы қарастырылады, өйткені мұнда жалпылықпен жекеліктің бір-бірімен өзара байланысының жалпы диалектикалық заңы көрініс береді. Қоғамдық дамудың басты мәселесіне қоғамдық прогресс ұғымы мен оның өлшемдері жатады.
Әлеуметтік философия бүгінгі күні де сөздер мен пікірлер шырмауынынан шығып, адамның қоғамдық және индивидуалдық өмірінің мағынасы мен мақсаты, ерекшеліктері, принциптері, мәні туралы қандай да бір нағыз сөзге ұмтылуда. Бұл тұрғыда ол адамның өзіне өз санасы көмегі арқылы ие болу формасы ретінде, өзін «жинақтауға» деген саналы рухани жігер ретінде көрінеді. Мұның барысында ол қазіргі «дәуір талабына» жауап іздеу негізін құрайтындай кейбір сүйеніш болар теориялық-методологиялық конструкцияларды, терминдерді, категорияларды іздейді және табады.
32.Ұлттық идея.Оның тұрақтылығы мен идеологиядан өзгешелігі.
Әлемдегі кез-келген ұлт пен ұлыстың пайда болғаннан бірге жасасып, оны асқсақ армандардың орындалуына жетелейтін ұлы мұраты - идея. идея немесе idea - грек сөзі және ол бастапқы көрнекі образ және ұғым деген түсініктерді білдіреді. Дегенмен бұл ұғымның тарихыи эволюция барысында идея түсінігінің мағынасы тереңдеп, мазмұны жан-жақты кеңейе түсті. Оны мындай 4 тұжырымға бөлуге болады:
1. ой, пиғыл, ниет
2. белгілі бір мәтиннің негізгі ойы
3.қандай да бір теориялық жүйенің, логикалық құрылымының, көбінесе белгілі бір дүниетанымның өзегінде жатқан негізгі ұғым.
Ал платондық академияның ең қабілетті кейінірек өзінің ликей немесе перипатетиктік мектебінің негізін қалаған Аристотель идеяны форма құраушы энтелхия ретінде қарастырып, поатонизм мен метафизикалан алыстап, натурализм мен эмпиризмге қарай бет бурды.
4. нәрсе немесе құбылыс туралы анағұрлым жалпы ұғым немесе ой, материалдық дүниені бейнелейтін адами ойлаудың өнімі, нәтижесі.
Философиялық тұрғы да идея Платон дуірінен бері заттардың, құбылыстардың метафизикалық мәні ретінде қарастырыла бастады. Платондық метафизиканың кең ауқымды ерекшелігі, ондағы жаңа шындықтың ашылуымен байланысты, яғни Сократқа дейнгі грек натуралды физис философиясында бұрын соңды сөз болмаған сесіммен тыс, физикалықтан тыс кеңістіктің ашылуы мен байланысты болады.
33. «Информациялық қоғам» концепциясы.
Әлеуметтiк философия. Қоғам бiртұтас жүйе ретiнде
1. Қоғам философиялық таным объектiсi ретiнде
2. Қоғамның негiзгi типтерi, олардың даму жолдары
3. Қоғамдық сана және қоғамдық болмыс диалектикасы
Антика және ортағасыр философиясында қоғам мемлекеттен айрықшаланған емес болды. Мысалы, Платонның айтуынша, қоғамның негiзi мемлекеттiн саяси қызыметi болып табылады: халықты сыртқы жаулардаң қорғау және полистiң iшiнде тәртiптi сақтау деп тұжырымдады. Жаңа замаң философиясында қоғам «қоғамдық келiсiм» контекстiнде қарастырылды. Бұл теорияның негiзiн қалаушы Т.Гоббс болып табылады (адамдар бiр бiрiмен соғыста күйiнде болады, бұл жағдайдаң тек қоғамдық келiсiм арқылы ғана құтылуға болады, ал оның кепiлдiгi мемлекет болып табылады, өйткенi адамдар жартылай еркiндiгiнең өз тарапынан айрылады).
Қоғамның даму концепциялары:
*нигилизм (Кант «бiртiндеп жақсарудан өлгел жатырмың», Ницше, Шопенгауэр, Франк, Бохенский) – қоғамдық прогресстiн болуына күмәнданып, мойындамау
*географикалық детерминизм (Монтескье, Бокль, Мальтус, Кьелен) қоғам дамуында географиялық жағдайлар: климат, қазба байлықтар мен табиғи ресурстардың болуы және халық саны шешушi б.т. деп есептеу
*әлеуметтiк- табиғи (Л.Гумилев)- қоғам дамуында пассионарийлер (кейбiр табиғи факторлар әсерiмен, күн қуатының белсендiлiгi немесе ғарыштық радиация т.б. аса ынталы әрекеттерге бейiмдi этностар) шешушi болып табылады
*формациялық тұғырнама (Маркс)- әлеуметтiк- экономикалық фактор маңызы және таптық күрес қоғам дамуында асыра бағаланады
*технократиялық (Белл, Ростоу, Тоффлер)-техниканы, технологияны және ғылымды постиндустриалды қоғамның жүиеқалыптастырушы элемент негiзiнде алады
*мәдени-тарихи (Сорокин)-мәдениет ерекшiлiктерi мен дүниеге көзқарастарды абсолюттендiру
*әлеуметтұлғалық (Мертон, Фромм)- тұлғаның еркiндiк деңгейiн және оның қоғам мен өзара әрекеттестiгiн қарастырады
*қоғам дамуының жалпы бiр негiздерiн мойындамайтын көзқарастарда бар (М.Вебер) оның айтуынша батыстық-еуропалық капитализм генезисiне экономика мен протестанттық этика бiрдей әсерiн тигiздi
Бiздiң байқаумызша бұл тұғырнамалардың бәрi де сынаржақты болып келедi, қоғам дамуының бiр қырланып әсерлейтiн ао екiншiсiне мән бермейтiн. Бiз қоғамды бiртұтас организм ретiнде қарастырып, оның дамуында келесi компоненттердi белгiлеймiз: экономикалық-өндiрiстiк, әлеуметтiк, саяси-басқару, табиғи, рухани
Мәселе шешу: М.Вебер харизматикалық басшылық тұғырнамасын ұсынды (харизма гр.
Құдай берген қасиет), жеке құлшылық ету және сенiмдiлiк арттыру мен байланысты
Қарапайымнан тыс қасиеттiн авторитетiне негiзделгiн, ол бар блған адамда
басқарушылыққа, билеушiлiкке беймделген дегендi бiлдiредi (батылдық, ашық, қайсар
болу), және ол адамды билiкке әкеледi, мысалы: рухани өмiрде пайғамбар немесе
политика саласында саясатшылар сияқты
34.Экзистенциализм философиясы,оныңтүрлері. Ж.П.Сартр«Экзистенциализм-гуманизм».
Қазіргі философиядағы ең ықпалды ағымдардың бірі — экзистенциализм (existentia - латын сөзі, өмір сүру) философиясы. Ол Батыс Еуропа топырағында екі дүниежүзілік соғыстың арасында қалыптасты. XX ғ. бірінші жартысында ондаған мемлекеттер қатысқан қантөгісте миллиондаған қыршын жастар қаза болып, мыңдаған қалалар, зауыттар мен фабрикалар, ауылдық жерлердегі үйлер қирап, адамзат тағы да варварлық сатыға қайта келгендей болды. Бұл трагедия ойланатын адамдардың санасында өзінің өшпес ізін қалдырып, дүниетанып, оны қайта өзгертуден гөрі, сол қайғылы замандағы адамның өмір сүруіне, оның қайшылықтарға толы дүние тебіренісіне, оның өмірінің мән-мағынасын анықтауға т.с.с. сұрақтарға жете көңіл бөлінуіне жеткізді.
Экзистенциализм философиясының негізін қалаған ойшылдарға Мартин Хайдеггер (1888-1976 жж.) мен Карл Ясперсті (1883-1969 жж.) (Германия), Жан-Поль Сартр (1905-1980 жж.) мен Альбер Камюді (1913-1960 жж.) (Франция), Н.А. Бердяев (1874-1948 жж.) пен Л.И.Шестовты (1866-1938 жж.) (Ресей), Виктор Франклді (1900 ж.) (Австрия), Хосе Ортега-и-Гассетті (1883-1955 жж.) (Испания) жатқызуға болады.
Гуманисттік қозғалыс - гуманизмнің негізгі идеяларын жақтаушы қоғамдық қозғалыстар. Алғашқы гуманистік үйымдардың нышандары ХӀХ-ХХ ғасырларда АҚШ, Германия және Батыстың басқа да елдерінде пайда болды. Кең қоғамдық-мәдени мағынада гуманизм XIX ғ. екінші жартысынан ағылшын-американдық либерализммен, социализммен, неміс социал-демократиясымен, француз социалистік ойымен тығыз байланысты болды. Алғашқы ұйымдасқан гуманизмнің ықпалды түрлері "Freethinker" (1881 жылы - Лондон) журналының, Бүкіләлемдік еркін ойлаушылар одағының (World Union of Freethinkers - 1880 ж. Брюссельде негізі қаланған) маңына топтасты. Гуманистік қозғалыстың қалыптасуына еуропалық еркін ойлаушылар, рационалистер, скептиктер және агностиктер, пацифистер ұйымдары көп үлес қосты. Оған қоса сол кездері пайда болған қайырымдылық түрлері, яғни, Құтқару Армиясы және Қызыл Крест, либералды діни-этикалық қоғамдар, демократиялық және ағартушылық көзқарастағы мәдениет және ғылым қайраткерлері себепкер болды. XIX ортасы XX ғасырдың алғашқы жартысында Еуропа мәдениетінде гуманистік ұстанымдар кеңінен таралды. Оның көрнекті өкілдері: Р. Эмерсон, Г. Торо, О.Уайльд, Б.Шоу, Э.Геккель, А. Энштейн, О.Хаксли, Б.Рассел, М.Твен, К.Чапек, М. Вебер, Э.Дюркгейм. Бұл есімдерге Франкфурт әлеуметтік мектебінің теоретиктерін (Т.Адорно, М.Хоркхеймер), Италия мен Франциядағы евромарксизмді, Югославиядағы "праксис" философтарын, гуманистік бағыты ұстанған польшалық ойшылдарды (А. Шафф және т.б.), экзистенциализмнің көрнекті өкілдерін (Ж.П. Сартр, А.Камю, К.Ясперс) қоспай кетуге болмайды. Осы және басқа да батыстық мәдениеттің көрнекті өкілдері гуманизм идеяларын қоғамдық санаға сіңірді, әлемде және өз елдерінде мінез-құлықты соның негізінде қалыптастыруға тырысты. Жалпы [[[Еуропа|Еуропадағы]] және АҚШ-тағы, Австралиядағы және басқа елдердегі гуманизмнің дамуы демократияның, адам құқы мен еркіндіктерінің нығая түсуімен, соғысқа қарсы қозгалыстардың және қайырымдылық көрсетудің үйымдасқан түрлерінің пайда болуымен тығыз байланысты. XX ғасырдың соңына қарай гуманизм қоғамдық құбылыс ретінде барлық дерлік демократиялық елдерде азаматтық қоғамның аса маңызды элементіне, адамдардың жақсы өмір сүруге құлшынысын білдіретін адамзаттың ғаламдық феноменіне айналды.
35. Герменевтика және структурализм-ғылыми зерттеу әдістері.
Герменевтика (грек. Hermeneutikos - мағына беру) - Көне грек мифологиясындағы Гермес адамдарға құдайдың қалауын жеткізуші, құдайға адамдар мұқтажын жеткізуші құдай ретінде белгілі.
Ертеде діни, тарихи, көркем шығармаларды түсіну, түсіндіру оңайға түспеген. Орта ғасырда теолог-схолостар қасиетті кітаптардағы ( Ескі Өсиет, Жаңа Өсиет. Інжіл (Библия)) діни идеяларды түсіндірумен айналысқан. Герменевтиканың қалыптасуына үлкен үлес қосқан Ф. Шлеиермахер. Ол мәтіндерді ұғындырудың –грамматикалық және психологиялық екі әдісін атайды. Бірінші әдісі арқылы “тілдің рухы”, екіншісінің көмегімен- “автордың рухы ” ашылады. Мәтінді түсіндіру автормен оқырманның арасы жақын болғанда нәтижелі болады. Егер автор оқырманнан алыс болған жағдайда, мәтіннің мазмұны ешқашанда оқылмайды.
Герменевтикаға философиялық бағыт берген неміс ойшылы Гадамер. Негізгі идеяларын “Ақиқат және әдіс” атаулы еңбегінде мазмұндайды. Философияны Гадамер мәтінді түсінудің амалы деп біледі. Философия обьективті дүниемен айналыспайды, тіпті оны білмейді.
Герменевтикалық әдіс әртүрлі мәтіндерді, ескерткіштерді, мәдени өмірдегі оқиғаларды түсіндірумен шектелмейді, олардың мағынасын ашуға көмектеседі
Структурализм, постструктурализм және постмодернизм – ХХ ғасырдың екінші жартысындағы философиялық бағыттар.
Структурализм, постструктурализм, постмодернизм – ХХ ғасырдың екінші жартысында Батыс еуропада таралған жаңа философиялық.
Структурализм (лат. structura — құрылым, байланыс, рет)– мәдениеттің көптеген құбылыстарының негізінде шын мәнінде бар логикалық құрылымды іздестірумен байланысты 20 ғасырда пайда болған социогуманитаристикадағы бірнеше бағыттың жалпы аты. Ғылым бағыт ретінде дамуына бірнеше гуманитарлық ғылымның баяндаушылық эмпирик. методтан зерттеудің абстрактілі теоретик. деңгейіне көшуі негізгі себеп болды. Структурализм құрылымдық методтың, моделдеудің, формализациялаудың, математизацияның элементтерін қолдануға негізделген. Құрылымдық метод алғаш рет лингвистикада пайдаланылған, содан соң әдебиеттануда, этнографияда, т.б. гуманитарлық ғылымдарда қолданылды. Ал тар ауқымда структурализм – 20 ғасырдың 60-жылдарында Францияда тараған, құрылымдық методты пайдалануға байланысты пайда болған ғылыми және философиялық идеялардың жиынтығы. Оның негізгі өкілдері – Клод Леви-Стросс, Мишель Фуко, Жак Лакан, Роллан Барт, Л. Альтюссер.
Құрылымдар адамның саналы және бейсаналы іс-әрекетінің нәтижесі, оларды зерттеуші ашуы керек, ал мәдени құбылыстардың ар жағында жатқан құрылымдар тіл, сөз болып кө-рініс береді. Структурализм “адам өлімінің тұжырымдамасы” деген атқа ие болды, өйткені ол адам жайлы, оның бостандығы туралы гуманистік көзқарастарды жоққа шығарды. Структурализм өкілдері бостандық – тек фикция, әрбір әлеуметтік және мәдени нәтиже жалпы құрылымдардан туған: тілден, ми құрылымынан, яғни негізін тірі және өлі табиғаттан табуға болатын құрылымдардан пайда болады деп білді.
36.Алхимия-ортағасыр мәдениетінің жемісі, химия ғылымдарының пайда болуы мен дамуындағы оның алғы шарттылығы.
Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп, химиялық қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. Қайта өрлеу дәуірінде діннің басымдылығы әлсіреді, Ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып, дүниетанымның негізгі тірегіне айналды.
Алхимия (лат.alchemіa) — химия дәуірлерінің алғашқысы, ерте дүние мен орта ғасырлардағы (1,5 мың жыл бұрын) ғылыми және мәдени дәстүр; оның негізі табиғатта кездеспейтін "философиялық тас" жай металдардыалтынға айналдырады деген сенімнен туған.[1]Алхимия жер бетіндегі және космостағы процестерді, жанды және жансыз табиғатты, табиғат пен қоғамды, адам әрекеттері мен зат әрекеттерін тұтас алып қарауды білдіреді.
Химия дамуының барлық тарихы оның негізгі алдыға қойған мәселесін шешу жолында әдістеме-тәсілдердің ауысып отыруымен сипатталады. Химия ғылымының даму деңгейіне байланысты материя құрылымы, табиғаттағы заттардың құрамы, олардың бөлшектері - молекулалардың құрылымы туралы ұғымдар да өзгеріп отырды.
XVIII ғасырға дейінгі химияның даму кезеңінде қажетті қасиеттері бар заттарды алу мәселелері көп жағдайда оңды нәтиже бере қойған жоқ. Табиғаттағы денелердің қасиеттерінің пайда болуы туралы екі ұдай пікір айтылған болатын. Антикалық уақыттың ұлы ғұламалары Демокрит (б.э.д. 470-380 ж.), Эпикур (б.э.д. 341-270 ж.) атомистік теорияны ұсынды. Олардың көзқарасы бойынша, барлық денелер көлемдері мен формалары әр түрлі атомдардан тұрады, ал бұл атомдар олардың сапалық өзгешеліктерін түсіндіреді деген данышпандық көзқарасты ұстады.
Ал Аристотель (б.э.д. 384-322 ж.) мен Эмподокл (б.э.д. 490-430 ж.) табиғатта кездесетін денелердің әр түрлілігі олардың қасиеттерінің: жылу мен суықтың, құрғақтық пен ылғалдың, жарық пен қараңғының тағы басқа тіркесіп келуі арқылы түсіндіріледі деп айтты. Кейінірек осы көзқарасты ортағасырлық алхимиктер де дамытты. Бул кезеңде табиғат туралы білім жүйесін құраған — натурфилософия мен кәсіптік химия жеке-жеке дамыды.
Ал заттардың қасиеттерінің мәселесін шешу тәсілдері XVII ғасырдың екінші жартысында Р.Бойлдің еңбектерінде көрініс тапты.
Оның зерттеулері денелердің қасиеттері абсолютті емес, олар оны құраушы материалдық элементтердің сипаттарына байланысты екендігін көрсетті. XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың басына дейін заттардың құрамы туралы ілім барлық сол кездегі химияны қамтыды. Ол қазір де химияның бір бөлігі ретінде қарастырылады.
Химия ғылымдары дамуының екінші кезеңі немесе құрылымдық химия XIX ғасырды қамтиды. Химия дамуының бұл кезеңі өндірістің мануфактуралық сипатының техникаға, кеңейтілген материалдық-шикізат базасына негізделген фабрикалық сипатпен алмасуы арқылы сипатталады.
Сол кездегі химия өнеркәсібінде өсімдік пен жануарлардан алына-тын заттарды өңдеу орын алды, олардың әрқайсысының ерекше сапалық ерекшеліктері болды, дегенмен, құрамы бірдей: яғни көбінесе сутегі, оттегі, көміртегі, күкірт, азот, фосфордан тұрды. Сонымен, заттардың жеке қасиеттері олардың химиялық құрамымен анықталмайтындығы белгілі болды.
Ал енді, осыдан кейін заттың құрылымы деген ұғым ғылымға енді. Химиктер заттардың қасиеттері мен сапалық жағынан әр түрлілігі олардың құрамымен емес, молекулаларының құрылымымен анықталатындығына көз жеткізді.
Ал, зат құрылымымен таныс болғаннан кейін оны құрайтын молекулалардың атомдары қайсысы химиялық байланысқа жақсы қатысады, қайсысының қабілеті төмен деген сурақ туды. Себебі, зат құрамына кіретін барлық атомдар химиялық айналымға бірдей дәрежеде қатыспайды екен. Осыдан келіп, «реакцияға қабілеттілік» деген тағы бір ұғым химия ғылымына енді.
Өзінің екінші даму деңгейінде химия аналитикалық ғылымнан синтетикалық ғылымға айналды. Бул кезең органикалық синтез химиясының дамуымен байланысты.
Осы кезде тоқыма өнеркәсібіне арналған бояулар шығару, дәрі-дәрмек, жасанды жібек алу мүмкіндігі туды.
Бұл кезең — құрылымдық химия кезеңі деген шартты атауға ие болды, оның басты жетістігі — молекула құрылымы мен заттардың функционалдық белсенділігінің арасындағы байланысты анықтау болды.
Химия дамуының үшінші кезеңі — XX ғасырдың бірінші жартысын қамтиды.
XX ғасырдың алғашқы жартысындағы автомобиль өндірісінің, авиацияның, энергетикалық, құрал-жабдық шығарудың дамуы материалдар шығаруға жаңа талаптар қойды.
Қазіргі кезде химия үшін биологиялық принциптерді қолдану маңызды болып саналады. XX ғасырдың өзінде биологиялық процестер үшін биокатализдің үлкен әсері бар екендігін ғалымдар түсінген. Сондықтан химиктер тірі табиғатқа катализаторлар қолдану төжірибесін жасайтын жаңа химияны шығаруды мақсат етіп қойды. Ұқсас молекулалар синтездеу принциптерін, әр түрлі қасиеттері бар, ферменттер принципімен жұмыс істейтін катализаторлар қолданылатын химиялық процестерді басқарудың жаңа түрі шықт
37.Мәдениеттің философиялық түсінігі .Рухани және материалдық мәдениет ара қатынасы.
Мәдениет философиясы туралы әралуан мағынада айтуға болады. Мәселен,
жұртшылықтың көбі одан болашақ мәдениеттің мұратын ұсынуды немесе бізге қазіргі
мәдениетті бағалауға мүмкіндік беретін жалпы маңызы бар нормаларды негіздеуді талап
ететін болады: философияның міндеті құндылықты іздеу немесе түсіну еместігін,
керісінше оны оларды жасау мен меңгеру екендігіне көзі жеткендер философиядан
идеалды немесе қалаулы мәдениеттің өзіндік жобасын күтетін болады
Философия мәдениетті бірлікте және алуан түрлі формада қарастырады, мысалы материалдық және рухани мәдениет «бұқаралық және элитарлық мәдениет», дәстүрлік және жаңашылдық мәдениет. Көркемдік мәдениеттегі ең маңыздысы — шығармашылық мәселесі, оның мәні және оның жүзеге асырылу тәсілдері.
Мәдениеттің бұлай бөлінуі белгілі шартқа байланысты Олардың арасында тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа құрал-жабдық түріне айналады. Ал жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология, жаңа ой-пікірлер, тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады.
Материалдық мәдениет құрамына еңбек құралдарымен бірге барлық қолмен, ақылмен өңделген еңбек заттары жатады. Олардың мазмұны мен түрі мәдениеттің даму сатысын көрсетеді. Сондықтан мәдениеттегі қазіргі бардың, болашақтың сабақтастық байланысын тани білу қажет. Өткендегі құрал – саймандар із-түссіз жоғалып кетпейді.
Жалпы мәдениет құрылымы екі үлкен бөліктен құралады:
1) Материалдық мәдениет. Бұл адамның табиғатты өзгерту, қайта құру процесімен байланысты;
2) Рухани мәдениет. Бұл адамның рухани дүниесін және оның әлеуметтік өмірін өзгертумен байланысты болады.
Мәдениеттің мәні мен мазмұны оның құрылымымен тығыз байланысты. Ал, оның құрылымы күрделі болғандықтан әртүрлі элементтерден, бөліктерден тұрады. Мәдениеттің негізгі элементтерінің ең бастысы және осыған сәйкес басты атқаратын қызметі таным, яғни таңба – символдық элемент болып саналады. Халықта «күш — білімде» деген сөз бос айтылманы белгілі.
Білім әр уақытта белгілі бар ұғымдар, түсініктер арқылы қалыптасып, тілде көрініс тауып, анықталады.
38.Софистика ,эклектика,догматизм,релятивизм ,метафизика диалектикаға кереғар баламалар.
Философияның әдістері, философиялық зерттеулердің көмегімен жүзеге асады. Философия ғылымының негізгі әдістері:
Софистика - дауласу немесе дәлелдеу кезінде қисынсыз пікірлерді, софизмдерді, яғни, сырттай ғана дұрыс болып көрінетін айлаларды саналы тұрде қолдану. Софистикаға тән әдістер мыналар: бір құбылыстың басқа құбылыстардан байланысын үзу, бір топқа жататын құбылыс зандылықтарын басқа топқа жататын құбылысқа қолдану, бір тарихи кезеңнің оқиғаларын келесі тарихи кезеңмен алмастыру т.б. Ғылымдағы сияқты, саясатта да Софистика керітартпа рөл атқарады.
эклектика - бұл әдісте фактілер, түсініктер мен концепциялардың біртұтас шығармашылық бастамасы болмайды, соның нәтижесінде сырттай шындыққа ұқсас қорытындылар алынады.
Догматизм [ көне грекше: δόγμα - пікір, ой ] - тексерусіз, зертгеусіз соқыр сенімге ғана сүйенген, дәлелденбеген қағида негізінде теориялық және саяси мәселелерді зерттеп шешуде нақтылы жағдайларды ескермейтін абстрактілік ойлау әдісі
Релятивизм[1] (лат. relatіvus — салыстырмалы) — дүниедегі барлық заттар мен құбылыстар өзара тек салыстырмалы қарым-қатынаста болады деген методологиялық қағида. Релятивизм заттардың, құбылыстардың, ғыл. теорияның, адамгершілік құндылықтардың, моральдық нормалардың, т.б. баяндылығын, тұрақтылығын, абс. мәнін жоққа шығарады. Релятивизмнің негізгі үш түрі:
Метафизика - диалектикаға қарама-қарсы әдіс, мұнда объектілер өздігінен, статикалық және біржақты қарастырылады.
39.Әлеуметтік экологияның зерттеу мәселесі мен міндеттері.
Экология – жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу заңдылықтарын, сондай-ақ организм деңгейінен жоғарырақ тұрған биологиялық жүйелердің –популяциялардың, организм қауымдастықтарының, экожүйелердің, биосфераның ұйымдастырылужәне қызмет атқару заңдылықтарын зерттейтін ғылым.Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель (1866).
Қазіргі кезде экология ғылымы көптеген басқа да ғылымдармен тығыз байланыста дамып, жаңа ғылым салалары мен бағыттары пайда болуда. Мысалы, әлеуметтік экология, өнеркәсіптік экология, геоэкология, инженерлік экология, ауыл шаруашылығы экологиясы, ғаламдық экология және т.б.
Әлеуметтік экология – табиғат пен қоғам арасындағы өзара карым -қатынас заңдылықтарын «табиғат + адам + қоғам» жүйесі негізінде зерттейді.
Экология – ағзалардың бір-бірімен және қоршаған табиғиортамен әсерлесу заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану ғылымы деп
анықтама беруге болады. Жедел дамып келе жатқан және шекарасы
көмескі Экология салаларының қатарында адамның қоршаған ортамен
қарым қатынасын зерттейтін әлеуметтік экологияны атап өтк
ен жөн:
1) ең жалпылама түрде –қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін
ғылыми пән;
2) адамзат қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы табиғатты сақтап, адамның
тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін ғылыми пән. Әлеуметтік экологияның негізгі міндеті –адамзат қоғамының және оның жекелеген аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу заңдылықтарын зерттеу негізінде жаңа табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау;
3) жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыратын адам экологиясының бір бөлігі;
4) адамдардың іс-әрекеттерін және сол іс әрекеттерді өзге адамдардың түсінуін, жеке тұлға немесе ұжым ретінде әлеуметтік-психология тұрғыдан баға беруін зерттеу.
40.Әлеуметтік болжамның мәселелері және мәні, оның ғылыми әдістері( экстраполяция,тарихианалогия,компьютерлік модельдер, болашақтың сценариясы,эксперттік бағалау).
Болашақ болжау, не оны білуге ұмтылу — адамзатттың ежелгі арманы. Болжау ұғымы (гректің «prognosis» — алдын ала болжау, айту деген сөзінен шыққан) қайсы бір табиғат не қоғам құбылыстарының болашақта болатыны-болмайтыны жайында ықтимал пікір айтуды білдіреді. Әлеуметтік өмір саласында ғылыми көрегендік білдірудің бір формасы ретінде болжау алдына мақсат қоя білуге, жоспарлау білуге тығыз байланысты. Тар мағынада алғанда, болжам қайсы бір құбылыстардың даму барысында сан және сапа жағынан баға беру мақсатында арнаулы ғылыми зерттеуді білдіреді. Кейбір табиғат құбылыстарын алдын ала болжауға әрекет жасаушылық (мәселен, күннің, айдың тұтылатын уақытын алдын-ала білу) ерте замандар да болды, бірақ ондай болжам жасаушылар дін иелері, абыздар болды, өйткені ол кездердегі білімді адамдар солар еді, бірақ олар өз болжамдарын құдайдың құдіреттілігін, өздері құдайдың жердегі өкілі екендігін қара халық алдында дәлелдеу үшін пайдаланды. Сол кездерден бері философия мен социологияда «фатализм» деп аталатын діни-идеалистік көзқарас дамып келеді. Ол мифологиялық фатализм (адамзат мәдениетінің бастапқы қалыптасу тұсында кеңінен тараған) және теологиялық фатализм болып негізгі екі түрге бөлінеді. Екеуі де, тағдырға сенуді — адам дүниеге келгенге дейін алла тағала алдын ала тағдырда нені белгілеп қойса, сол болмай қоймайды деген соқыр сенімді уағыздайды. Әрине, мұндай жағдайда ешқандай ғылыми болжамның болуы мүмкін емес.
Қазіргі ғылымда болашақты болжаудың бірнеше әдістері қолданылуда. Оған жататындар: экстраполяция, тарихи аналогия, компьютерлік модельдеу, болашақты сценарийге салу, эксперттік баға.
Экстраполяция - Құбылыстың бір бөлігіне қатысты түйіндерді оның екінші бөлігіне тарқату; қылмыстың криминологиялық болжамының негізгі үш тәсілінің бірі(болашақта қылмыстың жасалу мүмкіндігін ғылыми болжау, сонын ішінде қайталама (рецидивизм болжамы) немесе адам үшін құрбан болуы мүмкін екендігі (құрбан болу мүмкіндігінің болжамы) және т.б
Модельдеу әдісі – ғылыми танымның зерттеу объектілерін олардың модельдерін жасап, зерделеу арқылы танып-білу әдісі. Модельдеу әдісінің пайда болуы техникалық жүйелердің күрделілігіне, материалдық процестер мен құбылыстарды зерттеу қажеттілігіне орай туындайтын ой-түрткілерге, себептерге, тағы басқа байланысты. Модельдеу кез келген затты мақсатты, жылдам, неғұрлым тиімді тәсілмен зерттеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, модель зерттеліп жатқан объектінің субъект баса көңіл қойып отырған қасиеттерін жоғары дәлдікпен бейнелей алады. Ол объектіні құбылыстарға, заттар мен процестерге тән қосалқы белгілерден айырып, ондағы жалпы, негізгі, елеулі заңды белгілерді табуға мүмкіндік береді. Сондықтан модельдеу танымның формасы, әдісі, ірі категориясы болып саналады. Модельдеу екі түрге бөлінеді. 1) Пәндік модельдеу зерттеу объектісінің белгілі бір физикалық, геометриялық, динамикалық немесе функционалдық сипаттамаларын нақыштайтын модель жасау арқылы іске асады. 2) Идеалды модельдеу кезінде модель ретінде сұлбалар, сызбалар, формулалар, табиғи және жасанды тілдердегі сөйлемдер, тағы басқа қолданылады.
Эксперттік бағалау әдісі -халықаралық қатынастарды зерттеудің экспликативті әдістерінің бірі. Бүл әдіс бойынша қарастырылып отырған мәселеге қатысы бар маман сарапшылар арнайы шақырылып, өз бағаларын береді.
41.Қазіргі кездегі ұлттық және діни қатынастар мәселесі. Толеранттық Қазақстан халықтары Ассамблеясының саяси-әлеуметтік маңызы.
Ұлттық қатынастар - бұл көпұлтты коғамның ішіндегі саяси, әлеуметтік - экономикалық, мәдени, тілдік және басқа да қатынастардың синтезі. Ұлттық қатынастар әр түрлі деңгейде, яғни мемлекетаралық және мемлекет ішінде, ұлт ішінде және ұлтаралық, қоғамдық және тұлғалық деңгейлерде жалғасып жатады
Ұлт мәселесі ұлттық қатынастардың негізі болып табылады және ол ұлттық қатынастардың күйі мен сипатын анықтайды.
Қайсыбір этностың өмір сүру жағдайына, олардың бір-біріне сәйкес келу деңгейіне орай ұлттық қатынастар ұлттық мәселенің қалай шешім тапқандығының деңгейін көрсетеді.
Қазіргі таңда әр түрлі діннің бейбіт қатар өмір сүруі, діни бірлік, конфессияаралық келісім – кез-келген мемлекеттің гүлденуінің негізі болып табылады. Қазақстандағы қазіргі діни жағдайдың ерекше белгісі – конфессияаралық плюрализм. Халықаралық алаңдағы жалпы тұрақсыздық жағдайында Қазақстан дамуының, оның әлеуметтік, экономикалық және саяси жаңаруының маңызды шарты елімізде этносаралық және конфессияаралық келісімді сақтау болып табылады. Осы бағытта дін саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың тиімді жүйесі жолға қойылған.
Мемлекет және діни бірлестіктердің өзара қарым-қатынасының қазақстандық үлгісі діндарлардың құқықтары мен бостандықтарын сыйлауға, қоғамдық және діни қызығушылықтар теңгеріміне, серіктестік қатынасқа және өзара түсіністікке негізделген. Осыған байланысты дін бостандығы және діни тағаттылық (толеранттылық) үрдісінің ілгерілеуіндегі Қазақстанның тәжірибесі мемлекеттің либералдық және бейбітшіл саясатын өмірде жүзеге асыруының үлгісі болып табылады.
Қазіргі таңда батыс елдерінде, әсіресе, Германия, Франция, Англия елдерінде мұсылмандық қауымдардың саны өсіп келе жатқаны белгілі. Соңғы жарты ғасырда әлемдегі террористік іс-әрекеттер осы дінді жамылған мұсылмандар үлесіне тигендіктен батыс елдері, әрине, ислам дініне оң көзқарас танытпайды және мұсылмандардың сол елдерде білім беру жүйесіне енуі мен қоғамдық өмірге белсенді араласуын барынша болдырмауға тырысады [3].
Америка Құрама Штаттары және Канада елдерінің мемлекеттік құрылымы мен рухани-мәдени өмірлері діни және мәдени плюрализм негізінде қалыптасқандықтан, аталмыш мемлекеттер «ұлттық мәдениет» пен «дәстүр» деген түсініктерге әлдеқайда кең қарайды. Ал дәстүрлі Еуропа елдеріне дәл осы мұсылмандардың кеңінен таралуы олардың дәстүрлі мәдениетіне төнген қауіп ретінде қарастырылады.
XXI ғасыр Батыс пен Шығыс мәдениеттерi мен өркениеттерi байланыстарының, бүкiл әлемдегi этносаралық қарым-қатынастардың, полиэтносты қоғамдардың ықпалдасуында жаңа көзқарастар қалыптастырудың мәселелерiн өткiр қойып отыр.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заңына, «Қазақстан халқы Ассамблеясының ережесi туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2011 жылғы 7 қыркүйектегi № 149 Жарлығына, Қазақстанның Ел бiрлiгi доктринасына (бұдан әрi - Доктрина), Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттiң жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауына, Қазақстан Республикасы Президентiнiң Ассамблеяның XIX сессиясында белгiленген қағидаттарды ескере отырып, Ассамблеяның 2020 жылға дейiнгi даму стратегиясын пысықтау және қабылдау туралы тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.
Доктрина халықтың бiрлiгiн нығайтуға, демократияны, мәдениеттер мен өркениеттердiң үндесуiн дамытуға бағытталған құқықтық, әлеуметтiк-экономикалық, саяси, мемлекеттiк-басқарушылық шаралардың тұтас жүйесiн жасау үшiн негiз болып табылады.
Бүгiнгi таңда «Қазақстан халқы Ассамблеясының стратегиясы туралы және Қазақстан халқы Ассамблеясының ережесi туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2002 жылғы 26 сәуiрдегi № 856 Жарлығымен бекiтiлген Ассамблеяның орта мерзiмдi кезеңге арналған (2011 жылға дейiнгi) стратегиясы (бұдан әрi - Ассамблея стратегиясы) iске асырылды, негiзгi мақсатты көрсеткiштерге қол жеткiзiлдi.
42.Жекелік, ерекшелік, жалпылық категориялары.
43.Проблема ,гипотеза және теория –ғылыми дамуының түрлері.
Ғылымды дамытуда алдымен проблема туындайды, сосын болжам пайда болады, оны гипотеза дейді, содан кейін шұқылып – шұқылып теория пайда болады. Ол теория дұрвспа дұрыс емеспа практикадан білеміз.
44.Мәдениет және өркениет , олардың байланысы мен өзгешелігі.А. Тойнби ілімін сынау.
Өркениет сол мәдениеттің халыққа ыңғайлылығы, пайдасы. Адам кез келген жағдайда өмір сүреді, сол жағдай өзіне лайықты болса сол оның өркениеті. Қазаққа ыңғайлы көшпенділік. Тойнби (Toynbee) Арнолд Джозеф (1889-1975) - ағылшын тарихшысы әрі әлеуметтанушысы. 1919- 1924 жж. - Лондон университетінің профессоры, 1925-1955 жж. - Корольдық халықаралық қатынастар институтының ғылыми жетекшісі және Лондон университетінің ғылыми қызметкері. 1920-1946 жж.- "Халықаралыққатынастарғашолу" ("Survey of International Affairs" L., 1925-1965) редакторы.II дүниежүзілік соғыс кезінде Тойнби Ұлыбританияның сыртқы істер министрлігінің ғылыми бөлімінің директоры болды. Тойнбидің көптеген еңбектерінің ішінде ерекше орын алатыны - 12 томдық "Тарихты зерттеу"
1818 жылы үш бөлімнен тұратын кітап жазды,1 логика –ғылым,2 табиғат философиясы, 3 Рух философиясы.- қоғам жөнінде айтылған.Субективтік филос-сана, өзіндік сана, обективтік филос-қоғам, семия,мемелекет,абсолюттік рух- дін, исскуства
45.Г.Гегель « Философиялық ғылымдар энциклопедиясы» . Т.З. « Рух философиясы».
Таным процесіндегі логика мен диалектикаға ерекше назар аударған алғашқы еңбектерінің бірі — “Рух феноменологиясында” Гегель зерде мен пайымның даму процесін тарихи негізде қарай отырып, көптеген жаңалықтар ашқанымен, негізгі мәселеге — философияға қатысты үлкен қайшылыққа ұрынды. Ғасырлар бойы қалыптасып қалған анықтамадан бас тартып, философияның мәні даналыққа ұмтылу да, даналық та емес деп, оны ғылым саласына айналдыруды көкседі. Мұның өзі кейінгі кезеңдерде философияға жалпы дүниені, қоғам мен табиғатты, ойлауды зерттейтін ғылым ретінде қарауға, ақырында оны идеологиямен қойыртпақтап, өз мәнінен айыруға жол ашты.Георг Вильгельм Фридрих Гегел[1] (IPA: [ˈgeɔʁk ˈvɪlhɛlm ˈfʁiːdʁɪç ˈhegəl]) (1770 ж. тамыздың 27-сі (Штутгарт, Алмания) — 1831 ж. қазанның 14-і) — неміспәлсапашысы,немiс классикалық философиясы мен романтизм философиясы философтарының бiрі. Йоһанн Готтлиб Фихте және Фридрих Вильһельм Йозеф Шеллингпен бірге неміс идеализмінің негізін қалаушы. Рух дамуының ақырғы шегі, ең жоғарғы жетілген деңгейі – абсолюттік идея. Ол бүкіл даму тарихындағы жасалған рухани байлықтардың бәрін бойына сіңірген, бір жүйеге біріктірген. Міне, бұл – Гегельдің философиясы. Бірақ идеяның тек танымдық жағын ғана қарастыру оның шын табиғатын толық ашпайды.
46. Сенім , күмән, білім.
47.Менделеевтің қайталамалы (периодтық) жүйесі –элементар дамуы туралы ілімнің аяқталу кезеңі . Элементтер жайлы ілімдердің алғашқы түрлері ( флогистон теориясы, ятрохимия т.б).
ФЛОГИСТОН (грекше phlogіstos — жанғыш) — 17 — 18 ғасырлар химиктерінің түсінігінше барлық заттың құрамында болатын жанғыш немесе жаққанда қаққа және әкке айналатын затты 1669 ж. неміс химигі И.Бехер басқа да құрам бөліктерімен қатар әр заттың құрамында Флогистон болады деген пікір айтқан. 1697 ж. неміс химигі Г.Э. Шталь Флигстонның оңай тұтанатын заттарда (май, көмір, күкірт, т.б.) көп болады, ал металл өртелгенде Флигстон жоғалып қақ, топыраққа айналады деген тұжырым жасады. Шталь және оның серіктері металл қағы жай зат, ал металл күрделі зат деп түсінген. Флигстон теориясы қате түсінік болғанымен химия тарихында маңызды рөл атқарды. Ол тәжірибе қорытындыларын бір жүйеге келтірді және химияның алхимия түсініктерден тазаруына себепші болды. Флигстон теориясын А.Лавуазье еңбектері жоққа шығарды.
Ятрохимия, ескіше иатрохимия (көне грекше: ἰατρός — дәрігер) — химияны медицаға қызмет етуге бағыттаған химия ғылымының XVI және XVII ғасырлардағы бағыты. Негізгі мақсаты — дәрі-дәрмек дайындау.
48.Ертедегі шығыс философиясы . Ежелгі Үнді мен Қытай философиясындағы жалпылық және ерекшеліктер . Буддизм шындықтың төрт түрлі игіліктері туралы. Конфуций басқарудың үш негіздері жайлы.Конфуцийдің пікірінше елді түсіністікпен басқарудың үш буыны бар. Олар: 1) әділеттік, 2) табиғатты сүю (аялау), 3) әдет-ғұрыпты құрметтеу. Немесе, қоғамда ауыз бірлік болу үшін байланыстың тиімді үш басты түйіні, түрі бар дейді Конфуций. Бірі, басқарушы мен бағынушы, екіншісі, әке мен бала, үшіншісі, ері мен әйелі арасындағы қарым-қатынас. Тыныштық, татулық болу Конфуцийдің пікірінше, біріншілерді екіншілердің мүлтіксіз тыңдауы, айтқандарын бұлжытпай орындауы.
49.Көшпелі өмір салты,болмысы, дәстүрі қазақтардың рухани шығармашылығында ,халық ауыз әдебиетінде ,өнерінде ,көркемдік ойлауында бейнеленуі .Қазақтың ментальдық табиғаты.
Есен аман жүрмісің ләйлім шырақ
Жаңа таптып аулыңды көптен сұрап
Аулым көшіп барады таудан асыпн аспандағы бұлттармен араласып.
Қазақ тақырыбының орыс өнеріндегі дамуында Павел Кузнецовтың (1878-1968) «Қырғыз
сюиталары» жұмысы ерекше маңызды орын алады. Мұнда суретшінің даланы терең
түсінгені көрінеді. Ол қазақтардың дүниетанымдық, өмірлік дәстүрлерінің барлық
қырларын, философиясын ментальдық тұрғыдан ұғынып, өз шығармаларында көрсетті.
50.Астрономиядағы Н.Коперниктің ғылыми және дүниетанымдық эволюциясының маңызы.
Каперник геоцентрлік системаны ашты,
Николай Коперник (нем. Nikolaus Kopernikus; итал. Nicolò Copernico; пол. Mikołaj Kopernik; 19 ақпан 1473 ж. Польша, Торунь – 24 мамыр 1543 ж.) – дүниенің гелиоцентрлік жүйесін жасаушы поляк астрономы, математигі, экономисті.
Краков университетінде оқып, 24 жасында каноник (діни қызмет) болып сайланды. Италия мемлекетінде астрономия, философия, заң, медицина, т.б. ғылым салалары бойынша білімін жетілдірді. 1504 ж. отанына қайтып оралып, ғылыми және саяси жұмыстарға белсене араласты.
Коперник Италияда, кейін өз елінде жүргізген ұзақ зерттеулері мен бақылаулары негізінде 1500 жыл бойы ғылымда үстемдік етіп келген Әлем жөніндегі Птолемей іліміне (геоцентрлік жүйе) сын көзімен қарап, оған қарсы пайымдаулар мен қорытындыларға келеді. Птолемей жүйесі бойынша Әлем кіндігі ретінде қозғалмайтын Жер қабылданса, Коперник жүйесінде Әлем кіндігі ретінде Күн алынады. Коперниктің бұл еңбегі ғылымдағы үлкен төңкеріс болды. Коперник бұл жаңалықтарын өзінің “Аспан сфераларының айналуы” атты кітабында баяндайды. Осы кітаптағы кейбір кемшіліктер кейін Иоганн Кеплер мен Исаак Ньютонның еңбектерінде түзетіліп, толықтырылды. Бұл діншілдердің аспан, Жер жайлы қате қағидаларына қатты соққы болып тиді. Сондықтан да 1616 ж. инквизиция үкімі бойынша Коперниктің кітабы “қара тізімге” алынып, оны пайдалануға қатаң тыйым салынды. Бұл тыйым тек 1822 ж. ғана күшін жойды.
51.Қоғам құрылымы. Қоғам туралы маркстік ілім. Оған кереғар М.Вебер, П. Сорокин т.б әлеуметтік страттар теориясы және әлеуметтік моьильдік ұғымы.Маркс айтады қоғам екі таптан турады: бай кедей. Мына екеуі қоғамда екі тап емес таптар көп диді. Дәрігерлер бір елде әр түрлі тұрады, инженерлер әр түрлі тұрады дейді.Әлеуметтік құрылым туралы көптеген концепциялар бар. К.Маркс әлеуметтік құрылым туралы көптеген концепциялар бар. К.Маркс әлеуметтік құрылым туралы көптеген зерттеулер жүргізген ірі ғалым. ХІХ ғ. әлеуметтік стратификациялау теориясының ірге тасын қалаушылардың бірі десек те болады. К.Маркстің түсіндіруінде адамзат тарихында 5 типті қоғам орын алады. Олар: алғашқы адамдар қоғамы, құлиеленушілік қоғам, феодалдық қоғам капиталистік қоғам, және ең соңғы қоғам коммунизм. Әрбір қоғамның немесе формацияның өзіне тән, сәйкес құрылымы болады. Қоғамның әлеуметтік құрылымы К.Маркстің түсіндіруінше әлеуметтік топтардың жиынтығы және олардың қарым-қатынастары, байланыстары. Әлеуметтік құрылымның ішіндегі ең маңыздысы-таптар. Таптық қоғам қанаушылық орын алған қоғамнан басталады. Таптық қоғамдар деп Марксизмде құлиеленушілі, феодалдық, капиталистік қоғамдарды айтады. Ал алғашқы қауымдық қоғамда тап болмаған, яғни қанаушылық та орын алмаған. Тап деген әлеуметтік топ коммунистік қоғамда жойылды. Маркстік теория бойынша әрбір қанаушылық қоғамда 2 тап орын алады. К.Маркс осы таптарды негізгі таптар деп қараған. Мысалы, құлиеленушілік қоғамда құлдар мен құл иелері, феодалдық қоғамда феодалдар мен шаруалар, капитализмде капитал иелері мен пролетариат. Осы таптардың арасында күрес үздіксіз жүріп отырды. Соның салдарынан бір тап жеңіліп, екіншісі жеңіске жетеді, ал кейде күреске қатысқан таптардың барлығы жеңіледі., жеңіске басқа бір жаңа тап ие болады.
М. Вебердің де бұл мәселе туралы көзқарасы К.Маркстің көзқарасына өте жақын деуге болады. М.Вебер де К.Маркс сияқты таптың экономикалық негізіне көбірек көңі бөліп, тапты экономикалық категория деп түсінген. Бірақ та М.Вебердің К.Маркстен бұл мәселе бойынша айырмашылықтары бар. Біріншіден М.Вебердің пікірі бойынша таптың белгілерін тек қана, К.Маркс сияқты меншікпен доғаруға болмайды. Таптың көптеген әлеуметтік белгілері бар. Оның ішінде мамандық , білім деңгейі, қызметкерлік қабілеті, дипломы т.б белгілері бар. Екіншіден әлеуметтік құрылымдағы маңызды мәселенің бірі статус деп аталады. Статус, престиж деген категориялар қоғамды тапқа бөлуде аса маңызды роль атқарады. Ал ондай категориялар К.Маркстың таптық құрылым теориясында орын алмайды. Жалпы осы статус деген ұғым М.Вебердің социологиясында орын алады.
52.З. Фрейд психоанализі .З.Фрейдтің « Мәдениетке қанағаттанбау», «Мен және Ол» еңбектері.
Фрейдтің психоаналитикалық тұжырымдамасынан үзінділер енген. Осы томға Фрейд ілімін ары қарай дамытқан неофрейдистер Э.Эриксон, Ф.Фромм, К.Хорни, т.б. еңбектері де енген. З.Фрейдтің “Психоанализге кіріспе түріндегі лекциялары”, “Психоанализ очерктері”, “Мен және ол”, “Түс көрулер”, т.б. еңбектері аударылған.
Төртінші томда ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастырудың теориясын жасаған кеңестік ғалымдар П.Я. Гальперин, Н.Ф.Талызина, т.б. еңбектерінен үзінділер аударылған.
53. Қоғамдық сана деңгейлері . Теориялық және қарапайым сана . Қоғамдық психология мен идеология.Қоғамдық сана - қоғамның рухани өмірінің, адам ойында шындықтың бейнеленуінің барлық түрлерін қамтитын философиялық категория; әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың өмір сүруі процесінде пайда болатын адамдардың әлемге және өздеріне деген қатынастарының рухани тәсілдерінің жүйесі.[1]Оған қоғамдық идеялар, теориялар, саяси, құқықтық, адамгершілік, эстетика, философия және діни қозғалыстар, ғылыми білімдер, т.б. жатады. Қоғамдық сана әлеуметтік сезімдер мен көңіл-күйлерді, әдет-ғұрыптар мен мінез- құлықтарды, қалыптасқан дәстүрлерді, үлттар мен халықтардың психикалық кейіп ерекшеліктерін де қамтиды. Қоғамдық сана қоғамдық болмыстан туып, соның бейнесі мен туындысы болып табылады. Сана болмыстың бейнесі болғандықтан, қоғамдық болмыс өзгергеннен кейін сана да өзгереді. Бірақ қоғам мүшелерінің санасы белгілі бір мерзімге дейін өзгерген болмысқа сәйкес келмеуі, яғни артта қалуы мүмкін. Қоғамдық сана болмысты бейнелеп қана қоймайды, ол бейнеленген нысанды қозғайды, оны өзгертіп, дамытады. Оның күрделі ішкі құрылымдарының деңгейі мен түрлерін ашып көрсетуге болады. Қоғамдық сананың деңгейлеріне тікелей бүқараның, жекелеген әлеуметтік топтар өмірінің күнделікті жағдайларынан туатын қарапайым, эмпирикалық сана және қоғамдық топтардың түпкілікті мүдделерінің рухани көрінісі ретінде ғылыми-теориялық сана жатады. Қоғамдық сананың түрлері объективтік дүние мен қоғамдық болмыстың адам санасында бейнеленуін көрсетіп, адамның тәжірибелік іс-әрекеттерінен байқалып, қоғамның рухани мәдениетінің қүрамдас бөлігіне айналады. Қоғамдық сананың тарихи қалыптасқан түрлері: саясат, құқық, философия, мораль, өнер қоғамдық болмысты бейнелей отырып, оған белсенді түрде ықпал етеді. Оның әрқайсысының өз нысанасы мен бейнелеу тәсілінің болуына қарамастан, болмыс пен адам санасына өзіндік әсерін тигізіп, идеялық-саяси күресте ерекше рөл атқаруымен сипатталады.
54. Ертедегі Греция- ғылымның пайда болған орны ретінде.
Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне қатысты, бірақ тәуелсіз, нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай, өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және рациональдік сипат берген халық болды.
Ғылым дамуының классикалық кезеңі ХVІ-ғасырдан басталды деуге болады. ХVІ-ғасыр – адам рухының қайта өркендеген кезеңі.
55.Дж. Берклидің субъективтік идеализмі. Д.Юмның скептицизмі.
Мен дүниені сезім мүшелерім арқылы білемін, мен сезсем дүние бар , әйтпесе жоқ диди-бұны субъективизм дейді. . Д.Юм айтады дүниені қанша білем дегенмен бәрібір білмейсің, біліп біте алмайсың деген,
Философия Давида Юма (1711—1776) обнаружила критическое и скептическое отношение к выводам догматических систем, исходящих из эмпиризма. Юм выводит все идеи из чувственных впечатлений.Юмовский принцип, согласно которому идея отличается от впечатления только по степени интенсивности и яркости, по необходимости влечет за собой утверждение, что всякая идея является всего лишь «образом», «отражением» и в качестве такового — индивидуальным и частным.
56.Мазмұн және түр категориялары. Олардың ғылыми және көркем шығармашылықтағы методологиялық мағызы.Мазмұн мен түр - Абайдың асқан ақындық, суреткерлік шеберлігінің айқын көрінісі оның шығармаларында мазмұн мен көркемдік түр ажырамастай бірлікте келеді.
Идеялық мазмұнды, ақынның ой-сезімін жеткізетін алуан түрлі бейнелеу құралдары, суреттеу тәсілдері бір-бірімен жалғаса тұтаса келіп, көркемдік жүйе дәрежесінде қалыптасады да, мазмұнмен үндестік бірлестік табады.
Соның нәтижесінде шығарманың көркемдік түрі терең мағыналық сипат алып, мазмұны көркемдік, бейнелілік табады.Өмір шындығы поэзиялық шығармадағы керкем шындыққа айналғанда оған ақын дүниетанымы, көркем ой сезімі, адамгершілік, азаматтық мұрат идеялары келіп қосылады. Поэзиялық шығарманың көркемдік тұлға-пішініне, өрнек кестесіне, ен бойына қан жұгіртіп, жан бітіретін, нәрберетін идеялық мазмұн, мағына, ақынның биік қоғамдық мақсаттары, идеалдары.
Абай өлеңнің «іші алтын, сырты күміс» болуынталап етіп, алдымен, терең мазмұн керектігін және сол мазмұнның әсерлі, әдемі жеткізіліп көркемдік сипат алуы қажет екендігін жақсы тұсінді. Абай түсінігіндегі мазмұн қандай еді? Ол қоғамдық өмір, оның табан аудартпас шындығы, бүгінгі жайы мен ертеңгі даму бағыты, аса ділгер, мұқтаж мәселелері еді.
Абай поэзияның міндеті осыларды ақын көзімен көріп, жүрегімен ұғынып, терең зерттеп, поэзияның қанымен жанына сіңіру, сонда ғана өзінің қоғамдық міндетіне сай қызмет етеді деп санады.
Абай шығармаларын, бір сөзбен айтсақ, қазақ қоғамының 19 ғасырдың 2-жартысын түгел қамтыған шежіресі деуге әбден болады. Өйткені, оларда сол көздегі бар өмір барша әлеуметтік топтарымен, солардың, өзіне лайық талас тартыстарымен, қайшылықтарымен, психологикалық сипатымен, өзара қарымқатынастарымен жарқын көрінісін тапты. Абай қазақ өлеңінің табиғатына мүлдем соны керік, сипат беріп, өзгеше байытты. Әйтсе де, ақын өлеңнің түрінен гері мазмұнына ерекше мән берді. Өлеңге әркімнің де таласы бар, талабы бар болғанымен, биік өнер дережесіндегі өлеңнің қиындығын және өлең атаулыға бірдей қараудың талғамсыздық екенін көрсете келіп, мазмұны ментұрі бірлік-бірлестік тапқан өлең ғана нағыз өнер боп табылатынын айқындап берді. Өлеңнің жаңа мазмұнына сай көркемдік қуатын арттыру үшін Абай поэзия тілінің бейнелеу құралдарын жетілдіріп, байытты, халықтың сөйлеу тілінің, қазақтың ауыз екі сөз және ән өнерінің жетістіктерін пайдалана отырып, ол өлең сөздің, өлең елшемдерінің ырғақтық-ұйқастық байлығын терең ашып көрсетті, жаңа ырғақты, үйлесімді өлең үлгілерін еңгізді, ақындық тілдің бейнелік, стилистикалық мүмкіндіктерін молықтырды.
Қазақтың ақындық тілін, әдеби тілін ұстарып, шындап жетілдірді. Қазақтың әдеби тілін биік жаңа сапаға кетеріп, жаңа үлгіде қалыптастырды.[1]
57. «Адам», «техниака» жүйелерінің методологиялық және әлеуметтік аспектілері.
Техниканы билейтін адам, бірақ техника дамыған сайын, адамды өзіне мәжбүр қылады, ол жақсы емес.
58. Аристотель. «Саясат». Платонды сынау. Аристотель формальдық логиканың үш заңы туралы.
Бұл кітабында платонды сынайды. Аристотель формальдық логиканың үш заңы: теңбе-теңдік заңы, закон противо речи, закон исключенного третьего. Кейін лебнис негіздеудің негізі заңын енгізді, бұл копютердің, техниканы заңын айтты.
Аристотель еңбектері көзі тірісінде реттеліп жинақталмаған. Сондықтан оның шығармалары туралы ғылымда талас әлі тоқтаған жоқ. Аристотель Платон дүниеден қайтқанға дейін оның шәкірті, ізін қуушы бола тұрып ұстазының идеялар туралы іліміне сын айтады. Осы тұжырымды негізге алып, Мәскеу философия институтының ұжымы «Философиялық мұра» топтамасымен Аристотельдің төрт томдық шығармаларын («Мысль» баспасы, 1981 – 1983) жарыққа шығарды. 1-томға Аристотельдің екі еңбегі енген: «Метафизика» және «Жан туралы». Құрылымы жағынан «Метафизика» дербес он төрт кітаптан тұрады. «Метафизикасында» Аристотель Платонның негізгі ілімі – идеялар туралы тұжырымын сынға алады. 1-томға енген екінші жұмыс «Жан туралы». Бұл – психология ғылымының бастауы болған тұңғыш еңбек. Аристотельдің айтуынша, жан – тәннің өмір сүру себебі және негізі. Оның жан туралы айтқан көптеген пікірлері күні бүгінге дейін өз құндылығын жойған жоқ. 2-томға Аристотельдің «Ұғымдар, «Герменевтика», бірінші және екінші «Аналитика», «Топика» және «Софизмдік (грекше ойдан шығарылған деген ұғымды білдіреді) терістеулер туралы» еңбектері енген.
59. Ақиқат- таным мақсаты .Ақиқаттың түрлі анықтамалары (корреспонденттік ,когеренттік теориялар).Ақиқат,адасу, өтірік.Ақиқаттың нақтылығы.
Ақиқат деген біздің обектіге сәйкестігі. когеренттік теориялар- байаныстылық, сойлемдер, ойлар, байланысы,мысалы «менің досымның досы маған дос»
Ақиқат– таным теориясының негізгі категориясы, адам ойының өмір шындығымен сәйкестілігі. Ақиқат — танушы кісінің объектіні дұрыс, дәл бейнелеуі, адам санасынан тыс және тәуелсіз күйінде, өмір сүрген қалпында көрсетуі. Ақиқат категориясы білімнің затқа сәйкес келуін ғана емес, танымдық қызмет тәсілін де сипаттайды. Объективті ақиқат — білімінің адамға да, адамзатқа да тәуелсіз мазмұны. Ақиқат — салыстырмалы, себебі ол ішкі қайшылықта үнемі дамып, толықтырылып, тереңдетіліп, түзетіліп отыратын процесс. Абсолюттік ақиқат — затты толық сипаттайтын, таным дамуында теріске шығарылуы мүмкін емес мызғымас ілім. Салыстырмалы ақиқат пен абсолюттік ақиқат диалектик. байланыста. Салыстырмалы ақиқатта абсолюттік ақиқаттың ұшқыны бар, ал абсолюттік ақиқат салыстырмалы ақиқаттың жиынтығы (қ. Абсолютті және салыстырмалы ақиқат) негізінде құралады.[
60. Экалогияның философиялық проблемалары ,олардың жахандық сипаты. Қазіргі экологиялық жағдайдың футурологиялық аспектілері.
61. Қайта өрлеу дәуірі философиясы. Негізгі бағыттары мен өкілдері.Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) XVI-CVII ғ.ғ. қайта өрлеу Еуропаның басқа елдеріне тарап, өркендей бастады. Әр елде өзіндік ерекшелігімен көрініс тапты. Ортағасырлық діни ұғымнан гөрі ғылыми дүниетаным басымдық танытты, Реннесанс дәуірі мәдениетіне байланысты қай елде болмасын, антикаға деген көзқарасы, дүниетанымның ерекше түрінің пайда болуы, өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты өзіндік гуманизм пайда болды. Ренессанстық дәуір титанизмніің пайда болуымен ерекшеленеді. Адам жөнінде өзгеше пікірлер қалыптасты. Адам-құдайға ұқсас образда жаратылған «жаратылыс бастауы». Бар тіршілік – табиғат, адамды Құдай жаратты деген пікірді ұстанды. Адам әсемдік пен шеберлікке, махаббат пен сүйіспеншілікке толы жан иесі деген түсінік қалыптасты. Бұл дәуірде мәдениет пен философия шіркеу иелігінен босап, жаңаша өнердің дамуын бастады (бейнелеу өнері, архитектура, музыка, театр, әдебиет). Қазіргі замандық өркениеттің барлық жетістіктеріне тікелей ықпал етті.
Қайта өрлеу дәуіріндегі қалыптасқан негізгі философиялық бағыттар: пантеизм, натурафилософия және гуманизм.
62.Философиядағы болмыс мәселелері . Болмыс категориялары.Болмыстың негізгі формалары (табиғат, адам ,рухани, әлеуметтік, психологиялық болмыс).
Болмыс (бытие) категориясы философиялық категориялардың арасын-дағы ең бастысы. Бұл ұғымға анықтама берсек, болмыс – бар болып отыр-ғанның (сущее). өмір сүріп отырғанның барлығын қамтитын және олардың ең маңызды қасиетін – бар болу нақты өмір сүруді білдіретін категория.
Оған мағынасы жағынан жақын ұғымдар ретінде «космос», «дүние», «табиғат» ұғымдарын атауға болады, бірақ «болмыс» категориясы кең және ауқымды, мазмұны жағынан терең. Болмысқа қарсы категория – «болмыс емес» (небытие) немесе «болмау» (кейбір ғалымдар қазақтіліндегі фило-софиялық әдебиетте «биболмыс» ұғымын да қолданып жүр).
Болмысты жалпы түрде реалды және идеалды деп бөлуге болады. Ре-алды болмысты өмір сүру, бар болу деп, ал идеалды болмысты мән атайды. Реалды болмыс кеңістіктік-уақыттық сипатқа ие, қайталанбайтын, индивидуалды заттардың, процестердің, әрекеттердің, адамдардың нақты өмір сүруі. Идеалды болмыс мәңгі, уақытқа тәуелсіз, өзгермейді. Құнды-лықтар, идеялар, ұғымдар осындай сипатқа ие. Кейбір философтар идеалды болмысты ақиқат болмыс деп таниды.
Болмыстың осылайша жалпы бөлінуін одан әрі жіктесек, оның мынадай түрлерін атауға болады: тірі және өлі табигаттың заттары, қасиеттері және қатынастары болмысы; адам бол.мысы; әлеуметтік болрухани болмыс; материалдық заттар мен олардың тусінік, ұғым, теория түрінде бейнеленетін идеалдық образдары болмысы.
63.Экалогилық жағдайлардың аспектілірі (урбоэкология, халық өсімнің шегі, тұрақтылы даму).
Урбоэкология – қала экологиясы
86. Платон «Мемлекет».Құрылымы және негізгі идеялары.
Платонның ойынша Мемлекетті - философ басқару керек деген. Себебі, философ білімді жақсы көреді, жан-жақты ойлайды деген. Ал Басында ойы жоқ адамның, мемлекетті басқаруға құқығы жоқ деп жазған.
Платонның түсінігінше игіліктің төрт түрі бар. Олар: жүректілік, данышпандық, естілік және әдептілік. Бұл игіліктер адамдардың бәріне бірдей дарымайды. Осы игіліктердің даруына қарай қоғамдағы әлеум. топтарды үш топқа бөлуге болады. Олар: игіліктердің төрт түрінің төртеуі де дарыған — философтар, бұлар мемлекетті басқарулары керек, данышпандықтан басқа қалған үш игілік дарығандар — әскербасылар, т.б., ал игіліктің соңғы екеуі ғана дарығандар — қолөнершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы әлеум. топтардың әрқайсысы мемлекетке пайдалы және өте қажет. Сондықтан мемлекет өз тарапынан азаматтарды игілік рухында қалыптастыруға, тәрбиелеуге жағдай жасауы керек. Жетілген мемлекетте аталған үш әлеум. топ бір-бірімен жарасып, әрқайсысы өз ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды. Өзінің жетілген мемлекет идеясын жүзеге асыруға талпынысы сәтсіз аяқталған соң Платон өз шығармаларында "барлық нәрсенің өлшемі — Құдай" деп санайтын адамдардан құралған нақты мемлекет пошымын табуға ұмтылады. Платонның ойынша, адамдар өз қажеттіліктерін жеке дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндіріп, үй салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылыспен, төртіншілері етікшілікпен, т.с.с айналысады.
Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттілігін өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет еркін адамдардың бәріне бірдей әділ қызмет етуі керек. Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге бөлді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания. Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократ. мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-естілік, парасаттылық билейді. Оның қағидалары адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады. Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды. Өйткені қоғамдағы кикілжіңдер мен дау-жанжал, қайшылықтарды тудыратын жеке меншік деп санады. Платонның философиясы ежелгі грек дәуіріндегі Пифагордан басталған діни-мистикалық идеяны дамытумен ғана шектелген жоқ. Платон өзіне дейінгі философтардан қажетті, бағалы деген ой-пікірлерді қабылдай білді. Ежелгі грек философиясының көрнекті өкілі ретінде адам туралы мәселеге кеңінен тоқталып, соған байланысты көптеген мәселелер көтерді. Оның философиясындағы үлкен бір жаңалық — адамды биол. табиғи, сезімдік заттар дүниесінің немесе атомдардың қосылысы деген дөрекі, тұрпайы анықтамадан бас тартуы. Ол, ең алдымен, адамды қоғамдық өмірдің сан түрлі белестеріне көз жүгірте отырып, тануға ұмтылды. Сондықтан Платонның ойынша, адам — әрі қоғамдық, әрі парасатты, әрі мемлекеттік азамат. Платон өзінің көптеген шығармаларында, әсіресе, саяси-әлеуметтік мәселелерді қарастырған сұхбаттарында адамның ішкі дүниесін ашумен қатар оның қоғамдық іс-әрекетіне де талдау жасады. Платонның көптеген ой-пікірлері кейінгі философтарға үлкен ықпалын тигізіп, осы күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп келеді. [1][2]
87. Болмыстың құрылұмдық байланысы.Бүтін және бөлшек.Себеп және салдар.
Болмыс– бүкіл әлемнің тұтастығын, дүние мен адамның бірлігін, тіршіліктің мәнін білдіретін философиялық категория. Қарапайым санада болмыстың баламалары ретінде әлем, ғарыш,дүние, табиғат, өмір тәрізді жалпы ұғымдар қолданылады. Болмысфилософияныңерекшесаласы.
Онтология грек тілінен аударғанда онтос — болмыс, логос — ілім яғни болмыс туралы ілім болып табылады. Болмыс — тарихи қалыптасқан кең мағыналы, терең ауқымды философиялық ұғым. Әр заманда өмір сүрген ойшылдар бұл ұғымды көбінесе жүйелі философиялық толғаныстардың бастапқы негізі деп қараған. Осы уақытқа дейін де болмыс туралы бұл көзқарас өз мәнін сақтап келеді. Болмыс туралы философиялық мәселені түсіну үшін ең алдымен оның адамзаттың шынайы өмірінде қандай түбегейлі орын алатынын ұғыну қажет.
Адамның дүниеге қатынасының негізінде қандай құндылық жатса да, оның бастамасы — болмыс. Мәнділік жөнінде айтқанда не нәрсенің болса да дүниеде болу жолы немесе тәсілі оның негізін құрайды дегенбіз. Болу жолдары және сан алуан құндылықтар — бәрі де ең алдымен жалпы болуға тиіс. Онда болмыс деген не нәрсе? Бұл сұраққа оның барлық формаларының мазмұнын ашу арқылы ғана жауап беруге болады. Болмыстың нақты, жеке формаларының бәріне ортақ жалпы қасиет, ол — болу.
Болмыстың негізгі түрлері: 1) Заттар (денелер), процестер болмысы: а) бірінші табиғат; б) екінші табиғат. 2) Адам болмысы: а) заттар дүниесіндегі адам болмысы; б) адамның өзіндік болмысы. 3) Рухани болмыс: а) жеке адамның рухани болмысы; б) қоғамның рухани болмысы. 4) Әлеуметтік болмыс: а) қоғамдағы және тарих процесіндегі жекелеген адам болмысы; б) қоғам болмысы.
88. Норберт Винер және оның ізбасарлары ашқан кибернетика ғылымы.
Шеннон Информацияның көтерген. Мысалы Қазақтар информацияны өте қатты бағалаған, оның себебі бар, мысалы алсақ “сүйінші” деген сөз қазақтарда, жақсы жаңалық, сүйінші беру, қуану деген сияқты. Осыны ғылыми дәрежеге жеткізген Шеннон. Ал сол информацияны өмірде пайдалануды Кибернетика жасаған. Кибернетиканы Норберт Виннер ғылымға енгізген. ОЛ жас ғылым болып табылады. Оның мәні: грекше (басқару өнері), яғни басқару жүйелеріндегі ақпаратты алу,сақтау, өңдеу ісінің жалпы заңдылықтары туралы ғылым.
89. Дүниеге көзқарасы ұғымы.Оның тарихи типтері миф,дін,философия.
Мұнда Дін – ешнәрсенің себебін айтпайды, сенімді ғана білдіреді, яғни Дінге сену. Ал философия неге? Неге олай? Деген сияқты сұрақтарды тудырады. Миф – көне аңыз әңгіме, тарихи-мәдени сананың ерекше түрі
Адам басқа тіршіліктерге қарағанда ерекше пенде: ол өзін бүкіл Дүниеден бөліп алып, оған қарсы қоя алады. Менің осы Дүниедегі орным қандай? Мен бұл өмірге не істеу үшін келдім? Адамды Құдай, я болмаса «Үлы мәртебелі Табиғат» неге жаратты? Бұл Дүниені адам танып, түбіне жете алар ма екен? Мені жағапай қоршаған табиғат неге шексіз, әртүрлі және сондай әсем? Ертең-ақ бүл әсем Дүниені өлер шағымда қалайша қиып кетемін? Егер мен бұл Дүниеге уақытша ғана келсем, онда бұл өмірдің мәні неде? деген осындай және мыңдаған басқа сұракгар адамның ойына оқтын-октын келеді. Әрбір адам өзінің ой-өрісі, өмірден алған тәжірибесі, жалпы мәдениетінің деңгейіне қарай бұл сауалдарға жауап беріп, өзіне тән дүниеге деген көзқарас қалыптастырады.
Алайда қайсыбір Дүниеге деген көзқарасты философияға жатқызуға болмайды, өйткені соңғыға тек қана абстрактілік ой-өріс дамуының негізінде Дүниені үгымдармен бейнелеу түрі жатады (abstractio — латын сөзі, ой арқылы заттың, құбылыстың әртүрлі жактарын бір-бірінен бөліп алып қарау). Олай болса, философия — Дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауымдық қоғамның шеңберінде Дүниеге келеді. Оны біз мифология дейміз (mithos — грек сөзі, баян, аңыз, logos — грек сөзі, ілім деген магына береді).
Миф — табиғат, қоғам және адам жөніндегі алгашқы тұрпайы фантастикалық түсініктер (phantasia — грек сөзі, қиял, елес). Алғашқы қауымдық қоғамдағы әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың әртүрлі күштеріне қарсы тұра алмауы, сонымен қатар өзінің өмірге деген қажеттіктерін өтеу жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну іңкәрі — мифтердің Дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады.
Әрбір хапық өзінің дүниеге келу жолында әртүрлі мифтерді ойлап шығарды. Дүниенің пайда болуы мен тәртібі, жақсылық пен жамандық, көркемдік пен түрсіздік, адам өмірінің мәні мен құндылығы т.с.с. сұрақтардың жауаптары халықтар аңыздарында әртүрлі дәрежеде берілген. Ол жағалай қоршаган табиғаттың ерекшелігіне және соған сәйкес қалыптасқан халық тіліне байла- нысты болса керек.
Бірақ тереңірек қарасақ, әртүрлі халықтардың дүниеге қойған сұрақтары, ізденістерінің бір-біріне ұқсас жақтарын да көруге болады. Олар: Дүние қалай пайда болды? Кім адамды тудырды? Адам неге өледі? Адамдардың сөйлейтін тілдері неге әртүрлі? Аспан мен жер неге бір-бірінен бөлінген? т.с.с.
Әрине, бұл сұрақтарға берілген жауаптар бүгінгі адамдарды қанағаттандырмайды, оған ол тұрпайы болып көрінеді, өйткені мифтерде табигаттың қүбылыстары сиқырлы күштер арқылы түсін- діріледі. Мифтер — адамзаттың «балалық тарихындагы» туынды- лары. Сол кездегі адамдар мифтердегі айтылатын сиқырлы күштер- ге өзінің ықпалын тигізе алатынына кэміл сенді. Сонымен олар жагалай қоршаған ортаны, табиғаттың зор күштерін қнялдық жолмен түсінуге жэне игеруге тырысты.
Жалпылай келе, эртүрлі халықтардың мифтерін бслгілі бір топтарға бөлуге болады. Мифтердің ең үлкен бөлігінің бірі космо- гоннилық (cosmos — грек сөзі, әлем, genesis — грек сөзі, дүниеге келу, пайда болу) аңыздар. Оларда көбінесе Дүниенің алғашқы жагдайы хаос (chaos — грек сөзі, шексіз шашылган бытыраңқы дүние) арқылы көрсетіледі. Сиқырлы құдіретті күштің іс-әрекеті арқылы хаос жер мен көкке бөлініп, Дүниеге тэртіп келіп, әртүрлі табиғаттың құбылыстары дүниеге келеді.
Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекшеліктерін атап өтуге болады?
Біріншіден, миф алгашқы пайда болған қогамдық сананың формасы ретінде өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер. дін, саясат, мораль сияқты құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті галымдар қогамдық сананың синкре- тнкалық түрі деп есептейді (synkretismos — грек сөзі, қосылған, араласқан, бөлінбеген деген магына береді).
Екінші ерекшелігі — мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, жагалай қоршаган ортаны антропоморфнзациялау, адамның өзін- дік мэндік қасиеттерін бүкіл табиғатқа таратуы, табиғатгың құбы- лыстары мен заттарын олардың адам сияқты жаны, ойы, сезімі, іңкэрі бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр беретін аспаннан жауган нөсердің мифте Құдайлардың жыныс қатынасынан шығатыны жөніндегі қияли ойлары.
Үшіншіден, мифте элі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаган орта, әлеуметтік қатынастар көркем соз арқылы бейнеленеді.
Әлемнің пайда болуы жөнінде кейбір Шығыс халықтарының аңыздарында антропоцентрлік көзқарас та кездеседі (antropos – грек сөзі, адам, centrum — латын сөзі, орта, әртүрлі қатынастардың бір жүйеге қосылатын нүктесі). Бұл мифтер: «Дүниеден бұрын алғашқы еңгезердей адам болған, ал ол өлген кезде оның денесінен Дүние жаратылады», — деген пікір айтады.
Көне заманда күн мен ай, аспан мен жүлдыздар жөніндегі аңыздар адамдардың омірінде кең орын алган. Күннің сәулесінің жер бетіндегі тіршіліктің өміріне тигізетін шешуші рөлі сол заманда-ақ анықталып, Күн Құдайы негізгі табынатын құдайлардың біріне айналган. Сонау көне заманда пайда болған дөңгелек күнге ұқсатылып жасалған. Мысалы, біздің ертедегі бабаларымыз аспанға (тәңір, қытайша — тян) табынып: «Жер мен тіршілікті, адамды жаратқан — сол аспан Құдайы», — деп есептеген.
Жагалай қоршаган ортадагы өзгерістер, қайталау үрдістері, жыл маусымдарының, күн мен түннің ауысып отыруы, жер сілкіну, дауыл, топан су, т.с.с құбылыстар көне мифтерде жүлдыздар мен планеталардың орналасуымен, солардың ықпалымен түсіндірілді. Аспандагы жұлдыздардан тұратын фигуралар жердегі ахуалды, болашақта болатын оқиғаларды анықтайды, — деп есептелді. Бүгінгі асгрологиялық болжамдар (astron — грек сөзі, жүлдыз) сол көне замандағы пайда болган мифтерге сүйенеді.
Көп халықтардың мифтерінде ерекше орынды эйел Құдай алады (қазақтың Үмайы, гректердің Деметрасы, т.с.с). Әйел Қүдай — құнарлықтың, жер бетіндегі тіршіліктің әміршісі. Ол — аңшыларга сәттілік әкелетін, жер мен мал шаруашылығында мол өнім тудыр- татын Құдай.
Әлемдегі Қүдайлар мен адамдардың қарым-қатынастарына арналган мифтердің де орны бөлек. Ертедегі халықтардың мифте- рінде эрбір табиғат құбылысын тудыратын өз Құдайлары болды. Мысалы, үнді халқы өз мифологиясында 3000-нан аса Құдайлардың бейнесін жасады. Құдайлар грек мифологиясында да өте көп.
Біріншіден, Құдайлар — мэңгілік жандар, ал адам болса уақытша Дүниеге келеді. Өйткен себебі — Қүдайлар алғашқы мәңгі- лік табиғат заттарынан жаратылган, ал адам болса ол — бір миф- терде Құдайлардың саздан жаратқан пендесі, екіншілерде — Құдайдың сөзінен пайда болған. Бірақ, дегенмен қайсыбір миф адамга егер сол адам өзінің ізгі өмірімен, тазалығымен құдай- лардың мейірімін тугызса кішкентай да болса мэңгілік өмір сүру мүмкіншілігін қалдырады.
Екіншіден, аспандағы Құдайлардың өмірі жердегі адамдардың өміріне өте ұқсас. Құдайлар да адамдар сияқты күледі, жылайды, қуанады, өкінеді, ғашық болады, т.с.с. Оны біз мифтегі социо- морфизациялаудың нәтижесі деп түсінуіміз керек (societas — лат. сөзі, қоғам, morphe — грек сөзі, форма, түр).
Әрине, мифтердің пілдей бөлігі — батырлар хиқаялары (Қобы- ланды, Шора, Алпамыс, т.с.с.). Батырлар — бұрынғы заманда өмір сүрген бабалар, олар өздерінің өжеттігімен, зор күш-қуатымен ерекше бейнеленеді. Олар өздерінің гажап істерімен халыққа жаса- ган ізгі жақсылықтары арқылы адамдарды неше түрлі қиындық- тардан аман-есен алып шығып, бақытты өмірге жетелейді.
Мифологиядағы тагы бір ерекшелік — ол адамның жан дүние- сін, сезімдерін ерекше Құдайдың іс-әрекетінен шыгаруы. Бұл сонау көне заманда пайда бола бастаған діннің, адамның өз ішкі рухани өміріне үңіліп, таным жолына қоя бастағанының кепілі болып табылады. Мысалы, грек мифологиясындагы кейіпкерлер ғашық сезіміне шомылса, ал Афродита: «Ғашықтық — Құдайдың ісі», — деп түсінеді. Егер еске түсіру Құдайы — Мнемосина көмек берсе, адам есіне өткен оқиғаларды түсіреді, егер Муза Құдайлары көмектессе, онда адамга шабыт бітіп, ол өнерде шыгармашылық туындыларын жасайды.
Сонымен мифология, қай халық болмасын, оның мәдение- тіиің түп нұсқасы ретінде бүгінгі заманға дейін сақталып, қазіргі жазушылар мен күйшілердің, мүсіншілер мен өлеңшілердің шабыт қиялын оятып, шығармашылығына зор әсерін тигізеді. Жэне эр заманның өкілдері мифтегі мазмұнға өз уақытына сәйкес бага беріп, осы уақытқа шейін ашылмаган сыр іздейді. Мысалы, Прометей жөніндегі мифті алсақ, ол Зевсті алдап, адамдарға от әкеліп, онын қалай пайдапану керектігін түсіндіріп, әртүрлі қол-өнерге үйретті. Өз еркіне көнбегені үшін Зевс оны Колхидадағы биік таудың тасына шынжырлап тастады. Күндіз үлкен бүркіт келіп, оның бауырын шұқып жейді, ал түнде оның бауыры бұрынғы қалпына келіп үлгіреді, келесі күні бүркіт тағы да ұшып келеді… Тарихтагы Ренессанс дәуірінен бастап осы уақытқа шейін Прометей кейпі өнер адамдарының, философия, эдебиет қайраткерлерінің шығарма- ларында эртүрлі ойларды туғызып отыр (renaissance — француз сөзі, қайта туу). Солардың басымы — Прометейді адамды сүюдің, риясыздықтың, ізгіліктің, ержүректіктің нышаны десе, соңғы кездегі адамзаттың экологиялық дагдарысқа келіп тірелуі, рухани азгындауы Прометейдің кейпіне кейбіреулердің керісінше қарап, оны Құдайдың көрсеткен алғашқы жолынан тайдырушы, тәкаппарлықтың белгісі деп түсінуде.
Келесі гректің Сизиф жөніндегі мифін алсақ, (Sisyphus — латын сөзі, адамның аты), онда оған берілген Құдайдың жазасы: үлкен тасты домалатып, таудың басына шығарып орнату керек. Бірақ ол тас таудың басында орнықпай төменге қарай домалап кетеді. Ал Сизиф болса тағы да төменге түсіп, оны жоғарыга итеру- ге тиіс… Бірақ XX ғасырда өмір сүрген француз ойшысы А.Камю, бұл гректің мифінен адамның Құдайдың өзіне парапарлығын байқаган. Күнбе-күн үлкен тасты таудың басына шығарып, қайта- қайта төменге домалаған тасқа бара жатқан шағында ол көкке көз жіберіп, Құдайдың әділетсіз жазасына қанша қиналса да, өзінің көнбегенін көрсетеді…
Бүгінгі өмірде ғылым мен техниканың, гуманитарлық пәндер- дің дамуына қарамастан (humanitas — латын сөзі, адамгершілік, адамзат), мифтерге сену, олардың жаңа түрлерін тудыру осы уақытқа шейін жалғасып келе жатыр. Мысалы, адамдардың ғарыштағы басқа саналы пенделерге кездесуге деген бітпес іңкэрі неше түрлі аспаннан ұшып келген тарелкалар жөнінде, ондагы жандардың адамга ұқсас екені, жер қызының ғарыштан келген жігітке гашық болғаны жөніндегі мифтерді атап өтуге болады. Сонымен бүгінгі таңда, сонау мыңцаған жылдар өткен замандағы сияқты, қазіргі мифтің мазмұнынан біз жоғарыда көрсетілген антропоморфизациялауды байқаймыз.
Әсіресе қазіргі замандағы әлеуметтік-экономикалық қиын- дықтар, адамның рухани өмірінің өзегін құрайтын құндылықтардың күрт өзгеруі қогам өмірі жөнінде, билік басында отырған адамдар, олардың отбасылары, өмір салты жөнінде неше түрлі мифтерді тудырып отыр. Әрине, оларды тудыратын — халық, бұл мифтерде адамдардың жақсы өмірге деген іңкэрі, өмірдегі болып жатқан көп эділетсіздіктерді қабылдамауы байқалады.
Уақыт өте келе мифологияның шеңберінен дін бөлініп шықты, сонымен қогамға дүниеге деген көзқарас, дүние сезімінің жаңа түрі келді. Дін де мифологияға ұқсас синкретикалық табиғатымен, сонымен қатар Дүниені фантастикалық бейнелеуімен ерекшеленеді.
Сонымен қатар бұл құбылыстардың негізгі айырмашылық- тары: мифте шынайы өмір мен қиял бір-бірімен араласып жатса, дінде «бұл Дүние» мен «о Дүние» бір-бірінен анағұрлым алшақ жатыр. Өйткені егер бүл Дүниедегінің бэрі де өтпелі, кемшілікті, өз- өзіне жеткіліксіз болатын болса, о Дүние — мәңгі, әсем, бақытты, жетілген т.с.с.
Дінде ең құдіретті жасампаз — Құдай — табиғаттан жогары және бөлек тұр. Оны гылыми жолмен танып-білу мүмкін емес, ол адамға аян арқылы беріледі де, адамның жан дүниесінде терең сенім сезімін тугызады.
Сенім дегеніміз — белгілі бір қоғамдагы уагыздалатын пікір- лерге, нәрселерге берілу, олардың шындығын тексеру, я болмаса дәлелдеуді қажет етпеу. Осы тұргыдан алғанда сенімді екіге бөлуге болады. Олардың бірі — гылыми сенімдік. Оган қазіргі адамдардың гылым мен техниканың жетістіктеріне, олардың болашақта адамзат өмірін түбегейлі өзгертетіне сену. Оны философияда сциентизм ия болмаса технократизм дейді (scientia — латын сөзі, білім, ғылым, techne — грек сөзі, өнер, жасай білу, шеберлік, cratos — грек сөзі, билік).
90). Р.Декарт «Әдіс туралы ойтолғау».Оның танымдағы рационалдық әдісінің төрт ережесі.
«Әдіс туралы ой толғам» деген еңбегінде Рене Декарт екі түрлі ғалым кездесетінін айтады. Бірі өзін бәрінен жоғары ұстап, тек өз ойын дұрыс деп, басқа пікірмен келіспейтін пенде. Ондай адам бір рет қателессе дұрыс жолға еш түспейтін, адаса беретінін айтады. Екіншісі өз ойы жоқ, әркімнің пікірін қоштайтын адам дейді. Осы екеуін айта келіп, өзінің бұл екеуіне де қосылмайтынын білдіреді. Шындында ғалым өз ойын дәлелдеп те, айта да, қорғай да білуі керек. Ол үшін терең зерттеуде басқалардың пікірімен есептесу де керек. Ғалым менменшіл де, жалтақта болмауы керек. Мысалдар көп. В.И.Вернадский, мәселен үлкен биогеохимик. Ол Фаустпимен терең танысқаннан кейін мынадай қорытынды жасады. «Бұл көркем-философиялық еңбекте адамның ішкі құрылымын зерттеуде оның жаңалығы биология, анатомия, морфология, генетикамен барабар, тең» деген пікір айтты. Міне, бұлеркіндікжәнебіліпайтылғаннақты ой.
Әрнәрсені білу үшін анық нәрсені алу керек. Сосын әрбір түсініксіз ұғымды аныққа бөлу керек, содан кейін анықтан анықсызға қарай көтерілу керек. 4-шісі барлық анық нәрселерді картотекаға түсіру керек. Сосын үйреніп, тануға болады деген. Бұл негізі жалпы айтқанда «Метафизика», Өмірде негізінен бұлай болмайды, әрбір нәрсені білсек, ол ертең жаңа жағдайға сәйкес өзгеріп отырады.
91. К.Маркс Гегельдің «Философия тарихы»және «Тарихи философиясы»жайлы лекциялары туралы.
Бірінші философияның тарихы қашан шықты, қандай философтар болды, олар не жазды бұны- Философия тарихы дейді. Тарихшы бар болған нәрселерді айтады, ол неге олай болды, басқаша болуы мумкин беді, ол былықтан не ұттық не ұтылдық, қайсысы дұрыс қайсысы дұрыс емес- бұны Тарихи философиясы айтады. Бұл қйын, біреудің шамына тиесің.
Марксизм – бұл жұмысшы табының, жұмысшы табы үшін қалыптасқан ілім. Маркс ілімі туралы В.И.Ленин «Маркстік ілімі – ең күшті ілім, өйткені ол дұрыс ілім. Ол ілім – адамдарға жоққа сенудің қандайымен болса да, реакцияның қандайымен болса да, буржуазиялық езгіні қорғаудың қандайымен болса да ымыраласпайтын тұтас көзқарас беретін толық және жүйелі ілім. Ол ілім – адамзаттың ХІХ ғасырда жасаған неміс философиясы, ағылшын саяси экономиясы, француз социализмі сияқты таңдаулы ілімдердің заңды мирасқоры...», - деп жоғары баға береді. Марксизм ілімінің негізін салушылар неміс революционер-ойшылдары Карл Маркс пен Фридрих Энгельс.
Менің рефератымның мақсаты К. Маркстің көптеген теориялар туралы және олардың экономикалық ілімінде алатын орнын баяндап жазу. Жұмысымды теорияларға сәйкес бөліктерге бөлдім. Әр бөлімде бір теорияны қарастырдым.
К. Маркстің экономикалық теориясы.
К. Маркс Пруссияда (Германияда) Трир қаласында, адвокаттың еврей отбасында 1818 жылғы 5 мамырда дүниеге келген. Маркс Трир гимназиясында, одан соң Бонн және Берлин университеттерінде оқыды. Университетті бітіргеннен кейін «Демокриттің натурфилософиясы мен Эпикурдың натурфилософиясы арасындағы айырмашылық» деген тақырыпта докторлық диссертацияны тамаша қорғап шығады.
Маркстің революциялық қызметі өте ерте басталды. 1842 жылы ол «Рейн газетін» (рейндік радикал буржуазияның органы) шығаруға белсене қатысты және оның редакторы болды. Редактор болып жүргенінде ол экономикалық мәселелермен тереңірек айналысты, мемлекет пен заң орындарын сынға алудан саяси экономияны сынауға көшті. Осы жылдары Маркс газеттің революциялық-демократиялық бағытын едәуір күшейтті. 1848 жылғы наурызда Пруссия үкіметі бұл газетті жапты. Бұдан кейін Маркс Парижге көшіп, «Неміс-француз жылнамасы» журналын шығаруғы кірісті. Бұл журналда ол «Гегельдің право философиясына сын. Кіріспе» және «Еврей мәселесіне» (1843-1844) деген мақалалар жариялады.
Гегель философиясын талдау барысында ол, жеке меншікті жойып, әлемдік құрылысты түбірімен өзгерте алатын пролетариат күшінің рөлін түсінді, әрі пролетариаттың мүддесін қорғады.
92. Шығыстық ортағасыр ғылымы.Математика ілімі,алгебра,медицина,логика т.б дамуы әл Кинди,әл Фараби,әл Хорезми,ибн Сина.
ибн Сина-Дәрәгер , тамыр ұстап адам диагнозын білген, операция жасаған, европалықтар 500 жыл соның кітабымен жұмыс жасаған, әл Хорезми алгебраны тудырды 872 жылдары, әл Фараби ол ғылыми философиялық ойлар айтты.
Араб және түркітілдес философиясы. Орта ғасырларда дамып, гүлденген араб және түркітілдес философиясы туралы әдебиеттер баршылық, дегенмен де ол әлі толық зерттелген жоқ. Бүгінгі таңда шығыс мәдениеті мен философиясы, өркениетті әлемдік деңгейге рухани мәдениеттің бар саласына белсенді әсер етіп үлкен үміт арттырып отыр. Бұл еуроцентристік теориялардың жалпы әлемдік универсализмге ие бола алмай тұйыққа тірелген шағын көрсетіп отыр.
Мәселен, ежелгі үнді, қытай және грек философиясының генезисін анықтау, олардың алғы философиялық сананың формаларына деген ара-қатынасын анық түсінуге, әрқайсысының спецификасының және даму заңдылықтарының құрылуына мүмкіндік береді.
Бұл көне шығыс пен ежелгі грек философиясын, сондай-ақ шығыс пен батыстың өркениеттілігін де салыстырмалы түрде окып білудің алғы шарттары болып табылады. Өркениеттің рухани аспектісінің кең ауқымда болғандығы соншама, оның шығыс қоғамындағы орны батысқа қарағанда мүлдем өзгеше.
Бұрынғы әлемдік философия тарихының қазіргі мәселе қою жағдайынан өзгешелігі сол, онда еуроцентризм үстемдік етеді. Ол батыстағы шешімді асырып жіберіп, шығыс философиясын теріс бағалады. Бұған сенсек, шығыста барлық уақытта бір түрлі философия өмір сүрген. Бірақ бұл осылай ма? Олай емес. Өркениет, философия, мәдениет шығыста да, батыстағыдай әрқилы жолдармен жүріп, дамып келеді. Бұл алшақтық шығыстың қоғам дамуының ерекшелігінен көрінеді. Яғни, бұл мәдениеті мен философиясындағы ерекше өз корінісін тапқан, қайталанбас өз тарихы, салт-дәстүрі бар дербес шығыс қоғамды көрсетеді.
Орта ғасырлық шығыста VIII—IX ғғ. Батыс Еуропаның мәдениеттік даму деңгейі төмен дәрежеде қалып қойған кезде араб тілді философия, араб мәдениеті кең өркен жайды. Бұл арабтардың ұлттық сана-сезімінің оянуы, мәдениетінің кең өркен жаюы, жалпы VII ғ. Арабстанда жаңа ислам дінінің пайда болуымен де байланысты болды. Олар VII ғ. екінші жартысында ислам туының астында үлкен бір орталыққа айналды. Араб халифаты VIII ғ. бірінші жартысыңда тіпті бұрынғы Рим империясынан да асып түскені бізге тарихтан белгілі. Оның құрамына Арабстаннан басқа Иран, Армения, Индияның солтүстік-батысы, Сирия, Египет, Палестина, бүкіл Солтүстік Африка жағалауы және Пирней түбегі кірді. Атлантикадан Қытайға дейінгі сауда жалпы арабтардың қолында болды, араб тілі Гибралтардан Инд өзеніне дейінгі жерде ортақ тілге айналды, Араб халифатының қол өнері, шаруашылығы, атап айтқаңда, суармалы жерді пайдалану мәдениеті мен техникасы, саудасы мен өндірісі Еуропаға қарағанда анағұрлым жоғары дәрежеде еді. Осы себептердің бәрі жиналып келіп, орта ғасырлық ғылым мен философияның күрт дамып, өркен жаюына игі ықпал жасады.
Алайда араб мәдениеті араб халифаты сияқты көп ұлтты болды. Оның көркеюіне, дамуына арабтармен бірге түріктер де, берберлер де (мавр), парсылар мен египеттіктер де атсалысты. Екінші жағынан, араб тілінің негізінде ежелгі шығыс мәдениеті мен антикалық мәдениет ұштастырыла дамытылды, өзіндік дәстүрлі жалғасын тапты.
Мұсылмандық шығыс перипатетизмінің бастаушы өкілдерінің бірі аристотелизм іліміне алғаш жол ашқан ғүлама философ әл-Кинди (шамамен 800—870 жж.) «араб философы». деген құрметті атаққа ие болды. Ол өзінің трактаттарында табиғат құбылыстарын детерменистік тұрғыдан түсіндіруге баса назар аударды. Ол жан-жақты терең білімді, геометрия, астрономия, оптика, медицина, музыка ғылымдарымен шұғылданған ойшыл адам. Философиялық шығармалары логика мен таным теория- сына байланысты жазылған. Әл-Киндидің философия және жаратылыстану ғылымдары саласындағы көптеген жаңа тұжырымдары мен қағидалары келешек ғылым үшін де жетекшілік рөл атқарды. Атап айқанда, оның септілік байланысы, танымның үш сатысы туралы ілімі араб философиясы үшін сараптаудың үлгісі есепті болды. Әл-Кинди танымның бірінші сатысына — логика мен математиканы, екінші сатысына — жаратылыстану ғылымдарын, үшінші сатысына — философияны жатқызды. Демек, философияның нақтылы ғылымдарға өте жақын екендігін, олармен тығыз байланыста болып, арқа сүйейтіндігін көре біліп, дұрыс айтқан.
Шығыс перипатетизмінің тарихыңда ақыл-ойдың төрт түрін атап көрсеткен концепциясы үлкен рөл атқарды. Оларды — мәңгі әрекетшіл «белсеңді ақыл-ой», «бейжай, енжар ақыл-ой», «жол-жөнекей қосылған акыл-ой», «жарияшыл ақыл-ой» деп сұрыптайды. Ал, Аристотельдің он категориясының орнына әл-Кинди бес категорияны рухани түпнегіз етіп алуды ұсынады. Олар — материя, форма, қозғалыс, кеңістік және уақыт.
Өзіңің ғылыми ізденістерін әл-Кинди астрологиямен болашақты болжау ісімен ұштастыруға талпынған. Оның бұл әрекеті исламның кейбір жақтаушыларына үнамай, олар әл-Киндидің біраз кітаптарын өртеп жіберген болатын.: Сондықтан да, оның біраз шығармалары біздерге жете қойған жоқ. Әсіресе оларды қатты ашуландырып, өшіктірген нәрсе әл-Киңдидің Құранға сенімсіздікпен қараған кейбір ойлары еді.
Қорыта айтар болсак, әл-Кинди ілімінің араб тілді мұсылмандық шығыс философиясының шығыстық. перипатетизм ағымының араб мұсылман әлеміне кеңінен өркен жаюына өзінің тиісті үлесін қосты деп айта аламыз. Одан арғы шығыс перипатетизмінің дамуы әл-Фараби (870—950 жж.) және Ибн Сина (980—1037 жж.) есімдерімен тікелей байланысты болды.
Әл-Фараби. Тарихымыздағы ұлы тұлғалардың бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» атанған Әбу Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген.
Ұлы жерлесіміз әл-Фарабидің түркі тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты-жөнінде «тархан» деген атаудың болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзенінің Сырға барып құятын жеріңдегі Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу Насыр Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан әл-Фараби, яғни әкесі ұзлағ, арғы атасы тархан. Туған жері —қазақтын ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу Насыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны — қазіргі Отырар ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында. Сол тұста өмір сүрген зерттеушілердің қалдырған нұсқаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғ. тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Отырарға орта ғасыр ғалымдарының көп назар аударғанын біз тарихтан жақсы білеміз. Ғалымдардың айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы алқапта қазақ халқының арғы ата-бабалары, қырдағы көшпелілер мен қала тұрғындары жиі қарым-қатынас, тығыз байланыс жасап отырған.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 ж. монғолдар қаланы қиратты, бұл окиға «Отырар апаты» деп аталды; онан соң 1405 ж. ақпанда мұнда Әмір-Темір қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда ибн Хаукальдің, абу Фиданың, қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птолемейде де айтылған. Отырардағы кітапхана, ел аузындағы аңызға қарағанда, кітабының саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған.
Бірақ Отырар Қазақстандағы бірден-бір мәдени орталық еместі. Зерттеушілердің қажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық картасы басқа да мәдени орталықтармен (Тараз, Сауран, Сығанақ, Түркістан, Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) толықтырылды. Демек, осы аумақты мекеедеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптасқан өскелең өнері, ғылыми, түркі тілдес жазуы болған. Міне, сондықтан да қазақ топырағынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхақ әл-Отрари, Исмаил әл-Шаухари, Жемал әл-Түркістан, әл-Сығнаки, әл-Қыпшақи, Қадырғали Жалаири және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде Дүниеге келуі табиғи нәрсе. Осынау саңлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып тұлға — әл-Фарабидің орны ерекше.
Әл-Фарабидің Аристотельдін, Платонның, ерте дүниедегі Грецияның басқа да философтарының шығармаларымен түпнұсқасынан танысқаны жөнінде деректер бар. Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол жас шағында, дүниедегі құбылыс біткеннің бәрі кісіге ғажащ, әрі таңсық көрінетін кезде саяхат жасап, ,сол замандағы мәдени әлемнің коптеген орталықтары: Хорасанда, Бағдадта, Дамаскіде (Шам), Алеппода, Каирда (Мысыр) болған. Өз өмірінің көп жылдарын ол араб халифатының саяси және мәдени орталығы болған Бағдадта өткізді. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп, толыктырады. Көрнекті ғалымдармен байланыс жасайды, сөйтіп өзінің білімдарлығы, ақылының алғырлығы және асқан байсалдылы- ғы арқасында көп ұзамай олардың арасында үлкен абырой-беделге ие болады. Бірақ өресі тайыз кертартпа хадисшілер оны жек көріп, күндей бастаған, әсіресе, олар әл-Фарабидің бүкіл ойының негізгі мәніне қарсы шыққан, өйткені оның дүниеге көзқарасы шынайы болмысты танып білуге бағытталғантын, соңында әл-Фараби лажсыздан Бағдадтан кетеді. Өзінің «Фусул ал-мадани» (мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері) деген соңғы шығармасында ол: адам ғылымға өркен жайған елде тұруға тиіс дейді. Әл-Фараби өмірін Александрияалық (Мысырлық) ғалымдар, яғни бір кезде Александриядан ығыстырылған несторианшыл христиандар тұратын Дамаскіде өзкізеді. Мұнда ол солтүстік Сирияның жетекші саяси қайраткері Сейд Ад-дуаль Хамданиге аса қадірлі болды. Әл-Фараби 950 ж. 80 жасында кайтыс болды. Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті. Ол шығармалар ежелден бері-ақ жұртшылыққа танымал болып, философиялық және ғылыми ойдың Одан кейінгі дамуына тигізген әсері орасан зор.
93. Компьютерлерді интеллектендіру принципі.
Адам миының жұмысын атқарып жүр. Интеллектендіру деген сол.
94. Жаңа онжылдық –жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері.Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.2010жыл.29қаңтар.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 29 қаңтар 2010 жылғы «Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі Жолдауы аудан бойынша барлық мекеме, ұжым қызметкерлерімен ұжымдық тыңдалып, талқыланды. Талқылау өткізілген барлық 45 мекеме, ұжымдардың жиналыс хаттамалары аудандық ішкі саясат бөліміне жинақталды. 2010 жылдың 9 ақпаны күні сағат 11-00 де аудандықмаслихат залында Қазақстан Республикасының Мәжілісінің депутаттары Х.Жақыпов, Ш.Өтемісов, В.Киянский, Батыс Қазақстан облыстық «Нұр Отан» ХДП төрағасының бірінші орынбасары Ә.Нығмет және аудандық ақпарат-насихатшы топ мүшелері,барлық мекеме басшылары,селолық округ әкімдері,ауыл ақсақалдары, қоғамдық ұйым жетекшілері арасында Елбасымыздың биылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына арнаған «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу- Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауын түсіндіру насихаттау мақсатында актив жиналысы оздырылды.Жиналысқа барлығы 140 адам қатысты.
Күн тәртібіндегі мәселе бойынша аудан әкімі А.К.Утегулов биылғы Жолдаудың ерекшеліктерімен болашақта атқарылатын жұмыстар бойынша баяндама жасады.Баяндама бойынша жарыссөзге аудандық мәслихат хатшысы Т.Сағынов,ауыл ақсақалы Н.Даулетов,Шөптікөл селолық округінің әкімі Қ.Сүйеуғалиевтар биылғы жолдау да елдің,халықтың көңілінен шығатын көп мәселелер қамтылғанын,Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне жәрдем,ауылды дамыту, «Жол картасын» жалғастыру,бизнеске деген қамқорлық осының бәрі нақты мақсаттарға мұрындық болар істер екендігіне тоқталып,Жолдауды толық құптайтындығын жеткізді.
Жарыссөзден кейіңгі алғашқы болып сөз алған Қазақстан Республикасының Мәжіліс депутаты Х.Жақыпов Елбасының биылғы Жолдауында негізінен,онжылдыққа баға берілгендігіне, 2020 жылға дейін ел алдында әр сала бойынша үлкен жоспарлар қойылғанын,оның ішінде экономикамызға және ішкі,сыртқы саясатымызға айрықша мән берілгенін баса айту қажет деді. Аудандық білім беру бөлімінің меңгерушісі А.Мұхитов, Қаракөл селолық округі әкімі Б.Зейнуллин және аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің меңгерушісі Ж.Сұлтан өздерін толғандырып жүрген сұрақтарын Қазақстан Республикасының Мәжілісінің депутатарына қойып,нақты да түсінікті жауаптар алды. Қаратөбе ауданы активті жиналысы төмендегі мәтінде ҚАРАР қабылдады. Аудан әкімінің бекітуімен арнайы ақпараттық- насихатшылар тобы құрылып, жұмыстануда. Бұндай топ әрбір селолық округтерде де құрылып, жұмыс жүргізуде.
Жолдауды басшылыққа ала отырып, ауданның 26 мекеме басшылары, «Нұр Отан» ХДП аудандық филиалы өкілдері, аудан ардагерлерінен құрылған ақпараттық-насихатшылар тобы барлық елді мекендерге жұмыс жоспарларына сай, бірнеше мәрте шығып, ауыл тұрғындары, жергілікті қоғамдық ұйымдар, мекеме қызметкерлерінің қатысуымен насихат жұмыстарын жүргізіп, Жолдаудың басым бағыттарын түсіндіріп, Жолдауды нақты жүзеге асыруда өкілетті органдарға, сонымен қатар аудан халқына жүктелетін міндеттерді орындаудағы атқарылатын жұмыстар ауқымы талқыланды. Бұнымен бірге мәжіліс депутаттары және облыстық маслихат, «Нұр Отан» ХДП облыстық филиалы өкілідері мен облыстық мекеме басшыларынан құралған ақпараттық-насихатшылар тобы ауданымыздың елді мекендерін аралап, аудан халқына Жолдауды жүзеге асыруда республика, облыс көлемінде атқарылар ауқымды істер бағытында түсінік беріп отырды.
Жолдауды ақпараттық-түсіндіру мақсатында жасақталған іс-шара жоспарына сай барлық селолық округтердегі мәдениет үйлерінде, кітапханаларда, мектептерде «Қазақстан-2020 болашаққа бірге бармыз» атты бұрыштар, «Елбасының Жолдауы биік межелерге жетелейді» тақырыптарында көрмелер ұйымдастырылып, стенділер шығарылды.
Жолдау жарияланғаннан бері Елбасының биылғы Жолдауының ерекшеліктері мен Қазақстан халқының әлеуметтік ахуалын көтерудегі басым бағыттарын көрсетіп, оның жүзеге асырылуына бірлесіп жұмыстануға шақырған ардагерлар, қоғамдық ұйымдар, мемлекеттік қызметшілердің әр түрлі 7 материалы аудандық «Қаратөбе өңірі» газетінде жарияланды.
Аудандық іс-шарада Жолдауды насихаттауда атқарылатын жұмыстың маңызды бір бөлігі –ол елді мекендердегі ақпараттық-насихат құралдарын жаңарту мен жаңадан орнату. Бұл орайда аудан бойынша биылғы Жолдауды насихаттайтын -36 билборд жаңадан қойылды. Қаратөбе-5, Аққозы-3, Саралжын-4, Сулыкөл-3, Шөптікөл-2, Жусандой-5, Қоскөл-5, Қаракөл-2,
Егіндікөл-7
Бұның сыртында елді мекендерде Жолдау тезистері жазылған 93 шит (тақта) орнатылды. Елбасының Жолдауын насихаттау, бұл бағыттағы елімізде, соның ішінде ауданда жүзеге асырылып жатырған жұмыстарды халыққа жеткізуде ақпараттық-насихатшылыр тобының жұмысы бекітілген іс-шара жоспарына сай жалғаса береді.
95. Информациялық қауіпсіздіқ концепсиясы.
Қауіпсіздік үшін күресу қажет, бірақ абсалюттік қауіпсіздік жоқ.бірақ қорға керек.Арқалап ақша алып кеткен жоқ.
96. Классикалық механикада кеңістік және уақыт проблемасы.Материя,қозғалыс,кеңістік және уақыт бірлігі.
Нютон теориясы
КЕҢІСТІК ЖӘНЕ УАҚЫТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІКТЕРДІҢ ДАМУЫ
Кеңістік ұғымы обьектілерді бақылау мен тәжірибелік пайдалану негізінде қалыптасты.
Уақыт ұғымы адамның оқиғалардың ауысуын сезінуінің нәтижесінде, заттардың жағдайының біртіндеп өзгеруі арқылы жүзеге асырылады.
Күнделікті адам санасында кеңістік пен уақыт үғымы қалыпты тұрмыстық жағдай ретінде есептелінеді, материя уақыт пен кеңістіктің аумағында қарастырылып, материя жоғалған күйде де, олар сақталып қала береді деп есептеледі.
Мундай көзқарас кеңістік пен уақытқа абсолютті мән береді, және бүл жайлы И.Ньютонның «Табиғат философиясының математикалық бастамалары» атты еңбегінде нақты анықтама берілді. Бұл жерде абсолютті кеңістік пен уақыт жаратылыстың материалдық процестерден тәуелсіз өзін-өзі басқаратын элементтері ретінде қарастырылады. Бұл концепция «қара жәшік концепциясы» деп аталады.
Бірақ оларда субстанцияның ең маңызды қасиеті- әр түрлі денелерді тудыру қабілеті жоқ. Сонымен қатар басқа концепциялар да бар (Беркли, Мах, Авенари-ус тағы басқа) олар кеңістік пен уақытты адам санасына тәуелді етіп көрсетеді. Кеңістік пен уақыт мәселелері жақыннан әсер ету және алыстан әсер ету концепцияларымен тығыз байланысты. Алыстан әсер ету гравитациялық және электр күштерінің бір сәтте абсолюттік кеңістік арқылы таралуы, ең соңында өзінің көздеген мақсатына құдайдың буйрығымен жетеді. Ал жақыннан әсер ету концепциясы (Декарт, Гюйгенс, Френель, Фарадей) кеңістікті зат пен эфирдің жалғасы ретінде қарастырады.
Өзара әрекеттесу мен кеңістікті түсіну классикалық физиканың шеңберінде дами отырып, XX ғасырда одан әрі дамыды.
Кеңістік пен уақыт қайтадан материя атрибуты ретінде оны анықтайтын байланыстары және өзара байланыстары арқылы түсіндірледі.
Уақыт пен кеңістіктің қазіргі кездегі түсінігі А.Эйнштейннің салыстырмалылық теориясы арқылы түсіндіріледі.
97. Философиядағы әдіс мәселесі.Ғылыми танымның әдістері мен формалары.Танымның эмпирикалық және теориялық деңгейі.
Ғылымда зерттеу бар талдау бар эксперимент бар бұл ғылыми әдістерге жатады.
Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы Философиялық ілім ретінде. Әдіснама, әдіс пен теория әрқашан бір-бірімен тығыз байланысты. Теория педагогикалық құбылыстардың кез-келген әдіснаманың негізі болып табылады және сол әдістеменің көмегімен табылған фактілер арқасында кеңейеді. Теория – таным процесінің нәтижесі, ал әдіснама болса осы танымға жету мен оны құру тәсілі болып табылады. Бұл – теориялық және практикалық ғылыми-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен құрастырудың негізі мен тәсілдер жүйесі, бұл – осы жүйені тану жолы. Таным теориясы тұтас таным іс-әрекеті процесін және ең алдымен оның мазмұндық негізін зерттейді. Әдіснама шынайы және практикалық түрде тиімді білімге жетудің әдістері мен жолдарына көп көңіл бөледі, осы білімді дамытудың тәсілдерін іздестіреді.
Кез-келген әдіснамалық мәселелерді шешу белгілі бір гносеологиялық принциптер негізінде құралған бастапқы әдіснамалық тұжырымда жүзеге асады. Адамның танымдық іс-әрекетінің жалпы заңдылықтарын, оның даму заңдарын қалыптастыру философия ғылымының мәселесі. Білімді философиялық, аксиологиялық түсіну философияға тән және ол ғылыми білім туралы түсініктердің қалыптасуына шешуші ықпал етеді. Алайда зерттеушінің әдіснамалық тұжырымына жалғыз философия мен оның гносеологиялық негіздері ғана әсер етпейді. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымдама, көбінесе, ғылыми білімді құру мен дамыту теориясы болып табылады, өйткені ол психологкялық-педагогикалық ғылымға және оның тарихына бағытталады. Осыған орай, әрбір әдіснамалық тұжырымдама психологиялық-педагогикалық теориялар негізінде құрылып, соларға сүйенеді, өйткені олар осы тұжырымға жақын және онын ең басты құрылымдары болып табылады.
Әдіснамалық тұжырымдар ғылымның философиялық негіздері мен педагогикалық ғылымның зерттелетін саласының жетістіктеріне байланысты ажыратылады. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымының қалыптасуына бұған дейін қалыптасқан және басқа да психолгиялық-педагогикалық тұжырымдар әсер етеді. Жаңа әдіснамалық тұжырым оған дейінгі пайда болған әдістемелік концепциялар желісінде пайда болып, дамиды, ол нені іздеу керек және қалай іздеу керектігін дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, олар зерттеушіні тежеп, оның еркін ойлауына кедергі жасауы да мүмкін.
Зерттеушіге, кейде, ғылымдағы көпшілік қабылдаған, тұрақты ережелер туралы, әдістемелік көзқарастар, ғылыми мектептер бағыттары туралы ұмытып, олардан бас тартып, оларды дәлелді түрде жоққа шығарудың пайдасы көп болады. Сондай-ақ, әр түрлі тұжырымдарға, олардан шығатын мәселелерге және оларды шешудің ерекше тәсілдеріне сын көзбен қараудьщ да пайдасы зор. Іске осылайша қарау теориялық материалға деген өзіндік қатынасты қалыптастыруға, белгілі бір тұжырымдарға сүйеніп, бір жағынан философиялық ережелер ықпалындағы, ал екінші жағынан ғылыми-педагогикалық танымның белгілі бір саласына бағытталған кейбір тұжырымдарды сынауға көмектеседі.
Зерттеу жұмыстарына жаңадан араласқан зерттеушіге ғылыми талдау жүргізіп, ғылымдағы тұрақты философиялық және теориялық тұжырымдар мен қортындыларға сүйенудің пайдасы мол. Бұл зерттеліп жатқан саладағы жаңа жүйелік тұтастық білімдерін алуға көмектеседі. Эмпирикалық деңгейдегі білім қайта құрылып, теориялық білім мен нақты шындықтың өзара қатынасы саласындағы теориялық қортындылар мен нақтыландырулардын негізін құрастыру қажет. «Теориялық білім» дегеніміз сөздің, жалпы мағынасында, белгілі бір педагогикалық құбылысты талқылауға, қолдануға және түсіндіруге бағытталған ғылыми көзқарастар, түсініктер, идеялар жиынтығы. Ал, тар және арнайы мағынасында, ол дегеніміз педагогикалык іс-әрекеттің зерттелініп жатқан саласының заңдылықтары мен байланыстары туралы тұтас түсінік беретін ғылыми білімді ұйымдастыру формасы. Бұл тұтас білім жүйесіндегі ішкі шектеу, ол бір элементтердің басқа элементтерге тәуелділігін сипаттайды, ал теория мазмұны пікірлер мен түсініктер жиынтығынан тұрады. Теория көбінесе жеке тұлғаны тәрбиелеу, оқыту мен қалыптастырудың қалыптасқан тәжірибесін шығармашылықпен қайта құрумен байланысты. Осылайша, ол педагогикалық тәжірибені қортындылап, жеке тұлғаның болашақта қалыптасуы мен дамуының жоспарын анықтайды.
Теория өзара байланысты білімдер жиынтығы ғана емес, сонымен қатар, ол – осы білімдердің белгілі бір зерттеу бағдарламасы түрінде құралуының механизмі. Теория шынайы өмірде жоқ, бірақ теориялык-әдіснамалық білімдерге сүйеніп жүзеге асыруға болатын нәрсені құрастыруға көмектеседі. Осының бәрі ғылыми білімдердің жалпы жүйесі ретінде педагогикалық теорияның тұтастығын құрайды.
Теориялық білім зерттеушіге оның не нәрсені біле алатынын көрсетсе, практикалық білім оның не істеу керектігіне бағыттайды. Кез-келген теорияның ақиқаттылығының белгісі – болмыстың практикалық өзгерісі. Практика теориялық түсінікке қарағанда әлдеқайда кең және күрделі. Алайда, басқа жағынан қарағанда, теориялық болжамдар, мысалы, Д.И. Менделеевтін химиясы практикаға белгісіз жаңа химиялық элементтердін ашылуын болжаған. Осылайша Нептун ғаламшарының ашылуы да бірінші теория жүзінде болжанып, практика жүзінде заманға сай телескоптар пайда болған кезде ғана оны коре алған. Іс жүзінде таза теория болмайды, өйткені ол әрқашан зерттелінетін пәннің әдістемесімен өзара тығыз байланыста болады және зерттеу іс-әрекетінің бағытын анықтайтын бастапқы нүкте болып табылады.
Қазіргі замандағы ғылымның әдіснамасы білімнің жеке бір саласы ретінде дамып келе жатыр, оған нақты-ғылыми деңгейде өкізілген зерттеулер сүйенеді.
Әдіснама дегеніміз әдістер туралы ілім, оларды зертттеушінің ойлау сипатын, оньщ танымдық процесінің дамуының жолын анықтаушы ретінде қарастыру қажет. Таным процесіндегі әдіске антикалык философияда-ақ үлкен мән берген, онда алғаш рет зерттеу нәтижесі мен ғылыми таным әдісі арасындағы өзара қатынас айқындалған болатын. Қазіргі уақытта таным әдістері, олардың қалыптасуы мен даму процесі зерттеу объектісін тану мен өлшеудін анық ғылыми нәтиже бере алатын нақты әдістерін талап ететін деңгейге жақындап келеді. Сондықтан ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерінің дамуы мен жетілдіру процесі тұтас педагогикалық ғылымның дамуының ең басты құрамды бөлігі болып табылады.
Ғылыми зерттеудегі әр түрлі әдістердің өзара байланысы мәселесі көкейкесті мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе аспектілерінің бірі ғылыми танымдағы философиялық әдістердің орны туралы мәселе больш отыр. Зерттеушінің теориялық ойлауының негізінде материалистік диалектика әдісі жатыр, ол ізденушіні ғылыми фактілерді жинастыру мен түсіндірудегі субъективті көзқарастан, олардың біржақтылығынан босатып, зерттеушіні зерттеу мәселесіне тарихи анализ жасауға , оның дамуының тенденциясы мен заңдылықтарын табуға, таным мен болмысты қарама-қайшылықтарды шешудің тәслдерін ашуға шақырады. Бұл объективті заңдылықтармен анықталатын білім мен ақиқаттың әр түрлі формаларының өзара байланысын анықтауға, қоғамдык және жаратылыстану ғылымдарының ілгері дамуына икемделген ойлаудьщ басқа да диалектикалық әдістерін тереңірек түсінуге көмектеседі.
Тарихи материализм әдісі барлық қоғамдьщ ғылымдар үшін жарамды және ол әлеуметтік, педагогикалық және басқа да заңдылықтар мен олардың дамуының ерекшеліктерін танудың негізі болып табылады. Ғылыми танымның осы әдістері шешуші мәнге ие, зерттеудің бағыты мен оның тағдырын анықтайды, ал оның таным объектісін зерттеудегі принциптік ыңғайы зерттеу нәтижелері мен олардың әдістемелік құндылықтары бағасының дүниетанымдық көрсеткіштері болып табылады.
Таным процесінде белгілі бір, нақты ғылымдарды (физика, математика, химия, тіл білімі) зерттеудің жекелеген, арнайы әдістері бар. Нақты ғылымдардың әдістерімен қатар жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де кездеседі, олар барлық дерлік ғылымдарда қолданылады: байқап-бақылау, теңеу, талдау және жинақтау, дәріптеушілік, өлшеу, эксперимент, абстрактіден нақтыға қарай өрлеу, индукция мен дедукция; бұлардың әрқайсысы жеке ғылымдарда нақтылана түседі. Сонымен қатар, ғылыми әдістер ғылыми танымның эмпирикалық және теориялық әдістері болып екіге бөлінеді.
Сонымен, зерттеу әдісі дегеніміз күрделі танымдық әдістемелер, ал олар болса зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тәртібін белгілейтін әр түрлі әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан тұрады.
Зерттеу әдістері педагогикалық ғылым дамуының басты құрамды бөлігі болып табылады. Педагогикалық ғылым мен тұтас педагогикалық білімнің дамуы педагогикалық зерттеу әдістерінің даму деңгейіне байланысты.. Ғылыми нәтижелердің анықтығы алғашқы ақпаратарды алудың жолдары мен тәсілдеріне және зерттеу әдістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық зерттеу белгілі ғылыми білімдерді дәлелдеу емес, ол – жаңа білімдерді табу процесі. Ол адамның зерттеу объектісі, заттары мен құбылыстарының мәнін ашуға бағытталған жан-жақты танымдық іс-әрекетінің бір түрі.
98. Геологияның ғылымдарды генетикалық жіктеудегі алатын орны.Геологиядағы актуализм принципі.
Актуализм-бүгінгі күннен қарап білу.
Адамзат көне заманнан бастап–ақ жер сілкіну, вулкан атқылау, теңіз жиегінің мүжілуі, өзен аңғарының өзгеруі тәрізді құбылыстарға назар аударған (Пифогор, Аристотель, Страбон).[1]
Бырақ геология ғылыми ретінде алғаш рет орта ғасырларда Таяу Шығыс пен Орта Азия ғалымдары әл-Фараби, әл-Бируни, ибн-Сина еңбектеріне қалыптаса бастаған. Олар жеке минералдарға, әшекей тастарға , кейбір геологиялық денелер мен құбылыстарға ғылыми сипаттама берді.Еуропада тарихи геологияға қатысты деректер 16 ғасырда Леонардо да Винчи, Дж. Фракасторо еңбектерінде кездеседі. Шөгінді жыныс қабаттары біріннен соң бірі орналасқан геологиялық құбылыстар нәтижесінде алғашында горизонталь жазықтықта хронологиялық тәртіппен бірінен кейін бірі жаралады деген көзқарасты тұңғыш рет 1669 жылы Н.Стено тұжырымдады.
Жазба әдебиетте «геология» деген сөз тұңғыш рет неміс епископы Р.де Бьюридің «Philobiblon» (Кельн қаласы, 1473 жылы) атты кітабында діни тұрғыда (жердегі пендешілік деген мағынада ) қолданылған. Осы күнгі ұғымға сәйкес «геология» терминін тұңғыш рет норвег ғалым М.П.Эшольтқолданды (Geologia Norwegica. 1657) 18 ғасырдың аяқ шеңінде «геология» орнына Германияда, Ресейде ішінара Англияда неміс геологыА.Г.Вернер ұсынған (1780) «геогнезия» термині қолданылды.
99. Адамдағы биологиялық пен әлеуметтік. Антропосоциогенез ұғымы.
Биологиялық тірі жандарғы ұқсастығы, әлеуметтік оның саналығы.адамгершілік осыдан туындайды.
100. Ш.Құдайбердиев Үш анық».
30 жыл жүріп кішкентай кітап жазды1898-1928. Бізде философиялық ой болғанмен , филос ғылым болған жоқ. Үш мәселе көтереді: 1- дүние материадан тұрады, күннин сәлесі қандай жылдамдықпен жүретінін айтады.2- жан мәнгә өлмейді деген,сондықтан ке»бір өлген адамдар тірі адамдармен сөйлесіп жүреді деген,сперетиз білмегендіігі 3- адамгершілік адамға ең жоғарғы қасиет. «алтынды көрсе періште жолдан тайады»
101. XVII-XIXғ.ғ.орыс философиясы,оның өмірмен байланысы.
Радищев өмірде өте жақсы адам болған, екатириннин кезінде көтеріліп, одан кейін он жылға сотталып, келгенсон тағы сондай қауіп болғансон өзін өзі өлтірген кісі. Ол үстеп тапқа жақпау себебі. Ол басы байлықты сынады. Басы байлық ресейдің маңдайындағы соры екенін көрсетті, неше түрлі өмірде заңсыздықтың бар екенін , помещиктер ойына келгенин істейтінін ашып, өзінің петербург пен мәскеуге саяхат деген еңбегінде жазған сол кітабы үші. Он жылға сібірге жер аударды, пажы болған
102. Информатиканың қалыптасу тарихы. Шеннон айтты го.
103. Биклассикалық философиядағы иррационалдық және рационалдық еместік проблема.
Шопенгуер дүние ерікпен елес, нище жаксылык пен гегль ақылды аспанга көтерді , тіпті аспанга көтерді. Шопенгауер мен нищще акылды таптады. Ырықпен билік керек деген, нище дінге қарсы кітап жазды, қоғамда зұлым адамдар өмір сүру керек , қатігез, жаны ашымайтын, ал әлсіз адамдар өмірге керек жоқ, өмірден кету керек деген, гуманиз деген солардың кетуіне жәрдемдесу деді
104. Кездейсоқтық және компьютерлер.
Компьютерде кездейсоқ болмайды, өмірде заңдылықта бар кездейсоқта бар.
105. Материя –философиялық категория ретінде.В.И.Лениннің «Материализм және эмпириоритицизм»кітабы бойынша.Қазіргі ғылым материя құрылымы мен қасиеттері туралы.
В.И.Ленин обективті және реалдық деп анықтама берген.
6. «Алаш» партиясының бағдарламасы.Алаш Орда үкіметінің құрулуы.Ә.Бөкейханов,Х.Досмухамедов,М.Шокаев.Алашордашылардың трагедиясы.
Алаш партиясы 1917 ж июльде Орынбор қаласында құрылды. Алаш орда үкіметі сол жылы желтоқсанда Орынбор қаласында 2 съезде құрылды. Бірінші партия сосын үкімет құрылды. Оның ішінде Ә.Бөкейханов,Х.Досмухамедов,М.Шокаев т.б. 25 адамнан үкімет құрылды. Бірақ бұлардың соры 1917 жылдың желтоқсанында Алаш орда үкіметін құрғаны. Одан 1 жыл бұрын болғанда ондай болмас еді. Олар Совет үкіметі орнағаннан кейін құрды, сондықтан бұлардың ролі контрареволюция болды. Октябрде революция жеңді, желтоқсанда бұлар алаш орда үкіметін құрды қарсы. Егер Алаш орданы октябрь революциясынан бұрын жасаса патша үкіметі қудалар еді, Одан кейн болды совет үкіметі қудалады. Өмірі трагедиамен бітті.
128. Ми мен психика. сананың пайда болуы және мәні.
Санан бір дегенен пайда болған жоқ, сезім арқылы бірте-бірте пайда болды.
Адам психикасы - мидың табиғи өнімі емес, әлеуметтік жағдайлар туындысы. Алайда, ол табиғи, физиологиялық зат - мидың арқасында әрекетке келеді. Психиканы ми әрекетінен ажыратып та болмайды, сонымен бірге оны бүтіндей нейрофизиологиялық үдеріс деп те атау орынсыз. Психика мен физиологиялық үдерістердің өзара қатынасы - идеалды дүние мен заттасқан болмыстық ажыралмас байланысы.
Психика - ми қызметінің әлеуметтік жанамаланған өнімі.
Адам миының жұмыс ерекшелігі сырттан түсіп жатқан ақпараттың ерекше тәсілмен таңба, белгілерге айналуынан көрінеді. Адамның болмысты психикалық бейнелеуі - бұл қоғамды- тарихи тәжірибеде қалыптасқан сөздік белгі, адамдық ұғымдармен жанама күйде берілген өрнек, бейне.
Психиканың негізгі жасау белгілері - оның жүйелілігі, біртұтастығы, бөлшекке түспейтіндігі.
Психика әрқилы күрделілік деңгейіндегі әрекет-қылықты қамтамасыз етуші көп сатылы (бірінен бірі жоғары) қызметтік жүйелерден тұрады. Психика көп деңгейлі ғана емес, ол сонымен бірге көптеген қасиет- сапаларға ие бола тұрып, сан алуан қызметтерді орындайды. Көрінген жүйе өз құрылымымен, әрекеттік қозғалысымен, бірлікті (интегралды) күй-қалпымен және жүйелі қасиеттерімен сипатталады.
Психикалық жүйе өзінің ұйымдасу шарттарымен ерекшеленеді. Ол жүйе психикалық үдерістерге, психикалық қалыптарға және психикалық қасиеттерге ажыралады.
Психикалық болмыс өте күрделі, дегенмен, оны келесідей шартты түрлерге бөліп қарастыруға болады: экзопсихика, эндопсихика және интропсихика.
129. Түркілік көзкарас дәстүрі мен ерекшеліктері.Мифология және дін.
Қорқыт өмірде өлімнен қашты дейді, негізінен ол мәнгіліктің жолын іздеді, қалай адам өзін мәнгілікке сақтай алады деп, өмірде шөпте, суда бәрлығы мінгі емес, сон Мифология және дін. Ежелгі Грекия мифологиясы ұзақ даму жолынан өтті. Грек мифологиясы өз дамуының ертеректегі сатыларында стихиялық, құбыжықтық формалармен сипатталды. Грек мифологиясының ең жоғары гүлденуі б.з.б. 2-мыңжылдыққа тура келеді. Сол кезде “қарлы” және “көп шатқалды” Олимп тауында тұратын және бір құдайдың – “адамдар мен құдайлардың әкесі” – Зевстің билігіне бағынатын құдайлардың олимп. пантеоны түпкілікті қалыптасып болды. Әрбір олимп. құдай қатаң түрде белгілі бір міндет атқарды: Афина – соғыс, жоғары дәрежелі өнерлердің, қолөнердің құдайы, қалалар мен елдерді қорғаушы, Гермес – сауда құдайы, Артемида – аңшылық құдайы, Афродита – махаббат пен әдеміліктің құдайы, т.б. болды. Олимп. мифология айқын көрінетін антропоморфизммен (ежелгі гректердің діни және мифол. сенімдерінде құдайлар мен перілер адамға тән кәдімгі сапаларға, тұлғаға ие болып, адамға тән кемшіліктері мен кеселдері бар болып бейнеленді) сипатталды. Құбыжықтар жөніндегі бұрынғы аңыздардың орнына құбыжықтармен күресіп, оларды жеңіп шығатын батырлар жөнінде (Геракл, Тесей, т.б.) мифтер пайда болды. Алайда адамның табиғатқа үстемдігінің өсе түскенін дәлелдейтін бұл антропоморфизм грек мифологиясы дамуындағы тек белгілі бір тарихи өтпелі баспалдақты ғана сипаттайды. Рулық-қауымдық қатынастардың ыдырай бастауына, ғыл. білімдердің пайда болуына байланысты қарапайым мифол. антропоморфизм жоғалды. Ежелгі грек ақындары Гесиод пен Пиндар шығармаларында Зевс антропоморфизм қасиеттерінен айырылып, дүниежүз. әділдік қағидасын жүзеге асыратын кейіпкерге айналса, Эсхилдің “Бұғауланған Прометейінде” Зевс көрсоқыр дүлей күштердің өкілі, адамдарды жек көретін дүниежүзілік қатал билеуші түрінде бейнеленеді. Грек мифологиясы кейінгі элллиндік-римдік кезеңде әдеби және көркемдік әдіске, аллегорияға немесе метафораға айналды. Мифологияның дамуымен қатар грек діні де қалыптасып, дамыды. Ежелгі гректердің діни іс-әрекеті белгілі бір құдайға арналған ғибадатханаларда, негізінен құрбандықтар шалу мен дұғалар оқудан тұрды. Ежелгі Грекияда ресми мемл. дінмен қатар тек арнаулы адамдар үшін ғана ашық болған құдайға қызмет етушілік – мистериялар (Элевсиндегі Деметра, Орфийдегі Дионистің құрметіне, кабирлер – жер асты құдайларына табыну, т.б.) да таралды. Грек мифологиясы мен діні Ежелгі Шығыс халықтарының (негізінен хеттер мен финикиялықтардың) кейбір аңыздарын қабылдады, сондай-ақ Шығыстан грек пантеонына кейбір құдайлар мен батырлар енді. Адамиланған, үйлесім мен өлшем сезіміне енген грек мифологиясының кейіпкерлері антик. өнердің дамуына негіз болды. Кейіннен грек мифологиясының кейіпкерлерін Қайта өркендеу дәуірінің идеологтары өз шығармаларында кеңінен қолданды. дықтан артына із калдыру керек екенін білді
130. Химиядағы редукция және редукционизм.Материянын химиялык қозғалыс турлері.
131. Антика философиясының негізгі сипаттары.Фалес,Сократ.
Зенон тасбақаны адамға қудырып жеткізе алмады, Сократ менің білетінім еш нәрсе білмейтінім өзіңді өзің зертте деді, Фалес дүниенің негізі су деді.
Фалес (б.д.д. 624-547ж.ж.) – Милет қаласынан шыққан грек философы және саяси қайраткері. Аңыз бойынша ерте грек жеріндегі жеті данышпанның бірі. Мысыр және Вавилонда математика және астрономия ғылымдарымен танысады. Б.д.д. 585-584 ж.ж. күннің тұтылуын алдын - ала дәл болжаған деген мәлімет бар. Сондай-ақ пирамиданың көлеңкесінің ұзындығы бойынша пирамиданың биіктігін анықтайды.
Фалес бір жылды 365 күнге, 365 күнді 12 айға бөліп, күнтізбенің (календарь) жасаудың алғашқы бастамасын көрсетуші ретінде және стихиялы-материалистік Милет мектебінің негізін қалаушы ретінде танымал.
Ол заттардың алуандылығынан бірегей бастапқы негіз іздеп, оны материалды, нақты зат деп есептеді. Дүниенің, барлық нәрсенің түп негізі, алғашқы бастамысы – су деген пікірді ұстанады. Зенон (б.д.д. 490-430 ж.ж.)-Элей мектебінің өкілі. философияға тұңғыш рет диалог формасының қолданылуын енгізді. Ол қозғалыстың диалектикалық табиғаты туралы мәселелерді теріс формада қолданды. Зенон үшін болмсыста қайшылық жоқ, сондықтан қайшылықты болмыс-жалған (елес) болмыс. «Ахилл және тасбақа», «Жебе» т.б. апорияларымен белгілі. Апория (гр. aporia-шарасыздық)-ежелгі грек философиясында шешілуі қиын мәселені білдіретін ұғым. Апория заттың өзінде немесе ол туралы ұғымдағы қарама-қайшылықтың негізінде пайда болады. Зенонның қозғалыстың мүмкін еместігі туралы пайымдауларын апория деп атайды. Зенон апорияларының мәні мынадай: белгілі қашықтықтан өту үшін оның жартысын жүріп өту керек; жартысын жүріп өту үшін осы ж Өйткені бәрі судан пайда болады, бәрі қайтадан суға айналады дейд. Сократ (грекше: Σωκράτης c. 469 / 471 BC–399 BC[1]), — ежелгі грек пәлсапашысы. Батыс пәлсапасының негізін қалаушылардың бірі болып есептелетін[1] ол Платонға қатты ықпал жасап, оның әсері Платонның шәкірті болған Аристотельгеде етті. Сократтың ілімі қазіргі заман пәлсапасының маңызды бөлігі болып қалып отыр.
Ол этика саласына жасаған үлесімен белгілі, Сократтық мысқыл және Сократтық әдіс атты ұғымдар оның атымен аталған. Сократтық әдіс әлі де түрлі пікірталастарда жиі қолданылатын құрал болып отыр, ол құралды мәнісі мынада: түрлі-түрлі сұрақтар тек жауап алу үшін ғана емес, қатысып отырғандарға қарастырылып отырған мәселенің түп-тамырына үңілу үшін де қойылады. Сократ эпистемология және логика салаларына да маңызды үлестер жасап, батыс пәлсапасы мықтап орналасқан негізді қалады
132. Әл Фарабидың философиялық көзкарастары.Оның «Игілікті қала басшысының қасиеттері туралы»еңбегі.
Қаланы басқаратын адамның он екі турі принцпы: 1-түр сипаты әдемі келісті болу керек,2-тіл жақсы дамыға болу керек,3-оның есі, адамның аттарын сақтайалатын болу керек,4-таза болу керек,білімге ұмтылу керек, 5-
Әбу Насыр Әл-Фараби .Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби (870 - 950 ж. ш.) - әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі. Абайдың Фараби еңбектерімен таныстығы жөнінде нақтылы мәліметтер жоқ. Дегенмен Сағдидық: «... философияға, даналыққа зор мән берген Абай әл-Фараби, ибн Синалармен таныс болуымен бірге осы ғақпиялар кітаптарынан да мағлұматы бар еді» (Абайдың республикалық әдеби-мемориалдық музейі. Инв. №172, 17-6.), - деп айтылған пікірі Абайдың Фараби еңбектерімен таныс болғандығын анықтай түседі. Абай өз шығармаларында нәр татқан рухани бұлақтар төркінін жасырмайды, ол қайта: «Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім..,» - деп ескертуінде мәні терең сыр жатыр. Фараби мен Абай шығармаларындағы пікір сабақтастығын, ақын шығармашылығы нәр алған рухани көздерінің түп-төркінін қарастырғанда, алдымен екі ұлы ойшылға ортақ «жан қуаты» немесе Абайдың өз сөзімен айтқанда «өзін танымақтық» жөніндегі көзқарасына айрықша назар аудару қажет.[4]
133. Техниканың инженерлік және гуманитарлық философиясы.
Техник арине жаксылык әкелді, сонымен қатар проблема тудырды, адамды адмгершілік қасиетінен айырып барады деді,
К.Ясперстін пікірінше, техника – адамдардың материалдық
өмірін жеңіддету мақсатымен табиғатты ғылыми меңгеру тәсілі, адам қызметінің «заттық» саласы, ол тұлғаның адамгершіліктік-психологиялық дүниесіне қарама-қарсы, бірақ олар бірін-бірі толықтырады. Техникалық ойлау тәсілі, Ясперстің ойынша, қоғам мен адам қажеттілігінен емес, экзистенцияның өз болмысын қанағат етпеуінен туындады. Ғылыми-техникалық білім дүниені діни -мифологиялық және керкемдік тұрғыдан сезінуді ығыстырып шығарды, дүние мен табиғат бірте-бірте белгісіз затқа, технологиялық қызмет объектісіне айналды. Адам табиғатпен бірлігін жоғалтты, еңбек процесінің өзі де механикалық, еш қызығы жоқ нәрсе бола бастады.
Неофрейдизм бағыты да адамға техниканың типзіп отырған зиянды әсерін атап көрсетеді. Олардың ойынша, техника адамның неврастениялық ауруларының басты себебі, бұл ауруды жеңу үшін адамға психоана-литикалық көмек қажет.
Философиялық антропология техниканы адамның әлсіздігінің орнын толтыру үшін пайда болған, табиғи заңдылықтарды жүзеге асыру тәсілі ретінде түсінеді, адамға әуелден тән «табиғи технологияның» іске асуы деп қарастырады. Олар техниканың зиянды жақтарын да ескереді, бірақ бұл құбылысты жеңу үшін адам техниканың мәнін, даму зандылықтарын ұғынуға тырысып, адамгершіліктік-ұлттық құндылықтарын дамытуы тиіс деп есептейді.
Инженерная и гуманитарная философия техники (М.Хайдеггер, К.Ясперс и др.).
1) гуманитарно-социологическое направление. Представитель – К.Маркс. Особенность – выживает группа, социум. Труд в социологическом подходе не просто целенаправленное действие, а заключается в постановке целее и выработке способов ее достижения. Труд лежит в основе техники – т.е. воплощение идеальных (мысленных) объектов в материальные средства. Главную роль в развитие человечества и техники играют социальные отношения (взаимодействие людей друг с другом – самопожертвование ради общества в целом),2) антропологическое. Связь человеческого организма и техники. НЕ рассматривает социум. Представители: Эрнст Каппа. см №3. Мартин Хайдеггер №5, Эрнст Блох №4, Льюис Мэмфорд №6Инженерное: представители П. Энгельмейер №7. Жан Эллюль – учение о техносфере. Техника по его мнению – творческое начало для других видов творчества. Техника расширяет возможности для творчества.2) аксиологическое (критико-гуманистическое) (аксиология – учение о ценностях, следовало быть оценочный подход). Критика с т.зрения человека. Техника олицетворяет насилие над природой, над человеком. Природа «мстит» в ответ на насилие со стороны человека (П: пустыня сахара – изначально была луговой растительностью, но вследствие большого количества коз, разведенных человеком для прокормления – стала не пригодной для дальнейшей жизни).
Мартин Хайдеггер
В 1953 году Хайдеггер читает доклад "Вопрос о технике" в Мюнхенском высшем техническом училище (это развернутый вариант доклада, написанного еще в 1949 году). Опубликован текст был лишь в 1962.
Хайдеггер пытается проникнуть в суть техники для того, чтобы освободиться от техники. "Техника не то же самое, что суть техники. Мы никогда не почувствуем своего отношения к сущности техники, пока будем просто пользоваться ею ... или избегать ее. Во всех эти случаях мы еще рабски прикованы к технике, безразлично, утверждаем ли мы ее с энтузиазмом или отрицаем. В самом злом плену у техники, однако, мы оказываемся тогда, когда видим в ней что-то нейтральное; такое представление, особенно популярное сейчас, делает нас совершенно слепыми к ее сущности".
Мы можем освободиться от техники, перестать быть ее рабами, если поймем, в чем сущность техники.
Одно из определений: техника есть средство для достижения целей. Другое: техника есть особая человеческая деятельность. Это - инструментальное и антропологическое определения техники. Они верны, - но не раскрывают нам ее сути.
Любое событие происходит постольку, поскольку выводит из потаенности в открытость. Про-из-ведение - это и есть перевод потаенного в непотаенное.
Таким образом, техника - не простое средство. Техника - вид раскрытия потаенного, тайного, еще не случившегося. Техника - способ перевода потаенного, иного мира в непотаенное, наш мир. Техника - область выведения из потаенности, область осуществления некой истины. Техника - важнейший способ обнаружения глубинных свойств бытия.
Слово "техника" по происхождению - греческое. "Технэ" - название не только ремесленного мастерства, но и высокого искусства. Такая "технэ" относится к про-из-ведению. Со времен Платона "технэ" также употреблялось рядом с "эпистемэ", - оба слова обозначали "знания" в широком смысле, умения разбираться в чем-то.
Карл Ясперс.
Известнейший немецкий философ, начинавший в области медицины и психиатрии. Считается одним из ярких экзистенциалистов. Ясперс выделял в мировой истории отдельный этап - "научно-техничесую эру": она была подготовлена в конце средневековья, получила в XVII столетии свое духовное обоснование, в XVIII - развитие, а в XX веке сделала головокружительный скачок. И теперь, благодаря НТП, формируется "осевое", а не локальное время, общая история для всех культур. Ясперс выделяет и понимает технику как важнейший элемент нашего времени, влияющий на мировое развитие, на эволюцию, на всемирную историю.
В книге "Истоки истории и ее цель" - часть "Современная техника".
Ясперс начинает с описания кризиса. "Нынешний век - век техники со всеми вытекающими отсюда последствиями, которые, по-видимому, не оставят на земле ничего из того, что на протяжении тысячелетий обрел человек в области труда, жизни, мышления, символики. Природа меняет облик под воздействием техники, и, обратно, на человека оказывает воздействие окружающая его среда. Перед лицом непокоренной природы человек представляется относительно свободным, тогда как во второй природе, которую он технически создает, он может задохнуться. Техника превратило все существование в действие некоего технического механизма, всю планету - в единую фабрику. Произошел полный отрыв человека от его почвы, от отзвука подлинного бытия. Значимость вопроса - к чему может прийти человек - стала настолько велика, что техника стала сегодня центральной темой".
134. И.Фихте мен Ф.Шеллинг философиясы.
Біреуі субективті, біреуі объективті идеолисть, Біреуі дүниенің негізі мен дейді, екіншісі обсалюттік идея дейді. Екуінің іліміне сүйеніп яғни Канттка сүйеніп Гегель өзінің философиясын дамытты және үш заңын ашты
Йоһанн Готтлиб Фихте (1762 жылғы мамырдың 19-ы — 1814 жылғы қаңтардың 27-сі) — неміс пәлсапашысы. Ол Иммануел Канттың теориялық және этикалық еңбектерінен бастау алған неміс идеализмі атты пәлсапалық ағымның бастаушыларының бірі болған. Фихтенің пәлсапалық ойлары көбінесе Кант пен Һегелдің пәлсапаларын өзара қосып тұратын көпірмен салыстырылады. Кейінгі кездері Фихте өзіндік сана мен өзіндік сезім туралы тың ойлар айтқан пәлсапашы ретінде өзінің қосқан үлесіүшін де бағалана бастады. Өзінен бұрынғы Декарт пен Кант сияқты, Фихте де субъективтілік пен сана сияқты мәселеге көп көңіл бөлді. Фихте саяси пәлсапа (саясаттану) тақырыбына да бағыштап еңбектер жазды; кейбіреулер оны неміс ұлтшылдығының әкесі деп қарастырады.
Фихте Рамменау қаласында туған. 1780 жылы ол Йена семинариясында оқуынбастады. 1784 жылы оқуын дәреже алмастан аяқтады. Фихте жеке мұғалім ретінде Цүрихте жұмыс істеп, 1790 жылы атақты ақын Клопштоктың немере қызы Йоһанна Ранмен атасты. 1790 жылы Фихте Канттың еңбектерін зерттей бастады, бұл зерттеу оның өмірі мен ізденулерінің жалпы бағытына зор әсер етті. Көнигсбергте Кантпен кездескен соң көп ұзамай Фихте өзінің ең алғашқы «Бар аянның сынына деген талпыныс» деген еңбегін жариялады. Онда ол құдайлық аян мен Канттың сыни пәлсапасының арасындағы байланыстарды табуға тырысады. Бұл кітаптың алғашқы басылымы жарыққа шыққанда, бұл туралы Канттың да, Фихтенің де де еш хабары жоқ еді. Ол кітаптың авторының да кім екені айтылмады. Сондықтан оқырмандар оны Канттың бір жаңа еңбегі екен деп шешті.[2] Барлығы, тіпті әдеби сыншылар да бұл кітаптың авторы Кант болар деп шешті. Канттың өзі мәселенің анық-қанығын айтып, кітапты және оның авторын мақтаған мақала шығарғаннан кейін Фихтенің атағы кең жайылып кетті: «... өте таңғалдырарлық жаңалық... бұл кітапты Канттың өзінен басқа ешкім жаза алмас еді... пәлсапаның аспанында үшін Фихтенің зердеге айрыөша назар аударған философиясы неміс жерінде үлкен қолдау тапты. Оныі таным туралы, субъектінің қызметі туралы концепциясы көптеген философтарды ойландырды. Солардың ішінде классикалық неміс философиясының ірі өкілі Ф.И. Шеллингтің (1775-1854) еңбегі ерекше бағалы.
Бірақ Шеллинг Фихтенің шәкірті болғанымен, көп кешікпей ұстазының көзқарасынан бас тартты. Өйткені тым субъективтік негізде құрылған Фихтенің философиясы практикалық өмірде, әсіресе, ғылым саласында өзінің дәрменсіздігін байқатып қалды. Екіншіден, XVIII ғасырдың аяғында жаратылыстану ғылымдарның ерекше алға озып кетуі сол кездегі философтарға, әсіресе, жас Шеллингке қатты әсер етті. Ол физика, химия, биология, тағы басқа да жаратылыстану салаларымен айналыса жүріп, табиғаттың ішкі заңдылықтарын ашуға барынша назар аударды. Мұның өзі оның философиясын объективтік бағытқа қарай бұрды. Сөйтіп, классикалық неміс философиясында табиғат туралы философиялық ілім болған натурфилософия ағым ретінде дүниеге келді.
Шеллинг жаратылыстану саласын философиямен тығыз байланыстыра қарай отырып, табиғатты субстанция ретінде айқындауға тырысты. Бірақ, оның табиғатты субстанция деген көзқарасы өзіне дейінгі ұлы ойшыл Спинозаның көзқарасынан өзгешелеу еді.Мұндағы өзгешелік әрбір дәуірдің тарихи экономикалық, саяси жағдайына байланысты. Егер Спиноза табиғатты субстанция деп қарай отырып, өз заманындағы тарихи, тар өрісті пантейстік идеядан шығып кете алмаған болса, Шеллинг табиғатты зерттеуде Кант тудырған класикалық неміс филасофиясының негізгі принціптеріне, яғни субъектінің рөлі деген принципке сүйенеді. Сондықтан Шеллинг қарастырған және жан жақты талдаған табиғат сонау Спиноза зерттеген субстанцияның мәнініен өзгеше еді. Өйткені Спинозаның кезінде өріс алған механикалық, метафизикелық ілім ұлы философқа табиғаттың мәнін жан жақты ашуға мүмкіндік туғызбады. Ал Шеллинг болса, 17-18ғасырларда ғылымда өріс алған механикалық көзқарастан бас тартып, классикалық неміс философиясындағы жаңа қалыптасып келе жатқан диалектиканың негізіне сүйенеді . ші жарқын тұлға пайда болды...
135. Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хикмет» поэмасы.
Ол 62 жасқа келгенде мен пайғамбар жасына келдім, енді одан ары өмір сүруге менің қақым жоқ деді, бірақ өзімді өзім өлтіре алмаймын, ол ислам дініне қарсы деп, жер астынан маган уй жасап беріңдер мен қалған өміріді жер астында өткізем деді. Ол жердің астына барып май шам жағып қойып өзінің «Диуани Хикмет» поэмасын жазды. Ол ең соңында айтады, мен жер бетінде неше өмір сүрдім, жер астында да сонша өмір сүрдім деген, бірақ негізінде жер астында бір жыл өмір сүріп, 63 жасында қатыс болған. Қожа Ахмет Йассауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам (Исфиджаб) — 1166 ж. Түркістан (Иасы)) — түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын, пәлсапашы. ожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Йассауидің арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет Йассауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Йассауидың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. 9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ Шаш, Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастады.
Диуани Хикмет»
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — «Диуани Хикмат» (Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып шығады. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған нұсқасы болатын.Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.«Диуани Хикматтан» түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына, ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады.
Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи «әзіреті сұлтан» аталып, басына 14 ғ. аяғында атақты Ақсақ Темір күмбезді сағана орнаттырады.Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымы, оның ілімінің мәні мен маңызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул Қулуб”, “Пақырнама” сияқты мұраларынан көрінеді. Қожа Ахмет Йассауи сопылық ілімінің, дүниетанымы мен философиясының негізін моральдық-этикалық және сопылық хикметтер деп жіктеуге болады. Йассауи іліміндегі парасат ұғымы адамның адамгершілік ахлақи мәртебесіне және “инсани камил” дәрежесіне жету мәселесін қарастырады. Қожа Ахмет Йассауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының теория негізін шариат пен мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат белгілейді. Қожа Ахмет дүниетанымының мәні – “адамның өзін-өзі тануы” арқылы “Хақты тануы”. Бұл жолдың алғашқы мақамы (басқышы) – “тәуба”, соңғысы “құлдық” (убудийат, абд). Бұл жолдағы адам “жаратылған – мен” екендігінің ақиқатына, жаратылыс сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық парызы – “Алла мен адамның және адам мен қоғамның” арасында “көпір – жол” болу екендігін ұғынады.
136. Ғылыми ілімнің көптүрлі тұрпаттары.Ғылымдағы теориялық және эмприкалық фундаменталдык және қолданбалылық.
137. Махмуд Қашқари «Диуани Лұғат ат- Түрк».
Бұл энцоклапедя, негізінде тіл, түркі тілінің түсіндірмесі, 1030-1126.96 жылдың жартысын қазақ жерін аралаумен өткізген. Самарқанға, бұқараға. 60 жыл бағдатта тұрып сол еңбегін жазады, түркі тілінің ішіндегі ең жақсы тіл көшпелілер тілі, өздері батыр халық, сол тілде жаздым деген.
138. Синергетика философиясы. Синергетика әр нәрсенің қалпына келуі, көп нәрсе су ауа да ,бұзылған нәрсе қалпына келеді. Синерге́тика (от греч. συν- — приставка со значением совместности и греч. ἔργον — «деятельность») — междисциплинарное направление науки, изучающее общие закономерности явлений и процессов в сложных неравновесных системах (физических, химических, биологических, экологических, социальных и других) на основе присущих им принциповсамоорганизации[1].
Синергетика изначально заявлялась как междисциплинарный подход, так как принципы, управляющие процессами самоорганизации, представляются одними и теми же (безотносительно природы систем), и для их описания должен бы быть пригоден общий математический аппарат.
С мировоззренческой точки зрения синергетику иногда позиционируют как «глобальный эволюционизм» или «универсальную теорию эволюции», дающую единую основу для описания механизмов возникновения любых новаций подобно тому, как некогда кибернетика определялась, как «универсальная теория управления», одинаково пригодная для описания любых операций регулирования и оптимизации: в природе, в технике, в обществе и т. п. и т. д.
Однако время показало, что всеобщий кибернетический подход оправдал далеко не все возлагавшиеся на него надежды. Аналогично — и расширительное толкование применимости методов синергетики также подвергается критике
Дело в том, что стремление придать синергетике на современном этапе ее развития статус философской теории (концепции) является, как нам представляется, не просто преждевременным, но и весьма проблематичным. В подтверждение данного тезиса укажем, в частности, на следующие обстоятельства. Во-первых, синергетика как современная теория динамических систем, как физика неравновесных состояний, находится еще на стадии своего формирования и поэтому представляет собой далеко еще не завершенную научную теорию, какой является, например, теория относительности. В пользу подобного взгляда говорит не только то, что по сей день еще отсутствует единое, общепринятое, определение синергетики, но и то, что математический аппарат так называемой неравновесной физики не является еще настолько развитым и совершенным, что можно было бы из нее вывести законы классической динамики в качестве предельного случая14. Это последнее обстоятельство делает, в известной мере, не совсем корректной и не до конца уместной ту аналогию или параллель, которую И.Пригожин пытается проводить между своей программой, исходящей из второго начала термодинамики в качестве фундаментального постулата, и теорией относительности А.Эйнштейна, полагающей принцип постоянства скорости света в качестве одного из двух своих постулатов15.
139. XXғ.басында Қазақстандағы қоғамдық-саяси ойлар.
Дулатов, торайғыров, байтұрсынов. Екі мәселе қазаққа тәуелсіздік әкелу, потриохалдықты тезірек жою, әсіресе әйелдер. Многие наблюдения и оценки, содержащиеся в составленной более 140 лет тому назад «Записке о судебной реформе» Чокана Валиханова в целом звучат достаточно актуально и в наши дни. В условиях сложного, во многом противоречивого процесса очередной модернизации, происходящей в Центральной Азии и в России, продолжают быть полностью справедливыми мудрые слова Чокана Чингисовича о том, что «вопросы о реформах требуют… большей осторожности и больших соображений, ибо от них зависит народное «быть или не быть».
Начиная с середины XIX в. усилиями казахских просветителей (вроде Ч. Валиханова) начался плодотворный синтез казахской и русской культур и усвоение, таким образом, западноевропейского культурного наследия, включая ее политическую и политологическую компоненты.
Тем не менее, все это богатейшее историко-культурное наследие пока не связывает и не задает устойчивое русло развития политической мысли до такой степени, как это происходит в России. Это, в принципе, может дать существенные преимущества в плане открытости западным влияниям и творческого усвоения мировой политологической традиции.
Начиная с середины XIX в. взаимодействие с культурой России и усвоение через ее посредство европейской цивилизации стало основным фактором, определявшим эволюцию духовной жизни Казахстана. Свое влияние на сходство политических культур двух стран оказали и управление сходными структурами власти в царский и советский период и интенсивное переселение русскоязычного населения в Казахстан и, особенно, советские модернизация и русификация. Наконец, после распада СССР обе страны столкнулись со структурно сходными в ряде параметров ситуациями. Поэтому неудивительно, что описанные выше особенности экспертно-политологического сообщества России по сравнению с соответствующими сообществами стран Запада, проявляются и в Казахстане.
Независимые казахские государства прошлого не были частью европейской системы, наследницей которой и является современное мировое сообщество.
Политическая система Казахстана уже в советский период отличалась от политической системы в русских областях России (приближаясь к политической системе некоторых национальных республик Российской федерации). Значительно большую роль в ней играли кланово-родственно-племенные связи, а факторы идеологии отступали на второй план. Поэтому и после обретения независимости идеологические расколы оказались менее значимыми и менее глубокими. Соответственно, в Казахстане не так четко просматривается роль политологов как творцов квази-религиозных идеологий «спасения нации».
Политическая конкуренция и борьба за ресурсы в Казахстане после распада СССР всегда были намного более скромными, чем в России. Поэтому и использование политических технологий также носит намного меньшие масштабы. Несмотря на свою историческую связь с российской, казахстанская бюрократия все-таки имеет свои особенности, связанные с историей. Ей свойственно меньшее стремление вмешиваться в повседневную жизнь людей. Органической частью жизни казахов XVIII-XIX вв. исторически была большая по сравнению с Россией автономия и независимость различных сообществ по отношению к государству. Поэтому и стремление государства постоянно реформировать жизнь общества в Казахстане существенно меньше, чем в России.
140. А.И.Герцен «Табиғатты ұғыну туралы хаттар»
Крупнейшая философская работа Герцена, одно из важнейших произведений русской материалистической философии XIX века. В постановке и решении ряда философских вопросов – о взаимоотношении философии и естествознания, о законах природы и мышления, об отношении сознания к природе, о методе познания и др.-- Герцен в этой работе вплотную подошел к диалектическому материализму. Одно из основных философских произведений А. И. Герцена. Написаны в 1844—45. Опубликованы в журнале “Отечественные записки” за 1845 и 1846. В 30-томном Собрании сочинений Герцена помещены в т. 3 (M., 1954). Переосмысливая философское наследие, в т. ч. диалектику, Герцен намечает новый тип философствования. Гегель, по его мнению, своим философским творчеством показал предел, до которого может дойти идеализм, и одновременно обозначил выход за этот предел. При отказе от гегелевского идеализма, но при сохранении того, что немецким философом приобретено, перед философией открываются новые перспективы. Герцен полагает, что естествознание имело основания отказывать в доверии прежней философии, которая не обходилась без схоластики и мистицизма, без пустой метафизики. Новейшему естествознанию, переросшему эмпирический уровень, не обойтись без философии. И философии, считает Герцен, если она не хочет ходить на бестелесных ногах, не обойтись без естествознания. Природа существует реально и постигается в сознании — философском и естественнонаучном. Формы исторического мира столь же естественны, как и формы мира физического. Природу Герцен определяет как процесс, движение. В развитии человечества, подчеркивает он, также нет ничего неподвижного. Оно не давало подписки жить всегда, как теперь. Все существующее, развиваясь, постоянно отрекается от устаревших форм, то, что удовлетворяло вчера, ныне отрицается как неестественное. Отрицание и преемственность, как две стороны единого процесса развития, специально и подробно прослеживаются Герценом в истории философии, начиная от античности до 19 в. “Письма” оказали большое влияние на общественное сознание России сер. 19 в. Большую заслугу Герцена в развитии философской мысли составляет разработка вопроса о союзе философии и естествознания, занимающая в "Письмах об изучении природы" значительное место. Герцен блестяще доказывает, что философия может быть наукой только при том условии, если она опирается на прочный фундамент данных естествознания. В противном случае она неизбежно теряет научный характер, "погрязает в абстракциях", тонет в идеалистическом тумане. "Философия, не опертая на частных науках, на эмпирии,-- призрак, метафизика, идеализм", -- пишет Герцен. В свою очередь, естествознание в своем развитии на каждом шагу встречается с необходимостью научных философских основ, научной методологии. Герцен убедительно показывает, что с той минуты, как естествоиспытатели от собирания и описания фактов переходят к их обобщению и объяснению, они неизбежно вступают в область философского мышления. Однако при этом они часто "запутываются и теряются в худо понятых категориях, идут зря, не дают отчета в своих действиях", и в результате приходят к ошибочным выводам, неверным объяснениям фактов.
Интересы развития науки, интересы прогресса общества требуют тесного, органического союза философии и естествознания,-- таков вывод Герцена. Доказывая важность союза философии и естествознания, Герцен имеет в виду материалистическую философию, основанную на признании объективной реальности природы; он утверждает также необходимость диалектического метода в философии и естественных науках.
Для характеристики основных направлений в философии Герцен употребляет термины "реализм", "идеализм", "материализм". Термином "реализм" Герцен обозначает по существу материалистическое мировоззрение. "Реализм", по Герцену, основан на признании объективности реального мира, природы и вместе с тем на признании единства бытия и мышления. "Реализм" Герцен противопоставляет "идеализму" -- воззрению, утверждающему приоритет мысли по отношению к природе. "Материализмом" Герцен называет одностороннее понимание, "крайность" реализма -- сведение духовного к материальному, вещественному, т. е. по существу вульгарный материализм. Герцен не всегда различает понятия "идеализм" и "рационализм", называет идеализм "метафизикой" и т. д. Как и в статьях цикла "Дилетантизм в науке", Герцен нередко выражает мысли о единстве законов мышления и законов бытия, о единстве общего и единичного в природе в идеалистических, гегелевских терминах. Однако по сравнению с "Дилетантизмом в науке" "Письма об изучении природы" явились большим шагом вперед в изложении и обосновании Герценом принципов материализма и диалектики, в критике идеализма.
В "Письмах об изучении природы" с наибольшей (для данного периода развития мысли Герцена) четкостью высказано материалистическое решение вопроса об отношении мышления к бытию.
Природа существует вне и независимо от сознания; попытки утвердить сознание, мысль над природой, как первичное по отношению к материальному бытию, совершенно несостоятельны -- таково отправное положение Герцена в решении всех вопросов, поставленных в данной работе. Герцен прямо противопоставляет это положение идеалистическому взгляду на отношение сознания к природе; он резко критикует идеализм Гегеля, рассматривавшего природу как "инобытие идеи", как "прикладную логику".
Для того чтобы понять отношение сознания к природе, продолжает далее Герцен, необходимо рассматривать природу в ее развитии. При таком подходе станет ясным, что сознание не есть нечто чуждое, внешнее природе; оно -- порождение самой природы, естественный и закономерный результат ее развития.
Сознание не существует вне телесного, материального субстрата, утверждает Герцен; орудие сознания -- мозг человека. Порожденное процессом развития природы, сознание есть сознание природы о себе; законы мышления -- осознанные законы бытия.
В этих материалистических положениях Герцена обращает на себя внимание попытка определить отношение сознания к материи, исходя из признания развития природы. Правда, Герцен, как и все материалисты до Маркса, не смог научно определить сущность сознания; тем не менее взгляд на сознание как на результат развития материи вплотную подводит Герцена в данном вопросе к диалектическому материализму.
"Письма об изучении природы" замечательны содержащейся в них острой и глубокой критикой идеализма. Герцен выступает здесь и против субъективного и против объективного идеализма; он подвергает резкой критике дуализм и агностицизм. Коренной порок идеализма Герцен видит в стремлении "подавить духом" природу; он прекрасно показывает враждебность идеализма научному знанию. Называя идеалистическую философию "схоластикой протестантского мира", Герцен ясно дает почувствовать, что идеализм, враждебный науке, близок и родственен религии.
В историко-философской части "Писем" сильно сказалось, конечно, отсутствие у Герцена материалистического взгляда на историю. Герцен не видит материальных основ развития общественного сознания и потому не в состоянии понять историю философской мысли в ее конкретно-исторической обусловленности общественным бытием. Даже в тех случаях, когда Герцен пытается связать возникновение тех или иных философских систем с условиями общественной жизни (например, при характеристике "последней эпохи древней науки" в четвертом "Письме"), он обращается лишь к событиям политической и культурной жизни.
Указывая, что в изложении греческой философии он следовал лекциям Гегеля по истории древней философии, Герцен специально отмечает, что в его изложении имеются "довольно важные отступления" от мнений Гегеля, "чисто абстрактных и пропитанных идеализмом". Герцен неправ, конечно, считая, что в ряде идеалистических положений Гегель "был неверен себе и платил дань своему веку". Однако наиболее важно в данном случае прямое указание Герцена на его расхождения с Гегелем.
Расхождения Герцена с Гегелем в освещении истории философии сказались не только в трактовке древнегреческой философии. Историко-философская концепция Герцена в целом принципиально отлична от гегелевской.
Гегель выступил против взгляда на историю философии как на простое перечисление философских мнений и попытался показать историческое развитие философской мысли как единый закономерный процесс. Этот процесс был представлен им как постепенное подготовление его собственной философии, являющейся якобы вершиной философской мысли, "абсолютной истиной".
Следуя Гегелю в решительном отрицании представлений об истории философии как о собрании случайных разноречивых мнений, Герцен однако, далек от мысли о том, чтобы видеть в истории философии подготовление гегелевской философии и историческое подтверждение ее истинности; для Герцена философия Гегеля -- один из моментов развития философской мысли, но отнюдь не ее завершение, не "абсолютная истина".
Принципиальное различие историко-философских концепций Герцена и Гегеля выступает также в различном понимании содержания истории философии и ее основных этапов. Для Гегеля история философии является обнаружением во времени логических категорий; последовательность философских систем соответствует, по его утверждению, ступеням определения идеи в гегелевской логике. Хотя в этих положениях Гегеля содержались в мистифицированном виде плодотворные диалектические догадки о связи исторического и логического в развитии познания, однако в конечном счете история у Гегеля оказывалась подчиненной логике. Все историческое развитие философской мысли Гегель насильственно подгонял под собственную логическую систему развития понятий. Самое деление истории философии на три основных этапа (античная философия, средневековая философия и философия нового времени), по мысли Гегеля, соответствует трем главным разделам его "Логики": учению о бытии, учению о сущности и учению о понятии.
Мысль Гегеля о связи исторического и логического в развитии познания оказала влияние на понимание Герценом истории философии (в особенности при характеристике древнегреческой философии). Но Герцен отбросил схематические логические конструкции Гегеля. Главным вопросом истории философии он считал вопрос об отношении мышления к бытию. По мнению Герцена, философская мысль в решении этого вопроса прошла три основные стадии. Античная философия в целом была выражением первоначального, естественного "реализма"; идеализм как господствующее направление мысли начинается, по мнению Герцена, лишь с неоплатоников. Средневековая философия идеалистична; она основана на резком дуализме духа и тела, на презрении к природному, материальному. Философия нового времени, рожденная "из расторженпой и двуначальной жизни средних веков", пошла в своем развитии двумя путями: путем идеализма и путем реализма. Она развила оба начала (реализм и идеализм) "до последней крайности". Задача современной мысли, по убеждению Герцена,-- преодоление обеих крайностей, разработка нового мировоззрения, основанного на признании мышления высшим результатом в развитии объективной природы.
Отличие герценовских взглядов на историю философии от гегелевских ярко сказывается также в отношении Герцена и Гегеля к материализму и идеализму. С точки зрения Гегеля, рассматривавшего историю философии как систему развития понятий его идеалистической логики, для материализма вообще не находилось места в истории философии. Идеалистически искажая историю философской мысли, Гегель либо открыто третировал материализм и клеветал на него, либо пытался путем всякого рода софизмов истолковать материалистические системы как идеалистические. В то же время он всячески превозносил идеализм. Герцен, напротив, стоит на стороне "реалистических" (т. е. материалистических) теорий, считая безусловно верным исходный пункт "реалистического" мышления -- признание объективного значения природы, ее первичности по отношению к сознанию.
При изложении древнегреческой философии Герцен, в отличие от Гегеля, выдвигает на первый план и постоянно подчеркивает естественный "реализм" мышления древних философов. Считая всю философию древних греков в основе своей реалистической, Герцен не проводит четкого различия между материалистической линией Демокрита и идеалистической линией Платона в этой философии. Однако в оценках представителей этих двух направлений античной философии ясно выступает отличие материалиста Герцена от идеалиста Гегеля. Гегель третировал античный атомизм как "бедное и скудное" воззрение и путем натяжек пытался превратить атомиста Левкиппа в идеалиста. Герцен же считает атомизм реалистическим учением, которое в своем дальнейшем развитии "твердо оперлось на верное, хотя одностороннее, понимание природы и принесло большую пользу естествоведению". Гегель видел историческое значение философии Платона в ее направленности на интеллектуальный, сверхчувственный мир, в ее близости к религии; он подробно излагал и превозносил мистическую натурфилософию Платона, учение о бессмертии души и т. и. Герцен, напротив, считает пороком платоновской философии стремление покорить все сущее мысли, взгляд на телесное бытие как на преграду знанию. Воззрение Платона на природу, по мнению Герцена, "больше поэтико-созерцательное, нежели спекулятивно-наукообразное"; идеалистическую натурфилософию Платона Герцен считает не характерной для древнего воззрения на природу, основанного на реализме.
В изложении философии нового времени еще более отчетливо выступает критическое отношение Герцена к идеализму. В начале шестого "Письма" Герцен прямо противопоставляет свое отрицательное отношение к попытке построить философию на начале "чистого мышления" гегелевской идеалистической точке зрения. Для Герцена материалистические системы безусловно правы в их отправном пункте -- признании природы первичной относительно мышления. Слабую сторону этих систем Герцен видит в их методе (метафизическом).
Основными недостатками материалистических теорий нового времени (в частности, французского материализма) Герцен считает: во-первых, неумение понять мышление как степень развития природы; во-вторых, рассмотрение мышления лишь как личной способности отдельного человека ("разум как родовое мышление, пребывающее и развертывающееся в истории и науке, не заслужил их внимания"); в-третьих, односторонний сенсуализм, отрицающий активность разума. Критика Герценом материалистических систем направлена, таким образом, против их метафизичности. Герцен сумел верно подметить некоторые слабые стороны метафизического материализма XVII--XV11I веков. Однако Герцен ошибался, приписывая иногда французским материалистам взгляды, свойственные представителям вульгарного материализма.
По замыслу Герцена, в обзор истории философии в "Письмах" должно было войти (кроме напечатанных шести историко-философских "Писем") изложение систем Спинозы, Лейбница и немецкой философии конца XVIII -- начала XIX века. Однако это намерение осталось невыполненным. В конце ноября 1845 г. Герцен писал Краевскому: "Письмо о Локке, Юме и энциклопедистах готово. Теперь вопрос -- и прошу отвечать откровенно. Самое живое изложение истории философии не может победить некоторую абстрактность языка, говоря о Спинозе, о Лейбнице, и потому я полагаю, Что забастую на энциклопедистах и примусь за что-нибудь другое для "От. зап.", или продолжать?-- Пожалуйста, напишите". Через месяц Герцен сообщал ему же: "О Спинозе и Лейбнице не буду писать,-- по крайней мере, до лета, когда уеду на дачу". Но и летом 1846 г. Герцен не вернулся к "Письмам".
Трудно сказать, чем именно объясняется то, что Герцен прекратил работу над "Письмами". Из переписки и дневника Герцена видно, что его беспокоили упреки в трудности языка статей (язык "Писем" критиковал, в частности, Белинский). Герцен с большим основанием объяснял "темноту" своих статей вынужденным приспособлением к цензуре. "Упрекают мои статьи в темноте,-- писал он,-- несправедливо, они намеренно затемнены" (дневник, 29 ноября 1844 г.). Аналогичные высказывания Герцена приводит Анненков (см. П. В. Анненков. Литературные воспоминания, 1928, стр. 442). Весьма вероятно, что Герцен оставил работу над "Письмами" в значительной степени благодаря сознаваемой им невозможности яснее и полнее изложить свои материалистические воззрения. Возможно также, что известную роль сыграла занятость Герцена в 1846 г. работой над романом "Кто виноват?".
В обзоре "Русская литература в 1845 году" Белинский упомянул "Письма об изучении природы" среди статей, помещенных в "Отечественных записках" по отделу наук и искусств. В статье "Взгляд на русскую литературу 1846 года" он назвал седьмое и восьмое "Письма" на первом месте среди "интересных статей ученого содержания", напечатанных в журналах в 1846 г.
"Письма об изучении природы" пользовались большой популярностью среди молодежи, в особенности занимавшейся естественными науками. В "Былом и думах" Герцен вспоминал, что влияние идей его "Писем" проникало даже в духовные учебные заведения. Он рассказал здесь о своих разговорах с одним семинаристом, который под влиянием работ Герцена отказался от духовного звания. Семинарист этот, писал Герцен, "сообщил мне, как жадно в высшем курсе семинарии учащиеся читали мое историческое изложение систем, и как оно их удивило после философии по Бурмейстеру и Вольфу" ("Былое и думы",ч. IV,гл. XXXII).
"Письма об изучении природы" сыграли немалую роль в обнаружении наметившегося во второй половине 40-х годов размежевания между революционными демократами и складывавшимся либеральным направлением общественной мысли в России. Грановский, Корш и другие не принимали материалистического решения вопроса об отношении мышления к бытию и отстаивали бессмертие души., По рассказу Герцена в "Былом и думах", поводом к одному из философских споров -- спору, чрезвычайно ясно обнаружившему глубокую противоположность философских взглядов Герцена взглядам Грановского, послужило восьмое "Письмо" цикла (см. "Былое и думы", ч. IV, гл. XXXII).
"Письма об изучении природы" высоко ценил Н. Г. Чернышевский. В 1855 г. в рецензии на сборник "Пропилеи", касаясь помещенной в этом сборнике статьи Каткова о греческой философии, Чернышевский отметил, что "когда-то в одном из наших журналов была статья подобного содержания, писанная очень замечательным мыслителем" (Н. Г. Чернышевский. Полн. собр. соч., т. II. Гослитиздат, 1949, стр. 556). Чернышевский, несомненно, имел в виду третье из "Писем об изучении природы" Герцена, имени которого он не мог назвать в печати. В "Полемических красотах" (1861) Чернышевский, высмеивая похвалы Юркевичу в "Отечественных записках", издевался над тем, что этот журнал ставит Юркевича выше Белинского и автора "Писем об изучении природы" (там же, т. VI 1,1950, стр. 761).
Высокая оценка философских работ Герцена 40-х годов, в первую очередь "Писем об изучении природы", дана Чернышевским в "Очерках гоголевского периода русской литературы". Чернышевский с гордостью отмечал высокий уровень, достигнутый русской мыслью в лице Белинского и главнейших его сподвижников (имя Герцена он не мог назвать из-за цензурных условий). Чернышевский специально подчеркивал при этом самостоятельность, оригинальность мысли Белинского и Герцена. "Деятели, стоявшие тогда во главе нашего умственного движения,-- писал Чернышевский,-- конечно, ободрялись тем, что согласие с ними всех современных мыслителей Европы подтверждало справедливость их понятий; но эти люди уже не зависели ни от каких посторонних авторитетов в своих понятиях... С того времени, как представители нашего умственного движения самостоятельно подвергли критике Гегелеву систему, оно уже не подчинялось никакому чужому авторитету" (там же, т. 111, 1947, стр. 224).
В анонимной брошюре о Герцене, изданной в 1870 г. и принадлежащей, очевидно, перу В. А. Зайцева, автор писал об огромном интересе русской передовой интеллигенции этого времени к статьям Герцена 40-х годов: "В России имя Искандера, повторяемое шопотом, тем не менее не было забыто, и поколение, которое шло за людьми конца сороковых годов, все так же любило запрещенного автора. Трудно было достать полных нумеров "Отечествен. записок" 1842--46 годов. Статьи с надписью И--р вырезались, покупались на вес золота, переплетались в драгоценный переплет, читались с чувством чуть не религиозным, переписывались друзьями счастливых обладателей этого "священного предания", цитировались при случае и без особенного повода, до самого появления "Полярной звезды" и "Колокола"" (ЛН, т. 41--42, стр. 167).
Идеологи помещичьей реакции и буржуазного либерализма грубо извращали характер "Писем", объявляя Герцена идеалистом.
Плеханов, защищая Герцена от либералов, ошибочно рассматривал "Письма" как идеалистическое произведение (в статье "Философские взгляды Герцена"), не сумев разглядеть за идеалистической подчас терминологией Герцена материалистический характер его мировоззрения.
Глубокую марксистскую характеристику мировоззрения Герцена и "Писем об изучении природы" дал В. И. Ленин в своей работе "Памяти Герцена". "В крепостной России 40-х годов XIX века,-- писал Ленин,-- он сумел подняться на такую высоту, что встал в уровень с величайшими мыслителями своего времени. Он усвоил диалектику Гегеля. Он понял, что она представляет из себя "алгебру революции". Он пошел дальше Гегеля, к материализму, вслед за Фейербахом. Первое из "Писем об изучении природы",-- "Эмпирия и идеализм",-- написанное в 1844 году, показывает нам мыслителя, который, даже теперь, головой выше бездны современных естествоиспытателей-эмпириков и тьмы тем нынешних философов, идеалистов и полуидеалистов. Герцен вплотную подошел к диалектическому материализму и остановился перед -- историческим материализмом" (В. И. Ленин. Сочинения, т. 18, стр. 9--10).
ПИСЬМО ПЕРВОЕ
ЭМПИРИЯ И ИДЕАЛИЗМ
Печатается по тексту ОЗ, 1845, кн. IV, отд. II, стр. 81--104 (ценз. разр.--31 марта 1845 г.). Подпись: И--р.
Письмо было начато Герценом в июле 1844 г. в Покровском. В дневнике 4 июля он писал: "Писал статью для нового журнала (который будет ли -- боги Уваров знает) об натурфилософии". О работе над статьей Герцен сообщал также Н. X. Кетчеру в письме от 6 июля: "Я пишу статейку для нового журнала". Уже 20 июля Герцен записал в дневнике: "Кончил первое письмо об естествоведении". Однако Герцен предполагал в дальнейшем продолжить работу над "Письмом". В той же дневниковой записи говорится: "Надобно перечитать через месяц или два". Еще яснее намерение Герцена продолжать работу над первой статьей выражено в письме к Е. Ф. Коршу 27 июля: "1-е письмо для журнала готово; оно, кажется, не дурно, но следовало бы побольше развить; времени на это много в Москве будет, здесь нет книг". Действительно, осенью Герцен продолжил работу над "Письмом"; 16 ноября он писал Кетчеру: "Занимаюсь статьей, которую начал в Покровском,-- об отношении естествоведения к современной философии; идет недурно". В начале февраля первое "Письмо" было послано Краевскому.
ПИСЬМО ВТОРОЕ
НАУКА И ПРИРОДА, -- ФЕНОМЕНОЛОГИЯ МЫШЛЕНИЯ
Печатается по тексту ОЗ, 1845, кн. IV, отд. II, стр. 104--118 (ценз. разр.-- 31 марта 1845 г.). Подпись: И--р.
27 июля 1844 г., сообщая Е. Ф. Коршу, что "1-е письмо для журнала готово", Герцен писал: "Может, и 2-е напишу скоро, да что-то страшно цензуры, которая, как костоеда, выест кости и оставит мякоть". В дальнейшем Герцен, очевидно, работал одновременно над первым и вторым "Письмами" и одновременно послал их Краевскому. Дата -- август 1844 г., стоящая в конце статьи, очевидно, относится к началу, а не к окончанию работы над статьей.
141. Корпускулды-толқынды дуализм –физикадағы дағдарыстан шығудың мысалы ретінде.
Корпускуля́рно-волново́й дуали́зм — принцип, согласно которому любой объект может проявлять как волновые, так и корпускулярные свойства. Был введён при разработке квантовой механики для интерпретации явлений, наблюдаемых в микромире, с точки зрения классических концепций. Дальнейшим развитием принципа корпускулярно-волнового дуализма стала концепция квантованных полей в квантовой теории поля.
Как классический пример, свет можно трактовать как поток корпускул (фотонов), которые во многих физических эффектах проявляют свойстваэлектромагнитных волн. Свет демонстрирует свойства волны в явлениях дифракции и интерференции при масштабах, сравнимых с длиной световой волны. Например, даже одиночные фотоны, проходящие через двойную щель, создают на экране интерференционную картину, определяемуюуравнениями Максвелла[1].
Тем не менее, эксперимент показывает, что фотон не есть короткий импульс электромагнитного излучения, например, он не может быть разделён на несколько пучков оптическими делителями лучей, что наглядно показал эксперимент, проведённый французскими физиками Гранжье, Роже и Аспэ в 1986 году[2]. Корпускулярные свойства света проявляются при фотоэффекте и в эффекте Комптона. Фотон ведет себя и как частица, которая излучается или поглощается целиком объектами, размеры которых много меньше его длины волны (например, атомными ядрами), или вообще могут считаться точечными (например, электрон).
В настоящий момент концепция корпускулярно-волнового дуализма представляет лишь исторический интерес, так как служила только интерпретацией, способом описать поведение квантовых объектов, подбирая ему аналогии из классической физики. На деле квантовые объекты не являются ни классическими волнами, ни классическими частицами, приобретая свойства первых или вторых лишь в некотором приближении. Методологически более корректной является формулировка квантовой теории через интегралы по траекториям (пропагаторная), свободная от использования классических понятий.
142. Танымдағы тарихилық және логикалықтың арақатынасы.
Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен құбылыстардың адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі. Таным теориясының мәселелері философияның тууымен бірге пайда болды. Білім адамның басында әуел бастан болмайды; ол оны өз өмірінің барысында, практикалық іс-әрекеттерінің нәтижесінде игереді. Адамның жаңа білімдерді игеру процесі таным деп аталады. Танымның субъектісі адам. Таным үшін субъект қана емес, сонымен қатар объект те қажет, өйткені субъект онымен өзара әрекетке түседі. Танымның субъектісі – адамның өзі туралы оның танымы мен практикасының объекті не екеніне қарай пікір айтуға болады.
ЛОГИЧЕСКОЕ И ИСТОРИЧЕСКОЕ – философско-методологические категории, характеризующие отношение между исторически развивающейся объективной действительностью и ее воспроизведением средствами научно-теоретического познания. В наиболее общей форме соотношение логического и исторического предполагает, что научная мысль, направленная на предмет, обладающий своей историей, должна исходить из этой историчности и стремиться ее осознать. Реализация этой исходной принципиальной установки единства логического и исторического связана, однако, с применением различных средств и методов научного исследования, которые отнюдь не сводятся к простому прослеживанию эмпирически данной временной последовательности явлений, поскольку сама историческая действительность выступает в различных формах, учет своеобразия которых является необходимым условием конструктивного анализа проблемы логического и исторического. Так, в историческом процессе в целом следует выделять периоды становления некоторых устойчивых структур и периоды их воспроизводства на собственной основе (т.н. организмические системы в природе и обществе), предполагающие наряду с функционированием этих систем также и процессы их развития. Рассматривая историю как процесс становления и/или разрушения устойчивых формообразований, можно ставить задачу их исследования в максимальном приближении к конкретике этого исторического процесса или же задачу его логической реконструкции в общем схематическом виде. Соответственно можно говорить об историческом или логическом методах в отмеченном выше смысле. При анализе же исторически сложившихся организмических систем, способных к воспроизводству и развитию, применение к ним системно-структурного подхода отнюдь не предполагает прослеживания пути их становления как в варианте конкретики исторического метода, так и в варианте его логической реконструкции. Задачей исторического исследования является раскрытие конкретных условий и форм развития тех или иных явлений, последовательности их переходов от одних исторически необходимых стадий к др. Задачей логического исследования является раскрытие той роли, к-рую отдельные элементы системы играют в составе развитого целого. Но т. к. развитое целое сохраняет лишь те условия и моменты своего развития, к-рые выражают его специфический характер, то тем самым логическое воспроизведение развитого целого оказывается ключом к раскрытию его действительной истории. «Анатомия человека - ключ к анатомии обезьяны» (Маркс). Вместе о тем грани, отличающие эти два способа исследования, условны, подвижны, ибо Л. в конечном счете - это то же И., только освобожденное от его конкретной формы, представленное в обобщенном, теоретическом виде, и наоборот: И.- это то же Л., только облеченное в плоть и кровь конкретного исторического развития. Диалектика И. и л. выражает существенный аспект диалектической логики, раскрывающей общие законы познания объективных процессов развития.
143. Қазақстанның Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының 2010жылы төреғасы болып сайлануының тарихи және философиялық мәні.
Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы (ЕҚЫҰ) (ағылш. Organization for Security and Co-operation in Europe) — саяси диалог үшін арналған халықаралық ұйым. Негізгі мақсаты — жетілдірілген басқару мен демократиялық үрдіс негізіндегі аймақтық тыныштық пен қауіпсіздік. 3500 астам қызметкерлерінің басым бөлігі жерлердегі істермен айналысып, ал оның 10 %-ға жуығы бас пәтерде отырады.
ЕҚЫҰ, Біріккен Ұлттар Ұйымы астындағы ад хок (Ad hoc) ұйым (VIII тарау), алдын ала ескерту, шиеленістерді тоқтату, тоқырау-менеджментіне және пост-конфликттік реабилитация істеріне аса назар аударады. Ұйым Еуропа, Кавказ, Орталық Азия, Солтүстік Американың 56 мемлекеттерін, яғни солтүстік жарты шардың көп елін қамтиды. Ұйым Салқын Соғыс кезінде Батыс — Шығыс форумы ретінде құрылған.
Қазақстан бұл ұйымға 1992 ж. қаңтардың 30-ы мүше болып Хелсинкидегі Соңғы Актіне шілденің 8-де қол қойды. 2009 жылы осы Ұйымды басқару үшін ниет еткен Қазақстан негізінен тек екі ел — АҚШ пен Құрама Патшалық қарсылығына тап болды. Осы елдердің ойынша Қазақстан адам құқығын, демократиялық құндылықтарды қорғау жөнінде әлі де көп еңбек ету керектігі айтылған. Қазақстан кандидатурысын ТМД елдерімен қатар Батыс Еуропа елдерінің көбісі (Германия, Италия, Нидерланды және Франция) қолдауда. Қарашаның 29—30 Мадридте ЕҚЫҰ мүше-елдердің сыртқы істер министрлері кеңесінің (СІМК) 15-ші отырысында компромисс ретінде Қазақстан ТМД елдерінің ішінде алғашқысы болып ЕҚЫҰ төрағалығына 2009-да емес, 2010 жылы ие болатындығы хақында шешім қабылданды.
Тарихы
20 ғасырдың 70-жылдары Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңес негізінде құрылды. 1994 жылы Будапештте өткен мемлекеттер мен үкіметтер басшыларының кездесуінде аталған кеңесті Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым деп атау жөнінде шешім қабылданды. Бұл — Еуропа, Азия және Солтүстік Америка құрлығының 55 мемлекетімен консенсус (бір ауыздылық) негізінде келіссөздер, кеңесулер өткізіп, саяси шешімдер қабылдауға арналған көп тарапты құрылым. Мүше мемлекеттер басшыларының кездесулерінде ұйым қызметінің басты бағыттарын айқындайтын негізгі құжаттар қабылдайды. Мұндай кездесу 2 жылда 1 рет өткізіледі. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның Министрлер кеңесі мән-маңызы жағынан екінші басшылық органы болып саналады. Оның мәжілісі мемлекеттер басшылары кездесуінің аралық кезеңінде жылына 1 рет өтеді. Басшылық кеңесі саяси және жалпы бюджеттік сипаттағы мәселелерді талқылап, нақтылайды, оның мәжілісі Прага қаласында өтеді. Сондай-ақ, ол Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның экономикалық форумы ретінде де шақырылады. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның Тұрақты кеңесі — ағымдағы саяси шешімдерді қабылдайтын негізгі жұмысшы орган. Мүше мемлекеттердің тұрақты өкілдерінен құралады. Оның апталық мәжілістері Венада өтеді. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым органы — Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық форумы шеңберінде қарулану мен қарусыздануға бақылау орнату, өзара сенім мен қауіпсіздікті нығайту жөнінде келіссөздер жүргізеді. Ұйымның лауазымды басшысы — бас хатшы, оны Министрлер Кеңесі 3 жыл мерзімге тағайындайды. Сондай-ақ, ұйымның құрамында Аз ұлттардың ісі жөніндегі 9 жоғарғы комиссар, Демократиялық институттар мен адам құқылары жөніндегі бюро және Парламенттік ассамблея бар.
ЕҚЫҰ және Қазақстан
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңестің тәжірибелерін бөлісу мақсатымен, оның негізгі принциптерін басшылыққа алуға міндеттеме қабылдап, екі жақты тығыз байланыс орнатты. Хельсинкиде өткен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымға қатысушы елдердің жоғары дәрежедегі кездесуінде бұл ұйымға жаңадан қосылған елдерге жан-жақты көмек көрсетуге арналған бағдарлама қабылданды. Бағдарламада Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымына қатысушы елдердің бай тәжірибесін жаңадан қосылған елдерге тарату жоспарланған. Осы бағдарлама аясында Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым басшылығының өкілдері Қазақстанға бірнеше рет (1992 — 99) іссапармен келді. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым басшыларының Қазақстанға алғашқы ресми сапары 1993 жылы болды. Делегацияны ұйымның сол кездегі төрағасы, Швеция сыртқы істер министрі Маргарет Аф Углас бастап келді. Сапар нәтижесінде ұйымның Орталық Азиядағы ықпалы кеңейе түсті. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымына қатысушы елдер мемлекет және үкімет басшыларының жоғары дәрежедегі басқосуларына (1994 жылы Будапештте, 1996 жылы Лиссабонда өткен) Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қатысып, Лиссабон саммитінің пленарлық мәжілісіне төрағалық етті. Қазақстан сыртқы істер министрі Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым сыртқы істер министрлер Кеңесінің мәжілісіне (1995 жылы Будапештте, 1997 жылы Копенгагенде, 1998 жылы Ослода) қатысып, онда Еуропадағы қауіпсіздік мәселелері мен Қазақстан ішкі саясатындағы реформалар барысы туралы сөз етілді. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымының Венада өткен (1999) Тұрақты кеңесінің мәжілісінде Қазақстан Сыртқы істер министрі баяндама жасады. Қазақстанның Венадағы тұрақты өкілдігі (1995) Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымының түрлі құрылымдарымен тығыз байланыс орнатқан. Алматыда Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымының өкілдігі ашылған. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым Аз ұлттар жөніндегі бас комиссары Макс Ван Дер Стул Қазақстанға өзінің алғашқы сапарын 1994 жылы бастады. 1995 жылы екі рет болып, Қазақстанның барлық аймақтарын аралады. Іс жүзінде елдегі этносаралық қатынастардың қандай дәрежеде екенін көрді. Соның нәтижесінде, Локарнода (Швейцария, 1996) Макс Ван Дер Стулдың ұйымдастыруымен “Қазақстан: ХХI ғасыр табалдырығында біртұтас көпэтносты қоғам орнату” деген тақырыпта дөңгелек үстел; Алматыда “Жаңа тәуелсіздік алған мемлекеттерде этникалық қатынастарды жан-жақты жетілдіру” деген тақырыпта конференция өтті. Мәжілістің аяқталуына арналған сөзінде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым Бас комиссары Қазақстан басшылығының елдегі этносаралық келісімді сақтау мен нығайтудағы табыстарын жоғары бағалады. Орталық Азиядағы адам құқығының қорғалуы жөнінде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым Демократилық институттар мен адам құқығы жөніндегі бюросының (Алматыда, 1994) семинары өтті. 1997 жылдың соңы, 1998 жылдың бас кезінде Алматыға Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым Бас хатшысы Джонкарло Арагон, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның қазіргі төрағасы, Польшаның сыртқы істер министрі Б.Горемек келді. Сапар барысында олар Қазақстан Президентімен, Премьер-Министрмен, Парламенттің палата Төрағаларымен, Қорғаныс және Сыртқы істер министрімен кездесулер өткізді. Әскери қауіпсіздік — Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның қызметіндегі маңызды сала. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым шеңберінде Еуропадағы әскери күштер туралы келісім 1990 жылы жасалған. Оған Қазақстан 1992 жылы қосылды. Бұл Келісім Атлантикадан Оралға дейінгі ядролық емес құрлықтағы әскер және әуе күштерін халықаралық заңдармен шектеп отыруға арналған. Қазақстан Парламенті мүшелері 1996 жылдан бастап Стокгольмдегі Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйым Парламенттік ассамблеясының жұмыстарына араласып, ұйымға қатысушы елдер парламенттерімен тұрақты байланыс орнатқан.
144. Философияның негізгі қызметтері, методологиялық, қөзкарастың, әлеуметтік, гуманистік, сыншылдық, болжаушылық, әдістемелік.
Мировоззренческая функция способствует формированию целостности картины мира, представлений об его устройстве, месте человека в нем, принципов взаимодействия с окружающим миром.
Методологическая функция заключается в том, что философия вырабатывает основные методы познания окружающей действительности.
Мыслительно-теоретическая функция выражается в том, что философия учит концептуально мыслить и теоретизировать – предельно обобщать окружающую действительность, создавать мыслительно-логические схемы, системы окружающего мира.
Гносеологическая – одна из основополагающих функций философии – имеет целью правильное и достоверное познание окружающей действительности (то есть механизм познания).
Роль критической функции – подвергать сомнению окружающий мир и существующее значение, искать их новые черты, качества, вскрывать противоречия. Конечная задача данной функции – расширение границ познания, разрушение догм, окостенелости знания, его модернизация, увеличение достоверности знания.
Аксиологическая функция философии (в переводе с греческого axios – ценный) заключается в оценке вещей, явлений окружающего мира с точки зрения различных ценностей – морально-нравственных, этических, социальных, идеологических и др. Цель аксиологической функции – быть «ситом», через которое пропускать все нужное, ценное и полезное и отбрасывать тормозящее и отжившее. Аксиологическая функция особенно усиливается в переломные периоды истории (начало средних веков – поиск новых (теологических) ценностей после крушения Рима; эпоха Возрождения; Реформация; кризис капитализма конца XIX – начала ХХ вв. и др.).
Социальная функция – объяснить общество, причины его возникновения, эволюцию современное состояние, его структуру, элементы, движущие силы; вскрыть противоречия, указать пути их устранения или смягчения, совершенствования общества.
Воспитательно-гуманитарная функция философии состоит в том, чтобы культивировать гуманистические ценности и идеалы, прививать их человеку и обществу, способствовать укреплению морали, помочь человеку адаптироваться в окружающем мире и найти смысл жизни.
Прогностическая функция заключается в том, чтобы на основании имеющихся философских знаний об окружающем мире и человеке, достижениях познания спрогнозировать тенденции развития, будущее материи, сознания, познавательных процессов, человека, природы и общества.
145. А.Эйнштейннің жалпы және арнаулы қатыстық теориясы қазіргі кеністік пен уақыт концепциясы ретінде.Специальная теория относительности (СТО; также частная теория относительности) — теория, описывающая движение, законы механики и пространственно-временные отношения при произвольных скоростяхдвижения, меньших скорости света в вакууме, в том числе близких кскорости света. В рамках специальной теории относительности классическая механика Ньютона является приближением низких скоростей. Обобщение СТО для гравитационных полей называется общей теорией относительности.
Описываемые специальной теорией относительности отклонения в протекании физических процессов от предсказаний классической механики называют релятивистскими эффектами, а скорости, при которых такие эффекты становятся существенными, — релятивистскими скоростями.
О́бщая тео́рия относи́тельности (ОТО; нем. allgemeine Relativitätstheorie) —геометрическая теория тяготения, развивающая специальную теорию относительности (СТО), опубликованная Альбертом Эйнштейном в 1915—1916 годах.[1][2] В рамках общей теории относительности, как и в других метрических теориях, постулируется, что гравитационные эффекты обусловлены не силовым взаимодействием тел и полей, находящихся в пространстве-времени, а деформацией самого́ пространства-времени, которая связана, в частности, с присутствием массы-энергии. Общая теория относительности отличается от других метрических теорий тяготения использованием уравнений Эйнштейна для связикривизны пространства-времени с присутствующей в нём материей.
ОТО в настоящее время — самая успешная теория гравитации, хорошо подтверждённая наблюдениями. Первый успех общей теории относительности состоял в объяснении аномальной прецессии перигелия Меркурия
146. Философия мен жеке ғылымдардың табиғаттың,қоғамдық,өзара байланысы.
147. Қазақ ағартушылыгының қалыптасу-қоғам өмірінің демократикалық бағыты Ш.Уалиханов,Ы.Алтынсарин.
Олар ресейдің білімін алу үшін күресті. Ш.Уалиханов еңбегін бағаламады, тыңшы болып қашқарияға. Ы.Алтынсаринді инспектрлік орнынан алып тастады.соғанда қарамастан елден ақша жинап балалар оқытты.
Общественное сознание — в марксизме: отражение общественного бытия; совокупность коллективных представлений, присущих определённой эпохе. Общественное сознание нередко противопоставляется индивидуальному сознанию как то общее, что содержится в сознании каждого человека как члена общества. Общественное сознание является составной частью надстройки и выражает его духовную сторону.
В советской философии особенно акцентировалась идея того, что общественное сознание "активно" отражает общественное бытие, т.е. преобразовывает его.
Общественное сознание, складываясь из сознаний составляющих общество людей, не является его простой суммой, а обладает некоторыми системными свойствами, не сводимыми к свойствам индивидуального сознания. Выделяют различные формы общественного сознания.
Обычно называют шесть форм общественного сознания:
Искусство (Художественное сознание)
Наука(в т.ч. философия)
Мораль
Правосознание (Право)
Религия — на ранних этапах развития человечества всеобщая форма общественного сознания, зародившаяся ок. 40-50 тыс. лет назад
Идеология (Политическое сознание) — наивысшая форма общественного сознания[нет в источнике
Формы общественного сознания зависят от жизни, устройства социальных институтов, организации процесса познания и т. д. Поэтому они всегда тесно связаны с определённого типа общественными отношениями: экономическими, политическими, нравственными, эстетическими, отношениями между членами научного сообщества и другое.
Каждой форме общественного сознания: науке, философии, мифологии, политике, религии и т.д. - соответствуют специфические формы знания
Под формам общественного сознания понимают различные формы отражения в сознании людей объективного мира и общественного бытия, на основе которого они возникают в процессе практической деятельности. Общественное сознание существует и проявляется в формах политического сознания, правового сознания, нравственного сознания, религиозного и атеистического сознания, эстетического сознания, естественно-научного сознания.
Ч. Валиханов «Следы шаманства у киргизов», «О мусульманстве в степи», «Записки о судебной реформе».
Чокан Чингизович Валиханов – первый замечательный казахский ученый и выдающийся просветитель-демократ. Неоценимый вклад внес он в развитие различных отраслей науки своего времени. Он дал массу блестящих работ по географии, этнографии, истории, фольклористике, религиоведению, востоковедению, философии, социологии и т.д. Его научные заслуги были по достоинству оценены виднейшими представителями передовой русской научной мысли. Ч. Валиханов приобрел известность не только благодаря своим научным изысканиям. В различных слоях русского и казахского общества он заслуженно пользовался славой мудрого бойца против формализма, рутины, средневекового застоя за скорейшее достижение прогресса всеми народами и утверждения новых, справедливых начал общественной жизни. Он знаменит и как выдающийся мыслитель, внесший неоценимый вклад в передовую социально-политическую и философскую мысль своего времени.
Такие работы Ч. Валиханова, как «Записка о судебной реформе», «Следы шаманства у киргизов», «О мусульманстве в степи», «Книга слов» Абая Кунанбаева являются поистине замечательными философскими и социально-политическими произведениями своего времени. И если до сих пор не раскрыто их подлинное значение для развития прогрессивных философских, социологических и политических идей, то это еще отнюдь не дает основания не признавать их в качестве специальных философских и социологических трактатов, каковыми они были на самом деле. Они по праву должны занять свое место среди выдающейся философской и социологической литературы прошлого.
В своих широко известных произведениях «Записка о судебной реформе», «Следы шаманства у киргизов», в статьях «О мусульманстве в степи» и др. Ч. Валиханов подвергает суровой критике азиатских клерикалов и выступает самым решительным сторонником немедленного пресечения их деятельности в казахской степи. Он неоднократно подчеркивает привилегированное положение духовенства в странах Азии.
148. Қоғам дамуындағы күш көрсету мен зорлау мәселесі.Геополитика
идеялары.Терроризм мәні мен әлеуметтік себептері.
149. Феодалдық қоғам философиясы.универсалдар туралы тартыстар.Фома Аквинский,Уильям Оккам.
В феодальном обществе с его двумя основными классами - феодалами и зависимыми от них крестьянами, другими социальными слоями (ремесленниками, купцами), жестким сословным делением и сословной иерархией, феодальной собственностью и т.д. главной формой осознания мира и самого себя, формой идеологической “защиты” общественного строя могла стать только религия. Период феодализма характеризуется поэтому безраздельным господством религии и церкви в духовной жизни общества. Материализм, как система философских взглядов, исчезает на весьма длительный - в Западной Европе около тысячи лет - период. Средневековье знает только одну философию - религиозную, которую оно превращает в “служанку богословия”, или теологии (от греч. theos - бог). Читатель может поразмыслить над причинами, но феодализм является первым и единственным общественным строем, который в своем существовании идеологически всецело опирался на идею бога, пытался построить свою духовную жизнь, понять смысл человеческого существования исключительно на религиозных основах. При феодализме религия выступает в качестве “...наиболее общего синтеза и наиболее общей санкции...”1 общественных порядков. Фигурально выражаясь, это была своего рода “проба истории” построить человеческое существование на идейных началах религии и идеализма.
Господствующее положение в философии феодализма занимала схоластика (от лат. scholastica - ученый, школьный), которая рассматривала в качестве пути постижения бога разум, логические рассуждения, а не мистическое созерцание и чувство.
Целью “служанки богословия” становится философское обоснование и систематизация христианского вероучения. Характерной чертой схоластики была слепая вера в непререкаемые “авторитеты”. Источники схоластики - учение Платона, а также идеи Аристотеля, из которых устранены все его материалистические взгляды, Библия, писания “отцов церкви”. Наиболее крупным идеологом схоластики был Фома Аквинский (1225- 1274). Его основные взгляды изложены в “Сумме теологии” и “Сумме против язычников”, построенных в виде сотен вопросов и подвопросов, на которые даются категорические ответы. Развивая взгляды Аристотеля, Фома Аквинат рассматривал бога как “чистую форму”, первопричину и конечную цель всего существующего. Важное место в его взглядах занимает учение о божественном творении мира, дальнейшее развитие концепции гилеморфизма. С позиций схоласта вещи суть единство материи и формы. При этом материя - результат божественного творения, она есть лишь “чистая возможность” вещей. Вещи становятся вещами только благодаря форме.
Фома Аквинат делил все догматы веры на разумно постижимые человеком (бог существует, бог един, человеческая душа бессмертна и др.) и разумно непостижимые, которые должны быть приняты человеком на веру, ибо они сверхразумны, недоступны человеческому разуму.
Уильям О́ккам (англ. William of Ockham; ок. 1285, Оккам, графство Суррей — 1349, Мюнхен) — английский философ, францисканскиймонах из Оккама[1], маленькой деревни в графстве Суррей в Южной Англии. Сторонник номинализма, считал, что существует только индивидуальное, а универсалии существуют только благодаря абстрактному мышлению в человеческом уме, а помимо этого не обладают никакой метафизической сущностью. Считается одним из отцов современной эпистемологии и современной философии в целом, а также одним из величайших логиков всех времен
150. Эстетикалық сана, оның өлшемдері,Дизайнерлік қызмет.Қазақ халқының эстетикасы. Эстетическое сознание Эстетическое сознание в системе форм общественного сознания занимает особое место. Эстетическое сознание - это тот духовный фундамент, который обеспечивает гармоничное единство и внутреннюю взаимосвязь различных проявлений духовной жизни человека и общества в целом.
Эстетическое сознание формируется в процессе эстетической деятельности и определяется как целостное, эмоционально насыщенное отражение действительности. Объективной основой эстетического сознания является природная и социальная действительность и общественно-историческая практика. Эстетическое сознание представляет собой одну из граней духовно-практического освоения мира. Творчество "по законам красоты" возникает на основе трудовой деятельности и является ее дополнением. В процессе трудовой деятельности формируются духовные способности человека, к числу которых относится и эстетическое сознание. В процессе трудовой и эстетической деятельности формируются чувства человека, возникают эстетические потребности, которые оказывают целостное воздействие на личность. С разделением труда, обособлением искусства от других видов общественной деятельности человека происходит окончательное формирование эстетического сознания.
Эстетическое сознание отражает окружающий мир, всю разнообразную деятельность людей и ее результаты в эмоционально оцениваемых образах. Отражение окружающего мира в нем сопровождается появлением особых сложных переживаний, связанных с чувствами возвышенного, прекрасного, трагического и комического. Но своеобразие эстетического сознания заключается в том, что оно содержит в себе сложность и выразительность эмоциональных впечатлений и в то же время проникает в глубокие существенные связи и отношения.
Особенностью эстетического сознания является то, что взаимодействие человека с реальным миром воспринимается, оценивается и переживается индивидуально на основе существующих идеалов, вкусов, потребностей. Эстетическое сознание имеет сложную структуру, включающую потребности, идеалы, взгляды, оценки, чувства, теории, которые очень тесно связаны друг с другом и взаимозависимы. Эстетическое сознание - один из способов отражения, осознания мира и воздействия на него. В структуре эстетического сознания важным элементом являются эстетические потребности, они являются началом эстетического отношения к миру. Эстетическую потребность можно рассматривать как объективно существующую взаимосвязь человека со средой, в результате которой возникает необходимость в производстве, сохранении, усвоении и распространении эстетических эмоций, индивидуальных и социальных чувств, взглядов, знаний, ценностей и идеалов и их объективизации в человеческой деятельности.
151. Эксперименттік әдістің шығу бастамасы және табиғаттың математикалық бейнелеу,\Г.Галелей,Ф.Бэкон,Р.Декард.
Сама идея экспериментального исследования неявно предполагала наличие в культуре особых представлений о природе, о деятельности и познающем субъекте, представлений, которые сформировались только в культуре Нового времени. Идея экспериментального исследования полагала субъекта в качестве активного начала, противостоящего природной материи, изменяющего ее вещи путем силового давления на них. Природный объект познается в эксперименте потому, что он поставлен в искусственно созданные условия и только благодаря этому проявляет для субъекта свои невидимые сущностные связи.
Активное деятельностное отношение к миру требовало познания его существенных связей, причин и закономерностей, а значит, резкого усиления внимания к проблемам самого познания и его форм, методов механизмов. Одной из ключевых проблем стала проблема метода. Укрепляется идея о возможности изменения, переделывания природы на основе познания ее закономерностей, все более осознается практическая ценность научного знания («знание - сила» Френсис Бэкон). Начинает развиваться механистическое естествознание.
Наиболее знаменитые ученые этого периода – Галилео Галилей, Френсис Бэкон, Рене Декарт, Исаак Ньютон.
В учении Галилея были заложены прочные основы механистического естествознания. В центре его научных интересов стояла проблема движения. Открытие принципа инерции, исследование им свободного падения тел имели большое значение для становления механики как науки.
Исходным пунктом познания, по Галилею, является чувственный опыт, который сам по себе, однако, не дает достоверного знания. Оно достигается планомерным и реальным (или мысленным) экспериментированием, опирающимся на строгое количественно-математическое описание. Критикуя непосредственный опыт, Галилей первым показал, что опытные данные в своей первозданности не являются исходным элементом познания, что они всегда нуждаются в определенных теоретических предпосылках. Иначе говоря, опыт не может не предваряться определенными теоретическими допущениями, не может не быть «теоретически нагруженным».
Вот почему Галилей, в отличие от «чистого эмпиризма» Френсиса Бэкона (при всем сходстве их взглядов), был убежден, что первоначальные данные («фактуальные данные») никогда не могут быть даны в первозданности. Они всегда так или иначе пропускаются через определенное теоретическое видение реальности, в свете которого они (факты) получают соответствующую интерпретацию. Таким образом, опыт – это очищенный в мысленных допущениях и идеализациях опыт, а не просто (и не только) простое описание фактов.
Галилей выделял два основных метода экспериментального исследования природы:
1) аналитический метод («метод резолюций») – прогнозирование чувственного опыта с использованием средств математики, абстракций и идеализации. С помощью этих средств выделяются элементы реальности (явления, которые трудно себе представить), недоступные непосредственному восприятию (например, мгновенная скорость). Иначе говоря, вычленяются предельные феномены познания, логически возможные, но не представимые в реальной действительности.
2) Синтетически-дедуктивный метод («метод композиций») – на базе количественных отношений вырабатываются некоторые теоретические схемы, которые применяются при интерпретации явлений, их объяснении.
Достоверное знание в итоге реализуется в объясняющей теоретической схеме как единство синтетического и аналитического, чувственного и рационального. Отличительное свойство метода Галилея – построение научной эмпирии, которая сильно отлична от обыденного опыта.
Философия Ф.Бэкона была продолжением натурализма Возрождения, который он вместе с тем освобождал от пантеизма, мистицизма и различных суеверий. Остатки органистических воззрений сочетались в ней с началами аналитического метода, поэтичность с трезвым рационализмом, критицизм с нетерпеливым желанием охватить все и обо всем высказаться. И по своим намерениям,и в действительности Бэкон играл в философии роль реформатора.
Он включал в философию почти всю совокупность наук и видел ее задачу в изучении как природы, так и человека с некоторой методологически единой точки зрения.
В своем произведении "Великое Восстановление Наук" Бэкон впервые сформулировал свою идею универсальной реформы человеческого знания на базе утверждения опытного метода исследований и открытий.
Его первая часть "Разделение наук" призвана была дать обзор и классификацию уже достигнутых человеческих знаний и указать темы, которые, прежде всего, нуждаются в дальнейшем изучении. Вторую часть составлял "Новый Органон или указания для истолкования природы". Здесь излагалось учение о методе познания как "законном сочетании способностей опыта и разума" и "истинной помощи" разума в исследованиях вещей. В противоположность дедуктивной логической теории аристотелевского "Органона" Бэкон выдвигает индуктивную концепцию научного познания, в основе которой лежат опыт и эксперимент, определенная методика их анализа и обобщения. Третья часть предполагала кропотливую работу поизучению и систематизации различных природных фактов, свойств и явлений, естественнонаучных наблюдений и экспериментов, которые, согласно его концепции, должны были стать исходным материалом для последующего индуктивного обобщения.
Заслуга Бэкона, в частности, состоит в том, что он со всей определенностью подчеркнул: научное знание проистекает из опыта, не просто из непосредственных чувствительных данных, а именно из целенаправленного организованного опыта, эксперимента. Более того, наука не может строиться просто нанепосредственных данных чувства.
В трактате "О достоинстве и преумножении наук" Бэкон разбирает различные способы постановки опытов и модификации экспериментирования, в частности изменение, распространение, перенос, инверсию, усиление и соединение экспериментов.
Бэкон ставит перед собой задачу сформировать принцип научной индукции, "которая производила бы в опыте разделение и отбор и путем должных исключений и отбрасываний делала бы необходимые выводы". Он мыслил индукцию не как средство узкоэмпирического исследования, а как метод выработки фундаментальных теоретических понятий и аксиом естествознания, или, как он выражался, естественной философии.
140. А.И.Герцен «Табиғатты ұғыну туралы хаттар»
ПИСЬМА ОБ ИЗУЧЕНИИ ПРИРОДЫ
"Письма об изучении природы" -- крупнейшая философская работа Герцена, одно из важнейших произведений русской материалистической философии XIX века. В постановке и решении ряда философских вопросов -- о взаимоотношении философии и естествознания, о законах природы и мышления, об отношении сознания к природе, о методе познания и др.-- Герцен в этой работе вплотную подошел к диалектическому материализму.
Работа над "Письмами об изучении природы" была начата Герценом в июле 1844 г. "Письма" предназначались для нового журнала, издание которого было задумано в 1844 г. московскими друзьями Герцена. Как известно, вначале предполагалась покупка "Галатеи" Раича, но затем было решено издавать новый журнал -- "Московское обозрение", о чем в июне Грановский подал соответствующее прошение. Вероятно, при обсуждении программы журнала и состава его первых номеров и возник замысел герценовских "Писем". 27 апреля 1844 г. Герцен писал Н. X. Кетчеру: "Теперь я занимаюсь "Naturphilos." <"Натурфилософией"> Гегеля; хочу писать в деревне". Очевидно, именно свое обещание друзьям имел в виду Герцен, говоря в первом "Письме": "...начну некогда обещанные письма о современном состоянии естествоведения".
В декабре стало известно, что Николай I не разрешил издание нового журнала. К этому времени у Герцена были вчерне заготовлены статьи "No на пять" (письмо к Кетчеру от 10 октября 1844 г.). 24 декабря Герцен обратился к А. А. Краевскому с предложением о печатании "Писем" в "Отечественных записках", обещая первую статью к мартовскому номеру журнала. Краевский ответил согласием, и в начале февраля 1845 г. два первых "Письма" были посланы Герценом в "Отечественные записки".
Общий замысел работы был определен Герценом в первом "Письме". Герцен писал здесь, что его работа -- своеобразное введение в науку; ее ближайшей задачей является ознакомление с "главными вопросами современной науки" и устранение ложных и неверных мнений, обветшалых предрассудков.
Главные вопросы современной науки в понимании Герцена -- это прежде всего вопрос об отношении мышления к бытию, сознания к природе и тесно связанный с ним вопрос о методе познания. Именно эти вопросы заняли центральное место в "Письмах об изучении природы".
В истории создания "Писем об изучении природы" важную роль сыграли серьезные занятия Герцена естествознанием. Эти занятия, начатые во время пребывания в университете, Герцен возобновил в 40-х годах; характерно, что в это время он рассматривал их как естественный результат окончательного своего разрыва с идеализмом и потребности в прочном обосновании материалистического мировоззрения. В письме к П. X. Кетчеру от 3 марта 1845 г. он писал: "Занимаюсь я физиологией, or donc в наше время нет философии без физиологии; с тех пор, как пропало Jenseits <потустороннее>, надобно базу diesseits <посюстороннего>".
Зимой 1844--1845 гг. Герцен систематически посещал в Московском университете курс лекций сравнительной анатомии профессора И. Т. Глебова. Изучение анатомии, по словам Герцена, открывало ему "бездну новых фактов, а с ними мыслей, взглядов etc. на природу" (дневниковая запись 29 октября 1844 г.).
Посещение курса лекций сравнительной анатомии оказалось важным для Герцена и в другом отношении. "В аудитории и в анатомическом театре я познакомился с новым поколением юношей,-- вспоминал впоследствии Герцен в "Былом и думах".--Направление занимавшихся было совершенно реалистическое, т. е. положительно научное". Герцен убедился, что "реалистически", т. е. материалистически настроенные студенты считают его и Белинского "представителями их философских мнений" ("Былое и думы", ч. IV, гл. XXXII).
Занятия естествознанием помогли Герцену укрепиться на позициях материалистического мировоззрения. В "Письмах об изучении природы" наиболее ярко выражены материализм и диалектика Герцена периода 40-х годов.