Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
"Нұр Отан" партиясының саяси доктринасы. 18 Қазан 2013 Ұлт жетекшісі Н.Назарбаев "Нұр Отан" партиясы 15-ші съезінде - ҚР презиндентінің көрсетуі. Қазақстандық ақиқат (Казахстанская правда) 19 қазан 2013ж. «НҰР ОТАН» ПАРТИЯСЫНЫҢ ХХІ ҒАСЫРДАҒЫ МИССИЯСЫ«Нұр Отан» – халықтық партия. Бізге ел тағдыры үшін жауапкершілік жүктелген. Партиямыз өзінің құрылған күнінен бастап адамның, қоғамның және мемлекеттің дамуына жасалатын жағдайды жақсарту мақсатымен экономика мен саясатта ауқымды реформаларды тұрақты түрде жүзеге асырып келді. Партияның негізін қалаушы – Елбасының басшылығымен Қазақстан халқы экономикасы серпінді дамыған қарымды қоғам және демократиялық мемлекет құрды. Біздің күш-жігеріміздің басты нәтижесі «Қазақстан – 2030» стра тегиясының негізгі межелерінің мерзімінен бұрын жүзеге асырылуы болды. Бүгінгі таңда мемлекеттілік құру жөніндегі тарихи міндет орындалды. Бұл барлық қазақстандықтардың бірлігі мен келісімінің, табанды да қажырлы еңбегінің, ортақ құлшынысы мен үміттерінің жемісі. «Нұр Отан» партиясы – қоғамды ұйыстыратын және Елбасының мемлекеттік бағытын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін басым саяси күш.
Партия доктринасы «Нұр Отанның» ХХІ ғасырдағы миссиясын және «Қазақстан – 2050» стратегиясын тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етудегі біздің алар орнымызды айқындайды. Біздің миссиямыз – эволюциялық дамуды қамтамасыз ету және алға қойған мақсатына ұмтылатын, заң талабын сақтайтын әрі еңбекқор азамат өзіне де, қоғамға да пайда келтіре алатын демократиялық, өркендеген, бәсекеге қабілетті және әлеуметтік бағдарлы мемлекет құру. Біздің басты жетістігіміз – ел ТәуелсіздігіХалқымыздың қасиетті құндылығы – Тәуелсіздік. Қазақстанның барлық табыстарына Тәуелсіздіктің арқасында қол жеткізілді. Тәуелсіздік – бар бақытымыздың бастауы. Қалыптасқан мемлекеттің берік іргетасын орната отырып, біз алдағы кезде де халқымыздың бірлігі мен келісімін нығайта береміз. Мемлекеттің, қоғамның және азаматтардың күш-жігері түгелдей Тәуелсіздікті нығайтуға бағытталуы тиіс. Елдігімізді қорғау – біздің Тарих алдындағы, болашақ ұрпақтар алдындағы парызымыз. Біздің идеямыз – Қазақстанды өркендетуҚазіргі таңда мемлекеттің орнықты дамуы үшін қажетті жағдай жасалған. Өркендеу дегеніміз біз үшін – барлық азаматтардың өмір сапасын ұдайы жақсартуды қамтамасыз ететін экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткізу. Сондықтан біздің өзекті міндетіміз – орнықты экономика мен қоғамдық-саяси тұрақтылықтың арқауы болып табылатын қуатты орта тапты қалыптастыру.
Біз Қазақстанның одан әрі өркендей беруі үшін жауапкершілікті өзімізге жүктейміз. Біздің саяси тұғырнамамыз – орталықшылдық Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап Елбасымыз тұрақтылық пен бірлікке, әлеуметтік-экономикалық прагматизмге, орнықты даму мен халықтың барынша кең топтары мүдделерінің теңгеріміне негізделген орталықшылдық, яғни центризм саясатын жүргізіп келеді.
Біздің барлық шешімдеріміз бен іс-қимылдарымыздың өзекті шарты – халық тағдыры үшін жауапкершілік және қоғамдық үнқатысу.Біздің саяси идеалымыз – ЕлбасыҚазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев – біздің партиямыздың негізін қалаушы. Тәуелсіздікке қол жеткізу мен Қазақстан табыстарының дүниежүзінде танылуы – Елбасының ерен еңбегі. Халқымыздың болашағын Елбасының мемлекеттік бағыты айқындайды. Елбасы Қазақстанның стратегиялық мақсаттарын белгілеп қана қоймай, оларға қол жеткізудің жағдайын да жасады. Елбасының даналығы, гуманизмі, мұқалмас ерік-жігері, болашаққа ұмтылысы және халқына шексіз беріле қызмет етуі біз үшін де, болашақ ұрпақтар үшін де әрқашан үздік үлгі бола бермек.
1-2 желтоқсан 2010 ж. Астанадағы Саммит ОБСЕ - дүниежүзілік маңызды оқиға. ОБСЕ-дағы Қазақстан Төрағасы. 1 қаңтар 2010 жыл – Қазақстан ЕҚЫҰ төрағалығын қабылдап, ЕҚЫҰ құндылықтары мен қағидаттарын қалтқысыз ұстануға, барлық мүше-мемлекеттер мүдделерін ескеруге сонымен қатар еуразиялық кеңістіктің қауіпсіздігіне нақты үлес қосатын маңызды үнқатысу алаңы ретіндегі ЕҚЫҰ ролін дамытатындығын растады.«Бұл тәуелсіздігінің арқасында қысқа мерзім ішінде қол жеткізген жеңістігіміздің дүние жүзінде бірден-бір көрсеткіші зор бағасы деп санау керек»,- деді ҚР президенті Н.Ә. Назарбаев.«Қазақстан Ұйымда төрағалық ететін алғашқы орта азиялық ел және бұрынғы кеңес одағы республикасы. Бұл мүше мемлекеттердің тең құқыққа ие екендігі туралы қағидаттың күшінде екенінің дәлелі, сонымен қатар стратегиялық маңызды өңірде және ЕҚЫҰ кеңістігінде Қазақстан ролінің артуда екенін мойындау болып табылады» ЕҚЫҰ-ның төрағасы Қ. Саудабаев.ЕҚЫҰ – құрамына 56 қатысушы мемлекет кіретін жалпыеуропалық ұйым. БҰҰ Жарғысының 8-тарауына сәйкес Еуропадағы дағдарыстық ахуалдардың ерте алдын алу және оларды болдырмау, Еуропадағы қазіргі бар жанжалдарды және жанжалдан кейін қалыпқа келтіруді реттеудің басты құралы ретінде құрылған.Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйымға 1992 жылғы қаңтардың 30-ында кірді. Осы жылғы шілденің 8-інде республика ЕҚЫК-нің Хельсинки қорытынды актісіне, ал қыркүйектің 23-інде – Жаңа Еуропа үшін Париж хартиясына қол қойды.Жалпы еуропалық кеңестің толыққанды қатысушысына айналған Қазақстан оны одан әрі дамыту, сонымен бірге халықаралық ұйым болып қайта құрылуы үдерісіне белсене қатысты. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ЕҚЫҰ-ның Хельсинкиде (1992 ж.), Будапештте (1994 ж.), Лиссабонда (1996 ж.) және Стамбұлда (1999 ж.) өткен саммиттерінің жұмысына қатысты. ЕҚЫҰ Министрлер Кеңесінің жылсайынғы отырыстарына Қазақстан атынан сыртқы саясат ведомствосының басшысы өкілдік етеді.
1822, 1824ж. Жарғылар. Орта және Кіші жүзден хандық биліктің жойылуы.Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы - 1822 және 1824 жылдары патша укіметі Орта жүз бен Кіші жүздеі хан билігін жойды. Қазақтар өзінің мемлекеттілігінен осылайша айырылды.XIX ғасырдың жиырмасыншы жылдарына қарай патша үкіметі Қазақстандағы хан билігін жоятын уақыт келіп жетті деген қорытынды жасады. Бұған салмақты негіздер де, қажетті бірқатар алғышарттар да жеткілікті деп санады.Біріншіден, қазақ хандары дала тұрғындарының басым көпшілігінің алдында өздерінің беделінен айырылып қалды. Жергілікті байырғы халық патша үкіметі тағайындаған хандарды баяғыдай дербес ел басқарушылар деп емес, көбінесе Ресей империясының кәдімгі көп шенеуніктерінің бірі ғана деп қабылдады. Оның үстіне, тап сондай дәрменсіз билеушілердің саны да көбейіп бара жатты. Патша үкіметі әр жүздің (Кіші жүз бен Орта жүздің) бұрыннан бар хандарының қатарына жаңа хандарды қосып отырды. Мәселен, 1812 жылы Кіші жүздің Жайықтың оң жақ бетіндегі қазақтарға Бөкей сұлтан өз алдына жеке хан болып шыға келсе, 1815 жылы Орта жүзде Уәли ханмен қатар және Бөкей сұлтан да хан болып тағайындалды.Екіншіден, бұл кезде патша үкіметі Кіші жүзді де, Орта жүзді де бірнеше әкімшілікке бөлшектеген еді. Мұның өзі патша үкіметінің көшпелі қазақтарды басқаруына өте қолайлы болып шықты. 1788 жылы Ертіс бойындағы қазақтардың сұлтан Сұлтанбек басқарған бір бөлігі Ертіс өзенінің оң жағында «мәңгілік көшіп-қонып жүру» құқығына ие болды. Сөйтіп Орта жүз бірі Ертістің оң жағалауы, екіншісі Ертістің сол жағалауы болып екіге жарылды. 1801 жылы Жайықтың оң жағалауында Кіші жүзден бөлінген Ішкі Орда құрылғанын айттық. Оның үстіне, 1808 жылғы ашаршылық кезінде Кіші жүздің 20 мыңға жуық қазағы башқұрт кантондарының аумағына уақытша көшірілді. Бір кездегі біртұтас жүздердің арасында ендігі жерде ешқандай да еркін байланыс жасау мүмкіндігі қалмады, өйткені ондай байланыс жасауға қатаң тыйым салынды.Үшіншіден, XIX ғасырдың бас кезінде Шыңғыс ұрпағы бірқатарының патша үкіметінің әкімшілігіне белсенді қарсылық білдірген оқиғалары көбейіп кетті. Ал ақыр соңында, патша үкіметі Франциямен соғыс аяқталғаннан кейін жеткілікті әскер күші мен адам ресурстарына ие болды. Мұның өзі оның тәуелсіз қазақтардың заңды билігін — хан билігін біржолата жоюға итермеледі. Өйткені хан билігінің сақталуы патша үкіметінің өлкені шаруашылық тұрғысынан кең көлемде отарлауына кедергі келтірген еді.Басқарудың округтық жуйесі енгізілетін болды. Сөйтіп жаңа округтар құрылды. Округтар болыстарға бөлінді, ал болыстар ауыл әкімшіліктерінен тұрды. Әр округта 15—20 болыс, әр болыста 10—12 ауыл, ал әр ауылда 50—70 үй болатын болды. Сыртқы округтағылар Сібір қырғыздары (қазақтары) облысына біріктірілді. Жаңа әкімшілік бірлігі орасан зор аумақты алып жатқан Омбы облысының құрамына кірді. Томск және Тобыл губерниялары мен Омбы облысы Батыс Сібір генерал-губернаторына бағындырылды. Оның орталығы Тобыл каласында орналасты. Әкімшілік бірліктерін құру кезінде патша үкіметі өзіне қолайлы жағдайды босқа жіберіп алмай, көшпелілердің рулық бөліністерін де ұмытқан жоқ, олардың қыстаулары мен жазғы жайылымдарын да мұқият еске алды. Далалықтардың бір округтың аумағынан екінші округқа ауысуына ондағы өкімет билігінің келісімі бойынша рұқсат етілді. Округтарды сайланып қойылатын аға сұлтандар, болыстарды болыстар, ал ауылдарды - ауыл старшындары басқарды. Болыс сұлтандары мен ауыл старшындары әкімшілік, шаруашылық және полицейлік қызметтерді қоса атқарды. Әр округта аға сұлтан басқаратын Округтық приказ (мекеме) құрылды. Оның құрамына Омбы облыстық басқарма бастығы тағайындайтын ресейлік екі заседателъ және сайланып қойылатын екі «құрметті қазақ» қатысуға тиісті болды. Ішкі күзет Сібір казактарынан іріктелді.
1916 ж. Қазақстандағы ұлт-азаматтық көтеріліс.Көтерiлiс себептерi:1)Казакстан жерiн терен отарлау;2)келiмсектерге жер беру, коныстандыру саясаты; 3)азык-тулiк жэне мал реквезициясы; 4)казак жiгiттерiн реквезицялау; Кэтерлiстiн басты орталыктары: 1)Жетiсу - Бокин, Эшекеев; 2)ТоргайИманов. Кэтерлiстiн сипаты-отаршылдыкка, империализмге карсы. Тарихи манызы-халык кэтерлiс мектебiн эттi. Революциялык сана-сезiмнiн эсуi. Женiлу себептерi: 1)бытыранкылык; 2)уйымшылдыктын болмауы; 3)стихиялык сипсты; 4)эзара шиеленiстердiн болуы; 5)зиялылардын бiрауыз болмауы; 6)кару-жарактын нашар болуы; 7)бай феодалдардын саткындыгы. Котерiлiстiн басталуына, онын жалпыулттык сипат алуына себеп болган согысып жаткан эскерлер ауданында корганыс курылыстары мен эскери катынастар орнату жэнiнде жумыстар ушiн Орта Азия мен Казакстаннын жэне т.б бiркатар облыстардын буратаналарын алу туралы 1916 ж. 25 маусымдагы патша жарлыгы себеп болды. Кара жумыска 19 жастан 43 жаска дейiнгi енбекке жарамды барлык адам алынуга тиiс едi. Сол аркылы патша укiметi коптеген орыс солдаттары мен жумысшыларын негурлым конбiс жэне арзан жумыс кушi ретiнде «реквизицияланган буратаналармен» ауыстырып, оларды корганыс курылыстары мен баска жумыстарга пайдаланды. Туркiстан мен Дала элкесiнен 500 мыннан астам жiгiт алу кэзделдi. Патша жарлыгына жауап ретiнде орасан зор аймактын Казакстан мен Туркiстан халыктары стихиялык турде кэтерiлдi. Жер-жерде кэтерiлiсшiлер отрядтары курылып жатты. Олар кара жумыска шакырылушы жастардын тiзiмiн тартып алып, жойып жiбердi. Байлардын ауылдарына шабуыл жасап, салык тiлхаттарын, жер сату жэнiнднгi кужаттарды куртып жiбердi. Болыс баскармаларын, ауылдарын талкандады. Ыргыз, Торгай уездерiнде Дала аксуйектерiнiн 9 экiлi хан кэтерiлдi. Шерубай-Нура болысында – Нурлан Кияшев, Карагаш болысында – Оспан Шонов, Верный уезiнiн Жайымтал болысында – Бекболат Эшекееев хан болып жарияланды. Болыстын баскару жуйесi калпына келтiрiлiп, экiм-ел бегi, сот алкасы-жасакшы, казына билеушiсi-казынашы, кэтерiлiсшiлер колбасшысы-сардарбек курылды. Улт-азаттык кэтерiлiске революцияшыл демократияшыл зиялылар – Т.Рыскулов, Т.Бокин, Э.Майкэтов, С.Сейфуллин, С.Мендешев, Э.Жангелдин, Б.Элiмханов сиякты экiлдер катысты. 1916ж. улт-азаттык кэтерiлiстiн аса iрi орталыгы Жетiсу болды. Казакстаннын онтустiгiнде Каркара аймагы халыктык революциянын iрi ошагы болды. 1916ж кыркуйекте Торгай уезiнде Амангелдi кэтерiлiсшiлердiн улкен отрядын курып, кару эндiрудi уйымдастырды. Әскердiн жалпы саны 20000-га жеттi. Көтерiлiс сардарбегi Иманов бастаган 15000 көтерiлiсшi Торгай қаласын коршады. Буган карсы генерал Лаврентив 9000 адамдык жазалаушы экспедициялык корпус жiбердi.Кэтерiлiстiн сипаты-отаршылдыкка карсы. Ол шыгысты камтыган революциялык дагдарыстын манызды элементтерiнiн бiрi болды. Котерiлiстiн аяусыз жанышталганына карамастан коптеген жерлерде бой кэрсету кэп уакытка жалгасты. Патша эскерi каншама куш-кару жумсаганымен Торгайдагы көтерiлiстi туншыктыра алмады. Ол акпан революциясына, кейiн казан революциясына жалгасты.
1917 ж. Ақпан көтерілісіндегі Қазақстан. 27.02.1917 ж Ресей Акпан буржуаз-к-демок-к революциясы болып, монархия кулатылды. Петрограддагы окигалар туралы хабарды Казакстан халкы куанышпен карсы алды. 1917ж наурыз, сэуiр айларында жер-жерде жумысшы жэне солдат депутаттарынын Кенестерi курылды. Мэселен, наурыз айында Омбыда, Ташкентте, Семейде, Верныйда, Петропавлда, Перовскiде, Костанайда, Актэбеде жумысшы жэне солдат депутаттарынын кенестерi курылды. Казак кенестерi жекелеген калаларда кыргыз депутаттарынын Орал облыстык, Актэбе, Акмола, Павлодар уездiк кенестерi шаруа, кыргыз, казак депутаттарынын Эскемен уездiк кенесi сайланды. Кенестермен бiрге уакытша укiмет органдары , курамына Бэкейханов, Тынышбаев енген Туркiстан комитетi жумыс iстедi. Бiрiншiсi торгайдын, екiншiсi Жетiсу обл-н комиссары болды. Казакстанда да кос экiмет орнады. Уакытша экiмет пен эртурлi когамдык саяси козгалыстардын арасында когам дамуынын белгiлi бiр жолын тандау тургысында курес басталды.Верныйда «Мусылман жумысшыларынын бiрiккен одагы», Эулиеата уезiнiн Мерке селосында Т.Рыскуловтын бастауымен «Казак жастарынын революцияшыл одагы», Акмолада Сейфуллин уйымдастыруымен «Жас казак» уйымы курылды.Акпан революциясынын нэтижесiнде Ресей бiр мезетте элемдегi ен демок-к елге айналды. Уакытша укiмет саяси бостандыктарды сэз, баспасэз, жиналыс, уйымдар бостандыгын саяси, амнистия жариялады, 8 сагаттык жумыс кунi енгiзiлдi, патша жануясынын шет елге кетпеуiне бакылау койды. Букаралык козгалыс басылмай, Уакытша укiмет бiр дагдарыстан екiншi дагдарыска душар болды. Елге ашаршылык каупi тэндi , энеркэсiп эндiрiсi токырап, егiс кэлемi азайды, кэп мал кырылды, ен кажет тауарлар табылмады, инфляция болды.
1920-1940 жж. Қазақстан мәдениетінің дамуы.1924ж «Сауатсыздыкты жою» когамы уйымдастырылды. Ол тiкелей ересектердi сауаттандырумен айналысты. 1928ж аягында республикада сауаттылар саны 25%болды. 1931ж 15пен50жас аралыгындагыларды мiндеттi турде жаппай окытуды енгiздi. Республиканын курылганына 20ж толу карсанында жасы 50-ге дейiнгi ересек адамдардын сауатсыздыгы негiзiнен жойылды. Букiл елде балаларга мiедеттi турде 4 жастын бастауыш бiлiм беру жэнiнде зан кабылданды. Бул зан Казакстанда жузеге аса бастады. Ынтасы бар адам 7жылдык, 10жылдык (орта) мектепте окыды. 20ж басынан бастап техникумдар ашыла бастады. Алдымен педагогикалык техникумдар ашыла бастады. 1925ж саны 14 болды. 2000нан астам болашак мугалiмдер окыды. Ауылшаруашылык, дэрiгерлiк, энеркэсiп мамандыктар беретiн 11 техникум жумыс iстедi. 1920ж Казакстанда тунгыш жогаргы оку-орны-Казак педагогика институты ашылды. (казiргi Абай атындагы Алматы университетi). Iле-шала малдэрiгерлiк, зоотехникалык, а/ш-к, медицина институттары ашылды. 20-30жжКазаакстанда гылымнын дамуынын жана кезенi басталды. 1920ж Казакстанды зерттеу когамы курылды. Затаевич, Асфендияров, Диваев, Байтурсынулы, Жубанов, Аймауытов, Жылдыбаев галымдар белсене катысты. Кэкшетау, Петропавл, Орал, Орда калаларында когамнын филиалдары жумыс iстей бастады. Когам казак жазуларын жетiлдiру, казак тiлiнде окулыктар даярлау, орыс тiлiндегi окулыктарды аудару жумысын колга алды. Казак халкынын тарихы мен этнографиясын, археологиясын баяндайтын кiтаптар басылып шыкты. Белгiлi тарихи орындарды казу, тарихи ескерткiштердi зерттеу жумыстары басталды. Алгашкыларынын бiрi болып Тараз каласынын орны казыла бастады. Денсаулык саласындагы гылыми-зерттеу жумысы жаксы жолга койылды. Жер койнауы мен пайдалы казбаларын зерттеу ушiн гылыми экспедициялар уйымдастырды, бул экспедициялар Караганды мен Экiбастуздын кен орындары, Ащысай коргасын, Ембi мунай аймагы зерттелдi. 1938ж КСРО гылым акадкмиясынын казак филиалы курылды. 20-30жж. Казак эдебиетiнiн дамуында кэрнектi роль алды. Сейфуллин, Майлин, Байтурсынов, Мусiрепов, Эуезо улес косты. Казактын акын-жазушылардын шыгармалары жарык кэрдi. Сейфуллинiн «Советстан», «Кэкшетау», Мукановтын «Сулушаш», Жансугiровтын «Кулагер», Байзаковтын «Куралай сулу» сиякты поэмалар, Аймауытов «Карткожа», Майлин «Азамат Азаматыч», Эуеов «Караш караш окигасы», Ерубаев «Менiн курдасым», Мустафин «Эмiр мен элiм» деген шыгармалары улкен орын алды. Драмалык шыгармалар театр сахнасына шыкты, Эуезов «Айман Шолпан», «Тунгi сарын», Майлин «Жалбыр», Мсмiрепов «Козы Кэрпеш-Баян сулу», Аймауытов «ансапкорлар мен ел корганы» т.б. Нурпей с Байгашин. Кошкарбаев, Иса Байзаков, Жабаев, халык батырлары, тэнкерiс, жана экiмет енбек ерлерi туралы жырлар, поэмалар шыгарды. Казакстанда баска улттар эдебиет де одан эрi дамыды. Шуховтын «Ащы эзек», «Эшпендiлiк» деген шыгармалары мэлiм болды. Уйгыр эдебиетiнiн негiзiн салушылардын бiрi Элиев. Уйгыр ауыз эдебиетiнiн жинагын шыгарды. Хамраев тунгыш уйгыр романын жазды. Казак жазушылары орыс, украин, татар, немiс шыгармаларын казак тiлiне аударып таратты. Акмола, Семей, Петропавл, Алматы, Орал, Костанайда клубтар, халык теартрлары уйымдаса бастады. Эн-куй энерiн зеттеуге Затаевич кэп енбек сiнiрдi. Сонын негiзiнде «Казак халкынын 1000 энi» «Казактын 500 куйi мен энi» деген жинактар шыгарды. 1925ж Парижде, 1927ж Германияда эткен саз, энер кэрмелерiнде казак эншiсi Эмiре Кашаубаев озiнiн энерiмен Еуропаны тан калдырды. 1926жУлттык тунгыш театр ашылды. Театрды талантты драмашы режисер эртiс Ж.Шанин баскарды. 1930ж Алматыда тунгыш уйгыр сазды драма театры, 1937ж Кызылордада корей театры ашылды. 30ж Казакстан кино энерiнiн негiзi салынды. «Востоккинонын» Алматы бэлiмшесi «Турксиб», «Жайлауга», «Дала эндерi», «Жут» фильмдерiн шыгарды. 1924ж «сауатсызды жою» қоғамы ұйымдастырылды.Ол ересек адамдарды сауаттандырумен айналысты.1931ж 15 пен 50 жас аралығында міндетті түрде жаппай оқытуды енгізді.Бүкіл елде 4 класстық бастауыш білім беру заңы қабылданды.Ол заң Қ- да жүзеге асырылды.Одан кейін 7 жыл,10жылдық болды.Қазақ мектептерін дамытуға Байтұрсынов,Сәтбаев,Дулатов т.б оқулықтар жазды.1928ж Қ-да тұңғыш жоғарғы оқу орнының саны 20 жетті.20-30ж қазақ жазушыларының тамаша шығармалары жарық көрді.Сейфуллиннің «көкшетау» ,Жансүгіровтың «құлагер» т.б шығармалары жазылып,театр сахнасында көрермен көңілінен шықты.Қазақ халқының ән күй өнерін зерттеуге Затаевич көп еңбек сіңірген.Ол халық әндерін жазып,нотаға түсірген.Соның негізі «қазақ халқының 1000 әні, қазақтың 500 әні мен күйі» деген жинақтар шығарылды..1922ж халық арасынан тамаша жыршылар,әншілер шыға бастады.1927ж Әміре Қишаубаев бүкіл еуропаға танымал болды.1926ж қазақтың тұңғыш театры ашылды.30ж қазақтың кино өнері салынды.Онла « жайлауға», «Түркісіп» т.б фильмдер шығарылды.1938ж «ленфильм»студиясыарқылы«амангелді»киносыжасалды.
1925-1940жж. Қазақстанның индустриялдық дамуы.1920-1921 жж тек жеке кәсіпорындар ғана қалпына келтірілді, жалпы алғанда бұл процесс 1922ж 2 жартысында ғана ойдағыдай өрістетілді. 1923 жыл Республиканың халық шаруа-ғын қалпынакелтіруде бетбұрыс жыл болды. 1 кезекте ауыл шару-қ шикізаттарын өндейтін кәс.орын. қалпына келтірілді, бұған 1922 жылғы егін шаруа-ң жақсы болуы көмектесті. Қостанай, Орал, Семей губернелерінде, Павлодарда және т.б. жерлерде ірі диірмендер жұмыс істей бастады. Солт. Қаз-да май заводтары қалпына келтірілді, жаңадан 20 май заводы салынды. Тамақ өнеркәсібінің басқа салаларында да не белгілі табыстарға қол жетті, мәселен, 1923ж тасмызда Елек және Коряков тұз кәсіпшіліктері қалпына келтірілді, олар үлкен күрделі қаржыны талап етпеді. Респуб-ң оңтус-де мақта тазалау заводтарының, тері илейтін, жүн жуатын жжәне жеңіл өнеркәс-ң басқа кәс.орын-ң жұмысы шабан болса да жолға қойыла бастады. Петропавлда 1923ж қалпына келтірілген киіз байпақ, тон, тері илейтін және шойын құятын заводтар біртұтас кәс.орын-өнеркәсіп комбинатына біріктірілді. Алматыда, Шымкентте, Талғарда тері илейтін заводтар қайтадан жұмыс істей бастады. Мұнай өнеркәсібі неғұрлым жедел қалпына келтірілді: Ембі мен Доссор кәсіпшіліктері 1925ж өзінде-ақ өнімділігі 1913ж дәрежесінен артты. 1925 жылы ғана Риддердің кәс.орын-н қалпына келтіру жұмыстары қайта жүргізілді. Қарағанды және Екібастұз көмір кендері Спасск заводы, Успенск кеніші және басқа кен қазатын және кен қорытатын кәс.орын-р қарап тұрды. Тек 1925 жылы ақырында ғана Қарсақбай мыс қорыту заводын және оның тартабанды Байқоңыр-Қарсақбай-Жезқазған темір жолынқалпына келтіру жұмыстары басталды. Респуб-ң негізгі темір жол желісі Орынбор-Ташкент магистраліне жол қатынасы халық комиссариатының тарапынан едәуір мөлшерде паровоз және вагон, отын, әр түрлі материалдар бөлінді, транспорт шаруаш-ң жоғары маман темір жол басшылары жіберілді және тағы басқа жаңа жолдар, әсіресе “Астық” жолдары Жетісу темір жолының жалғасы ретінде Луговой ға, одан Пішпек станциясына дейінгі жол, Петропавл-Көкшетау темір жолы, сондай-ақ Оңт.-Сібір магистралінің Ақмола-Қарағанды-Павлодар тармағы салынды. Алғашқы екі жол Жетісу мен Солт. Қаз-нан елдің ашаршылыққа ұшыраған аудандарына астық тасу үшін, соңғы жол Коряков (Кереку) кәсіпшіліктерінен тұз тасып әкету үшін салынды. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақбай мыс комбинаты, Ертіс мыс қорыту заводы және басқа қайта құрылған кәсіпорындар базасында жұмыс істеді. Шымкент қорғасын заводы, Балхаш мыс қорыту және Ашысай полиметалл комбинаттары салынды. Текелі полиметалл және Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш заводы және басқалар салынып жатты. Мұның көпшілігі тек Қаз-ғы ғана емес, сол сияқты елдегі түсті металлургияның ең ірі кәс.орын—ы еді. Көмір өнеркәсібі қауырт дамыды, 1940жылы оның 90% Қарағанды бассейінінің үлесіне тиді, ол Домбасс пен Кузбасстан кейінгі елдің үшінші көмір ошағына айналды. Қаз-н мұнай шығару жөнінде үшінші орынға (Ресей мен Әзірбайжаннан кейінгі) шықты. Химия өнеркәсібі дамыды: Шымкент химфарм зауыты қайта құрылды. 1939ж Ақтөбе хим комбинаты қатарға қосылып, ол фосфор тыңайтқыштарын шығара бастады. Арал сульфат ойдағыдай жұмыс істеді, Қаратау фосфорит кенішін игеруге даярлық жасала бастады жәнет.б.
1970-1980 жж. Қазақстандағы әлеуметтік экономикалық даму .70жылдардың бас кезі жаңашыл үрдістердің едәуір әлсіреуімен, қоғамдық құрылыс принциптері мен формаларының тоқырауға ұшырауымен ерекшеленеді.Саяси өмір принциптеріне түзетулер енгізген мұндай бетбұрыстың пайда болуы ең алдымен 1968 жылдың тамыз айында бес ел әскерлерінің Чехословакия жеріне енгізілуіне байланысты болатын. Өйткені дәл осы елде партияны жаңартуға, қатып-семген қоғамдық жүйені өзгертуге , нарықтық қатынастар орнату жолымен экономикалық реформалар жүргізуге бағытталған барынша ауқымды ұмтылыстар орын алған еді.Шынтуайттап келгенде , онда социализмнің «сталиндік»,«кеңестік» нұсқасын жою және демократиялық қоғам орнату туралы мәселе көтерілді.А.Дубчек бастаған ЧКП басшылығының бұл бағытына халықтың көпшілік бөлігі қолдау көрсетті . Алайда мемлекеттік монополистік социализмнің қуатын шайқауды және демократиялық балама күштер жеңісін қамтамасыз етуді мұрат тұтқан бұл ұмтылыс 1968 жылы«Прага көктеміне» қарсы төндірілген «интернационалистік акцияның» салдарынан іске аспай қалды. ЧКП қатарындағы керітартпа күштерге көрсетілген қолдау бұл күштердің КОКП басшылығында да жеңіске жеткендігін айғақтап берді. Осының нәтижесінде 60жылдар ортасындағы бетбұрыс төрешіл керітартпа күштердің темір құрсауында қалды. Бұл оқиғаның ізі суымастан «ревизионизмге» қарсы басталған идеологиялық науқан ЧКП дамуындағы дағдарысты жоюға, бірқатар басқа коммунистік партиялардағы оппортунистік күштерге теориялық соққы беруге, партия, оның социалистік қоғамдағы жетекші рөлі туралы «маркстік-лениндік» тұжырымдаманы қайта қалпына келтіруге жәрдемдесуге тиіс болды.1967 жылы Қазан революциясының 50 жылдығына арналған салтанатты мәжілісте сөйлеген сөзіндеақ Л.И.Брежнев кеңес халқы жүріп өткен тарихи жолдың басты қорытындысы кемелденген социализмнің орнатылуы болып табылады деп мәлімдеген болатын. Бұл «тұжырымдаманың» өзінен бұрынғы теориялық қисындамалардан айырмашылығы социализмнің қоғам дамуының едәуір ұзаққа созылатын кезеңі екендігін мойындауынан көрініс тапты. Осы тұрғыдан алғанда «коммунизмге қарай алып адыммен секіру» идеясынан бас тарту жағдайға байыпты баға беру көрінісі болғандығы шүбәсыз. Бірақ бұл «тұжырымдама» 30 – 40жылдары мерейі үстем болған, өтпелі кезеңнің бүкіл проблемалары шешіліп бітті, социалистік мұраттар негізінен жүзеге асты және осының бәрі дәлелденген деп санайтын әлеуметтік-экономикалық даму пайымына арқа сүйеді. Осының салдарынан социализмді жетілдіру жолдарын іздестіру ісі (егер мұндай іздестіру жүргізілсе), ескірген түсініктер аясында ғана қанат жаюға мүмкіндік алды. Социализмнің іркіліссіз және қайшылықсыз үдере өркендеуі теориясы экономикалық және әлеуметтік жетістіктерді зорайтып көрсетуге, шындықты боямалап жеткізуге итермеледі, қоғам өзегіне енген қайшылықтардың, тоқыраушылықтың, төрешілдіктің асқыну себептерін жабулы күйінде қалдырды. Қоғамның даму процесі өткен кезеңдегі жетістіктермен салыстырыла қарастырылғандықтан, сөздер мен ұғымдар біртебірте шындыққа мүлде жанаспайтын мазмұнға ие болып, теория да шынайы мән-мағынасынан айырыла бастады.Қиялдағыны қолдағыдай етіп көрсетуге тырысушылықтың барынша асқындаған көрінісі КРСОның 1977 жылғы Конституциясында орын алды. КОКП Орталық Комитетінің мамыр (1977ж.)пленумы мақұлдаған Конституция жобасы бүкілхалықтық талқылауға ұсынылды. Талқылау барысында не бары 400 мыңға жуық ұсыныс келіп түсті. 1977 жылғы қазанның 7-сі күні тоғызыншы сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясы Негізгі Заңның тексін қабылдады. Бұл күн КСРО Конституциясы күні болып жарияланды.Конституция іс жүзінде орындалу мүмкіндігі мүлде қисынсыз коммунизмнің материалдықтехникалық базасын жасау, социалистік қоғамдық қатынастарды жетілдіру және оларды коммунистік қатынастарға айналдыру,коммунистік қоғам адамын тәрбиелеу сияқты міндеттерді алға тартты. Коммунизмге өтер жолдағы заңды кезең кемелденген социалистік қоғам деп танылды.1978 жылғы наурыздың 17сі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы республика Конституциясының жобасын «бүкілхалықтық талқылауға» ұсынды. Талқылау бас-аяғы бірақ айға созылды. Қазақ КСР Конституциясының іргетасын Кеңес мемлекетінің Негізгі Заңы құрады. Сыншыл рухтағы материалдар, әлбетте,ескерусіз қалды. Өйткені олар ресми қоғамдық пікірге, «бүкілхалықтық талқылау» ауанына кереғар келетін. 1978 жылғысәуірдің 18і Қазақстан Компартиясы ОКі жаңа Конституция жобасын негізінен мақұлдап, тоғызыншы сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясының қарауына ұсынды. Сәуірдің 20сы Жоғарғы Кеңес сессиясы Жаңа Конституцияны қабылдады.
VI - XII ғ. Қазақстан мәдениетінің дамуы. 5-7ғ Қазақтардын көшпелі халықтарын біріктірген жаңа мемлекет- Ұлы түрік қағанаты п.б. Қиыр Шығыспен, Жерорта теңіз мәд-мен қатынас үзілмеді. Түрік тайпа-ң материалдық мәдениеті өндірістің негізгі тәсілі ретінде көшпелі мал шаруашылығы берілген:аңшылық,жер шар-ғы,мал санын ұлғайту арқ мал шар-ғы жаты.Көшудің ж/е жайылым-ң жол бағыттары ұзақ уақыт бойында тұрақты болды ж/е дала жазықтарын ұзақ игеру процесінде қалыптасты.Түріктер:жылқы,қой,сиыр,түйе өсірді.Отырықшы жер игеру мәдениеті Қ-ң оңт-де ж/е 7 суда дамыды.Жүзім шар-ғы,бақташылық дамыды.Суармалы жер шар-н дамытуда каналдар,арықтар пайд.Оңт қ-н ж/е Жетісу барлық орта ғасыр бойында,қала мәдениеттің орта-қ, болды:испиджаб,сығанақ,тараз,алмалық т.б.Әр қалада қоғамдық монша болды. Қала бірнеше бөліктерден болды:орт-та басшы ғимараты орн. қамал оны қоршам ақсүйек,көпес,тұрғындары тұратын –шахристан болды.Кәсіпте: тері мен жүн өңдеу,киіз үйлер,арбалар жасау,ұсталық,металлургия,ағаш пен сүйекті өңдеу зергерлік дамыды.Сауда ақша дамуын қажет етті.Суяб,Тараз,Отрар сияқты қалаларда монета сарайлары болды.Рухани мәдениетке сана өрісіндегі адам қызметінің өнімдерін (тіл,жазба,ауызша,дін,өнер) жатқызылды.6-8 ғ Қ-ң түрік тілдес тайпа-ры арасында ауызша поэмалық дәстүр болды.Ауызша шағарма дамыды.(поэмалар,этикалық поэзия дәстүрі) .Оның элементтері Күлтегін мен Білге қаған(5-7ғ) қабыр-ң үстінгі плиталарының мәтінінде көрсетілген.Жазбалар теңеулер мен метафорларға қаныққан.Ежелгі эпостар «қорқыт ата», «қорқыт ата кітабы», «оғыз-нама» шығарылды.«Құтты-білім» (Құдатғу-білік)- Ж.Баласағұнның ең ірі шығармасы, бізге жеткен әдеб-ң тұңғыш ескерткіші. Бұл шығармада ақынның өз заманының өмір шындығын, қоғамдық сана, белгілі бір әлеуметтік саясаттың бірі. 12ғ Түркістанда тұрған Қ.А. Яссауи өз заманының ойшылы, ақыны болды. Ол Қ-да мұсылман дінін таратты.Еңбегі-«Диуани-хикмет» (Даналық тур. кітап) өлеңдер жинағы. Яссауи суффизм (сопылық) ғылымын қолданып, «Жеке игіліктің арам пайдасына қарсы шықты, аскетизм мен бой ұсынушылықты уағыздады.» Ғ-ң ортасында көшпенділердің астрономия, география т.б. жаратылыстану ғылымдары б-ша білімдері ғылыми трактаттар түрінде жаңа бейне алды. Ғалым-энциклопедист Әбу-Насыр-Әл-Фараби Фарабта туған. Ол барлық ғылымдарды тәжірибелік(этикалық саясат) деп бөлді. Ол философия, ойлау тур. ғылым, матем, медицина, астрон-я, физика, теория, ән-күй б-ша трактаттар жазды. «2-ші ұстаз»(Аристотельден кейін) атағын алды. М.Ә. Қашғари –тамаша лингвист, географ. «Диуани Лұғат ат-түрк» (түрік тілдерінің сөздігі)еңбегінде түркі тілдес елдердің өмірін, тұрмысын, шаруашылығын жазды.Діні сол кезде – моноатеистік дін болды. Теңгір жоғары құдыретті,барлығын көреген тәңір, әлемді жаратушы б.т. Әйел тәңірі- от басы ошағымен баланың қамқоршысы. Ұмай анна болды. 6-9ғ Орт. Азия, Шығ. Түркістанның түркі тілдес тұрғыны ара-да буддизм, манихейшілік, христиандық тарады. Бұдан кешірек исламдану басталды.
XIII - XV ғғ. Қазақстан мәдениеті (материалдық мәдениет, ауызша және жазбаша шығармашылық, діни көрсету)Материал мәдениет: Киіз үй – көшпелі халыққа арналған құрам үй. 3 бөлімнен тұрады: қабырғасы – кереге; жоғарғы құрама бөлігі – уық; жоғарғы түйісу тұсы – шаңырақ. Киіз үйден басқа дөңгелек үстіне орнатылған жылжымалы күйме де үй есебінде пайдаланылады.Киім Жаздық киім: бешпент, қамзол, шапан. Қыстық киім: шекпен, тон, күпі. Аяқ киім: мәсі, шоңқайма етік, кебіс т.б.
XIX 60-90жж Казакстандагы экiмшiлiк, сот жэне аграрлык реформалар.19 г 60ж басында Казакстаннын Россиянын курамына эз еркiмен кiруi аякталды. Бул Ресейде крепосниктiк правонын жойылуына жэне бiркатар буржуазиялык реформанын кабылдануына тустас келдi. Патша экiметi креп-к правонын жойылуынан кейiн земствалык, сот реформасын, халыкка бiлiм беру саласында калалык реформа жасады. Реформа манызы капиталистiк катынастардын дамыгандыгын гана емес, сонымен бiрге крепстниктiк система дагдарысынын терендiгiн, таптык сараланудын кушейгендiгiнiн енбекш лер букарасынын бурынгы жуйеге карсы куресi кушейе тустi. Казакстаннын энiм эткiзетiн аса бай рынок жэне арзан шикiзат ретiндегi ролiн кушейттi. Жанадан косылган элкенi игеру ушiн Казакстанды патша экiмшiлiгiне багындыру керек болды. Патша укiметi бiрiнгай баскару жуйесiн кайта курудын жобасын эзiрлеу ушiн 60ж басында Сiбiр комитетi баскарушысынын председателiмен арнайы комиссия курды. Комиссия элкен баскаруды жинактау кажетдеп танып, букiл казак даласын батыс жэне шыгыс бэлiкке бэлдi. Бул шешiмге iшкi iстер жэне эскери министрлiк келiстi. Реформа мазмуны Казакстан тер-сы 3 ген-гука бэлiндi: 1)Орынбор: Орал жэне Торгай. 2) Батыс Сiбiр губ-гы: Акмола жэне Семей 3)Туркiстан губ-гы: Жетiсу жэне Сырдария. Бурынгы Бэкей ордасы тер-сы 1872ж Астраханьга косылды. Облыста эскери жэне азаматтык экiмет билiгi берiлген эскери губернатор баскарды. Эскери губернатор жарлыкшы, шаруашылык жэне сот болып 3 облыска бэлiндi. Эрбiр уезд облысынын екi –ага жэне кiшi кэмекшiсi баскарды. Эрбiр уезд тер-к принцп бойынша курылган облыстарга, ал облыстар б рнешн ауылдарды бiрiктiрген бiрнеш экiмшiлiк ауылдарга бэлiндi. Болыстык съездер мен ауыл жиындарга болыс баскарушыларга ауыл старшындарын жэне кандидаттарын сайлау 3 ж сайын эткiзiлдi. Болыс баскарушысы жарлык жэне полиция бил гiн эз колына алды. Ол тэртiптiн сакталуын, алымдардын жиналуын кадагалап,3 кун мерзiмге камауга алды, акшалай айып тэлеуге кукыгы болды. 1867-67 реформа аркылы эскери сот комиссиялары мен уезд к соттар курылды. Дау шешкенде билер соты эдеттегi праволар мен шаригат нормаларын, ал казылар соты тек шаригат ережелерiн, басшылыкка алды. Кылмыс жасагандар жауапка тартылды. Эрбiр облыста 4 биден 8 биге дейiн сайланды. Билердi эскери губернаторлар бекiттi. «Уакытша ережелердi» билердiн болыстык жэнге тэтенше съездерiн шакыру кэзделдi. Онын шакыратын жерi мен уакытын болыс басшылары белгiледi. Кокан хан белг леген алым салык- харадж жэне танаптык салык болды. Харадж- алынган эн мнiн 1/10 бэлiгiн заттай немесе акшалай тэлеу. Танаптык – тек акшалай. 1867-68 жж «Ережелер» 2 жыл мерзiмде енгiзiлген 20ж уакыт орнады. 1868 ж 2.06 «Туркiстан элкесiн баскару туралы ереже» 1891 ж 25 наурыз «Акмола, Торгай, Жетiсу, Орал, Семей обл баскару туралы ереже» кабылданды. Ресей экiметiнде болыс, старшын билiктерiн акшалай сатып алу кен турде дамыды. Патша укiметi Казакстан жерлерi мен эр алуан мемлекеттер ушiн режим берiледi. 19г аягы кезiндегi Казакстанда 1886-91ж Туркiстан жэне дала элкелерiн баскару туралы ережелер бойынша жузеге асырды. Туркiстан ел баскару туралы «Ережелер» туралы, бiржагынан империялык соттар курылды, олар Туркiстан элкесiнiн халкы жэнiнде сот билiгiн жузеге асыруду жэне 2-сот, ягни байыргы халыкты камтитын соттар жэнiнде элемдiк сот, обл. соттар жэне жогары соттар станциялары болды. Облыс шенеун ктерiнде облыстык соттар курылды, ал уездерде жэне iрi калаларда элемдiк соттар тагайындалды. Империялык соттар кылмыстык iстердi де, азаматтык iстердi де карады. Мусылман халкы бар отырыкшы жэне кэшпелi ауылдар ушiн жеке халык соты курылып, олар эздерi карайтын iстердi жергiлiктi эдет-гурыптар негiзiнде карады. Туркiстан жэне дала элкесiндегi 1886 мен 1891ж ережелер аркылы бекiтiлген сот курылысынын кукыктык негiздерiнен кейiн патша укiметiнiн эртурлi актiлерi аркылы жекелеген толыктырулар енгiздi. 80ж аягы мен 90ж басында Казакстаннын сот курылысы негiзiнен Улы Октябрь социалистiк революциясына дейiн сакталды. Жергiлiктi отырыкшы халык пен кэшпелi халыктын сот ведомстваларынын лауазымды адамдары эз кызметiн жеке басынын баюына пайдаланды. Тутас алганда 1886-91 ж реформалар отаршылдык жэне феодалдык езгiнi кушейте тусуге багытталган едi.
XIX ғ. екінші жартыжылдығында Қазақстандағы өнеркәсіптік өндірістің туылуы.19ғ ортасында қ-да пайдалы қазбалардың көптеген түрлері бар екендігі мәлім болды..19ғ 60ж бастап ресейдің кәсіп иелері қазақ өлкесіне капиталдарын жеткізіп, пайдалы қазбалардың бірқатар кен көздерін негізгінде өнеркәсіп кәсіпорындарын құруды қолға алды.Шикізат өңдеу кәсіпорындарының негізгі орталықтары солт батыс пен шығыс қ-н болды.Қ-ң өнеркәсібі,әсіресе тау-кен қазу,көмір ж/е мұнай өнеркәсібі шетел капиталдарының көңіл бөлетін объектіміне айналды.Спасск-Успенск,Атбасар мыс,Риддер рудниктері,Қарағанды ж/е екібастұз таскөмір кендері,бірқатар мұнай Кен орындары шетел капиталистеріне сатылып жіберді.Өнеркәсіптің дамуына қарай жергілікті жұмысшы табы да қалыптасты.Ресей капитализмның кеңейе дамуы ,оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы,шикізаттардың аса бай көздерін пайдалануы,өткізу рыноктарының кеңеюі банк филиалдары мен кредит мекемелерінің тармақталған буындарын құрумен қабаттаса жүрді.Мемд-к банктің Қ-н терр-ғы бқлімдері ең алдымен өлкенің сауда өнеркәсіптік орталықтарында,Оралда(1876ж),ПЕтропавлда (1881ж),Верныйда(1912ж) ашылды.Сібір сауда банкінің 57 филиалының Қ-н аудандарында жетуі жұмыс істеді.Капиталистік қатынастардың дамуы сауданың өркен жаюына ықпал жасады.Ресейдің сауда капиталы өлкенің ең шалғай аудандарына өтіп жаты,мұның өзі мал өсіретін жергілікті шаруашылықтарды Ресейдің,орта Азиның,батыс еуропаның рыноктарымен бұрынғыданда тығыз байланыстыра түсті.Сыртқа шығарылатын астық көлемі өсті.Орал,Орынбор,семей-астық пен сауда жасаудың орталығы болды.
XX ғ. 80-ші жылдарда қоғамдық-саяси өміріндегі үйлесімсіздіктің күшеюі. 1986 ж. Желтоқсандық оқиға. 80-жылдардагы Казахстандагы саяси омiр жэне улттык катынастар 1986 жылдагы Желтоксан окигалары.1986 жылғы желтоқсанның 16-сы күні таңертенгілікте ҚКОК-нің 5-пленумы болды. Пленумды КОКП ОК-нің хатшысы Г. П. Разумовский жүргізді. Күн тәртібінде бір ғана – ұйымдастыру мәселесі тұрды. Пленум бар болғаны 18 минутқа созылды. Республиканы ширек ғасырға жуық басқарған саяси қайраткерді ауыстыру сияқты аса маңызды мәселелердің бірі осыншалықты қысқа мерзімде шешілді. Д. А. Қонаевтің орнына Г. П. Разумовскийдің ұсынысы бойынша бұған дейін КОКП-ның Ульяновск облыстық комитетінің бірінші хатшысы болып істеген, республикаға мүлдем бейтаныс адам Г. В. Колбин тағайындалды. Орталықтың мұндай волюнтаризмімен Қазақстан бірінші рет кездесіп отырған жоқ еді.Желтоқсанның 17-сі күні таңертен Алматыда жаппай толқу басталып, кейінрек ол республиканың басқа да қалаларына тарады. Г. В. Колбин республиканың жоғары басшылығына тағайындалуы толқу үшін сылтау ғана еді. Наразылыққа жылдар бойы қорланған себептер түрткі болды. Халықты ашындырған Орталықтың дәстүрлі өктемдік әрекеттері мен қайта құру жариялаған демократиялық принциптер арасындағы қарама-қайшылықтар еді.Шеру бейбіт және саяси сипатта болды, онда басқа халықтарға қарсы атой салушылық, мемлекеттік құрылысты жоюға деген үндеулер болған жоқ. Әміршілдікке дағдыланған республика басшылары әу баста-ақ жастармен тең құқылы келісімге бармады және олардың пікірін тыңдағысы келмеді. Саяси наразылықты өкімет билігіне төнген қатер деп бағалап, олар бұған Алматы гарнизонын жаунгерлік дайындыққа келтіріп, сан жағынан демонстраннтардан әлдеқайта көп күштемен орталық аланды қоршап алумен жауап берді. Демонстрацияны тарату кезіңде сойылдар, кіші саперлік күректер, үйретілген иттер, су шашатың машиналар пайдаланылды. Уақытша ұстау бөлмелері мен арнайы бөлімдерге, тергеу бөлімдеріне жеткізіліп, қаланың сыртына әкетілген адамдардың саны 8,5 мыңнан асты. 1987 жылғы шілдеде КОКП ОК “Қазақ республикалық партия ұйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие берудегі жұмыстары жайлы” қаулы қабылдай отырып, 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларын “қазақ ұлтшылдығының көрінісі” деп бағалады.
XX ғ. 90-шы жылдар Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық дамуы. Экономикаға түбiрлi реформа жасау және меншiктiң көп түрлiлiгi негiзiнде нарықтық қатынастар орнату үшiн бiрқатар заңдар қабылдау керек болды. Орталыққа бағынған кезiнде Қазақстанда “Қазақ КСР-iндегi еркiн экономикалық аймақтар туралы”, “Қазақ КСР-iндегi шет ел инвестициялары туралы”, т.б. заңдар қабылданды. Республикада Сыртқы экономика министрлігі құрылды, Сыртқы экономика банкi ашылды. Әр түрлi экономикалық қауымдастықтардың, корпорациялардың дүниеге келуi өзара әрiптестiк сауданың дамуына жағдай туғызды, оның көлемі 1990 ж. 1,5 есе өстi. Жаңа құрылымдардың пайда болуымен бiрге адамдардың iскерлiк белсендiлiгi артты. Бiрлескен кәсiпорындар мен банктер ашыла бастады. 1990 ж. қарашада Сауд Арабиясымен бiрiккен “Әл-Барака банк Қазақстан” банкi құрылды, Оңтүстік Кореяның “Самсунг” корпорациясымен iскерлiк байланыс орнатылды. Сеулдiк кәсiпкерлер Алматыдан мейрамхана ашты. Қазақстан — Қытай әуе жолы мен Жаркент — Құлжа (Инин) автожолы жұмыс iстедi. 1991 ж. Қазақстанда әлемнiң 25 елiнiң қатысуымен құрылған 35 бiрiккен кәсiпорын ресми түрде тiркелдi. Республикадағы тоқыраған экономиканы шет мемлекеттердiң экономикалық және технологиялық көмегiнсiз қалпына келтiру қиын едi. Шет ел капиталын тарту үшiн республика жаңа заңдар қабылдап, инвесторларды 5 жыл бойы табыс салығын төлеуден босатты.Қайта құру идеяларын өмiрге енгiзу жеңiл болған жоқ. Басқарудың орталықтанған жүйесiнен бас тартпай, әкiмшiл-әмiршiл пиғылдан арылмай, түбегейлi құрылымдық өзгерiстер жасамай тұрып, реформаны одан әрi дамыту мүмкiн болмады. Қоғамды демократияландыру iсi орталық пен республикалар арасындағы, одақтас республикалардың өз арасындағы қалыптасқан экономикалық қарым-қатынасты, сондай-ақ, бұл қарым-қатынастың мемлекеттік-құқықтық негiздерiн қайта қарауды қажет еттi. Қазақстанда Президенттiк басқарудың енгiзiлуi мемлекеттік билiк әлсiреп, экономикадағы дағдарыс тереңдей түскен жағдайда елдегi экономикалық және саяси ахуалды тұрақтандыруға бағытталған заңды құбылыс едi. Қазақстанның мемлекеттік егемендiгi туралы Декларацияның қабылдануы (25.10.1990) нәтижесiнде материалдық-техникалық, сыртқы экономикалық қатынастар, қаржы салаларында жаңа мүмкiндiктер туды. Орталық органдарды жанай өтiп, бұрынғы кеңiстiктегi республикалармен тiкелей экономикалық байланыстар орнай бастады. Шет мемлекеттермен байланыстарды жолға қоюға мүмкiндiк туды. ҚР Президентi одақтық бағыныстағы мемлекеттік кәсiпорындарды Қазақстан Үкiметiнiң құзырына алу, Қазақ КСР-iнiң алтын және күмiс қорын жасау туралы жарлықтар, сыртқы экономикалық қызмет пен мекемелердiң тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн басқа да жарлықтар шығарды. Ендi бұрынғы одақтас республикалар өзара тiкелей дипломатиялық және экономикалық қарым-қатынас орната бастады. Қазақстан да 1990 — 91. Беларусьпен, Әзербайжанмен, Қырғызиямен, Өзбекстанмен, Ресей Федерациясымен және Украинамен экономикалық шарт жасасып, достық пен ынтымақтастық туралы әр түрлi келiсiмдерге қол қойды. Қазақстан мен Ресей Федерациясының арасында да бiрсыпыра келiсiмдер жасалып, өзара мiндеттемелер қабылданды. Қазақстанның тәуелсiз мемлекет болып жариялануы (16.12.1991) нәтижесiнде осы уақытқа дейiн шикiзат аймағы және арзан жұмыс күшiнiң көзi саналып келген республика экономикаға меншiктiң көп түрлiлiгiне негiзделген нарықтық қатынастарды енгiзе отырып, дербес экономикалық өрлеу жолына түстi.
XX ғ. басында Қазақстандағы саяси партиялар және қозғалыстар. XX ғасыр басындағы бүкіл Ресей империясын қамтыған саяси оқиғалардың Қазақстанға да үлкен ықпалы тиді. Осы тарихи окиғаларға белсенді түрде араласкан Әлихан Бөкейханов 1905 жыл жөнінде «бүкіл дала саясат аясына тартылып, азаттық ушін қозғалыс тасқыны құрсауына енді», — деп жазды.Кеңестік тарих ғылымында 1905 - 1907 жылдардағы революциялық қозғалыстың Қазақстанға, қазақ коғамына тигізген ықпалын талдауда тарихи деректерді белгілі бір даяр теориялық қалыптарға салып сұрыптау, сондай-ақ метрополиядағы оқиғалардың ел өміріне ықпалын асыра бағалау орын алды. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысРесейдегі большевиктер партиясы бастаған пролетарлық қозғалыстың табиғи одақтасы, олай болса, ұлт-азаттық қозғалыстың өз мақсатына жетуі — Ресейдегі пролетариат диктатурасының орнауына тікелей тәуелді-тін. Ал қоғамдық дамуда мешеулік танытқан «түземдіктер» үшін орыс мәдениетінің прогресшіл рөлін тәптіштеп баяндап, қайталап отыру бұл тұжырымның логикалық іиегі болуға тиіс еді.XX ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы қоғамдық қозғалысқа ат салысқан әлеуметтік күштердің орнын ауыстыру, қазақ қоғамындағы таптық қайшылықты көпе-көрнеу асыра бағалау, осы негізде қисыңсыз теориялық тұжырымдама жасау етек алды. Ал, шын мәнінде, сан жағынан тым аз әрі тап ретінде қалыптасып үлгермеген қазақ жұмысшыларының да, егіншілікке жарамды құнарлы жерінен айырылған қазақ бұқарасының да, қоғамның аз ғана бөлігін құраған муқатты билеуші топтардың да қоғамдық санасын билеген ортақ ой — орыс әкімшілігі орнатқан кұлдық тәртіптен құтылу еді. Соған сәйкес, отарлық езгідегі қазақ қоғамында таптық санадан гөрі үлт- азаттық сананың тезірек пісіп-жетілуіне қолайлы алғышарттар жасалды.Әрине, метрополияда орын алған терең қоғамдық сілкіністердің қазақ қоғамында ықпалы болғанын жоққа шығару мүмкін емес. Сонымен бірге империяның ішкігубернияларындағы азаттық қозғалыс пен отарлық жағдайынан бастау алатын мұндағы ұлт-азаттық қозғалыс арасындағы өзара айырмашылықтарды мойындауға тура келеді. Ол айырмашылық метрополия мен үлттық аймақтағы азаттық козғалыстардың көздеген түпкі мақсаттарынан туындайды. Орыс жұмысшы табы мен буржуазиясының, шаруалар бұқарасы мен басқа да демократиялық күштер жүргізген орыс азаттық қозғалысының көздеген мақсаты — феодалдық басыбайлылық жүйенің қалдықтарынан біржола арылып, еркін қоғамдық даму жолына түсу болса, қазақ азаттық қозғалысының басты мақсаты — ұлттық мемлекеттік дербестікті қалпына келтіру арқылы саяси, экономикалық және мәдени өркендеу мүмкіндігіне ие болу еді.Ғасыр басындағы Түркістандағы жағдайды зерттеген авторлардың бірі Г.Сафаровтың тура көрсетіп жазғанындай мұнда «қанаудағы улттар мен қоныс аудара келген орыс журтының арасында ұлттық теңсіздіктен бастау алатын өзара түсініспеушіліктің қалың қабырғасы тұрды».XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының басым бөлігі, яғни 70%-ы оңтүстік және батыс аймақтарда орналасты. Қазақстанның барлық аймағында қазақ халқының үлес салмағы кеми түсті Қазақ халқының өз еліндегі үлес салмағының кемуіне әсер еткен негізгі жағдай империяның ішкі аудандарынан орыс, украин және басқа үлттар өкілдерінің Қазақстанға қоныс аударуы еді. Столыпиннің аграрлық реформасы нәтижесінде империяның шет аймактарына қоныс мударғандардың 24,9%, яғни төрттен бір бөлігі (1301 мыңдай адам) Қазақстанға келді. XX ғасырдың басында Қазақстанда татар, үйғыр, өзбек, дүнген, мордва және басқа хальщтардың да өкілдері өмір сүрді.Қазақстан түрғындарының 90%-ы ауылдық жерде тұрып, мал және егін шаруашылығымен айналысты. 1917 жылға дейін Қазақстандағы қалалардың саны 28-ге жетті. Олардың бесеуі, яғни Шымкент, Әулиеата (Тараз), Түркістан, Перовск (Ақмешіт) жәнө Жаркент көне қалалар санатына жатты, ал қалғандары Ресей құрамына енгеннен кейінгі уақытта қалыптаса бастады. Қала тұрғындарының басым бөлігі орыс, қазақ және татарлар болды.
XX ғ. басындағы қазақ зиялыларының саяси қызметі.Әлихан Бөкейханов (1869-1937)-қазіргі Жезқазған обл Ақтоғай ауд туған.Шыңғыс хан тұқымы,Омбыда білім алған,1894ж Петербургтегі орман шаруашылығы институтын бітірген.Тобыл губерниясының әкімшілік органдарында жұмыс істеген ж/е Омбы орман шаруашылығы институтында профессор қызметін атқарған.1897-1903ж Дала генерал –губернаторлығы әкімшілігінде ж/е Самара ауылшаруашылық банкісінің директоры болып қызмет етті.Бөкейхановтың инженер,тарихшы, экономист ж/е фольклоршы болған.1905ж кейін орыс кадеттерінің қатарына өтті.1905-06ж 1 ж/е 2 Думаларға депутат болып сайланды.Сонымен бірге «Алашорда» саяси ұйымын құрушылардың бірі.Ж/е қазақтың батыс даласындағы зиялыларының Орынбордағы съезінің төрағасы болды.Бөкейханов социал-демократиялық ж/е социал-революциялық бағыттағы бірқатар радикал газеттерге(«Ертіс», «степной голос», «айқап», «қазақстан»ж/е «қазақ») мақалалар жазып тұрды.Ә.Бөкейханов «Алаш» партиясының негізін қалаушылардың бірі,автономиялық қазақ үкіметтің басшысы.Ол сталиндік жазалаудың құрбаны болды.Міржақып Дулатов (1885-1935) –Уфада медреседе ж/е қорғанда орыс-қазақ мектебінде оқыған.Дулатов өз қызметін мұғалімдіктен бастады.Әдеби таланты жас кезінен байқалған. «Оян қазақ»деген саяси өлеңі,қазақтың тұңғыш романы «Бақытсыз Жамал»оның ең көрнекті ж/е таңдаулы қазақ ақындары мен жазушыларының қатарына қосты.Дулатов А.Байтұрсыновпен,Ә.Бөкейхановпен тығыз ынтымақтаса отырып,ұлт-азаттық қозғалыстың,оның ішінде , «Алаш» партиясының танымал басшысы болды.Ол қазақ өнерпаз зиялыларының тұтас ұрпағына зор ықпал жасады.30ж Дулатов жазаға тартылып,1935ж Соловки лагерінде қайтыс болды.Қазіргі кезде ақталған.Ахмет Байтұрсынов (1873-1937) – ағартушы, азаттық қозғалысына қатысушы, «Алаш» партиясының негізін салушылардың бірі, «Қазақ» газетінің редакторы, аса көрнекті лингвист-ғалым, әдебиеттанушы, түрколог, талантты ақын, аудармашы. 1919ж 9 шілдеден Қазревком мүшесі, оқу министрі, БОАК, ҚазОАҚ мүшесі.
XX ғ. басындағы Қазақстан мәдениеті.20ғ басы баспа:қазақтың мерзімді баспа сөзінің гүлденген уақыты 1905ж кейін жаңа газет журналдар пайда болды.1907жПетербургта «серке» газеті шықты,редакторы А:Ибрагимов.Бұл газеттің 2 номерінде М:Дулатовтың «Біздің мақсатымыз» мақаласы жарияланды.Бұл газет Петербургтегі үкіміне қарсы көтерілісі туралы жазды.1907ж наурызында Троицкта 1 номерін тыйым салынған «қазақ газеті» шықты.1911ж Троицкта «айқап» журналы шықты,редакторы М:Сералин.Журнал әдебиеттің дамуына ж/е қазақ әдеби тілінің ресімделуіне зор үлес қосты,фольклор,тарих бойынша зерттеулерді жариялады. Ұлттық баспасөздің дамуында ерекше рөл А. Байтұрсыновтың редакциялығымен 1913-18ж Орынбор, Торғайда шыққан, «Қазақ» газетіне берілген. 1913ж қыркүйекте Петропавлда 2 тілдегі (татар,қазақ) «есіл даласы » газеті шықты.1916-17ж Ташкенте Көлбай Тоғысовпен шығарылды. «алаш апталық» газеті шықты.Ғылым:1902ж көктемде батыс сібір бөлімінің Семей-гі қосалқы бөлімінің ашылуы болды.Бөлімінің қызметі негізінен өлкені зертеуден,әр түрлі жергілікті мәселелерді бұқаралық баяндамаларды ғылыми ж/е нәсихаттың сипаттаудағы талқылаудан құрылды.1902ж орыс-ң көрнекті шығыстанушылары В.В. Бартольд , Н.И. Веселовский ,В.В.Радлов ж/е т.б. Қ-ң Солт. ж/е Шығ. аудандарын тарихи, археологиялық ж/е этнографиялық қарым-қатынастарда оқып білу үшін орыс комитетін құрды.Қ мен Орта Азияның тарихы мен мәд-тін оқып білуге Бартольд зор үлес қосты. Оның қорытушы зерттеулері п.б. ғалым еңбектері Орыс тарихнамасында зор орын алады. 1914ж оның маңызды еңбегінің бірі жарияланды. Жазба ескерткіш материялдық мәд-ң көлемді шеңберін ежелгіден біздің уақытымызға дейін зерттеу-ғалымға жерді жасанды суландыру тарихын ғана емес, сонымен бірге Оңт. Қ-ң ғылымның жалпы тарихи дамуымен байланысты барлық шаруа-ң тарихын елеулі түрде жаңадан жасауға мүмкіндік берді.Қ халқын этнографиялық оқып білуде А. Диваев (1856-1933) үлкен рөл атқарды. Ол Қ-ң тарихы мен этнографиясы б-ша көп материал жинады. Ә. Бөкейханов (1870-1937)- көрнекті этнограф, экономист. Ол «Қырғыз өлкесі» жұмысының авторларының бірі.Әдебиет 1895ж бастап А. Байтұрсынов педагогикалық ж/е әдеби қызметпен айналысты. 1-ші еңбегі Крылов мысалдарынан аударған «40 мысал» жинағы. 1911ж «Маса» жинағы Орынборда шықты. М.Дұлатов (1885-1937) –орыс ж/е шетел шығармаларын оқыған. М. Жұмабаев (1893-1938) «Батыр Баян» поэмасы. Ж. Аймауытов (1889-1931) 1917ж «Абай» журналында қызмет етті. Шығармалары: «Ақұбілек», «Қартқожа» прозалық туындылар. С.Сейфуллин (1894-1938) «Ақсақ киік», «Аққудың айрылуы», «Сырсандық» жырлары, «Тар жол, тайғақ кешу» романы, өлеңдер. Б.Майлин (1894-38) «Шұғаның белгісі» , «Раушан коммунист»хикаяты, «Азамат Азаматыч» романы, «Майдан», «Неке қияр» драмалары. І. Жансүгіров (1894-1938) «Кек», «Түрксіб», «Исатай-Махамбет» пъесаалары, «Жетісу суреттері», «Гималай» жыр-толқулар.Театр алғ. орыс театрлары Омбы(1765, Орынборда(1865) құрды. Орынбор театры класикалық репертуарындағы пъесалар қойды. 1875-77ж онда атақты актриса П.Степанова кірді. әр кезеңде Андреев-Бурлак, М.Иванов-Кодельский, Е. Лешповская, Комиссаржевская, Федотова сияқты артістер гастрольде жүрді. Семейде, Петрапавлда, Атбасарда, Орынборда 1910-12ж әуесқой спектальдер өтті.
XYIII-XIX ғасырдың ортасындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктер.Қазақ қауымның ХҮІІІ ғ.мен ХІХ ғ.-дың орта шені аралығындағы қоғамдық топтарға бөлінуіне жеке адамдардың “ақ сүйек” және “қара сүйек” дегендерге жатқызылуы ерекше тән болды. Бірінші әлеуметтік топ қоғамдық қатынастар құрылымында өздерінің әлеуметтік оңашаланғандығы мен жоғары қоғамдық мәнділіктеріне қарай сырттан ешкім өте алмайтын жеке адамдардың артықшылықтармен пайдаланатын жабық корпорациясы тұрғысында табылды.Оларға екі ақсүйектік топ-төрелер мен қожалар жатты. Ақ сүйектен өзгешелігі “қара сүйектің” сословиелік-бірлестік топтары жеке басының сапасы мен мүліктік жағдайына қарай кезкелген жеке адамның қол жеткізуіне болатын ашық статус саналды. Оларға билер, тархандар, батырлар, ағамандар(ақсақалдар) дәрежесіндегілер жатқызылды. Көшпелі қоғамның ерекше пұрсатты іріктелген қалаулы тобын “ақ сүйектің” негізі саналатын төре (сұлтандар) аристократиялық тобы құрды. Ол Шыңғыс әулетінің аға тармағы-Жошы ұрпақтарына жататын адамдар тобын біріктірді. Көшпелілердің екінші бір іріктелген қалаулы тобын мұсылман діні қызметкерлерінің сословиесі-қожалар құрды. “Қара сүйектің” артықшылықпен пайдаланатын әлеуметтік топтары арасынан көшпелілер ұжымдарында сот билігін атқарушы билер сословиесі аса маңызды орын алды. “Би” деген сөздің астары, -деп көрсетті Я.П.Гавердовский, - сөзге шешен, бай әрі шамдағай адамдар екенін біз ұғынуымыз керек. Е.К. Мейендорфтың айқындауы бойынша қазақтар батыр деп “батыл, әділ және тапқыр адамдарды айтады, соғыс кезінде-бұлар нағыз шабандоздар”. “Батыр” атағы ешқашанда мұрагерлікке қалдырылған емес, оны әркім жеке басының ерлігімен алып отырды. Қазақ қоғамының әлеу-к жіктелуінде әр түрлі еңбектері үшін жоғарғы үкіметтен, мысалы, салық төлеуде және басқасында жеңілдік алған адамдар – тархандарға белгілі бір орын берілді. Қазақтар үстем табының неғұрлым көп санды тобын көшпелі қауымдардың барлық бауындарында әлеу-к – реттеушілік жұмыстарды жүзеге асырушы ағамандар құрады. “Бұл бастықтар немесе кінәздер, - деп көрсетті И.П. Фальк, - Аймақтың ең бай, барынша құрметтелетін абыздары және сондықтанда хан олардың билігі аз болғанымен, кейбір жерлерге ықпал ете алатындығын ескеріп, солар арқылы көп әрекеттер жасай алады”. Көшпелілер қоғамның үстемдік етуші бөлігін құрайтын әр түрлі сословиелік топтармен және ерікті қауымдастармен қатар Қаз-да тәуелді халықтар категориялары – құлдар мен төлеңгіттер өмір сүрді. Төлеңгіттер деп сұлтандар сословиесіндегі қызметтерде жүретін адамдарды атады. Бұл әлеуметтік топтың шығуы жоңғарлармен тартысқа және екі арадағы көп жылғы соғысқа байланысты болды, сол кездері жоғарғы өкімет пен оның өкілдері – сұлтандардың “Әскери міндеттерді атқаратын” адамдарға деген сұраныстары арта түсті. Тәуелді халық категориясына сондай-ақ тұтқынға алынған ресейліктер, қалмақтар, ирандықтар арасынан іріктелген құлдар да жатты. Алайда, қазақтарда құл иеленушілік кең таралмады және ол патриархалдық үй құлы шеңберінен шыға қойған жоқ. Құлдар негізінен жеке үй шаруа-да пайдаланылды, олар иелерінің малына қарады, егістіктерін өңдеді, үй іші шаруасын істеді.
XYII-XYIII гг. казак-жонгар согыстары. «Актабан шубырынды». Ордабасындагы маслихат. 1718 ж кэктемiнде Аякэз эзенiнiн жагасында казак-жонгар жасактарынын арасында 3 кунге созылган кантэгiс шайкас болды.Урыстын алгашкы екi кунiнде казак жагы басым болганымен бiрiмен бiрi кыргикабак болып журген Эбiлхайыр мен Кайып султаннын ынтымагы болмагандыктан шайкас акыры женiлiспен аякталды.Жонгарлардын казак жерiне каптап кiруi де, ойрат-жонгар тайпаларынын одагынын ныгаюы да шамалы узiлiспен 100 жылга созылган 3 жонгар билеушiлерiнiн атына байланысты. Олардын алгашкысы 1640ж ойрат тайпаларынын курылтайында барлык жонгарлардын билеушiсi-контайшы атагын алган Батыр.Бiрак контайшы батырдын шапкыншылыгын кезiнде алдымен Жэнгiр хан, одан кейiн Тэуке хан тойтарып отырды жэне эздерi де жонгарларга шапкыншылык жасап отырды. Казак-жонгар тартысындагы жагдай 18г басында айтарлыктай эзгердi. Бул кездегi жонгар билеушiсi Сыбан-Рабдан(1699-1727) Кытай империясымен араздасып калып, Кытайлыктар ойраттарды тубiрiмен жерден ыгыстырды.Сондыктан олар букiл халык болып Казакстан жерiне ауа бастады.Тэуке баласы Болаттын тусында казак ауылдарына жонгарлар тосыннан шапкыншылык жасады.Жау келiп калганда бейкам отырган ауылдар мен кыстаулардан адамдар баспана iздеп жан-жакка бытырады. Кiмнiн болсын ойлаганы бiр басынын камы, эйткенi жау жауыздык кэрсетiп, тиген жерiн эртеп,эшiрiп, енкейген кэрi мен енбектеген кэрi нi де аямады. Бул сойкан халык есiнде «Актабан шубырынды,Алка кэл сулама» деген атпен калды.Казак батырлары курган кол 1726-1727ж кысында Торгай даласындагы Буланты, Бэлентi деген эзендердiн жагасында жонгар баскыншылары iрi соккы берiлдi. Кол жеткен женiс халык енсесiн кэтерiп тастады.Букiл халык басына келген зiл зала барлык жуздер мен улыстардын экпе-араздыкты койып, бiрiгiп, бас косуына ыкпал еттi. 1728 ж Ордабасы деп аталып кеткен тэбенiн аймагында барлык жуздiн хан – султандарынын, би-батырларынын, жасактарынын бас косуы болды.Бул маслихатка бауырлас кыргыз бен каракалпактын да би-батырлары эздерiнiн жасактарымен келдi.Букiлхалыктык жиында шешiлген мэселе-букiлхалык болып атамекендi жаудан тазарту, ол ушiн букiлхалыктык жасак куру болды. Онын колбасшысы болып кiшi жуз ханы Эбiлкайыр белгiлендi. Сол жылдын эзiнде казак жасагы женiске ие болды.1729 ж Балхаш кэлiнiн онт. жонгар баскыншыларымен шайкас болды. Бiрнеше кунге созылган катты урыста жонгар нояндары женiлдi. Осыган орай урыс аланы Аныракай даласы деп, немесе калмактардын аныраган жерi д.а. 1727 жылы Сыбан-Рабдан элiп, орнына Калдан-Церен(1727-46) болды. Онын тусында жонгарлар казак жерiне шапкыншылык жасады, бiрак калмак жасактарынын бул шабуылдарын орта жуз ханы Абылай тойтарып отырды. 1746ж К-Ц олген сон, жонгар басшылары арасында билiкке таласу басталды. Бул кыркысты «Бэлiп ал да, билей бер» деп атаган. Абылай хан шебер пайдаланып жонгар хандыгын элсiреттi. Шыгыстан оларды Кытай басшылары кырып-жойды. 1758 ж Кытай эскер басшылары Ужар-хой жэне Фуде Сараман Жонгарияга дейiнгi жерде жонгарларды кыргынга ушыратты. Жонгария мем-т болудан калды.Бiрнеше жылга созылган казак-жогар, казак-калмак кыркысы-жонгарлардын тарих сахынасынан мулдем куруымен аякталды.
XY-XYIIгг. казактардын материалдык мэдениетi.Казак халкынын тургын уйi- материалдык мэдениеттiн тамаша ескерткiшi. Ол аумагымен жэне тузiлiсiмен ерекшеленiп, кыстык жэне жаздык болып бэлiнедi. Жазгы уакыттар. Жазгы уакыттар алуга женiл киiз уйлерде, кыста туракты жылытатын жер уй, агаш уйлерде турады. Уй жихаздары агаш жэне терi заттардын, киiзден жасалган буйымдардан, эрме, токымалардан, кiлемдерден куралады. Аспаптар мен ыдыстар аяккаптарда, киiз кораптарда, кос калталы кiлем коржындарда сакталды. Агаш буйымдар устiне кэрпе тэсек жиналды. Тагамдар салынатын кебежелер кэркем оюланды. Казакстаннын кэптеген аудандарында агаштан, тастардан, кыштан тургызылган уйлер таралды. Казактын улттык киiмiнде этникалык, экономикалык, климаттык жагдайларына байланысты ежелгi дэстурлерi бейнеленедi. Киiм жун, жiбек, киiз, ан терiсiнен тiгiлдi. Шалбарлар шугадан, кудерiден тiгiлiп эшекейлендi. 15-17гг. женi жок женiл сулык киiмкебенек пен ак киiзден тiгiлген шапан – каттау эйгiлi болды. Байыргы киiмдер катарына туйе жунiнен токылган узын сулык киiм-кешекпен де жатады. Еркектер мен эйелдердiн сырт киiмдерiнiн негiзгi турi – жун мен жiбектен тiгiлген шапандар. Жазда ерлер iш жейде мен дамбал жэне желбегей женiл шапан, эйелдер - узын етек кэйлек женсiз камзол кидi. Еркектердiн бас киiмi-калпак, жука ак киiзден тiгiлдi. Кэктемде, кузде бэрiк, кыста, тымак, кидi. Кыздардын бас киiмi «кэмшат бэрiк», «алтын бэрiк», «калмаржан бэрiк» д.а. Кыздардын турмыска шыгардагы бас киiмi-сэукеле. Казактардын негiзгi асы - ет болды. Багалысы-жылкы етi. Кой етi негiзiнен жазда желiндi. Малшы казактардын ыдыс-аяктары мен уй аспаптары олардын кэшпелiлiк турмысына бейiмделiнiп, терiден жэне агаштан жасалды. Казактын халыктык эдет-гурыптары, уйлену жоралары – «кудалык салтта» айкын ашыла тустi. 15-17ғ қазақ-ң дамыған ұлттық мәд-ті болды..Ірі қолөнер ж/е сауда орталықтары-сығанақ,сауран,түркістан.Феодалдық соғыс-ң жиі тұтыну өндіргіш күштердің дамуына,мәд-ң дамуына кедергі жасады.Әсіресе жоңғар феодал-ң шапқыншылығы мәд-ң құлдырауына әкеп соқты. Үй,киім,тамақ:Қ-н терр-да тұратын 10ғ тұрғын үйлердің 2 түрі болды.Жазды күні тасымал жеңіл киіз үйде,қыстыңғыгүні жер үйде-шамнан,балшықтан н/е тастан салынған жылы үйде тұрды.Жазғы үйдің 2 түрі болды.1)кәдімгі киіз үй2)дөңгелек үстіне орнатылған жылжымалы үй-күйме.Киіз үй 3 бөлімнен тұрады:қабырғасы-кереге,одан жоғары құрама бөлігі-уықтар,ең жоғарғы түйін тұсы-шаңырақ.Кереге артынан тоқылған шиі салынады.Үйді жауып тұратын киіздер-туырлық, түндік.Түндік шаңыраққажабылды.Үй сыртынан жабылған киіздер ұшып кетпес үшін әрқайсысының ұшына нір тағылды да,қаттытартылып азыққа байланды.Уықтың үстінен тартылған жалпақ тоқымаларды құр д.а.Ол сәндік н/е уықты берік ұстау үшін.Ағаш есіктің оң жағына ағаш төсек,төрінде жүкаяқ,сандық,кебене.Үйдің ортасында отын жағатын орын болды.Жылжымалы үй-ң ішінде назар аударатыны- күйме.Бұл үй арба түрінде жасалып,дөңгелек үстіне орнатылды.Оған ат,түйе,өгіз жегітілді.Қазақ-ң қыста тұратын жер үйлер балшықтан,тастан салынды.Қазақтар тұрғын үй-ң сыртын 4 бұрышты дуалмен орнайтын болған.Оны саздан,шым,тас,ағаштан жасады.Шар:қазақтарбасты түрде жылқы,қой,түйе,ешкі,ірі мүйізділерді өсірді.Жайылымдар:қысқы-қыстау көктемгі-көктеу,күзгі-күзеу,жазғы-жайлау деп бөлінді.Малды сумен қамтымасыз ету үшін терең емес кең құдықтар қазылды.Алдымен жайылымға жылқы-р шығарылды,кейін түйе мен сиыр,ең соңында қойлар.15-17ғ Қ-да басты түрде суармалы егін шар-ғы өркендеді.Қалыпсыз жер суарды қ-ң өзен аңғарлары учаскелерінде пайдаланды.Құн төбе арасындағы ойпаты жерлерді аққан суды жауып қоршады жиналған су жаз бойы тұрып,қыста қатып қалған көктемді бұл учаске жыртылған.Мұндай жүйе суармалы д.а.Қазақ киімі:Жазғытұрым көбінесе көйлек сыртынан бешпет,комзаол, шапан киді.Қыста қой-ң н/е түйенің жабағасынан қалың матамен тыстап,кең тігілген күпі н/е шидем шекпен,тон,құлын терісінен тігіген жағалы жарғақ шекпен, қой терісінен шалбаркиді.Ешкі терісінен аяқ киім –мәсі. Әйел киімі матадан,жібектен тігілді.Бойжеткен қыздар көбінесе үкі тағып,бағалы аң терісінен бөрік киді.Жас келіндер сәукеле,желек жамылды.30-40 жастағы әйел-р кестелеп тігілген кимешек киді.орта жастағы әйел-р жаулық,жасы келген әйел-р күндік деген бас киім киді.Ерлердің белдіктері қайыстан жасалды.Ол кісе д.а.Әйел-р күміске алтын жалатылған білезік,алқалар н/е теңгелер тізбегіндегішашбаулар тақты.Қазақ қарулары әр түрлі болды.Болаттан имек қылыш ,семсер соғылды.Қару ретінде қанжар,жіңішке ұзын пышақ-бұйда пышақ, жебелер.Мылтықтардың білтелген атылатын ж/е күмістен әшекей салынған-білтелі.Мылтық әшекейсіз-қара,қысқа ұңғылы –самқал деген бірнеше түрі болды.
Аблай ханның басқаруы (1771-1781). Аблай ханның ішкі және сыртқы.1711жылы Уэлидiн баласы Абылай туган.1771ж орта жуз ханы Эбiлмэмбет дуние салды. Билер элген билеушiнiн улы Эбiлпайызды емес,Халык арасында зор беделге ие болган Абылайды ак киiзге кэтерiп хан сайлады. Кезiндегi Тэуке хан сиякты эзiнiн узак хандык курган мерзiмiнде жагдай каншама эзгерсе де бар жiгерi мен энерiн уш жуздiн басын косып, казак хандагын ныгайтып, онын дербестiгiн сактауга жумсады. Абылай да Тэуке сиякты Ресеймен катынасады, сауда экон-к катынастарды арнасына тусiрудi кэздеп отырды. 1757 ж 7 маусымында Аякэз эзенi жагасында ол алгаш рет Кытай императорынын елшiлiгiн кабылдады. 1757 ж 22 маусымда Кытай колбасшысы Жау-хумен кездескенде Абылай екi арадагы сауда байланыстарын жандандыру ушiн жэрменкелер ашуды усынган. Кытай усынысты кабылдап 1758ж 3 жэрменке ашкан. Онын бiреуiн Казакстан жерiнен Тарбагатайда, екiншiсiн iле эзенi устiнен Кулжада, ушiншiсiн Урiмжiде ашкан. Осыдан кейiн Кытайга жылда Казакстаннан елшiлiк жiберiлетiн болды. Кей жылдары 2 елшiлiктен жiбердi(1762-64). Абылай хан улгiсiмен экесiнiн Ресейге бодан болганына карамай, Кiшi жуз ханы Нуралы Кытаймен байланыс орнатпакшы болып, 1762ж эз елшiлiгiн жiбередi. Уш жуздiн эзiнiн ткымдары аркылы билей отырып, Абылай хан казак хандыгын билеуге бiркатар жана эзгерiстердi зандастырды. Кабылданган зандардагы хан билiгiне койылган шектеулердi мойындамады. (жетi жаргы). Iрi улыстарды билеуге хан эзiне жакын султандарды тагайындады. Сот iстерiн шаригат ережелерiн негiзге алып жургiзетiн билер кызметiне шек койды. Халык батырларынын колдауына суйенiп, эз жоспарларын iске асырып отырды. Карсы тургандарды катыгездiкпен басып тастап отырды. Ол казак елiнiн шаруашылык курылысына да эзгерiстер енгiзуге тырысты. Казактардын Ертiс пен Есiл бойында, онда Кэкшетау, Тарбагатай энiрлерiнде жер шаруашылыгын дамытуды кэздедi. Казак халкынын дэстурлерiн, мэдениетiн дамытуга туракты кэнiл бэлдi. Бухар жырау ханнын iшкi жэне сырткы саясатына эсер еткен дарынды адам болды. 1781 ж. Абылай элдi. Урпагы-30ул,40кыз.
Азамат соғыс жылдарындағы Қазақстан. "Әскери коммунизм" политикасыЖұмысшы шаруалар кеңесінің орт-қ пен жер-жердегі өкім-ті басып алуы алғашқы күнд-н бастап құлатылған таптарды қарулы қарсылығын тудырды.1917ж қарашада Қ-ға азамат соғысының алғашқы ошақтары болып Торғай обл-ң әкімшілік орт-ғы Орынборда қалыптасты.1920ж наурызда ең соңғы майданы-солт Жетісу майданы жойылды.Қ-да болған ірі соғыс операциялары Фрунзе,Тухачевский,Чапаев сияқты белгілі қолбасшылар;Белов,Кутиков,Иманов секілді командирлер басшылығымен өтті.Азамат соғысының жеңіс халыққа ерекше қымбатқа түсті.Контрреволюция күштері тым көп еді.Халықаралық-ң капитал,офицерлер корпусы,казактардың бір бөлігі,Ресейдің үстем Ұлттық тәуелсіздік,мемл,бостандық,демократикалық Ресей респ-сы құрамындағы ұлттық келісім ұранын жариялаған «алаш» партиясы большевиктерге қарсы күштермен одақтасып,еңбекші халықтың көп бөлігін соңынан ерте алды.1919ж Бүкіл респ орт.Атқару Комитеті Алаш Ордаға амнистия жариялағаннан кейін ж/е Алаш орданың басшыларының бірі болып Байтұрсыновпен оның жақтастары үлкен бір топтың кең үкіметі жағына шығарылғанына байланысты бұл процесс тоқтатуға болмайтынын сипатталды.1919ж 10 шілдеде РКФСР халық комиссары кеңестер жарлығы бойынша Қаз өлкенің басқару жөніндегі Революциялық комитет (ревком) құрылды.Оның1құрамына:С.Пестковский(төраға),Байтұрсынов,Лукашев,ЖангелдинбМеңдешев,Қаратаев кіреді.ҚазРевком «өлкеніжоғары әскери азаматтық басқаруды» өз қолына жинақтайды.Қазақ халқының мемл құру мақсатында өлке кеңестің құрылтайлық съезін өткізуге жағдай жасау оныңбасты міндеті болд,одан кейін оны өткізеді,тағы бір міндет-болашақ Қаз.Кеңес мемл терр-қ тұтастан қамтамасыз ету.ҚазРевком әрекет қимылда жүрген армияны азық түліктен қамтамасыз ету,астықты ж/е басқа тамақ өнімдерін орт-қа,Түркістан АССР-на жеткізу яғни «соғыс комунизм» саясаттың басты мәселелерін шешу ісімен айналды.Әскери коммунизм саясаты өлкеде жергілікті бюджетті жоюдан,олардан бірыңғай мемл бюджетке қосудан,біртұтас құрудан,ұзақ ж/е ішінара майдангерлік өнеркәсіпті мемл меншігіне алудан көрінді.Бұл саясат бойынша:Қызыл армияны,қала тұрғындарын азық түлікпен,әскерді шолақ тондар,т.б киім мен қамтамасыз ету керек болды.ҚазРевком 15 ай (1914 шілдеден 1920 қазанға дейін) жұмыс істейді.1920ж 20 тамызда РКФСР Бүкіл рес-к орт атқару комитеті мен халық комунистерінің кеңесі В.И.Ленин қол қойған.Астана –Орынбор болатын «қырғыз кеңестік автономиялық социалистік респ құру туралы» декрет қабылданды.1920ж 4-12 қазанда Орынборда респ еңбекшілері хұқықтық деклорация қабылданды.
Ақ Орданың әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуыАқ Орданың әскери күшіне ие болған Тоқтамыс 1380 жылы Алтын Орданы алды. Сөйтіп, ол бір мезгіл (1380-1395 жж.) Ақ Орда мен Алтын Ордаға хан болды. ХІҮ ғасырдың 80-жылдары Тоқтамыс Ақ Орда мен Алтын Орда жерін түгел бағындырып, Әмір темірге қарсы шықты. Осы кезде Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы ұзаққа созылған қанды соғыс басталды. 1395 жылы Кавказдағы Терек өзенінің аңғарындағы шешуші шайқаста Әмір Темір Тоқтамысты жеңіп, Алтын Орданы талқандады. Ақ Орданың саяси тарихы бірінші кезеңде Шығыс Дешті-Қыпшақ жерін Алтын Орданың билігінен азат ету жолындағы ұзақ күреспен өтеді, кейінірек Ақ Орда хандары Алтын Орда ісіне араласады, ал өз тарихының соңғы кезінде Мәуераннахр билеушісі әмір Темір мен оның ұрпақтарының басқыншылығына қарсы күреседі.Мемлекетті Орда Ежен тегінен шыққан хандар басқарды. Алғашқы ханы – Сасы Бұға (1309-1315), мұрагері – Ерзен хан (1315-1320). Ақ Орданың Алтын Ордадан оқшаулануы ХІҮ ғ. 2-ші ширегінде Ерзен мен Мүбәракқожа тұсында басталды. Мүбәракқожа хан (1320-1344 жж.) Алтын Ордаға бағынбай дербес саясат жүргізуге тырысты.Саяси жағынан іс жүзінде дербес, экономикалық жағынан тәуелсіз болған, сыртқы саясатта өзіндік бағыт-бағдары, билеуші хандарының әулеттік жөн-жосығы бар Ақ Орда мемлекеттік бірлестігі ХІҮ-ХҮ ғғ. Шығыс Дешті-Қыпшақ пен Түркістан жеріндегі этникалық топтардың, тайпалар мен халықтардың бастарын қосып, біріктіруде маңызды рөл атқарды. Кейін Ақ Орда мемлекеті Қазақ хандығының құрылуына негіз болды.ХІҮ ғ. аяғы – ХҮ ғ. басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп кетті. Ақ Орданың әлсіреу себептері: Әмір Темірдің тонаушылық жорықтары және ішкі тартыстар.ХІІІ-ХҮ ғ. басында Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Ол - монғол шапқыншылығынан кейін Қазақстан жерінде пайда болған бірінші ірі мемлекет. Ақ Орданың негізін қалаушы – Жошының үлкен баласы Орда Ежен (1226-1280 жж.). Рашид әд-Диннің жазуына қарағанда (ХІҮ ғ.), Жошы ұлысының шығыс бөлігін (сол қанатын) әкесінің көзі тірісінде Жошының үлкен ұлы Орда Ежен алады. Әбілғазының айтуынша (ХҮІІ ғ.) осынау жерді оған інісі Батухан ХІІІ ғ. орта кезінде бөліп береді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер болды. ХІҮ ғ. 2-ші жартысында Алтын Орда билігі әлсіреп, Ақ Орда күшейіп, дамудың ең жоғары сатысына жетті. Территориясы: батысында Жайық өзенінен шығыста Ертіс өзеніне дейінгі, оңтүстікте Сырдария алқабы, Арал теңізінің солтүстік-шығысынан солтүстікте Оңтүстік Сібір ормандарына дейінгі жерлер. Астанасы – Сығанақ (Сырдарияның орта ағысы). Халқы – түрік тілді тайпалар.
Алтын Орданың құрылуы. Мемлекеттік-әкімшілік құрылымы. 1227ж Жошы өлгеннен соң, оның орнына баласы Бату келді. Ол Дешті-Қыпшақ территориясына жорықтар жасады. Көптеген орыс княжестволар мен Польша, Венгрия, Чехия және т.б. елдерді талқандады. 1236-42жж Батудың қол астына Жайық өзені батысындағы жерлері мен Дунай, Қырым, Солт.Кавказ, Бат.Қыпшақ жерлері енді. Жайық өзенінің төменгі ағысына оралып, Моңғол мемлекетін құрды. Ол Алтын Орда атына ие болды. Оның құрамына Жошы ұлысының территориясы Дешті-Қыпшақ, Ертіс өзенінің батысынан Жайық және Амудария өзендерінің төменгі ағысына дейінгі Қазақстанның даласы, Хорезм мен Батыс Сібір территориясының бір бөлігі, сонымен қатар жаңа жаулап алған Батыс жерлері еңді. Русь княжествосы Алтын Орданың қол астында болды. Орыс княздары Алтын Ордадан тәуелді екенін мойындады, бірақ өз тәуелсіздігін сақтады. Батухан құрған мемлекет шығыс мәліметтерде Жошы ұлысы д.а. Сонымен қатар, хандардың аттарымен де атады(Бату, Берке). Астанасы – Сарай-Бату. 14ғ-ға қарай моңғолдар түріктендіріліп кетті де, Алтын Орда халқын “татарлар” этнонимімен атады. Алтын Орда мемлекетінің құрылысы Шыңғыс хан орнатқан тәртіппен жүргізілді. Мемлекет Жошы ұрпағының меншігі болып саналды. Үлкен мемлекеттік шараларды шешу үшін құрылтай шақырылды. Әскери және дипломатиялық жұмыстарды беклербек жүргізді. Диуан басшысы уәзір болды. Алтын Ордада жаулап алған жерлер мен халықтарды басқару үшін ұлыстық жүйе пайдаланды. Бату кезінде ұлыстар сол және оң қанат боп, 2-ге бөлінді. Оң қанаттың басшысы – Бату мен оның мұрагерлері болды, ал сол қанаттың басшысы – Жошының ұлы Орда-Ежен болды. Сол жақ қанатына Қазақстан территориясының көп бөлігі кірді. Алтын Орданың ыдырау себебі мыналар:- этникалық құрамы әр түрлі халықтар бір мемлекетте тұра алмады; - шаруашылығының өркендеуі нашар болды; - билік үшін талас күшейді; - езілген халықтың азаттық күресі күшейді. Әмір Темір әскерлерінің 1389-1391 және 1395 жылдардағы жорықтары нәтижесінде Алтын Орда талқандалды. Алтын Орда ХV ғасырдың ортасына қарай біржола құлады. Шаруашылығы және мәдениеті. Көшпелі мал шаруашылы- ғы мен отырықшы егін шаруашылығы Алтын Орда халықтары- ның басты шаруашылығы осы екеуі. Алтын Орда халықтары, негізінен, мұсылмандар болды. Алтын Орда мемлекетінде ал- ғашқыда көне ұйғыр жазуы негізгі жазу болып қалыптасса, кей- іннен ислам діні ықпалының күшеюіне байланысты араб жазуы да қатар қолданылды.
Ауыл шаруашылығының ұжымдастыруы және оның нәтижесі.Алайда 20-ж аяғында жаңа эко-қ ойлау щең-е шынайы бағыт түбірінен өзгереді. Индустрияландыруды дамыту деп жар салды. Тікелей және жанамалап экспрогрициялау есебінен жүргізу көзделді. Ал бұл мақсат колхоз жүйесін жасау арқылы яғни ұжымдастыруды жаппай іске асыру арқылы жету. 20-30 жж. жаңа экономикалық саясаттың даму менюсы тұйықталды. “Күштеу рухы” басым болды. Ауыл шаруашылығы мұның зардабын көрді. Қаз-н ұжым-ды 1933 ж көктемде аяқтауға тиісті болды. Аудандар мен округтер жеңіске жеткені жайында тартысқа түсті. Хабарларды басуға үлгермеді. 1928ж ұжым-ру 20%, 1930ж 65% жетті. Бай-кулактарды тап басып, жер аударылғандарға 6.765 адам болды. 1932ж 7 тамызда мемлекет кәсіпорындарының колхоздар мен кооперацияның мүліктерін сақтау және қоғамдық меншікті нығайту туралы заң қабылданды. Бұл заң бойынша айыпты деп танылғандары ату жазасына, жеңілдеу түрі 10 жылға тұтқындалып, мал-мүлк. тәрк-ді. Сотқа алып қаралмады, барлығын “үштіктер” шешкен. Көшпелі мал шаруашы-ғы сол жағдайда өзінің экологиялық жағынан тиімді екенін сақтады. Коллективтендіру мен отырықшыландыруды жүргізу үшін Қаз-н өлкелік комитеті жергілікті белсенділермен бірге 8 мың жұмысшыны тартты. Басқа өлкелерден әкелінді. Бұдан Халық жер-су өрісі тарылды. Отырықшылықты тұрақты поселкелер Ұйымдастыру деп түсінген олар халықты далаға орналастыруда Ресей деревниясының жобасын айнытпай қайталады. Бұл үшін 100 деген киіз үйлер қордың үстінде көше-көшемен түзу төрт бұрышты етіп орналастырылды. Колхоздың товарлы фермасына түгел жиналған мал аштан қырылды. Бірінші бесжылдық ішінде 1928-32 жж бүкілодақтың товарлы астық өндірудегі Қаз-ң үлесі 9-дан 3%-ке дейін төмендеді. Мал шығынға ұшырады. 1928ж 6.509 мың ірі қара болса, 1932ж 965 мың ғана қалды. Наразы болған халық көтеріліске шықты. 1929-31 жж Қаз-да 372 көтеріліс болды. 80 мың адам қатысты. Халық аштыққа ұшырап Қытай Ауғанстан, Иранға көшті. Басу үшін әске келіп, 1929-31 жж соғ. қатысқаны үшін 5551 адам сотталды. Жалпы ауыр жағдайдан 1750 мың адам жоғалды.
Әбілқайыр хандығының құрылуы және әлеуметтік-экономикалық дамуы.ХV ғасырдың 20-жылдарында Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батыс аймақтарында тәуелсіз феодалдық иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан ұрпағы Әбілқайыр (1428-1468) осы аймақтардағы билікті қолына алды. Ол Сырдария бойындағы қалалар мен Хорезм үшін Темір ұрпақтарымен ұзақ соғысты. Шығыс Дешті-Қыпшақтың бытыраңқы тайпаларының басын қосып «Көшпелі өзбектер мемлекетін» құрды. Әбілқайыр хандығының территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі жағы мен Арал өңірінен солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатты. Астанасы – алғашқыда Тура, 1431 жылдан Орда-Базар, 1446 жылдан Сығанақ. Халқы - өзбектер деп аталған түрік тайпалары (қыпшақтар, қоңыраттар, наймандар, маңғыттар, қарлұқтар, қаңлылар, үйсіндер т.б.). Елді 40 жыл билесе де, Әбілқайыр хан мемлекетінің ішкі саяси жағдайын тұрақты ете алмады. Мемлекет бір орталықтан басқарылмай бірнеше иеліктерге бөлініп, оларды Шыңғыс әулетінің билеушілері басқарып, олардың арасында билік үшін толассыз соғыстар тоқтамады. Әбілқайыр хан өз билігін нығайтып, жаңа жерлер қосып алу үшін көптеген соғыстар жүргізіп 1430 жылы Тобыл өзені бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды жеңді, Хорезмді басып алып, Үргенішті талқандады. Сырдария өңіріндегі далада Жошы әулетінің Махмұд және Ахмет хандарын жеңіп, Орда-Базар қаласын тартып алды. 1446 жылы Мұстафа ханды тізе бүктіреді. Сырдария бойындағы Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркөкті жаулап, Сығанақты астана етті. ХҮ ғ. 50-жылдары Самарқанд, Бұхарды шабуылдап, осы өңірдегі Темір ұрпақтарының ішкі саяси өміріне араласты. Бірақта 1457 жылы Өз Темір бастаған ойраттардан Сығанақ түбінде жеңіліп, онымен өзін қорлайтындай ауыр шарт жасасты. Бұл жағдай Әбілқайыр ханның саяси беделін төмендетті. Нәтижесінде ХҮ ғ. 50-жылдарының аяғында Көшпелі өзбектер мемлекетінен Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған халықтың бір тобы Моғолстанға көшіп кетті. Оларды жазалау үшін 1468 жылы Әбілқайыр хан Моғолстанға жорыққа аттанып, жолда кенеттен қайтыс болды. Осыдан кейін Әбілқайыр хандығы ыдырап кетті.
Бас киім: бойжеткен қыздар бөрік; жас келіндер сәукеле, кейіннен желек; орта жастағы әйелдер кимешек, күндік киген.Тағамдар: жылқы сүтінен саумал, қымыз;түйе сүтінен шұбат, қымыран;қой, сиыр сүтінен айран, май, қатық, құрт, ірімшәк жасалады. Еттен қазы-қарта, шұжық, жал-жая, бесбармақ дайындалады. Отырықшы қазақтар егін егіп, бидайдан, күріш пен тарыдан да тағам дайындай білді. Мысалы, талқан, жент, қоспа т.б.Әдебиет: XIV-XV ғасырларда Қазақстан жерінде түркі тілі негізгі тіл болды. Ал монғол тілі таралмады. Түркі тілі, сонымен қатар араб, парсы тілдері де әдеби тіл болды. XV ғасырда Алтын Орданың негізгі тілі болған қыпшақ тілі қазақ және ноғай тілдеріне бөлінеді. XV ғасырдағы негізгі жазу – араб жазуы.Әдеби шығармалар:1341-1342 жылдары Құтыб ақын «Хұсрау уа Шырын» дастанын жазды. Абұ-л-Фазл ибн Мұхаммед Жамал Карши «Мулхақат ас-сұрақ» еңбегін жазды. Сыпыра жырау Сұрғылтайұлы: XIV ғасырда Батыс Қазақстан өңірінде өмір сүрген жырау, ақын.Жырлары осы кезге жетпеді. Шалкиіз Тіліеншіұлы (1465-1560): Белгілі жырау XV-XVI ғасырларда өмір сүрген. 1490 жылы Әмір Темірдің уәзір билерінің бірі болады. Шалкиіз жырларының негізгі тақырыптары – ерлік, батырлық, адамгершілік т.б.Асан қайғы (Хасан Сәбитұлы): XV ғасырда өмір сүрген ұлы ойшыл, жырау. Алтын Орда ханы Ұлық-Мұхаммедтің кеңесші биі, қазақ ханы Әз-Жәнібектің кеңесшісі болады. Асан қайғы халқына жайлы қоныс іздеу үшін желмаясына мініп, сапарға аттанады. Оның іздеген жайлы қонысы «Жерұйық» деп аталды. Асан қайғының көптеген толғаулары бізге жеткен.Қазтуған жырау: XV ғасырда өмір сүрген. Еділдің төменгі ағысындағы Қажы Тархан (Астрахань) маңында мекен еткен. Оның көптеген жырлары бізге жеткен. Мысалы, «Алаң да алаң, алаң жұрт» т.б XIV-XVII ғасырлардағы дін: Х-ХІІ ғасырларда қазақтар арасында Ұмай құдайына табыну, ата-баба аруағына сиыну етек жайды. Табиғат күштеріне табыну көшпелі түріктер арасында біразға дейін сақтады.Бұл наным-сенімдерді тек VII ғасырда ислам діні біртіндеп ығыстыра бастады.VII ғасырда қазақ жеріндегі түрік тайпалары арасында ислам діні етек жайды. Бұл істі Хишам Халиф жүргізді. Х ғасырда ислам дінін Жетісу жеріндегі тайпалар, сгбойындағы Испиджаб қаласы ислам дінінің орталығы болды.Х ғасырда қыпшақтар да ислам дінін қабылдады.Қазақстан жерінде ислам дінін таратушылардың бірегейі Қожа Ахмет Яссауи болды. Ислам діні әсіресе XVI-XVII ғасырларда қазақтар арасында кең тарады. Ислам дінімен бірге тәңірге табыну қазақтардың діни нанымдарының бірі болды. Халықтың аруаққа сиынуы тоқтаған жоқ. Бұл ислам дінінің қағидаларына қайшы келді.Қазақтар Жер анаға, Су анаға, От анаға, қой иесі Шопан атаға, сиыр иесі Зеңгі бабаға, жылқы иесі Қамбар атаға, түйе иесі Ойсыл қараға табынды. Сонымен қатар әулие Қызылтау, Теректі құздарына, Қазығұрт үңгіріне, Қошқарата бұлағы сияқты жерлерге табынған.Қазақтар ислам дінінің талабына сәйкес адамдардың жаназасын шығарып, өлікті жуып, арулап құбылаға қаратып жерледі. Қайтыс болған адамның жұма, қырық күн және бір жылдық асы беріліп тұрды.Бай адамдардың мазарлары әшекейленіп, биік күмбезден салынды.
Бас киім: бойжеткен қыздар бөрік; жас келіндер сәукеле, кейіннен желек; орта жастағы әйелдер кимешек, күндік киген.Тағамдар: жылқы сүтінен саумал, қымыз;түйе сүтінен шұбат,
Бейбіт құрылысқа ауысу (1946-1953) Соғыстан кейін 1946-1953 жылдары халықтың әлеуметтік жағдайы үшін аса бір ауыр кез болды. Соғыстан кейін елімізде қалыптасқан орасан зор қиыншылықтарға, әсіресе ауыл шаруашылығында болған орасан зор қиыншылықтарға қарамастан, кеңес халқының әл-ауқаты бірден-бірге жақсара берді. 1947 жылғы желтоқсанда елімізде бұрыннан қолданылып келген, халықты азық-түлікпен мөлшерлі қамтамасыз ететін карточкалық жүйе жойылды. 1947 жылғы ақша реформасының нәтижесінде сомның сатып алу қөбілеті едәуір жоғарылады. Нан және наннан жасалған өнімдердің, еттің, сүттің, өнеркәсіп өкімінің бағасы арзандады. Кооперативтік сауданың дамуы нәтижесінде базар бағазы да төмендеді. Төртінші бесжылдықта жалпы алғанда баға үш рет арзандатылды. Сомның сатып алу құнының көтерілуімен қатар еңбекшелердың жалақысы да өсті.
Бөкей хандығының құрылуы. И. Тайманұлы және М. Өтемісұлы бастаған көтеріліс (1836-1838). Кiшi жуз уш жуз iшiндегi ен кэп жердi иеленген аймактардын бiрi. Ол Жайык пен Тобылдан бастап Сырдариянын тэменгi агысына дейiнгi алкапты камтып жатыр. XIX гасыр басында Кiшi жуздiн кейбiр ауылдары Ресей империясы курамына эткен Жайык пен Едiл эзендерi тэменгi аралыгында болды. Ол кейiн Бэкей ордасынын негiзiн салган хандыкты немесе IшкiОрданы курды. Ал нагыз халыктык, феодалдарга карсы болган козгалыс 1836-1838 жылдары Бэкей ордасында болган Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс болды. Отарлык езгiнiн касiретiн ен бiрiншi кэрген Кiшi жуз болды. Эйткенi Кiшi жуздi Ресей эзiне алдымен косып алды. Отарлык езгiнiн ен киын таукыметi казак кауымдастарынын жерiн талан-таржга салып, орыс-казактар, патша экiмшiлiгi, жергiлiктi фоедал шонжарлар басып алды. Бэкей ордасындагы шаруалар букарасынын жагдайы ауыр болды. Бэкей ордасы 1801ж Едiл мен Жайыктын арасында шанырак кэтердi. Жерi де аз, халкы да аз халык болды. Бэкей хандыгы сол Бэкей эулетiнiн феодалдык иелiгi болды. Жэнгiр хан мен онын манайындагылардын шексiз зомбылыгы халыкты кэтерiлiске шыгармай коймаушы едi. Кэтерiлiстiн негiзгi козгаушы кушi казак шаруалары.Оган старшын, билердiн бiркатар экiлдерi катысты. Кэтерлiске старшындар Исатай, Махамбет басшылык еттi. Кэтерiлiс 1836 жылы басталды. Оны Берiш руынан шыккан Исатай Тайманулы баскарды. Деректерге караганда Исатай 1812ж Бэкей ханнан Каспийдiн жагалауынан жер алып, Жэнгiр ханнын бiрнеше рет елшiлiк тапсырмаларын орындады. Кейiн ханнын озбырлынына эрдайым наразы болган Исатайды эзiнен алыстаткан.1814ж Орынбор шекаралык комессиясы старшындыкка бекiткен 1817ж бастап Исатай патша чиновниктерiмен байланысы салкындай бастады.
Ғұндар құрылуы, Оның қазақ халқының этногенезіндегі рөлі. Ғұндар(б.з.б. ІV ғ. – б.з. ІІІғ.)Б.з.б. І мыңжылдықта қазіргі Моңғолияның оңтүстігінен Каспий өңіріне дейінгі Орталық Азияның кең-байтақ кеңістігін әр түрлі тайпалар мекедеген. Б.з.б. 4 ғасырдан б.з. 3 ғасыры аралығында Қытайдың солтүстігіндегі Байкалдан Ордосқа дейінгі аралықты Ғұн бірлестігі мекендеді.Ғұндар туралы негізгі дерек аөздері – қытай деректері. Қытай деректерінде «ғұн» атауы б.з.б. ІІІ ғ. аяғында пайда болған. Шығыстанушы Л.Гумилевтің ойынша ғұн державасы б.з.б. 209 жылы құрылған. Ғұн державасының негізін Мөде шаньюй қалады. Мөденің билік жүргізген мерзімі б.з.б. 2 ғ. мен 1ғ. аралығы. «Жер дегеніміз мемлекеттің негізі, оны қалай береміз?» деген сөзді Мөде шаньюй қалдырған.Ғұндардың қоғамдық-саяси өмірі.Ғұн басшысының лауазымы шаньюй деп аталды. Ғұндарда билік мұрагерлікпен берілді. Ғұн мемлекеті әскери жүйесі бойынша 3 қанатқа бөлінген. Ғұн шаньюйінің жақын туыстары түменбасы лауазымын иеленді. Әр түменбасыдағы әскердің құрамы 10 мың атты әскер болды. Ғұн әскерлерінің негізгі құрамы атты әскер болды. Ғұндар соғыс кезінде қорған бұзғыш машинаны, тас атқыш техниканы (катапульта) қолданды. Ғұндардың көптеген соғыстарда жеңу себептері әскери техникалық басымдылығына байланысты болған.Ғұндарда опасыздық жасағандарға өлім жазасы берілсе, ұрлық жасағандарға жаза ретінде бетін тілген.Ғұн мемлекеті 24 руға бөлініп, әр руды ақсақалдар басқарды. Ақсақалдар кеңесі аспанға, жерге, ата-баба аруағына және көктегі Тәңірге арнап құрбандық шалу үшін жылына 3 рет шаньюйдің алдына шақырылды.Ғұндардың негізгі өмір салты – көшпелі өмір. Ғұндар үй малдарынан малдың барлық түрлерін өсірді. Ғұндардың жүннен киім тігіп, тоқып кигендіктерін табылған ұршық бастары дәлелдейді. Ғұндардың негізгі баспанасы киіз үй болған. Ғұндардың үй-жайларының ішінен астық сақтайтын ұралар табылды.
Есім хан. XVII ғ. басында Қазақстанның саяси орны.Тәуекелден кейін тарих сахнасына (1598-1628 жж) Есім хан шығады. Ол бұдан бұрын да ағасы Тәуекел ханның қолбасшысы ретінде талай шайқастарға катысып, "Еңсегей бойлы Ер Есім" атанған еді. Тәуекел Бұхараны қоршағанда ол 20 мың әскерімен Самарқандты билеп тұрған. Ауыр жарақаттан қайтыс болған ағасының орнына хан сайланған Есім отыз жыл бойы буыны жаңа бекіп келе жатқан Қазақ мемлекетін қорғау, күшейту жолында қанын да, жанын да аяған жоқ. Шығысында қалмақтармен, солтүстік батысында Бухара хандығымен үздіксіз шайқасуға тура келген. Көрші жатқан қазақ ауылдарын үнемі талан-таражға салып, ұлдарын құл, қыздарын күң етуге ұмтылған қалмақтардың бетін қайтаруы, кейде тіпті өзі де жорыққа шығып, шекарадан алысқа қуып тастауы түсінікті жағдай, ал өзімен қандас, халқы аралас-қүралас Бұхара хандығымен неге жауласты дейсіз ғой? Бүған бірнеше себеп бар. Билігі. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. «Есім ханның ескі жолы» деп аталған заңды құрастырды. Есім ханның қазақтарды бір орталыққа бағындыру саясатына қарсы болған сұлтандар қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты. Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң оны Жәнібек ханның немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді. Ол көп ұзамай тәуелсіз хан болуға әрекет жасады. Тіпті өз атынан ақша соқтырып, «бажы және хараж» алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ хандығын екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қаласын орталық еткен Тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстары болды. Бұл екі жақ ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ билеушілерінен өздеріне одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығына қарсы болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал Тұрсын Мұхаммед хан жағы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақтасы болды. Бұлармен одақтасып отырған Әбдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен жауласып отырған билеушілер болатын. Есім хан өзіне мықты сүйеніш ету үшін Яркент ханы Әбдірахиммен құдандалық байланыс орнатты. Есім хан Әбдірахимнің қызы Патша ханымға үйленді де, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахимге берді. Есім хан мен Тұрсын хан арасында күрес шиеленісе берді, 1627 жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз қол астына біріктірді.Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың «Еңсегей бойлы ер Есім» атты тарихи жырына өзек болған.
Жанқожа Нұрмұхамедұлы бастаған көтеріліс (XIX ғ.)Нұрмұхамедұлы Жанқожа (1774–1860) – батыр, Сыр бойы қазақтарының Хиуа, Қоқан хандықтарының езгісіне және Ресей отаршыларына қарсы ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы. Қазіргі Қызылорда облысының Қазалы ауданында туған. 19-шы ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап Сыр бойы мен Арал теңізінің шығыс жағалауын қоныстанған қазақтарға өз үстемдігін жүргізе бастаған Хиуа, Қоқан хандықтары 1830–1840 жылдары жергілікті халыққа өктемдігін одан әрі күшейтті. Хиуа хандығы Жаңадария, Қуаңдария, Қызылқұмнан өтіп, Қосқорған, Арал теңіздеріне дейінгі аралықтағы Сыр бойындағы қазақтарға шапқыншылықтар жасап, малын барымталап, әйел, бала-шағаларын тұтқынға алып кетіп отырды. Қоқандықтар шекара бекітіп, әкімшілік құрып, 1817 жылдан бастап салына бастаған бекіністерінен әркез жасақтар шығарып, бейбіт елді шауып, алым-салық жинап тұрды. Осындай зорлық-зомбылықтан жапа шеккен қазақтар, жастайынан әділдігімен, батырлығымен елге танымал болған Жанқожаның төңірегіне топтасады. Жанқожа 17 жасында Кіші жүз құрамындағы Әлімұлы тайпасының жергілікті рулары сайлап алған Қылышбай ханның Хиуа бекінісіне жасаған жорығы кезінде жасаққа елеусіз еріп барып, ешкімге дес бермей тұрған қарақалпақ батыры Тықыны жекпе-жекте өлтіреді. Осы жорықта әділетсіздігі үшін Қылышбай ханның өзіне де қол жұмсайды. Бұл кездерде Жанқожа ауылы Қарақұмды жайлап, Ырғызды қыстайтын. Қоқан хандығының Созақ бекінісіне орналасқан әкімдерінің жергілікті халыққа салынатын алым-салықтан тыс көрсеткен зорлықтары қазақтардың бас біріктіріп, бұл қамалға шабуыл жасауына себепкер болады. И.Аничковтың мәліметі бойынша, Қоқан әкімі Дәурен Созақ қалаларының бектері Отыншы, Сушымен бірігіп, Сарман биді өлтіреді. Созақта тұратын Құрман би араша түсуін өтініп, Жанқожаға арнайы хабар жібереді. Жанқожа елден қол жинап, Созаққа жорыққа аттанып, жолда Жаңақорған, Желек бекіністеріндегі қоқандықтарды қуады. 1830 жылдың күзінде Созақ бекінісін қоршауға алып, көмекке келген қоқандық Таған палуанды жекпе-жекте қолға түсіреді. Одан кейін Жанқожа жасақтарымен бекіністің дарбазасын бұзып кіріп, Созақты басып алады. Қоқан бектері Отыншы мен Сушыны қолға түсіріп, баласын өлтірген өтеуі үшін Құрман биге тапсырады. Кейбір деректерге қарағанда, Жанқожа Қоқан хандығының Шымқорған, Қосқорған, Күмісқорған тәрізді бекіністерін де талқандаған. Жанқожа батырға арқа сүйеп, алым-салық төлеуден бас тартып, Хиуа бегі Бабажанның озбырлығына көнбей жүрген Сырдың төменгі сағасындағы қазақтарды тәртіпке келтіру үшін Хиуа ханы Аллақұл жасақтарымен түрікмен Аймұхамед палуанды жібереді. 1836 жылы Ақирек деген жерде елге тізесі батқан осы Аймұхамед палуанды Жанқожа жекпе-жекте өлтіреді. Басшысы мерт болған палуанның жасақтары бас сауғалап қашуға мәжбүр болады. Жанқожа бұдан кейін де Сыр бойындағы қазақтарды хиуалықтардың езгісінен құтқару үшін, олардың бекіністеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырады. Оның бұл жорықтары нәтижелі болып, Хиуа бекіністері көп шығынға ұшырайды. 1845 жылдың көктемінде Хиуа хандығы Сыр бойындағы қираған бекіністерін қалпына келтіру үшін 200 жасақ аттандырады. Жанқожаның жігіттері бұлармен ұрыс салып, кері қайтарады. 1847 жылы көктемде Хиуа бегі Уайыс-Нияздың әскері Атанбас, Ақирек, Қамыстыбасты жайлап отырған қазақтарға шабуыл жасап, 1400 үйді ойрандап, тонап кетеді. Осы жылдың тамыз айында Хиуа бегі Қожанияз бастаған шапқыншылар қазақ ауылдарын тағы да тонауға ұшыратады. Хиуалықтардың мұндай шапқыншылығы бір жылда бірнеше рет қайталанады. Тонауға ұшыраған елін қорғауға Жанқожа 700 сарбазбен қарсы шығады. Құрамында екі мың әскері бар хиуалықтар Жаңақала бекінісінің төңірегіне шоғырланады. Жанқожаға Ресейдің Райым бекінісінің бастығы Ерофеев бастаған отряд келіп, хиуалықтарды талқандауға көмектеседі. 1847 жылы Райымға келіп, бекініс сала бастаған Ресей әскерлеріне Жанқожа қарсылық көрсетпейді. Екі күн бойы ізіне түскен жазалаушы отрядтың көзіне көрінбей, көтерілісшілер Қызылқұмға ойысып кетеді. Жазалаушы отряд жолда кездескен қазақ ауылдарын шауып, тонаушылыққа ұшыратады. Фитингофт бастаған жазалаушы отряд ақпан-наурыз айларында көтерілісші халыққа қарсы тағы бірнеше рет жорыққа шығып, қазақ ауылдарына адам айтқысыз жауыздықтар жасайды. 1856–1857 жылдары қазақтардан тартып алынып есептелмей, талан-таражға түскенді қоспағанда, 79567 сомның малы сатылады. Көтеріліс жеңіліс тапқаннан кейін Жанқожа сатқындық жасаған рубасылары мен елағаларына ренжіп, Дауқара жаққа, одан Бұхар хандығы жеріндегі Ерлер тауына жалғыз кетіп қалады. Екі жылдан соң қайта оралып, Қызылқұмда жалғыз отырған Жанқожаны Елікей Қасымов бастаған казак отряды өлтіріп кетеді.
Жәнгір хан. XVII ғ. 1630-1650 жж. Қазақ хандығы.1628 жылы Есім хан қайтыс болады. 1629 жылы хан тағына Есім ханның баласы Жәңгір отырады. Ол қазақ тарихында «Салқам Жәңгір» деген атқа ие болды. Салқам Жәңгір — туған жылы белгісіз, 1652 жылы қайтыс болған. Есім ханның ұлы. Ол хан тағына Есім хан өлген соң отырды. Жәңгір хан бойы аласа, бірақ мол денелі кісі екен. Сондықтан да халық оны "Салқам Жәңгір" атап кеткен. Оның тұсында Батыр қонтайшы басқарып отырған жоңғар-ойраттардың күшеюі байқалды. Олар Қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасап тұрды. Жәңгір ханның билік еткен жылдары жоңғар феодалдарының қазақ жерін жаулап алуға жасаған үздіксіз жорықтар кезеңіне сай келеді. Кейбір мәліметтерге сәйкес, Жәңгір ханның ордасы Түркістанға таяу маңда орналасыпты. Жәңгір хан Бұхар хандығымен одақтастық келісімге келіп, жоңғар басқыншыларына қарсы күрес жүргізді. Сонымен бірге, ол қырғыздармен де осындай қарым-қатынас орнатуға ұмтылды. Мұның бәрі жоңғар шабуылынан қорғану мақсатынан туып еді. Дәл осы кезеңде қазақ хандығы мен ойрат жоңғарлары арасындағы қарулы қақтығыстар жиілей түсті. Екі жақтың басшылары көшіп-қонуға жайлы жерлер және Сырдария өзені бойындағы сауда орталықтары үшін күрес жүргізді. Сол кезеңдегі тарихи мәліметтер бойынша, Жәңгір хан тұсында қазақтар мен ойрат жоңғарлары арасында үш ірі шайқас болған: бірінші шайқас — 1635 жылы екіншісі — 1643-1644 жылдары үшіншісі — 1652 жылы 1635 жылғы шайқаста қазақ әскерлеріне Батыр қонтайшы бастаған жер қайысқан қалың қол қарсы тұрды. Бұл ұрыстың нақты нәтижелері жөнінде мәліметтер жоқ, бірақ шайқас кезінде Жәңгір ханның тұтқынға түсіп, біраз уақыттан соң қашып құтылғаны туралы деректер кездеседі. Сол кезден бастап Жәңгір хан жоңғарларға үнемі шабуыл жасап тұрады. Екінші ірі шайқас 1643 жылы қыста Батыр қонтайшының қазақ жеріне шабуыл жасауынан басталады. Жоңғарлар Жетісу өңірінің үлкен бөлігін жаулап алып, он мыңға жуық адамды тұтқынға түсіреді. Жәңгір ханға көмекке 20 мың сарбазымен Самарқан билеушісі Жалаңтөс Баһадүр келеді. Жалаңтөс Баһадүр қолының көмегі арқасында Жәңгір хан бұл шайқаста жеңіске жетеді. Батыр қонтайшы шегінуге мәжбүр болады. Жеңіліске ұшыраған жоңғарлар бұл ұрыста он мыңға жуық адамынан айырылады. Сақталып қалған тарихи мәліметтер бойынша, бұл шайқаста Жәңгір хан зор қолбасшылық дарын мен әскери шеберлік таныта білген. Жәңгір хан жоңғарларға қарсы күресте моғолдар жағынан көмек алу үшін біраз әрекет етті. Олармен тату көршілік қарым-қатынас орнату үшін екі рет елші жіберді. Бұл дипломатиялық тапсырма Жәңгір ханның ұлдары Тәуке мен Апақ сұлтандарға жүктелді. 1643-1644 жылдардағы шайқаста толық жеңілмеген жоңғарлар болашақта болатын соғысқа мұқият дайындала бастады. Жоңғар қонтайшысы 1643-1644 жылдардағы жеңілістен кейін бытыраған иеліктерін біріктіріп, Сібірдегі орыс қалаларынан қару-жарақтар және оқ-дәрілер сатып алады. 1652 жылы қазақтар мен жоңғарлар арасындағы үшінші ірі шайқаста қазақ әскерлері жеңіліске ұшырап, Жәңгір хан қаза табады.
Ислам діні әсіресе XVI-XVII ғасырларда қазақтар арасында кең тарады. Ислам дінімен бірге тәңірге табыну қазақтардың діни нанымдарының бірі болды. Халықтың аруаққа сиынуы тоқтаған жоқ. Бұл ислам дінінің қағидаларына қайшы келді.Қазақтар Жер анаға, Су анаға, От анаға, қой иесі Шопан атаға, сиыр иесі Зеңгі бабаға, жылқы иесі Қамбар атаға, түйе иесі Ойсыл қараға табынды. Сонымен қатар әулие Қызылтау, Теректі құздарына, Қазығұрт үңгіріне, Қошқарата бұлағы сияқты жерлерге табынған.Қазақтар ислам дінінің талабына сәйкес адамдардың жаназасын шығарып, өлікті жуып, арулап құбылаға қаратып жерледі. Қайтыс болған адамның жұма, қырық күн және бір жылдық асы беріліп тұрды.Бай адамдардың мазарлары әшекейленіп, биік күмбезден салынды.
Касым хан. Казак хандыгынын шарыктауы.Казакстан аумагынын кенеюi.Касым хан.Казак хандарынын кудiреттiлiгi 16 гасырдын 1-ширегiнде, эсiресе Жэнiбек ханнын улы Касымнын(1512-1521) билiгi кезiнде(1455 ж туган)шарыктай тустi . Касымнын атагы Бурындык хан боп турган кезде ак шыга бастаган. Касымнын хан сайлануымен билiк Жжнiбек урпагына ауысады. Касым кэптеген шайкастарда ерлiгiмен кэзге тускен батыр,тапкыр колбасшы едi.Бурындык пен Касымнын тусында МухаммедШайбани казак жерiне бiрнеше шабуыл жасады,казак хандары да оларга жорык жасап турды.1510ж М.Шайбани тагы Сыганакка шабуыл жасап, Касым эскерiнен женiлiп, эзбектер Самарканга тыгылды.Осы жылдын аягында Шайбани Мерв тубiндегi Корасанда эткен Иран шахымен согыста каза табады.Сырдарияда берiк орныгу ушiн Касым хан орта Азиядагы саяси жагдайды колайлы пайдаланды. Шайбандыктардын Аксак Темiр урпагы Захир –ад-Дин Мухаммед Бабырмен куресi Туркiстан жагдайын элсi реттi. Кэп калалар Бабырды кабылдап, кала билiгiн оны жактаушылардын колына бердi .1512 ж Шайбандыктар тагы куш алып, Бабырдын жактаушыларын кугынга ушыратты.Сайрамдагы Бабырдын iзбасары Катта бек эзбектерге катты карсылык кэрсеттi.Ол камалды кыс бойы коргап, 1513 ж кэктемде Караталда кыстап отырган Касымды кэмекке шакырып, камалды оган беруге уэде еттi. Касым шакыруды куп алып олармен одак жасасты да, Ташкенттi билеп турган Шайбандык Суйiнiш Кожага карсы шабуылга шыкты. Тэнiректi тугел тонап, казактар Сайрамга оралды. Касым Моголстан ханы Султан Саидпен дос болды. Моголстан ханы Касымга 1513ж жазда Ташкентке жорык уйымдастыруды усынды.Бiрак Касым сылтауратып бас тартты. Касым казак жерiн улгайтты.1514 ж Султан Саид Шыгыс Туркiстанга кеткен сон казак ханынын Жетiсудагы билiгi ныгая тустi. Батыстагы Ногай ордасынын дагдарыска ушырауынан кейiн бiраз рулар мен тайпалар Касымнын кол астына кэштi.Казак хандыгынын шекарасы Жайык эзенiне дейiн кенейдi.Онтустiкте Касымнын иелiгi Сырдарияга жеттi. Солтустiгi мен солтустiк шыгысында Улытау мен Балкаш кэлiн камтыды. Монгол шап-гынан кейiн тунгыш рет казак рулары мен тайпалары бiр мемлекетке бiрiктi.Касым хан коластындагы халык саны миллионга жеттi деп есептеледi.Казак хандыгы Мэскеу мемлекетiмен елшiлiк катынас жасай бастады.
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (1837-1847)Казактардын XYIII-XIXгг. болган барлык баска iрi кэтерiлiстерiнен Кенесары кэтерiлiсiнiн ерекшелiгi, оган 3 жуздiн букара халкы тугел катысты. Кенесары кэтерiлiсi алгашкы жылдарын эзiнде-ак галамат кулаш жайып, букiлi халык кэтерген козгалыска айналды. Куазакстаннын букiл халыктыгы, кен канат жаюы, айкын кэр нген саяси сипаты Кенесарынын эз не тэн ерекшелiгi деуге болады. Кенесарынын кэтерiлiсiне басты рулардын бэрi катысты. Улы жузiбен орта жуздiн бiркатар рулары Кенесарынын коластына бiрiккен 1838ж бастап катысты.Султан Кенесары Касымулы кэтерiлiсiнiн Кiшi жузжерiн шарпуы Исатай кэтер-н басуды тездеттi.И.Апировский Исатайды талкандауга барлык куштердi жумылдырды. Кенесары колы Акмола, Кэкшетау, Кызылжар сиякты казак станицияларымен камалдарына шабуыл жасап эзiне карсы болган старшындар мен султандардын ауылдарын шауып алды. Осындай эрекеттерiн ол будан былай да токтаткан жок. Патша экiметi бурынгы эскери белдеулердi бекiтiп, жанадан Торгайдын, Ыргыздын жэне Есiлдiн бойларынан бекiнiс белдеулерiн салып, Кенесарыны Каракумга карай ыгыстыра бердi. Сондыктан да Кенесары онтустiкке, Сырдариянын орта агысына немесе Кокан хандыгынын жер не карай шегiнуге мэжбур болды. Кокандаыктардын шабуылга шыгуы жэне ауылдарда оба дертiнiн басталуы оны улы жуз жерiне-Жетiсуга мэжбур еттi. Патшалык Ресейден улы жуз ауылдарына кау п тэнiп турган, сондыктан ол ауылдар Кенесары кол астына косыла бастады. Бiрак Кенесары Ресей патшалыгымен согыспады да, Алатау кыргыздары жерiне этiп кеттi. Бiрак кыргыздар бiрден Кенесарыны душпандык ниетпен карсы алды. Кенесары эте киын жагдайда турганда онын колын улы жуз жасактары тастап кеттi. Орта азияны жаулап алуга шыккан орыс эскерлерiнiн басшылары Кенесары козгалысын андып отырды. Олар кыргыз манаптарымен байланыс жасап, оларды Кенесарыга карсы айдап салып отырды. Акырында улы жуз топтары да тастап кеткен Кенесарынын шагын жасагын Кыргыз манаптары казiргi Топтак каласынын каласынын манында коршап алып, жойып жiбердi. Кенесарынын эзiн, iнiсi Наурызбайды т.б айырылмас серiктерiн азаптап элтiрдi. Сол ушiн дала губернаторынан патша укiметi сый алды. Сонымен Казакстаннын Ресей отарына айналуынын каншама зулымдыктары болды. Патша укiметiнiн отаршылдык саясаты баска батыс елдерiнiн саясатынан ешб р кем болган жок. Кайта халык ушiн касiреттi ерекшелiгi-ол онын жерiн тартып алып, именденуi. Алдымен жерiн именденiп, экiмшiлiк баскаруын эзгертiп, кейiн жерiнiн байлыгын да имендене бастады. Гасырлар бойы еркiмен эскен эзiнi н отаны мен тэуелсiздiгiн жаулардан коргаган халык мундай кыспакка шыдамай 19г басында тынымсыз кэтерiлiстiн туын кэтерiп отырды.
Керей мен наймандардың мемлекеттері. Керейлер Керулен өзенінің бойында қоныстанғандықтан керейлер (керілер) деп аталған. 1125 ж. қидандар мемлекеті құлаған соң Орталық Азияда бірнеше бірлестіктер құрылып, жетекші рольді керейлер иемденді.Керейлердің алғашқы кезде 2 астанасы болған:1) Қатынбалық қаласы (Орхон өзені бойында)2) Хуанхэ өзенінің бойында болған.Керей мемлекетінің шарықтау щегі ХI –ХII ғ.ғ Маркус пен оның ұлы Құршақұз хандардың тұсында болды.Олардың кезінде астана Қарақорым қаласына көшірілді. Құршакұз хан тұсында керейіт жері оң, сол, орта бөлікке бөлінді. Керейлердің келесі бір астанасыБитөбе қаласы Хантәңірі тауының шығысында орналасқан ( қазіргі Ұлан-Батор қаласы маңында болған). Керейіт ханы Торының жайлауы қазіргі Ұлан-Батор қаласы орналасқан жерде болған.1202 ж. керей билеушісі Торы мен Шыңғысхан арасындағы достық үзіліп, керейлерді моңғолдар жаулап алды. Тарихшы Ращид-ад Дин:«моңғол жерінде Х-ХIII ғ.ғ өмір сүрген керейлер күшті дамыған ел еді, олар тек Шыңғысханның шабуылынан әлсіреді, олардың мәдениеті жоғары болып көне түрік жазуларын пайдаланған» деп жазды. Керейлер мен моңғол халықтарының арасындағы қарым-қатынастар «Моңғолдың құпия шежіресі» атты тарихи деректе де баяндалған.Орта ғасырларда Керей, Найман, Қыпшақ тайпалары мемлекеттік дәрежеге жетті. Найман мемлекеті 11 – 13 ғасырларда Қазақстанның шығысында өмір сүрген. Негізгі аумағы Ертістен Орхонға дейінгі Алтай мен Хинган таулы өлкесін қамтыды. Батысында Ертіс өзеніІ бойындағы қаңлылар, солтүстігінде қырғыздар, шығысында Орхон, Селенга бойын алып жатқан керей, меркіттермен және оңт-нде Ұйғыр, Сяжұртымен іргелес тұрды. Жазба деректер бойынша алғашқы билеушілері 1143 жылдан бастап белгілі. Найман мемлекеті 12 ғасырдың аяғында билік еткен Инаныш Білге Бұқа хан тұсында нығайды. Ұлы Жібек жолында орналасқан. Найман мемлекетінің [2] көрші елдермен саяси, сауда байланыстары жақсарды. Рашид әд-Дин“Наймандардың хандары қадірлі, қуатты, олардың халқының саны көп, әскері де қуатты болды” деп жазды. Найман мемлекетінің хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Белгілі тайпа билеушілері, батыр, қолбасшылары хан кеңесінің құрамына кірді. Хан ұлыс жасағының бас қолбасшысы болды. Ұлыста іс қағаздары жүргізіліп, хан жарлықтары хатқа түсіріліп, оған ханның төрт бұрышты алтын мөрі (таңба) басылған. 12 ғасырдың аяғынан бастап Найман мемлекетінің хандары “Бұйрық”, “Күшлік” деп аталды. Инаныш Білге өлген соң, оның екі ұлы Таян хан мен Бұйрық хан таққа таласып, Найман мемлекетін екіге бөлді. Екі иелікке бөлінген ұлыстың әрқайсысы өз алдына дербес әрекет етіп, өзара қырқысты. Бұл ішкі саяси дағдарыс Шыңғыс хан әскери күшінің артуымен тұстас келді. Шыңғыс хан және керейлер ханы Тоғрыл (Уаң хан) бастаған қол 1199 жылы Бұйрық ханның, 1204 жылы Таян ханның ұлысын басып алды. Олардың Жамұқа бастаған тайпалар одағының күшімен бірігіп, моңғолдарға қарсы тұрмақ болған әрекеттері нәтижесіз аяқталды. Жетісу жеріне келіп, Найман мемлекетін саяси-әлеум. жағынан қайта күшейтуге тырысқан Таян ханның ұлы Күшлікханды Шыңғыс ханның Жебе бастаған қолы өлтірді.
Қазақ билері:Төле би,Қазыбек би,Әйтеке би.Олардың 17-18ғ қоғамдық өмірдегі роліБи деген атау қазақ тарихында ертеде бар.Олар барлық даулы мәселелерді түрлі талаптарды шешкен.Қазақ халқында билік айтуды шешендік сөздің бір түріне жатқызады.Олар хан кеңесініңқұрамына кірді.Әділдікпен,шапқырлықпен шешенді іспен аты шыққан,шешендік сөздері халық арсында аңыз болып қалған,мақал болып жаттанған би көп:Әлібекұлы Төле би (1663-1756ж)Рун-Жаңыс,Дулат жұртынаншыққан.Сауатты,ақындық –шешендік өнерінен тәлім алған,көкірегі қазына,тоқығаны да мол.15-20 жасынан биліке араласқан.Тәукенің сенімді көмекшісі болып,оның Түркістан қаласының орталық етіп,3 жүз ұлыстарын бір орталыққа бағындырып,бірегей қазақ хандығын нығайтуға,жоңғар,ойрат шапқыншылығына қарсы бауырлас қырғыз,қазақ,өзбек халықтарының жауынгерлірін біріктіруге қатысты.Басшылық,шешендік дарыны Ақтабан шұбырындыда айқындалды.Қабанбай,Жәнібек батырларымен бірге біріңғай халық майданын құрып азаттық күресті басқарды.Денесі Ташкент қаласында Бабырдың нағашы ағасы Жүніс ханның жанына көміліп үлкен ескерткіш орнатылды.Қазыбек би (1667-1764ж) орта жүз арғын ішіндегі қаракесек.Ел дауын шешуді өзіне міндет етіп бала биден дала биге дейін көтерілді.18 жасында қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханына барып,шешендігі мен тапқырлық арқасында қазақ елшілері теңдігіне жетеді.Сол жолы Қазыбек «Қаз дауысты» деген атаққа ие болады.Орта жүздің биі,ол да Жеті жарғы жасауға қатысады.18ғ 40 жылд жоңғар штуысқан өзбек қырғыз халықтарымен бірлесіп жауға қарсы әрекет жасайды.Қазақ халқының сыртқы жағдайының қиындығын ескеріп,орыстармен дос болуға,олармен бірлесуге ат салады.Ол қазақтың дәстүрін шешендік өнерін дамытуға ат салысады.Түркістандағы Қожа Амет Яссауи кесенесінде жерленген.Әйтеке би(1644-1722ж)-Тәуке ханның кеңесшісі.Ел басқарған заң жасасқан,сөзге биімділігі шешендік қабілеті көзге түседі.Үзеңгілес достары Төле ,Қазбек билермен,Қабанбай,Бөгенбай,Жәнібек батырлармен бірге қазақ елінің,халық жасақтарының қасында болды.17-18ғ-да қазақ халқының басына түскен ауыртпалықты бірге көтереді.Өзбекстан елінде Нұрата ауданының Сейтқұл қорымында жерленген.
Қазақ жүздері. Этникалық аумағы.Қ терр-сы Жетісу, Орт. Қ ж/е Бат. Қ болып 3 түрлі шаруашылық аймаққа бөлінді де, олардың әрқайсысының өз жайылымдары, қыстаулары болды. Жетісудың мал өсірушілері Шу, Талас, Іле өз-рі бойында, Алатау жайылымдарында көшіп жүрді. Мұнда егіншілікпен айналысатын отырықшылар да тұрды. Жетісу тұрғындары өздерін Ұлы жүз д.а. «Жүз» деген «жақ», «бағыт», «бөлік». Ұлы жүз: үйсіндер, қаңлылар, дулаттар, албандар, жалайырлар, суандар, т.б.Сыр, Қаратау, Мойынқұм өңіріндегі қыстауларда тұрып, Есіл, Нұра, Сарысу өз-рі бойын жайлайтын ж/е Орт. Қ даласын мекендейтін тайпалар Орта жүз: қыпшақтар, арғындар, наймандар, керейлер, қоңыраттар, уақтар, т.б.Бат. Қ терр-сында Сырдың төм. ағысын, Орал, Ырғыз, Торғай өз-н, Мұғалжар тауларын атақоныс еткен тайпаларКіші жүз: табын, тама, жағалбайлы, шөмекей, қарасақал, төртқара, адай, шекті, тана, алшын, серкеш, т.б.3 жүздің тілі ортақ, бір тіл- қазақ тілі. Тұрмыс салты, киімі, үй жабдықтары, әдебиеті, жырлары, шаруашылығы негізінен ұқсас. 3 жүз адамдары бір-біріне туыс, бауыр.
Қазақ ұлтының құрылуы. Қалыптасуының негізгі этаптары Д.ж\де бес мыңнан атсам хал.бар деп есепт.Хал болу ү\н бірнеше ғас\р керек. Қаз\да хал.болып құрылу процесі алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап,қола дәуірі(б.з.д.2-1м.ж.)мен темір (б.з.д.7-4ғ. )өмір сүрген ру\тайпа\р\ң өсіп өркен деуінен басталады.Қаз\ды ежелден мекендеген тайпалар мал шар,егін,металл өндіру ж\е өңдеумен айн.Андронов,Беғазы\Дәндібай мәдениет\рі мен сақ,сар\ мат дәуірінде өмір сүрген адамдар иран тілдес,моңғолоидтық белгілері бар ев\ ропеидтық нәсілдер болған.Сақ тайпаларының жалғасы- үйсін,қаңлы.Қаз\н\ң ертедегі тарихын екі аумақты кезеңге бөлуге болады.1-б.з.д.3-1м.ж\та үндіевр. топтың ежелгі иран тобы.2-Шығ\тан көшіп келген тайпалардың(Ғұн,Үйсін,Қаң\ лы).Үйсін мен қаңлылардың моңғолоидтық нәсілге өтуі б.з.б. 1-5ғ.жатады.Ғұн\ р\ң Бат\қа қоныс аударуына байланысты б.з. 6ғ.бастап үйсін,қаңлылардың,т.б. тайпалар көрінбейді.Себебі- Шығ\тан,Алтай,Сібірден келген түркі тайпалардың (бұлақ,қарлұқ,қимақ,қыпшақ,т.б.)Қаз\ға көшіп келуі. Қазақтардың хал.болып қалыптасуында екі мемл\ң тарихи роліерекше.1-Еділ мен Ертіс арасын жайлаған Қыпшақтарда этникалық терр.қалыптасып,қазіргі терр\ң көпшілік бөлігін қамтыды.Бұл кезде қыпшақтардың құрылып,антропологиялық кескіні п.б.”Қазақ”сөзінің шығу тегінің өзі қыпшақ\ Тар мекндеген аймақта п.б.1245ж. жазылған қыпшақ ескерткіштеріеде(түрік- араб сөздігі)”қазақ”дег. сөз “басы бос кезбе”дег.мағына бер.Яғни еншісі бөлек, ата шаңырақтан бөлініп,күнкөріс көру ү\н әскери жорықтарға қатысқан.Н\е “хақ”-нағыз,”сақ”дег.сөзден шықққан.”Қазақ”сөз\ң шығу тегі т\лы нақты пікір жоқ.2-Қархан мемлекеті.-Қалалық өмір,сауда,отырықшылық,қолөнер ісі кеңінен дамыды
Қазақ халқының ұлт-азаттық күресі. Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық күресі (1783-1797) 18 ғ. 30-ж. Кіші Жүз Ресейге қосылғаннан кейін бекіністер салына бастады. 1744 ж. Орынбор салынды. Ор өзені бойында Орск салынды. Орал қаласынан Өскеменге дейінгі 3,5 мың шақырым қашықтықтағы Жайық, Ертіс өзендері жағалауларында ірі әскери бекіністер салынды. Оларға орыс-казактар қоныстандырылды.Патша үкіметі қазақтарды ішкі жаққа Жайық сыртына өткізбей оған тыйым салды. Кіші жүз ханы Нұралының да қысымы көп болды.Көтеріліс басында Кіші жүздің Байбақты руынан шыққан Сырым батыр (1742-1802) тұрды. 1783 ж. көктемінде қазақтардың Орал бекінісіне шабуылы басталды. Ағамандар Тасболат пен Ерболат бастаған қазақ жасақтары Гирьяль бекінісіне шабуыл жасады. Орынбор коменданты Ладыменский далаға орынборлық казактардан құралған жазалау отрядтары мен жүзбасы С.харитонов басқарған башқұрттардың 1500 адамдық отрядын жіберді. Қазақ жасақтары харитоновтың отрядына қарсылық көрсетті, бірақ олар жеңілді.1784 ж. мамырда Сырым оралдық казактармен ұрыс жүргізді. Қазақ жасақтары Нижневральск желісі ауданында, Орск бекінісі маңында әрекет жасады. Қараша айында Сырым жасағында 1000 адам болды. 1785 ж. көктемде қазақ даласына жазалаушылар келе жатқанын естіген Сырым 2700 адам жасақ жинады. Оған 3,5 мың адамы бар Барақ пен Тіленшіәскері қосылады. Оларды шекара бойына қалдырып, Сырым бес жүз жігітімен Сахарный бекінісіне шабуыл жасады. Бірақ Сырым бекіністі ала алмады. 1785 ж. жазында тағы да адамдар қосылады. Осы тұста Тама руының старшыны Қадыр, Садыр деген батырлардың бастауымен Нарын құмының жІгіттері Сырымды қолдап, орыс әскерлеріне қарсы күреседі.1785 жылы Орынбордан патша генералы Смирнов, Орал қаласынан Жайық атамандары Колпаков пен Пономарев бастаған әскер шоғырлары шығып, Сырым жасақтарын құртпақшы, көтерілісті баспақшы болады. Сырым жасағы оларға партизандық соғыс жасайды.Ресей үкіметі жағдайды өзінше шешпекші болады. Бұл хандық тәртіпті жою шарасы болды. Сырым мұнымен келіседі. 1786 ж. Хандық жойылып, Нұралы хан Жайық бойындағы орыс бекіністерін паналады. Сырым он екі ата Байұлының аға старшыны болды. Оның билігі халыққа жақсы болды. Ұзақ жылдар бойы сүйеніш болып келген хандық билікті бекер жойғанын үкімет түсінді. Сөйтіп, хандық билікті қалпына келтіруге кірісті. 1790 ж. Нұралы өлгеннен кейін осы оқиғаны желеу етіп, інісі Ералыны хан етті.Ералы халықты ойламады. Жер тарылды. Тағыда халық Сырым төңірегіне топтасты. 1791 жылдың наурызында жазалаушылардан сақтау үшін, табын, кердері руларын шығысқа Мұғалжар тауларына ойысуды ұсынды. Бұл саясат кейін өзін ақтады. 1792 ж. Cырымның қарулы күшінде мыңнан астам жасақ болды. Патша үкіметі Сырым Бұхара, Хиуа хандығымен байланысады деп қауіптенді. Өйткені Сырым олармен келісім жасаған болатын.Патша үкіметі бірқатар жеңілдіктер жасауға мәжбүр болды. Жайық өзенінің оң жағында мал жаюға, Жайық пен Еділ арасындағы Үлкен және Кіші өзендердің (Қара өзен, Сары өзен) бойындағы жайылымдарды пайдалануға рұқсат етті. Одан халық жағдайы жақсармады. 1795-1796 жж. жұт халықты қажытты.1794 жылы Ералы хан өліп, 1795 ж. Есім хан болды. Ұлт-азаттық көтеріліс қайтадан өршіді. Сырымға енді Ерсалы, Қайсарлы деген батырлар қосылды. 1797 ж. 26-27 наурызда Есім ханөлтірілді. Көтерілісшілерді жазалау үшін 1797 ж. күзінде полковник Скворкин Сырымды қудалауды ұйымдастырды. Алайда Сырым жасақтары Ойыл өзені бойына көшіп кетті. Жазалау сәтсіз аяқталды.Есім хан өлгеннен кейін Кіші жүз сұлтандарының бір бөлігі Нұралының ұлдарының бірі - Қаратайды хан етіп сайлауды қалады. Сырым батыр да бұл мәселеден сырт қалмады. Ол халықтың пікірімен санасуды айтты. Хан сайлау төңірегіндегі тартыс Кіші жүз сұлтан, старшындарын екіге бөлді. Орынбор генерал-губернаторы Игельстром хан сайлауын тоқтатуды айтты. Жүзді басқаруды хандық кеңеске беруді ұсынды. Кеңестің төрағасы болып Айшуақ тағайындалды. Кеңес мүшелігіне 4 адам кірді. Оған Сырым да, Нұралы хан туыстары да енгізілмеді.Хан кеңесі жиналған кезде Нұралыға жақын феодалдар оның баласы Қаратайды хан деп жариялады. Бұл Нұралыға қарсы топтың Сырымға жақындасуын күшейтті. Патша үкіметі 1797 ж. күзде хандық билікті қалпына келтіруге тырысты. Осыдан кейін Сырымға қарсы қуғын күшейді. Оған 800 адаммен Қаратай сұлтан қосылды. Сырым Хиуа жеріне өтіп кетті. Оны 1802 ж. Үргеніште Нұралы тұқымдары өлтірді.
Қазақ хандығының құрылуы. Жәнібек пен Керей - Қазақ хандығының бірінші хандары.Саяси жағынан, бытыраңқылығы басым этникалық топтардың, яғни қазақ тайпаларының бір мемлекетке бірігуі Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ хандығы XV ортасында құрылды.Қазақ хандығының құрылысы бастапқы кезде (XV-XVI ғасырларда) 7 сатыдан тұрды:1. Ауыл Басшысы – ауылбасы, бірнеше жанұядан тұрады.2. Ата-аймақ Басшысы – ақсақал, жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан тұрады.3. Ру Басшысы – рубасы, 15 аймақтан құрылады.4. Арыс Басшысы – би, бірнеше рудан құрылған.5. Ұлыс Басшысы – сұлтан, бірнеше арыстан құрылады.6. Жүз Басшысы – хан, біреше ұлыстан құралған.7. Хандық Басшысы – хан, үш жүзден құралған.Шыңғыс ханның ұрпағы ғана хан болып сайлана алады. Мұрагерлер сұлтандар деп аталды. Хан жасағы немесе хан үйінің маңайындағы қызметшілер төлеңгіт және қараша деп аталды. Қазақ хандығының құрылуы: Қазақ хандығы - Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері, этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен экономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабында Қазақ хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады. 1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған әлеуметтік-экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді. XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе түсті. Орта Азия, Астрахан, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері Қазақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор болатын.Қазақ хандығының нығаюы: XV ғасырдың ІІ жартысында Қазақ хандығының іргесі нығайды. Көрші мемлекеттердің (Әбілқайыр хандығы, Темір және Моғолстан мемлекеттері) құлдырауы Қазақ хандығының күшеюіне себеп болды. Ең алдымен Қазақ хандығының құрамына Созақ, Сауран қалалары кірді.Керей хан - қазақ ханы (1465 — 1474) Ізашары: Барақ хан Ізбасары: Әз-Жәнібек хан. Қайтыс болуы: 1470 Әкесі: Болат сұлтан. Балалары: Бұрындық хан Керей хан Кирай, Гирей (туған, өлген жылы белгісіз – 15 ғасырдың 70-жылдарының бас кезі) – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Әз-Жәнібек хан - қазақ ханы (1473 — 1480) Ізашары: Керей хан Ізбасары: Бұрындық хан. Әкесі: Барақ хан. Балалары: Қасым хан Әз-Жәнібек хан (Жәнібек Әбусағит) (туған жылы мен өлген жылы белгісіз) — Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы, Барақ ханның ұлы.
Қазақстан аумағындағы әскери бөлімінің қалыптасуы. Ұлы Отан соғыс майданындағы қазақстандықтар. Қазақстандықтар соғыстың алғашқы минутында батыс шекарада жаумен шайқасқа қатысқандардың арасында да Берлинге Рейхстаг үйіне шабуыл жаса-ң арасында да бар еді.Қазақстандықтар Одеса, Минск, Севастополь үшін шайқасты. Мындаған кеңес жауынгерлері мен офицерлерінің табандылығы мен ерлігіне қарамастан соғыс алғашта қайғылы жағдайда өрістеді. Соғ-ң алғ. ай-да ауыр жеңіліске ұшырауымыздың себебі көп еді. 1941ж жазғы ұрыстарда шығын мен жеңілістерге қарамай Кеңес әскерлері гитлершілердің блицкриг жоспарын іске асыртпай тастады, ал Мәскеу түбіндегі жеңіс соғыстың барысында түбірлі бетбұрыс жасаудың бастамасын қалады. ҰОС-ғы ерліктері үшін 11600 адамға Кеңес Одағ-ң батыры атағы берілді, олардың 497-і қазақстандық, соның 97 қазақ. Қаз-ң ішінен бірінші болып, 1941ж 22 шілдеде К-с Одағ-ң батыры атағы 19-танк дивизиясының командирі генерал-майор Семенченкоға берілді, ең соңында мұндай атақ фанфиловшы, аға лейтенант Б.Момышұлына берілді. Ерекше ерлік көрсеткен төрт жауынгер: ұшқыш-штурмовиктер Бегельдинов, Беда, Павлов, Луганский К-с Одағ-ң батыры атағын 2-реттен алды. Жеңіс туын рейхстаг төбесіне тіккен 756-атқыштарполкі Қызыл Ту ор-н алды.
Қазақстан аумағындағы ежелгі мәдениет (қола дәуіріндегі тайпалар, сақтар, қанғлдар, хунндар). қола дәуірінде Қ-ды мекендеген тайпалар елді менкендер, таспен шегеленген қабірлер, кеніштер мен жартас бетіне салынған суреттер сияқты археолгиялық ескерткіштер қалдырған. Бұлардың бәрі Андронов мәдениеті деп аталады. Бұл атау 1914ж. 1-ші ескерткіш табылған жер- Оңт. Сібірдегі Андронов қолысының атына байланысты. Андр. мәдениеті Еуропа мен Азиядағы ең ірі қола дәуірі мәдениеттерінің бірі болып саналады. Андр. мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі- Орт. Қаз-н. Бүгінгі күні ғалымдар бұл өңірден қола дәуіріне жататын 30-дан аса елді мекен мен 150-дей қабір тауып зерттеді. Сақтардың мәдениеті. Б.З. бұрынғы 7-ғасырдан бастап Сібір Қаз-н, Еділ бойы ж/е Еуропаның Оңт-дегі аймақтарда аңдық стиль п. б. Бұл өнермен сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жасаған жорықтарында танысты. Осы жерлерден сақтарға «өмір ағашы» дейтін арыстан бейнесі тарады. Ол ұғым жергілікті жануарлар бейнесіне ауысты. Сақтар табиғат күштері- күн, жел, күннің күркіреуіне, найзағайға табындыолардың түсінігі бойынша, құдай әр түрлі жануарлар бейнесінде өмір сүрді. Сақ аңыздарында жылқы күнмен ж/е отпен байланыстырылды. Есік қорғанынан табылған патшаның бас киімінде бейнеленген қанатты аттар- күн қозғалысын білдірді. Қабан бейнесі- күн күркіреу құдайы 3-2 ғ-ларда «аңдық стиль» ою-өрнектік кескінге айналды. Сақтарда зергерлік өнер жоғары дәрежеде жетілді. Арал өңірінде кездесетін сақ тайпалары ескерткіштері- Шырық-рабат, Бабыш-молда, баланды т.б. Үйсіндер. Шудағы үйсіндердің баспанасы қам кіопіштен соғылды. Қабырғалар әртүрлі ою-өрнектермен безендірілді. Оларда жерлеудің жаңа түрі болды. Қабір шұңқырының бүйірінен үңгір қуыс қазылды. Мәйіттің басын батысқа бұрып шалқасынан осы қуысқа жатқызды. өлген кісінің қасына тамақ, оның заттарын: қару-жарақ, бағалы мүліктер, сәнді бұйымдар қойды. Қабір басына тұрғызылған қорғандардың аумағы мен көлемі онда жерленген адамның қоғамдағы орнын, байлығын көрсетті. Көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды. Олардың мекен-жайларында қыштан жасалған ауыр ыдыстар, дән үккіштер, темірден жасалған орақ тәрізді құралдар, тас шоттар кездеседі. 2300м. биіктегі қараңғы, қапас тау шатқалынан Қарғалы диадемасы табылды.Қаңлылар. Қолөнер дамыды. Адамдар темір балқытып, одан қару, еңбек құралдарын жасады. Балшықтан әртүрлі ыдыстар істеді. Қаңлылар арасында табиғатқа, ата-баба аруағына табыну сияқты діни ұғымдар болған. Олар табиғаттан тыс күштерге сеніп, үй жануарларын құрбандыққа шалған. Аспан әлемі жыл санаудың негізі болды. Зерттелген жерлеу ескерткіштерінің ірісі- Мардан.
Қазақстан аумағындағы ядролық полигон. Арал трагедиясы. Семей,Қарағанды,Павлодар обл-ң түйіскен тұсында орналасқан Семей ядролық полигоны Қ жерін молынан қамтыды.Ядролық жарылыс алғ рет 1949ж 29 тамызда болды.Әр экспериенттік қондырғымен, оны жер астында сынақтан өткізу құны орта есеппен 30 млн тең.Полигон айналадағы табиғатқа,адамдардың денсаулығына аса қатерлі еді.Дәрігерлерге рактан,лейкоздан ж/е иондаушы реакцияға байл туындаған басқа да аурулардан қайтыс болғандарға дәл диогноз қоюға, медициналық зертеулер жүргізуге тиым салынды. Полигон әрекеті салдарынан келген зардап көлемі туралы мәліметтер жасырын ұстанды.Полигон маңайында тұратын халықтың әр түрлі ауруларға шалдығуы жиеледі.1969-1970ж Маңғыстау обл-ң аумағында да халықтан жасырын түрде Кен жыныстары 3 жерасты ядролық сынақ өткізілді.Арал теңізі атырабында өндіргіш күштерді орналастыруда жіерілген стратегиялық қателіктер,жер ж/е су қорын есепсіз пайдалану т.б салдарынан теңіз түбі 27 мың шаршы шақырымға дейінгі аумақта құрғап,жалаңаш қалды.Теңіз суының тұздылығы 3 есе өсті.Балық өнеркәсібі құрыды.Құрғап қалған теңіз түбінен тұз Бен шаңның көтерілуі күшейе түсіп,Арал аймағының климаты күрт нашарлады.Бұл халықтың тұрмыс жағдайы мен денсаулығына қатер төндірді.Адам өлімі көбейді.Аймақ тұрғындарының 80% әр түрлі сырқатқа шалдықты.Бұл экологиялық апатіс жүзінде ұлттық генетикалық өсіп-өнуі мүмкіндігін сақтап қалу туралы мәселе көтеруге мәжбүр етті,өйткені Арал аймағы негізінен республикалық байырғы халқы-қазақтар мекендеген аудан.
Қазақстан қола ғасыры дәуіріндеБ.з.б. II мыңж.I-2 жартысында Еуразия даласында қоланы ойлап тапты. Қола дәуірінде Қазақстан территориясында мекендеген тайпаларының археологиялық ескерткіштері Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласының түбіндегі Андронов селосында табылғандығынан сөйтіп аталып кеткен. Т.б. ескерткіштер Оңт. Сібір мен Оралдан, Орт. Азиядан Оңт. Түркістанға, Ауғаныстанға және Солт. Пәкістанға дейінгі жерлерде табылды. Қола дәуірінде Қазақстанның климаты жылы әрі құрғақ болып өзгерді. Және сол кезде Қазақстанның барлық аумақтарында мал және егін шаруашылығы жақсы дамыған еді. Андронов мәдениеті 3 кезеңге бөлінеді: 1.ерте-б.з.б. XVIII-XVI 2. орта – б.з.б.XV-XII ғғ 3. кейінгі – б.з.б. XII-VIII ғғ . Орт.Қазақстанда 30-дан астам қоныстар және 150-ден астам бейіттер табылды. Мұнд. Ерте дәуір – Нұралық (Нұра өзенінің бойында табылған), орта – Атасу (Атасу өзенінің бойында табылған), кейінгі – Беғазы-Дәндібай (Қарағанды аумағындағы Дәндібай аулында). Сол кездерде тұрғындылықтар п.б. бастады. Олардың біреуі Әрқайым болып саналады. Орта қола дәуірінде тұрғын үй салу айтарлықтай өзгерді. Оған Б.Қазақстандағы Тасты-Бұтақты мысал ретінде келтіре аламыз. Мұнда ондаған қоныстар мен бейіттер табылған. Мұндағы адамның басты шаруашылығы егіншілік пен мал шаруашылығы болды. Адамдар көбінесе көшіп-қонуға ыңғайлы жануарларды асырады. Олар жылқы, қой, түйе сияқты жануарлар. Сол кезде тайпа өмірінде металлургия зор рөл атқарды. Бұл құрал-жабдықтарды дайындау үшін қажет негізгі шикізат – қола және жез бен қалайының қоспасы. Металлургия орталығы – Орталық және Шығыс Қазақстан. Ғалымдар андроновтықтарды ашық көзді, тік мұрынды, тіл жағынан олар үнді-иран тобына жатты деп болжауда. Андроновтықтар аспанға, күнге, қасиетті отқа сиынды.
Қазақстан мәдениеті (1950-1980 жж.)1955-1956 жж жалпы білім беретін мектептердің 43%-і орыс тілінде жұмыс істеді, олар жалпы оқушылардың 66% қамтыды. 20 жыл ішінде қазақ (1950-1970) мектептерінің саны 3891-ден 2577-ге дейін азайды. Мектептегі оқу ісінің дағдарысы экономикадағы саясат пен идеалогиядағы бұрмалаушылықтың көрінісі еді. Оңтүстік өмірдің 1962 ж ауыл мектептерінің жағдайы төмен болған. Мысалы: ауылдық 15 мектепте 5-8 сыныптар біріктіріліп оқытылса, 52 мектепте 9-10 сыныптардың оқушылары бірігіп дәріс алған. Өткен ғасырдың 70-80 жж еліміздің ауылды жерінде мектепке дейінгі мекемелердің өсімі қарқынды жүргізілгені байқалады. Қай заманда, қай қоғамда да елдің мемлекеттің мерейі алдымен оның рухани байлығымен өлшенген. Оңтүстік Қазақстан облысында мұражай ісінің дамуы ХХ ғасыр бірінші ширегінде басталады. Аудан орталықтарында мұражайлар ашу 1970 ж кейін ғана қолына алына басталды. Елімізде 1950 ж соңында ғана ене бастаған теледидар, ауыл тұрғындары арасында кең таралуы 1970 ж басталды. Халыққа рухани азық беретін өнердің бір түрі – театр. Оңтүстік Қазақстан өңірінде кәсіби сахна өнерінің тууы, қалыптасуы және даму жолы Кеңес үкіметі орнағаннан кейін бастау алып одан кейінгі жылдар да Оңтүстік Қазақстанның басқа да аудандарында жаңа театрлар саны көбее түсті. Көптеген ауыл, қала жастарының 10 жылдық мектептерді, техникумдарды бітіріп жоғары дәрежелі білім алуы, Республикамызда ауыл халқының тұрмыс мәдениетін барлық жағынан бірдей көтеру үшін берік негіз салынды.
Қазақстан мәдениеті (XIX ғ.)Казак жерiнiн Ресейге косылуы элкенiн элеуметтiк-экон-к даму барысына эсер етiп кана коймай, бiлiм беру, агарту саласынын кенеюiне, жергiлiктi халык дэстурлерi мен мэдениетiнiн жана сипат алуына барынша себебi тидi. XIXг бас кезiнде Казакстанда окыту негiзiнен шэкiрттерге «шаригат-ул-иман» (мусылман дiнiнiн ережелерi), «Эптитек» (кураннын 1/7 бэлiгi) сиякты дiни багыттардагы кiтаптарды, ислам дiнiнiн кагидаларын уйретуге багытталды. Казакстаннын Ресей курамына енуi аякталу кезенiне карай бiлiм беру жуйесiнде де жана эзгерiстер калыптасты. Iрi мердеселерде араб тiлiнде сабак беруге негiзiнен «мугалiмдiкке» деген арнаулы куэлiгi бар адамдар тартылды. Казакстанда жана оку жуйесiнiн дамуы Омбы, Орынбор, Семей, Орал т.б калаларда орысша сабак эткiзiлетiн мектептердiн ашылуына байланысты. 1789 ж ашылган Азиялык училищеде тiл окып-уйренген тулектер сауатты мамандардын алгашкы топтарын курды. 1813ж Орынборда ашылган эскери училищелер ресейлiк билеу экiмшiлiгi ушiн чиновниктер даярлаумен айналысты. Олар 1837ж Сiбiр кадет корпусы, 1844ж орынборлык Неплюев кадет корпусы болып кайта курылды. Осындай орысша жэне татарша сауат ашатын мектептердiн бiрiн уйымдастырган Кiшi Орда ханы Жэнгiр болды. 1831ж Омбы облысынын коныстарында орысша бiлiм беретiн училищелер ашу уйгарылды. 1836ж жанында казактар ушiн жанында казактарга арналган интернаты бар училище Эскеменде уйымдастырылды. 1850ж Орынбор шекаралык комиссиясынын жанынан казактарга орысша бiлiм беретiн мектептер ашылды. Мугалiмдердiн,каражаттын жетiспеуi, сабак окытатын уйлердiн талапка сай келмеуi т.б себептер мектептiн тамыр жаюына мумкiндiк бермедi.Музыка казак халкынын элеуметтiк-когамдык эмiрiнде терен орын алады. Эр турлi музыкалык аспаптардын iшiнде халык арасына кен таралганы-домбыра едi. Музыкалык- поэзиялык жарыс тойларда, жайлауга кэшуге байланысты, кыз узатканда жэне т.б отбасы куаныштарына орай эткiзiлетiн.Энерiмен халыкка жагымды болгандарга «сал», «серi» атагы косылып айтылатын. 19г музыкалык мэдениетiнде 1836-1837ж.ж отаршылдык, шонжарлык озбырлыкка карсы Исатай мен Махамбет бастаган кэтерiлiс елеулi iз калдырды. Казак халкы материалдык мэдениетiнiн бiр саласы мал шаруашылыгымен жэне егiншiлiкпен, уй кэсiпшiлiгiмен, кол энерiмен байланысты енбек куралдары болып табылады. Карапайым енбек куралдарын кэшпелi казактардын эздерi, ал ат эбзелдерiн, уй мулiктерiн арнайы шеберлер жасады. Ру арасындагы тартыстар, феодалдык кикiлжiндер кару-жарак турiн жетiле тусуiне эсер еттi. Негурлым аукатты адамдар айбалта, жебесi мен корамсагы бар садак устады. Белгiлi эскер басылары мен батырлардын сауыты, калканы, кылышы, металмен ушталган найзасы болды. Мылтык устаган казак жасактары да кездесетiн. Мылтыкты негiзiнен Орта Азия саудагерлерiнен малга не шикiзатка алатын. Дамыган колэнер салалары-токымашылык,киiз басу, агаш, металл, суйек жэне муйiз эндеу. Киiз уй кэшiп-конуга колайлы коныс болды. Кэшпелi эмiрден отырыкшылыкка кэшуiне эсерi казактардын тургын-жайларынан да кэрiндi. Аукатты адамдар бэренеден де бiрнеше бэлмелi уйдi салуга шеберлер шакырткан Бунын бэрi уй жихаздарынын эзгеруiне эсер еттi. 19ғ 2 жартысында өлкеде әр түрлі мектеп-ң ашылуына әсер еткен фактор-ң бірі ағартушылық ғылыми мекемелер мен кітапханалар.Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында Жәңгір ханның инициативасымен 1841ж жұмыс істеді.Бұл мектеп-ң оқушылары орыс тілін,математика,география,шығыс тілдерін оқыды.Қазақ мектептері үшін арнайы оқытушылар даярлайтын оқу орындарын ашуды қажет деп тапты.1883ж тұңғыш қазақ мұғалімдік мектеп Орынбор губерниясының Орск қаласында ашылды.Ы.Алтынсарин салдыртқан мектеп 1864ж 8 қаңтарда Торғайдың жанында Орынбор бекінісінде ашылды.Онда оқуға 16 бала жазылды.1890-96ж орықазақ қыздар училищелері Торғайда,Қостанайда,Ақтөбеде жұмыс істеді.Бастауыш мектептер саны 1898-1914ж 730-н 1988-ге жетті,шәкірттер саны 29,1 мың -101 мыңға жетті.Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектеп-ң оқушылары үшін 2 оқу құралын: «қырғыз хрестоматиясын» ж/е «қырғыздың орыс тілін үйренуіне бастапқы нұсқауды» жазды.Шығыс зерттеушісі Радлов Іле алқабын,Жетісуды зерттеген.Ш.Уәлиханов(1835-65ж) аса көрнекті зерттеушісі болды.Ол 1847ж Омск кадет корпусына түседі .1857ж Алатау қырғыз-ң тарихын,мәдениетін зерттейді.Бұнда «манас »шығармасын жазады.1858-59ж Қашқар саясатына болды.1865ж Алтын Емел жотасының етегінде қайтыс болды.Шоқанның ғылыми мұрасы Қ-н мен өзге халық-ң кең ауқымды проблемаларын қамтыды.19ғ 2 жарт мен 20ғ басында Қ-н қоғамының ғылыми өмірі А.Байтұрсыновтың т.б шығармаларымен байл.Бабажанов жылқы шаруашылығы проблема-на,елдік қасиетіне мақалалар жарияладыҚ-ң жазба әдебиеттің негізін салушы Құнанбаев болды.Ол Семей обл-ң Шыңғыс тау-да туды.1886ж 40жасында «жаз» өлеңін жазды.19ғ 2 жартысында өлкеде әр түрлі мектеп-ң ашылуына әсер еткен фактор-ң бірі ағартушылық ғылыми мекемелер мен кітапханалар.Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында Жәңгір ханның инициативасымен 1841ж жұмыс істеді.Бұл мектеп-ң оқушылары орыс тілін,математика,география,шығыс тілдерін оқыды.Қазақ мектептері үшін арнайы оқытушылар даярлайтын оқу орындарын ашуды қажет деп тапты.1883ж тұңғыш қазақ мұғалімдік мектеп Орынбор губерниясының Орск қаласында ашылды.Ы.Алтынсарин салдыртқан мектеп 1864ж 8 қаңтарда Торғайдың жанында Орынбор бекінісінде ашылды.Онда оқуға 16 бала жазылды.1890-96ж орықазақ қыздар училищелері Торғайда,Қостанайда,Ақтөбеде жұмыс істеді.Бастауыш мектептер саны 1898-1914ж 730-н 1988-ге жетті,шәкірттер саны 29,1 мың -101 мыңға жетті. Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектеп-ң оқушылары үшін 2 оқу құралын: «қырғыз хрестоматиясын» ж/е «қырғыздың орыс тілін үйренуіне бастапқы нұсқауды» жазды.
Қазақстан Республикасында көппартиялылық жүйесінің пайда болуы. Қазіргі кезде елімізде 12 саяси партия әрекет етеді. Олар – “Отан”, “Асар”, Азаматтық, Аграрлық, “Ауыл”, Патриоттар, “Әділет”, “Руханият”, “Ақ жол”, “Нағыз Ақ жол”, Коммунистік, Коммунистік халықтық партиялары. “Алға” партиясы тіркелу үдерісінен өтуде. Бірқатар қоғамдық қозғалыстар (“Ақорда”, “Табиғат” және басқалары) оқтын-оқтын партия болып құрыламыз деп мәлімдеумен келеді. Бұл партиялардағы мүшелерінің жалпы саны шамамен 1,3 млн. адамға жетеді, яғни елдегі сайлаушылар санының 15,1%-ын құрайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік Елтаңба, Мемлекеттік Гимн Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы мен Мемлекеттік Елтаңбасының эталондары Қазақстан Республикасы Президентінің Резиденциясында сақталады.Азаматтыққа және отансүйгіштікке, өз Отаны – Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуді қалыптастыру, сондай-ақ олардың мәні мен маңызын түсіндіру мақсатында оларды оқыту жалпы орта, кәсіптік бастауыш, кәсіптік орта және кәсіптік жоғары білім беру ұйымдарының негізгі жалпы білім беру бағдарламаларына енгізіледі.Жалпы орта, кәсіптік бастауыш, кәсіптік орта және кәсіптік жоғары білім беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарында арнайы оқшауланған көрнекті орынға ұдайы Мемлекеттік Ту тігіледі, Мемлекеттік Елтаңба не олардың бейнесі, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Гимнінің мемлекеттік тілдегі мәтіні орналастырылады.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ЕЛТАҢБАСЫҚазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы – дөңгелек нысанды және көгілдір түс аясындағы шаңырақ (киіз үйдің жоғарғы күмбез тәрізді бөлігі) түрінде бейнеленген, шаңырақты айнала күн сәулесіндей тарап уықтар шаншылған. Шаңырақтың оң жағы мен сол жағында аңыздардағы қанатты пырақтар бейнесі орналастырылған. Жоғарғы бөлігінде – бес бұрышты көлемді жұлдыз, ал төменгі бөлігінде «Қазақстан» деген жазу бар. Жұлдыздың, шаңырақтың, уықтардың, аңыздардағы қанатты пырақтардың бейнесі, сондай-ақ «Қазақстан» деген жазу – алтын түстес.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасының авторлары — Жандарбек Мәлiбеков пен Шоты Уәлиханов.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ТУЫҚазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы – ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген тік бұрышты көгілдір түсті мата. Тудың сабының тұсында ұлттық өрнек тік жолақ түрінде нақышталған. Күн, оның шұғыласы, қыран және ұлттық өрнек бейнесі алтын түстес. Тудың ені мен ұзындығының арақатынасы – 1:2.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туының авторы — суретшi Шәкен Ниязбеков.Геральдика (гербтану) тiлiнде — көк түс және оның түрлi реңкi адалдық, сенiмдiлiк, үмiт сияқты адамгершiлiк қасиеттерге сай келедi. Ежелгi түркi тiлiнде “көк” сөзi аспан деген ұғымды бiлдiредi. Көк түс түркi халықтары үшiн қасиеттi ұғым.Түркi және әлемнiң өзге де халықтарындағы көк түстiң мәдени-семиотик. тарихына сүйене отырып, мемлекеттік тудағы көгiлдiр түс Қазақстан халқының жаңа мемлекеттiлiкке ұмтылған ниет-тiлегiнiң тазалығын, асқақтығын көрсетедi деп қорытуға болады.
Қазақстан тарихының заты, мақсаты және бағыт мәселесі, дәуірлеу, бұлақтар, тарихнама.Тарих - бұл өткен дәуірлер туралы білімдер жинағы ғана емес, сонымен қатар қазіргі әлемде өз жағдайын айқын ұғынуға, өзінің азаматтық ұстанымын дұрыс анықтауға, орын алған құбылыстар мен оқиғаларға өз көзқарасын білдіруге және олардың маңызы мен бағытын терең ашуға мүмкіндік беретін тарихи ойлау болып табылады. ҚТ Евразиядағы ең ірі ұлысытар түркі тектестер мен славяндар соңғы мыңжылыдықтағы қарым- қатынасының Т. ҚТ Дон мен Днепр, Карпат пен Гималай арасындағы, Алтай мен Мысыр, Сібір мен Парсы оқиғаларын қамтиды:қт қазақ халкынын бостандық пен тәуелсіздік жолындағы 3 белестен тұрады.1)Т-та «Отырар апаты» аталып кеткен халықтың Отырардағы ерлігі . 2) Қазақтардың ұлттық мемлекетін сақтап қалу үшін жоңғар басқыншыларына жүргізген күресі. 3) 1986 ж Желтоқсан оқиғасы. ҚТ-да қазақ халқы бірде қырғыз- қайсақ, қырғыз- қазақ т.б. д.а. 1925ж аяғында қазақ аты өзіне қайтарылды. ҚТ 5 кезеңі :1) ежелгі Қ 2,5млн жыл бұрын б.з.д. 5 ғ дейін. Қола ,тас ,темір ғасыры, сақ, ғұн,үйсін кіреді. 2) орта ғасырлардағы Қ 6-17 ғ. ертефеодалдық мемелекеттер, 12ғ аяғы монғол империясы. Қазақ хандығының құрылуы 15ғ. 3) Қ Ресейге қосылу кезеңі. 4) Қ СССР тоталитарлық кезеңде. 5) Қазіргі ҚТ.
Қазақстан тас ғасыры дәуіріндеТастан жасалған еңбек құралдары ежелгі адамзат өмірінің материалдық жағының негізгі мәліметін береді. Адамзат тарихы үлкен 4 дәуірге бөлінеді: тас, қола, темір және ортағасырлар дәуірі. Тас дәуірі 3 периодқа бөлінеді: палеолит, мезолит, неолит. Адамзат және оның шаруашылығының тұрақтылығы тас дәуірі болып саналады. Бұның бәрі еңбектің төмен өндіргіштігімен сипатталады. Шаруашылықтары табиғи дайын өнімдерді пайдаланумен ғана шектелген. Алғашқы адамдар жеміс-жидек теріп, аңдарды аулады. Адамдар өзара қарым-қатынастары экономикалық тепе-теңдікте, еңбек-бейнеті жынысы мен жасына қарай, табиғи түрде бөлісуге негізделді, өзінің сипаты жағынан ұжымдық қатынастар болды.Ерте палеолит . Ерте палеолит 3 дәуірге бөлінеді: олдувай (2,6 млн. – 700 мың жыл бұрын), ашель(700 мың – 150-120 мың жыл бұрын) және мустье (150-120 мың – 30 мың жыл бұрын). Күллі тас ғасыры бойына еңбек құралын жасау жолындағы басты рөлді тас атқарды. Адам тастың қасиетін жақсы білген. Тас түрі көптеген жағдайда құралдың түріне байланысты болды. Түрі мен ерекше сипатына қарай тас бұйымдар шапқыш, қырғыш, үшкіртас, соққыш, бұрғы, пышақ, тескір т.б. болып бөлінген.Кейінгі палеолит (35-30 мыңж.) Бұл кезенде адамдар нәсілдер мен нәсілдік топтарға бөліне бастады. Саналы адамның пайда болуы мен адам қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің ілгері дами беруі арасында тікелей байланыс бар. Рулық ұйым барлық жерде де матрилиниялық, ал әйелдің қауымдағы жай-жағдайы өте мықты болған. Кейінгі палеолит дәуірі адамның дүние танымы күрделіне түседі. Адамның жаны өлгеннен кейінгі өмірі жалғасады деген ой-түсінігі оны жерлеу рәсімін қиындатып жібереді. Өлген кісінің мәйітіне жоса ұлпасын сеуіп, жыртқыштардың тістерінен тізілген моншақты кеудесіне әспеттеп қойып, бақайларына мамонттың сойдақ-сойынан бұршақ салып, кебенегін әртүрлі жылтырақ моншақтармен әшекейлеген.Неолит (5 мыңж.) Бұл кезенде еңбек құралдарын жетілдіру технологиясы дамыды: тегістеу, бұрғылау, аралау пайда болдралау пайда болдашылығы мен егіншілікке икемдене бастады. Неолит дәуірі – рулық бірліктер, тайпа-ң пайда болу, тайпалық бірлестіктер уақыты. Тайпа бірнеше рулық бірлестіктерден тұрды. Олар бір-бірімен қандық жақындастықпен және шаруашылықтың ұқсастығымен байланысты болды.
Қазақстан тұрғындарының Ресейлік төңкеріліске қатысуы және оның Қазақстанға деген әсері.Қазақстан еңбекшілерінің 1905 –07 жж. ереуілге қатысуы орыстардың төңкерістік күресімен тығыз байланысты болды. Қазақстандықтар Питербургтегі қарусыз жұмысшыларды 1905 ж. 9 қантарда атқылауына наразылық білдерді. Ереуіл темір жол қатынастарында неғұрлым кең қанат жайды. Поездардың жүрісі талай рет тоқтатылып теміржолшылардың өз еркімең 8 сағаттық жұмыс күнін енгізді. Ереуіл Перовск, Түркістан, Павлодар, Петропавлда өрістеді. Бұл көтеріліс 1905 ж. іс жүзінде басталса, оған дейін 1904 ж. Сібір-Социал Демократиялық Одағы қалаларда, ауыл мен әскерлерде шаруаларды пролетариатпен одақтастыра отырып, патша өкіметіне қарсы шығұға шақырды. Қазақ шаруалары ең алдымен жер, су үшін, теңдік, тәуелсіздік үшін күресті. 1905 ж. жазда Семей, Торғай, Орал облыстарында жер үшін толқулар болды. Қарқаралы, Ырғыз, Шымкент, Әулие – ата, Жаркент уезддерінде кең өрістеді. Патша өкіметі бұл аудандарға әскери отрядтар жіберіп отырды. Патша өкіметі халықты революциядан бөлу үшін олардын өкілдері /Ә. Бөкейханов, А. Бірімжанов, Б. Құлманов/ 1-ші Мемлекеттік Думаны шақыру туралы жариялады. 1 Думаның депутаттары патшаға қарсы шыққан. 1906 ж. 8 шілдеде таратылды. Тамызда 2-ші Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан 14 депутат сайланды. М. Тынышбаев – Жетісу обл., Б. Қаратаев – Орал обл., т.б. Алайда олар да халық кедейлерінің мүделерін қорғады. Отаршылдыққа қарсы қазақ ұлт интеллегенциясы өкілдері басында ірі саяси қайраткер, көрнекті экономист – ғалым, “ Алаш” партиясының негізін қалаушы, кадет партиясы Орталық комитетінің мүшесі, Мемлекеттік Думадағы мұсылмандар тобының мүшесі Ә. Бөкейханов тұрды. Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов бастаған халықтық азаттық қозғалысы конституциялық монархия, либералды-демократиялық реформаларды жүргізу үшін күресті. 1906 ж. Семейде қазақтардың 2-ші съезі болды. Онда өлкеде орыс шаруаларының қоныс аударуын тоқтату, Қазақстанның барлық жерін халыққа қайтару, мектеп ашу, т.б. мәселелер талқыланды. Бұл кезде демократиялық халықты жақтаушы топтар құрады. Олар М. Сералин редактор болған “ Айқап” журналының төңірегінде топтасты. 1911 –1915 жж. шығып тұрды. Олардың арасында С. Сейфуллин, Б. Майлин, т.б. болды.1905-07 жж. ұлт- азаттық қозғалыс ұйымдаспаған түрде өтті.
Қазақстан халқының ассамблеясы - Конституциялық - Кеңес органы. Планетада этностық қақтығыстардың себептері сан алуан. Алайда біз ел халқыныңң Барлық этностық топтарң арас. өзара қатынас\р\ң оңтайлы моделін жасай білдік.Қазақстанда қоғам\ң барл.саласында ел азамат\р\ң этностық тең құқы\лығы заңдамада бекітілген,практикада іске асыр.Ең бастысы,бізде этносара\қ ықпалдстық\ң басты тетігі-Қазақстан хал\р\ң Ассамблеясы құр.Қазір Қазақстанда 350-ден астам ұлтаралық мәдени ошақтар бар.Олар өз этносы тілінің,мәдениеті мен дәстүр\рі\ң сақталуы мен дамытылуына мүдделі жүз мыңда ған ад\рды біріктіреді.Осы заманғы дүниеде өмір сүру дег.-ашық болу ж\е т.б. хал\рға,мәден\р мен діндерге төзімді болу.Қазақстанда хал\ң көпшілігін мұсылман\р құр.Алайда бізде православия\қ христ\р мен католик\р,протес\ тант\р,иудей\р,буддис\р,т.б.бар. Ұлтарлық қатынас\р саласында туындайтын проблема\рды шешу.Бүгінде елі\ мізде қазақ,орыс,ұйғыр,неміс,корейс,өзбек театры мен шығармашылық ұжым\ ры жұм.іст.Эфирде этностық топтар\ң 11тілінде ж\е радиохабар\р шығады.Біз де 170-тен астам жексенбілік мектеп\р жұм.іст.жүр.Онда бала\р мен жасөспірім\р 23 ұлт\қ тілді үйренуде. 2004ж.жұмыстың 5 бағыты белгіленді:1.Этносаралық шиеленіс\р\ң алдын алу.2.Ассамблея\ң “Мәдени мұра”мемл\к бағдарламасында ролін анықтау.Мәден\ті түлету-біз\ң ортақ ісіміз.3.Келесі жыл- б9л Ресейдің Қазақстандағы жылы.4.Тың игерудің 50 жылдығын атап өту,ауыл шаруашылығын дамытуды көптеген хал. өкіл\рі зор үлес қосады.5.Астана Ұлттар Сарайын ж\е мәден\р мен дін\р сарайын салу.Бұл хал\р\ң
Қазақстанға капиталистік қатынастың енуі (XIX ғ. екінші жартыжылдық - XX ғ. басы)XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы Қазақстанның жалпыресейлік экономикаға тартылуы. Банк және несие жүйесінің дамуы. Қазақстанның Ресей құрамына қосылуының нәтижесінде аймактың экономикалық өмірінде түбегейлі өзгерістер жүзеге асты: аймақ жалпыресейлік еңбек бөлінісі мен жалпыресейлік және дүниежүзілік рынокқа тартылды; ортақ салмақ, өлшем, ақша белгілері жүйесі орнады;ауыл шаруашылығының тауарлық салалары есті;тау-кен және өңдеу өнеркөсібі дамыды.Қазақстанда капитализмнің алдыңғы қатарлы белгілері пайда болып дамыды: қалалар мен темір жолдар салынды;тауар-ақша қатынастары дамыды; көшпелі қазақтар шаруашылықтың жартылай көшпелі жәнеотырықшы түрлеріне ауыса бастады; әлеуметтік жіктеліс тереңдеп, жаңа әлеуметтік топтар пайда болды (жұмысшылар, жатақтар, батырақтар және т.б.).Алайда Қазақстанға капиталистік қатынастар өте баяу енді, мұнда көпке дейін экономиканың артта қалған түрлері үстем болды. Қазақстан шаруашылық жағынан тек шикізат көзі тұрғысынан ғана игерілді. Өз кезегінде ресейлік өнеркәсіп орындары шығарған тауарларды өткізетін рынокқа айналды.Сонымен қатар Орталық Ресейдің сауда-өнеркәсіп және монополистік буржуазиясының капиталы салынатын аймаққа айналды. Орыс, шетел және аз-маз жергілікті капитал негізінде тау-кен және мұнай орындарын игеретін акционерлік өндірістер құрыла бастады. Банк тораптары мен несие мекемелері құрылуы нәтижесінде капитал елдің шеткері аймақтарына да келіп жетті.Қазақстандағы несие жүйесін барлық Ресей империясындағы сияқты Мемлекеттік банк бөлімшелері, акционерлік , коммерциялық банк филиалдары, өзара несие қоғамдары, қалалық қоғамдық банктер жүзеге асырды. Мемлекеттік және ірі коммерциялық банк бөлімшелері XIX ғасырдың 70—80 жылдары Оралда, Петропавл, Семей, Омбы, Верный қалаларында ашылды.XX ғасырдың басында өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының дамуы ақша рыногын кеңейтіп, несие жүйесі ресурстарын ұлғайтты. Бұл кезеңде елкеде ірі коммерциялық банктердің бөлімдері: Орыс-Азия, Халықаралық коммерция, Орыс сыртқы сауда, Орыс сауда-өнеркөсіп, Сібір сауда, Еділ-Кама, Мәскеу көпестері банктері ашылды.Қазақстан мен Қырғызстан аумағында 1914 жылы 44 банк мекемелері мен 345 несие және карыз жинақтау серіктестіктері жұмыс істеді. Өлке облыстары арасында несиелік мекемелер саны жағынан Ақмол облысы бірінші орынға шықты. Петропавл осы аудандағы сауда-өнеркәсіп қызметінің орталығына айналды. Мал, мал шаруашылығы өнімдері саудасы және үн тарту өнеркәсібінің ірі орталығы Семейде орналасты. Ал Орал және Қостанай Еділ өңірін мал өнімдерімен жабдықтап тұратын маңызды пунктке айналды.Сауда өнеркөсіп топтары өлкенің бай табиғи ресурстарын игеруге ат салысты. Аймақта сауда өнеркәсіп өндірісімен салыстырғанда біршама жоғары деңгейде болды. Саудада орта және ұсақ сауда өнеркәсіптерінің үлес салмағы үлкен болды. Кішігірім бөлшек сауда дүкендері де сауда операцияларына белсене араласты. Қазақстан мен Қырғызстанда несие көлемі жағынан бірінші орынды — мал және ет саудасы, екінші орынды — нан, үшінші орынды өнеркөсіп тауарлары иеленді.Қазақстанның өндіргіш күштерінің өсуіне темір жолдардың салынуының үлкен маңызы болды. Темір жолдар торабы жүк тасудың, сыртқы сауданың өсуі капиталистік ендіріс тәсілінің орнығуындағы басым факторға айналды. XIX ғасырдың соңында Рязань — Орал, Самара Орынбор, Самарқан қаласын Каспиймен қосатын темір жолдар, Сібір темір жолы құрылысының аяқталуы Ресеймен байланысты күшейте түсті. Осы кезеңде Қазақстанға шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүріп жатқандықтан, сырттан келгендер осы маңызды темір жол, тас жол, су жолдары бойларына орналаса бастады.
Қазақстанға капиталистік қатынастың енуі (XIX ғ. екінші жартыжылдық - XX ғ. басы)XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы Қазақстанның жалпыресейлік экономикаға тартылуы. Банк және несие жүйесінің дамуы. Қазақстанның Ресей құрамына қосылуының нәтижесінде аймактың экономикалық өмірінде түбегейлі өзгерістер жүзеге асты: аймақ жалпыресейлік еңбек бөлінісі мен жалпыресейлік және дүниежүзілік рынокқа тартылды; ортақ салмақ, өлшем, ақша белгілері жүйесі орнады;ауыл шаруашылығының тауарлық салалары есті;тау-кен және өңдеу өнеркөсібі дамыды.Қазақстанда капитализмнің алдыңғы қатарлы белгілері пайда болып дамыды: қалалар мен темір жолдар салынды;тауар-ақша қатынастары дамыды; көшпелі қазақтар шаруашылықтың жартылай көшпелі жәнеотырықшы түрлеріне ауыса бастады; әлеуметтік жіктеліс тереңдеп, жаңа әлеуметтік топтар пайда болд(жұмысшылар, жатақтар, батырақтар және т.б.).Алайда Қазақстанға капиталистік қатынастар өте баяу енді, мұнда көпке дейін экономиканың артта қалған түрлері үстем болды. Қазақстан шаруашылық жағынан тек шикізат көзі тұрғысынан ғана игерілді. Өз кезегінде ресейлік өнеркәсіп орындары шығарған тауарларды өткізетін рынокқа айналды.
Қазақстанда ең ірі партия “Отан” болып табылады, оның 519 мыңдай мүшесі бар. Мүшелерінің саны жағынан бұдан кейінгі орындарда “Асар” (220 мың адам), Азаматтық және Аграрлық партиялардың “АИСТ” блогы (116 мың), Қазақстанның “Ауыл” социал-демократиялық партиясы (61 мың), “Ақ жол” (57 мың адам) келеді. 2002 жылы қабылданған “Саяси партиялар туралы” Заңға сәйкес партия мүшелерінің ең аз саны кем дегенде 50 мың адам болуы керек.“Отан” партиясы 1999 жылы президенттіктен үміткер Н.Ә.Назарбаевты қолдаудың қоғамдық штабы негізінде құрылып, партияның құрылтай съезі Алматыда 1999 жылғы ақпанда өтті. Оның құрамына Демократиялық партия, Халық бірлігі партиясы, Либералдық қозғалыс және “Қазақстан-2030 үшін” қозғалысы кірді. “Отан” партиясының Төрағасы Президент Н.Ә.Назарбаев болып табылады. Ағымдағы басшылықты партия төрағасының міндетін атқарушы Б.Жұмағұлов жүзеге асырады. Екі партия біріккенге дейін А.Павлов пен А.Ермегияев орынбасарлары болған.“Отан” партиясынан 21 депутат Парламент Сенатының, 53 депутат Мәжілістің құрамында болса, оның мәслихаттардағы депутаттар саны 2350 адамға жетеді. Партия Солтүстік Қазақстан, Атырау, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы және Ақтөбе облыстарында айтарлықтай қолдауға ие болып отыр. “Асар” партиясы 2003 жылғы қазанда өткен құрылтай съезінде құрылды. Екі партия біріккенге дейін “Асардың” төрайымы Мәжіліс депутаты Д.Назарбаева болды. Партия өзінің идеологиялық негізі ретінде Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын таңдап алған. Негізгі мақсат ретінде Қазақстанда әділ демократиялық қоғам құруды қойып отыр. “Асардың” халықтық бағдарламасы оның беделін айрықша көтеріп, қатарының қауырт өсуіне мүмкіндік берді.Парламент Мәжілісінде “Асар” партиясынан 4 депутат, Сенатта 3 депутат бар. Облыстық мәслихаттардағы оның өкілдігін 52 депутат құрайды.Екі партияның бірігуі Президентті жақтайтын күштердің 2005 жылғы сайлауға дейінгі топтасушылық үдерісінің қисынды нәтижесі болып көрінеді. Қазақстан Халықтық коалициясы блогының аясындағы бірлескен жұмыс тәжірибесі текке кетпепті. Бұл жолғы топтасушылық бұрынғыдан әлдеқайда елеулі болып отыр. “Отан” мен “Асар” бір-бірін үйлесімді толықтыра алады. Бір жағынан, “Отанның” негізділігі мен бұқаралығы, екінші жағынан, “Асардың” креативтілігі мен энергетикасы бұл партияны қуатты күшке айналдырады.Қазіргі билік саяси технологиялар аппаратын шебер қолдана отырып, жоғары кәсіби деңгейін көрсетті. Біртұтас та ірі билік партиясын құрған ол өзінің әлеуетті бәсекелестерінің бәрін ұтылыста қалдырып отыр.
Қазақстандағы "Кіші Қазан" политикасы. Біріншіден Голощекин шала қиялдың шапшаң әрекет-ң адамы еді. Шаш ал десе, бас алатын ұрғажың екенін аңғаруға болады. Екіншіден социализм теориясы мен практикасында сталиндік тұрғыдан бұрмалауда функционерлер Голощекинге ілесе алғандар аз. Ол Ленин ілімін шын мәнінде сталинше түсіндіру символына айналдырды. Голощекиннің теориялық әлсіздік РСДРП-ң БүкілРоссиялық XI конференциясында көрінді. 1923 жылы Қазақстанға келгенге дейін Самара губерниялық атқару комитетінің төрағасы болды. 1925ж 12 қыр-те Голощекин Қаз-ң сол кездегіастанасы Қызылордаға келді. Ең алдымен бітіргені – 1917жылдан 1925 ке дейін Қаз-да Кеңес үкіметі болмаған коммунистік ұйым, партия жоқ деген солақай тұжырым еді. Ол енді “Кіші қазан” өткізу керек деді. Конференцияда оған қарсы сөйлеген жан болмады. Ол жанына өңкей жағымпаздарды топтастырды. Голощекиннің “Қазақ-ғы Ұлы Қазан конфискация науқанынан басталды” – деп тұрлаусыз мәлімдемесіне Голощекин Бұрмалап түсіндіруге тырысты. Осы себеппен Тұрар “Советская степень” газетіне ашық хат жазуға мәжбүр болды. “Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын”, “Қайдан тапсаң одан тап – қаптың түбін қақ” деген ұрандар талай елдің түбіне жетті. 1929жылы 1.5млн қойдан – 1994 жылы 7 мың қалды. Рысқұлов Сталинге 2 рет хат жазып, халықтың қиын жағдайын айтып, ашық түрде хат жазды. Голощекин өзі басқарған 8 жыл ішінде бірде-бір қазақ ауылына бармаған. Голощекин өзі таңдап алған сталиндік жолдың дұрыстығын дәлелдеуге күш салды. Республика өміріндегі сәтсіздіктерді жою үшін қарапайым халықты кінәлауға дейін барды. Ең алдымен Голощекин 8 жыл бойы “Кіші Қазан” идеясын дәріптеумен болды. 2)Қазақтар топ-тобымен аштан қырылып көшіп жатқанын заңды жағдай, бұрынғы әдеттеріне басу деп ой-ды және солай түсіндірді. 3) малдың азаюын заңды деп дәлелдеуге тырысты. 4) кемшіліктер 1925-1930ж.арасында жойылды деген пікір туғызуға тырысты. Голощекин қазақ ұлтынан шық-н коммунистерге сенімсіз болды. Коллективтендіру кезіндегі зардаптар интелегенцияларға да ауыр тиді. Наразылық білдірген зиялылар репрецияға ұшырады. 1930 ж. контроревалюциялық астыртын ұйымға қатысты деген жалған желеумен Мағжан, Ахмет, Жүсіпбек тағдырларын айтуға болды. Идеология саласында социализм құрудың лениндік концепциясы бұрмаланды: рес-ң өз ішінде жағдай шиеленісіп кетті, басқарудың әкімшілік-әміршілдік әдістеріне тайғанап барып , табан тіреу сияқты олқылықты теориялық жағынан аяқтауға әрекет жасады: мәд-и революцияның тынысы тарылды, әдебиет пен мәдениет өнер қайраткерлері қуғынға ұшыратылды. Саясат саласында: аймақтың көсемшілдік практикасын халық санасына күшпен енгізді. 1932ж. 17 қыркүйегінде “Қаз. ауыл шар-ғы туралы” арнайы қаулы қабылданды. Мал шығынының себебі анықталып, толтыруға шаралар бекітілді.Қырғынға ұшыраған халық тағдыры атаусыз қалды.
Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмір (1946-1964).Кеңес елінде 20 жж. ортасында әбден күшіне мінген қатты әміршіл-әкімшілік жүйе 30-40 және 50 жж. бас кезінде өзінің шарықтау шыңына жетті. Адамның бас бостандығын тұншықтыру, оның құқын есепке алмау, адамдарды өндіріс құралдарынан алыстату, мемлекетті басқару билігіне ықпал жасау саясатын қалптастыру сияқты теріс құбылыстар оған толқ дәрежеде тән еді. Елде И.В.Сталиннің жеке басына табыну бел алды. Қандай да болсын табыстың бәрі оның басшлық жасай білуіне, ал ірі кемшіліктер мен олқылықтар “халық жауларына” таңылды немесе үнсіз қалдырылды. Мұның бәрі республиканың қоғамдық-саяси дамуына теріс әсер етіп, ауыр зардаптарға ұшыратты. Даңғаза саяси айдар таңуды пайдаланған әртүрлі ұрандардың көлеңкесінде заңдылық бұзылып, өкімет билігі теріс қолданылып жатты. Сөйтіп, саяси жүйе өзінің іштей дамуға қабілетсіз екенін көрсетті.Қалыптасқан дәстүр бойынша, партия органдарының басшылық ролі олардың қоғам өмірінің барлық жақтарына тікелей, таза әміршіл-әкімшілік араласуы деп түсінілді. Мемлекеттік органдардың құзырына жататын мәселелерді шеше отырып, Коммунистік партия халық шаруашылықтық және әлеуметтік-мәдени міндеттерді орындауға мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды барынша тартқанмен, осы арқылы оларды дербестігінен айырды.Кеңес қоғамы дамуының соғыстан кейінгі жоспарлары демократияға қарсы, тоталитарлық Сталиндік социализмнің үлгісіне үйлесіп жатты. Бірақ соғыстың барлық ауыртпалықтары мен тапшылықтарын бастарынан өткізген халық соғыстың алдындағы жылдардағыдай емес, басқаша еді. Қоғамдық өмірде бейбіт көңіл-күйдің қалыптасуына байланысты белгілі дәрежеде құндылықтар қайта бағаланды. Замандастарымыздың санасында әлеуметтік бағдарламаларға, демократияға бет бұру қажеттігін түсіну барған сайын айқын пісіп жетіле бастады. Қоғам мен партиялық-мемлекеттік басшылықтың әкімшіл-бұйрық беру тәсілінің арасындағы өсе түскен қарама-қайшылық соғыстан бейбітшілікке көшу кезеңінің нақты көрінісі болды.Алайда қоғамдық сананың барлық дәрежесінде әлеуметтік жаңғырудың комплексті бағдарламаларына көшуге сірескен қоғамдық-саяси құрылым кедергі жасады. Мұның үстіне аса ауыр соғыстағы жеңіс соғыстан кеінгі кезеңде басшылықтың жұмыс істеп тұрған жүйесі тиімді деген сенім туғызды, ал басшылардың көпшілігі басқарудың әкімшілік тәсілдері мінсіз деп пайымдады.Жас, талант тарихшы Ермұхан Бекмаханов “Қазақ КСР- тарихын” даярлау үстінде жұмыс істеп жатқан ғалымдардың интернационалдық ұжымының мүшесі еді, бұған А.П. Кучкин, А.М.Панкратова, Б.Д.Греков, Н.М.Дружинин және басқа көрнекті Кеңес тарихшылар кірген-ді. 1943 жылы маусымда кітап жарыққа шықты. Сарапшылардың біреулері оны Қазақстанның жинақталған тарихын жасаудағы алғашқы әрі сәтті қадам деп санады, басқа біреулері “Россияға қарсы ұлттық көтерілістерді дәріптейтін орыстарға қарсы кітап”деп сынады. “Тарихтағы” отарлауға қарсы көтерілістерге берілген баға ғылымикескілескен айтыс тудырды. Е.Бекмахановтың “XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан” (1947 ж.) деген монографиясындаайтылған оның көзқарастары буржуазияшыл ұлтшылдардың концепцияларының дамытылған түрі-саяси зияынды деп жарияланды. 1950 ж. “Правда” газеті Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу үшін” деген мақаласында Е.Бекмахановтың кітабын айыптады.“Правданың мақаласы Бекмахановқа саяси айып тағып, құртуды тікелей бастап берді. 1951ж. 10 сәуірде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті “Правда” газетіндегі мақала туралы қаулы қабылдап, онда мақаланы дұрыс деп тапты және “Бекмахановтың буржуазияшыл-ұлтшылдық көзқарасын айыптады”. 1951ж. маусымда Қазақстан Компартиясының орталық Комитеті “Правда” газетіндегі мақалаға қайта оралып, 1951 ж. 10 сәуірдегі қаулыны жүзеге асыру жөнінде бірсыпыра қосымша шаралар белгіледі.
Қазақстандағы шаруашылық реформалар (1965-1970): халық шарушылығын басқарудың өзгерістері.1965 жылғы шаруашылық реформасы бойынша жасалған қадамдар техникалық жағынан қайта жарақтандыру, еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру жөніндегі мәселелерді шешуге ынталандырды. Кәсіпорын қызметін шамадан тыс бақылау жойылып, шаруашылық дербестігі ұлғая түсті. Пайда, баға, ақшалай сыйлық, несие тәрізді экономикалық тетіктер жұмыс істей бастады. Әрбір қызметкер мен бүтіндей кәсіпорынды материалдық жағынан ынталандыруға баса назар аударылды.1966 жылы Қазақстанда жоспарлаудың жаңа тәртібіне 11 өнеркәсіп орны, оның ішінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Шымкент цемент зауыты, Алматыдағы«Жетісу» аяқ киім фабрикасы т. б. көшті. Басқарудың жаңа формаларына өткен көсіпорындар жоспарларын асыра орындай бастады, олардың қайтарымдылығы да артты. Сол кезде шаруашылық жүргізудің мұндай формасына басқа кәсіпорындарды да көшіру жөнінде шешім қабылданды. 1967 жылдың соңында онымен 193 көсіпорын, яғни республикадағы барлык енеркәсіп орындарының 10%-ы жұмыс істеп, онда барлық жұмысшылардың төрттен бір бөлігі қамтылды, олар жалпы өнеркәсіп өнімдерінің үштен біріне жуығын өндірді. Келесі екі жылда 13 министрлік пен ведомство өз кәсіпорындарын шаруашылық жүргізудің жаңа жүйесіне көшіруді толық аяқтады. 1970 жылға карай көсіпорындардың 80%-ынан астамы жоспарлаудың жаңа жүйесі бойынша жұмыс істеді. Қолға алынған шаруашылық реформасы кәсіпорындар, құрылыс пен көлік жұмысын жандандыра түсті.1970 жылға қарай КСРО халық шаруашылығында көмір және темір кенін өндіру, болат балқыту мен қара металдарды прокаттаудың меншікті үлесі өсті. Республика қорғасын, мыс пен титан өндіруден бүкілодақтың өнімнің басым бөлігін берді. Сол уақытта мұнай өндіру мен химия өнеркәсібі жалпы одактық маңызға ие болды.Жаңа енеркәсіп аудандарының қалыптасуы мен дамуы, жаңа кең орындарын игеру жүзеге асты. Маңғыстау түбегіндегі мұнай кең орындарын игеру жылдамдатылған қарқынмен жүргізілді. Каспий теңізінің жағасында, Шевченко (қазіргі Ақтау) қаласының жанында дүние жүзінде тұңғыш реәт су тұшытатын атомдық қондырғы орнатылды. Республиканың жеңіл енеркәсібі тез қарқынмен дамып, тек бес жылдың ішінде жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің 14 ірі фабрикалары мен комбинаттары қатарға қосылды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы.1742 жылы 20 мамырда Ресейдің сенаты қазақтарды және шекаралық өңірдегі бекіністерді қорғау жөнінде арнайы жарлық шығарды. 1742 жылдың 2-ші қыр-де Орынбор комиссиясының бастығы Неплюев Қалдан-Церенге жолдаған хатында Ресейдің қарамағындағы қазақтарға қысым жасамауды талап етті. Қазақ жерінде салынған Жоғарғы Ертіс бойындағы бес бекіністен (Семей, Өскемен, Жәміш, Коряков, Омбы) басқа қосымша 31 форпост салынды. Яғни қазақ-жоңғар тартысын пайдаланған Сібір губерниялық басқарманы Петербургтың талабын орындай отырып, кенге бай Алтай өңірін отарлауды тезірек аяқтауға тырысып бақты. Кіші жүздің ханы бірте-бірте иелігін кеңейтіп, ауыр жағдайға қарамастан, қазақ жерін өз қолына біріктіруге тырысты. Бірақ Әбілқайыр патша үкіметімен қарым-қат-с-н біржолата үзе алмады. Орыс үкіметі мен Әбілқайыр арасындағы жікті жамауға Тевкелев біраз үлесін қосты. Әбіл-р мен Ресей елшілерінің 1748 жылы Ор бекінісі маңындағы кездесу соңғы кездегі екі арадағы орын алған ахуалды біраз жұмсартқандай болды. Осы жылдың шілде айында өткен қазақ сұлтандары мен ақсүйектерінің сьезі Кіші жүз ханының беделін көтеріп тастағандай көрінсе де, Әбіл-ң жаулары да қарап жатпады. Әбіл-р 1748 жылы Барақ сұлтанның қолынан қаза болды. 1756 ж 2 қазанда қазақтарға Жайықтың оң жағасына шығуға тиым салынды. Ресей дің бұл отаршылдық қимылдары қазақтарға ұнамады. Орта жүзді және Ресейге жақын жерлерді басқару жүйесін реформалау мақсатында 1822ж Сперанский Сібір қазақтарының жарғысын жасап шығарды. Жарғыға байланысты Сібір Батыс және Шығыс болып екіге бөлінді. Батыс Сібір-орталығы Тобыл (1939ж бастап Омбы), ал Шығыс-орталығы Иркутск. Батыс Сібірдің құрамына Тобыл, Томск , Омбы, Орта жүз және Ұлы жүздің кейбір жерлері. 1824 жылы Орынбор генерал-губернаторы Эссеннің бастауымен Орынбор қазақтарының жарғысы жарияланды.
Қазан көтерілісі және Қазақстандағы Кеңес өкіметінің орнатылуы. 1917ж қазанда Петроградта уақытша өкімет құлатып,мемл билігін кеңестер қолына көшті.Ресейдің жұмысшы,шаруа,солдаттар бұқарасына елді соғыстан шығарып,халықтың бейбіт еңбекке оралуына,жоқшылық пен мұқтаждық зардаптарын түзетуге енді айқын жолдар ашылды деп есептеген.Ленин баст. большевик –р зауыт,фабрикалар жұмысшыларға,жер шаруаларға,бейбітшілік бүкіл халыққа берілсін дег. Ұранмен мемл тәуелді елді халықтар туралы өз бағыныштылығын белгіледі.Олар барлығы ұлттар мен ұлыстардың,халық-ң теңдігі мен бостандығы,азаттығын жариялады,олардың төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.1917ж қазақ 1918ж наурызда Қ-ң көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орналасты.Перовс жұмысшылары мен солдат-ры өкімет билігі 1917ж 30 қазанда өз қолына алынды.Ташкент-1917ж қараша.Түркістан,Қазалы,Арал поселкесінде Кңес өкімет бейбіт жолменорналасты.Семей -1918ж ақпанда 16-17 түнде .1917ж желтоқсан аралығында Кеңес өкіметі Торғай обл-ң орталығы ж/е Қостанай,ақтөбе қала-да орн.Торғай обл Кеңес өкіметінің орнауына Имановтың,Қойдасов т.б қатынастар Жетісуда Кеңес өкіметі орн.төңкеріс қарсыластарының басым бөлігіне байл.1918ж көктемге дейін Кеңес өкіметі наурыз-Жаркент,Талдықорғанда,сәуірдің басында Лепсіге орн.Сөйтіп Қ-н 1918ж наурызда Кеңес өкіметі Қ-ң көп жерінде жеңіске жетті. 1917ж көктемі мен жазында «верный қаласы мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы құрылды»,Жаркенттегі жұмысшылар одағы,Түркістан өлкесіне кіретін Қ-ң оңт обл. Мұсылман еңбекшілерінің одағы құрылды.Ақпан рев-нан кейін кейбір жерлерде оқушы ұйымдары мен үйірмелері:Ақмоладағы-«Жас қазақ», Семейде «Жанар» т.б бой көтерді.Рев-ның даму барысында жастар ұйымдары, мыс С.Сейфуллин ж/е Т.Рысқұлов басқарған ұйымдар Кеңестерге қосылды.Қ-ң барлық обл-нан дерлік өкілдері қатысқан 1-жалпықазақтың съезд Орынбор қаласында 1917ж 21-26 шілдеде өтті.Күн тәртібінде 14 мәселе болды.Олар:мемл-к басқару жүйесі,қазақ обл-ң автономиясы,халық милиция құру,халыққа білім беру,сот,әйелдер мәселесі ,Құрылтай жиналысын шақыру ж/е қазақ обл-да оның сайлауына әзірлік,қазақ саяси партия құр,Жетісу обл оқиғалар еді.Съездің председателі Калел Досмагамедов болды.Делегаттар Ұлттық автономия проблемасына,жер мәселесінің шешілуіне,қазақ саяси партиясын құруға назар аударды.Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде (21.11.1917ж) «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды.Он бөлімнен тұратын бұл құжатта партияның мемл құрылыс,қорғаныс,дін,ғылым мен ағарту саласындағы,аграрлық мәселе т.б жөнінде кең көлемді бағдарламасы берілген «алаш» партиясы сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып,қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды.Партияның лидері Ә.Бөкейханов.1917ж күзінде Қ-да тағы бір ұлттық-саяси ұйым өзін «Қырғыздың(қазақтың) социалистік партиясы » д/а «Үш жүз» партиясы п/б.Оның жетекшісі Көнбай Тоғысов еді.Бұл партия болшевиктік бағыт ұстап,Қ-ң қоғамдық –саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша «Алаш» партиясының негізгі оппоненті тұрғысында оған қарсы шығып отырды. «Алаш орданың» құрылуына қарсы болды.1919ж наурызда азамат соғысы кезінде К.Тоғысып «Үш жүздің» басқа да лидерлері тұтқынға алынып,жазалады.Партия өмірін тоқтатты.
Қазан көтерілісі және Қазақстандағы Кеңес өкіметінің орнатылуы. 1917ж қазанда Петроградта уақытша өкімет құлатып,мемл билігін кеңестер қолына көшті.Ресейдің жұмысшы,шаруа,солдаттар бұқарасына елді соғыстан шығарып,халықтың бейбіт еңбекке оралуына,жоқшылық пен мұқтаждық зардаптарын түзетуге енді айқын жолдар ашылды деп есептеген.Ленин баст. большевик –р зауыт,фабрикалар жұмысшыларға,жер шаруаларға,бейбітшілік бүкіл халыққа берілсін дег. Ұранмен мемл тәуелді елді халықтар туралы өз бағыныштылығын белгіледі.Олар барлығы ұлттар мен ұлыстардың,халық-ң теңдігі мен бостандығы,азаттығын жариялады,олардың төңкеріс туының астынан кетпеуге шақырды.1917ж қазақ 1918ж наурызда Қ-ң көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орналасты.Перовс жұмысшылары мен солдат-ры өкімет билігі 1917ж 30 қазанда өз қолына алынды.Ташкент-1917ж қараша.Түркістан,Қазалы,Арал поселкесінде Кңес өкімет бейбіт жолменорналасты.Семей -1918ж ақпанда 16-17 түнде .1917ж желтоқсан аралығында Кеңес өкіметі Торғай обл-ң орталығы ж/е Қостанай,ақтөбе қала-да орн.Торғай обл Кеңес өкіметінің орнауына Имановтың,Қойдасов т.б қатынастар Жетісуда Кеңес өкіметі орн.төңкеріс қарсыластарының басым бөлігіне байл.1918ж көктемге дейін Кеңес өкіметі наурыз-Жаркент,Талдықорғанда,сәуірдің басында Лепсіге орн.Сөйтіп Қ-н 1918ж наурызда Кеңес өкіметі Қ-ң көп жерінде жеңіске жетті. 1917ж көктемі мен жазында «верный қаласы мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы құрылды»,Жаркенттегі жұмысшылар одағы,Түркістан өлкесіне кіретін Қ-ң оңт обл. Мұсылман еңбекшілерінің одағы құрылды.Ақпан рев-нан кейін кейбір жерлерде оқушы ұйымдары мен үйірмелері:Ақмоладағы-«Жас қазақ», Семейде «Жанар» т.б бой көтерді.Рев-ның даму барысында жастар ұйымдары, мыс С.Сейфуллин ж/е Т.Рысқұлов басқарған ұйымдар Кеңестерге қосылды.Қ-ң барлық обл-нан дерлік өкілдері қатысқан 1-жалпықазақтың съезд Орынбор қаласында 1917ж 21-26 шілдеде өтті.Күн тәртібінде 14 мәселе болды.Олар:мемл-к басқару жүйесі,қазақ обл-ң автономиясы,халық милиция құру,халыққа білім беру,сот,әйелдер мәселесі ,Құрылтай жиналысын шақыру ж/е қазақ обл-да оның сайлауына әзірлік,қазақ саяси партия құр,Жетісу обл оқиғалар еді.Съездің председателі Калел Досмагамедов болды.Делегаттар Ұлттық автономия проблемасына,жер мәселесінің шешілуіне,қазақ саяси партиясын құруға назар аударды.Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде (21.11.1917ж) «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды.Он бөлімнен тұратын бұл құжатта партияның мемл құрылыс,қорғаныс,дін,ғылым мен ағарту саласындағы,аграрлық мәселе т.б жөнінде кең көлемді бағдарламасы берілген «алаш» партиясы сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып,қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды.Партияның лидері Ә.Бөкейханов.1917ж күзінде Қ-да тағы бір ұлттық-саяси ұйым өзін «Қырғыздың(қазақтың) социалистік партиясы » д/а «Үш жүз» партиясы п/б.Оның жетекшісі Көнбай Тоғысов еді.Бұл партия болшевиктік бағыт ұстап,Қ-ң қоғамдық –саяси өмірінің көптеген мәселелері бойынша «Алаш» партиясының негізгі оппоненті тұрғысында оған қарсы шығып отырды. «Алаш орданың» құрылуына қарсы болды.1919ж наурызда азамат соғысы кезінде К.Тоғысып «Үш жүздің» басқа да лидерлері тұтқынға алынып,жазалады.Партия өмірін тоқтатты.
ҚазАССР құрылуы.1919 жылғы 10 шіл-де Ленин Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет туралы декретке қол қойды. Декретте оның мақсаттары мен міндеттері: контрревол-я мен интервенцияға қарсы күресу, өлкеде мем-к , шарушы-қ және мәдени құрылыс үшін жағдай жасау, Қаз-да Кеңестердің Құрылтай Съезін әзірлеу де белгіленді. Револю-қ комит-ң қарауында Астрахань губерниясының қазақтар тұратын аймағы мен Орал, Торғай, Семей Ақмола облыстары болды. Қазақ ревкомының басшысы болып ұлты поляк, 1902 ж компартияның мүшесі, кеңестік тұңғыш комиссар С. Пестковский тағайындалды. 1920ж 9 наурызда өзін “Қазақ елінің үкіметі” деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім қабылданды. Қазревком мәдени құрылыс саласында едәуір жұмыс өрістетті. Қазревкомның органы “Ұшқын” газеті шығарылды, бір Ақтөбе уезінің уезінде ғана жаңадан 300-дей мектеп ашылды, өлкенің бір қатар қалаларында мұғалімдер даярлайтын мектептер жұмыс істей бастады. Қазревком қазақ жерлерін біріктіру жөнінде едәкір жұмыс жүргізді. 1920 жылғы 20 тамызда Кеңес Үкіметі сол кезде кеңестік автономия негізінде құрылған тұңғыш федерациялық социалистік мем-т болған РКФСР құрамында “Автономиялық Қырғыз Кеңестік социалистік республикасын құру туралы” декрет шығарды. 1920 жылғы 4 қазанда Орынбор қаласында Қазақ АҚСР Кеңестерінің Құрылтай съезі болды. Съезд жоғарғы өкімет органдарын – республиканың Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесіне Радусь Зеньковичті сайлады.
Қазіргі замандағы Қазақстан Республикасының сыртқы саяси әрекеті. Шыгыс - эр килы эркениеттер элемi. Ондагы Жапониянын алатын орны ерекше. Ол Азиялык жанарудын кэшбасшысы. Бугiнгi танда элемнiн бул бэлiгi аса жогары дамыган елдер ушiн сырткы сауданы кенейтiп берер кенiстiк болып отыр, сондыктан да ол «аса iрi жана базарлар» атанып отыр. Оган Кытай, Индонезия, Онт. Корея,Индия, Туркия кiредi. Казiрдiн эзiнде Американдык экспорттын 270млрд. доллар курайтын 60% осы аймакка шыгарылады. Азиядагы жедел дамудын бiр улгiсiн кэрсетiп жаткан ел-Онт. Корея. Ол нарык экономикасынын еркiн кэсiпкойлыктын жэне дэйектi бэсекесiнiн негiзiн калай мемлекеттiн эзi салып бере алатындыгыг кэрсеттi. Кореяда гана мемлекет нарык аясын калыптастырып, табанды жэне жедел дамудын уйыткысы бола алды. Онт. Корея Конституциясындагы: «мемлекет экономикалык эмiрдi жуйелейдi жэне багыттайды», - деген кагида халыкшаруашылыгынын барлык саласына мемлекеттiн батыл араласуына жагдай тугызды.
Қазіргі кездегі Қазақстанның ұлтаралық және конфессионалдық келісімдер. Қазақстанда қоғамдағы келісім мен тұрақтылықты қамтамасыз ететін этностар мен діндер арасында орнықты әрекет үлгісі қалыптасты. Қазақстанның ЕҚЫҰ-дағы төрағалық міндетіне кірісуі кезінде сөз сөйлеген Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «біздің ұлтаралық және дінаралық келісімнің моделі – бүкіл әлемдегі түрлі конфессиялар арасындағы қарым-қатынас ісіне Қазақстанның қосқан қомақты үлесі» деген болатын.Еуразия жүрегінде діни және мәдени әртүрлілік үлкен тарихи кезеңде қалыптасты. Қазақтар мың жылдан астам уақыт бұрын ислам дінін қабылдады, сондықтан Қазақстан ислам әлемінің бір бөлшегіне, мұсылмандық оның халқының рухани өмірінің ажырамас бөлігіне айналды.Мұхаммед пайғамбардың діні еліміздің аумағына ІХ ғасырда келді. Ислам мәдениет, білім мен ғылымның өркендеуіне оң ықпал етті. Әбу Насыр Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмуд Қашғари секілді мұсылман қайта өрлеу кезеңінің ғұламалары қазақтың дархан даласын төрткүл дүниеге танытты.Ислам Қазақстанда қашанда басқа діндермен бейбіт өмір сүріп келді. Біздің елімізде барлық этникалық топтардың дәстүрлері мен діни сенімдері сақталады. Ежелде Қазақстан даласымен Шығыс пен Батыс өркениеттерін түйістірген Ұлы Жібек жолы өткен. Сондықтан керуен жолында әр түрлі дін өкілдері кездескені таңданыс тудырмайды. Сол тарихи кезеңнің мұралары ретінде көптеген ескерткіштер, христиандық, буддистік, иудейлік ғибадатханалар сақталған, оның барлығына елімізге келген туристер куә бола алады.Тәуелсіздікке қол жеткізген жиырма жылда елімізде діни институттардың сандық және сапалық тұрғыдан өскенін көріп отырмыз. Діни бірлестіктер саны бірнеше есе көбейіп, рухани дәстүрлер жаңғыруда. Жаңа мешіттер, шіркеулер, синагогалар салынуда. Халық арасында дінге сенетін адамдар қатары кеңейді. Діндер арасында халықтың 90%-дан астамын құрайтын мұсылмандар мен православ христиандарының саны басым.Бұл үдерістер елімізде рухани жаңғыру, ар-ождан бостандығы, азаматтық бейбітшілік пен конфессияаралық келісімді сақтап, нығайтуға бағытталған саясаттың салдары болып отыр. Кейбір шетелдік және отандық құқық қорғау ұйымдарының дін бостандығы бұзылады деген мәлімдемелеріне қарамастан, фактілер керісінше жағдай орын алғанын дәлелдеп отыр. Қазақстанда барлық конфессиялардың өкілдеріне өзінің рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктер ұсынылған.Тәуелсіздік жылдарында біздің қоғамдағы діннің рөлі едәуір өскен. 1989 жылғы 1 қаңтарда Қазақстанда 671 діни қауым, 20 конфессия мен деноминация болған. 20 жылда діни бірлестіктер саны алты есе көбейіп, 2010 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша олардың саны 4460, ал конфессиялар мен деноминациялар саны 42-ге жетті.
Қазіргі кезен дамуындағы Қазақстанның мәдениеті. "Мәдени Мұра" мемлекеттік бағдарламасы. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы – мәдени, экономикалық және әлеуметтік капитал, жалпы адамзаттық мәдениеттің құрылымдық бөлігі, этнос, қоғам, адам парасатының дамуы мен құрылуының бастауы, тарихи естеліктердің маңызды қоймасын жасау және қорғау бағдарламасы. Ежелгі тарихтың негіздерін бүгінгі күнмен қосатын жолды құрап, уақыттың үзіліссіз байланысын көрсететін қазіргі дау-дамайдағы адамзатқа қажетті көп қырлы қоғамның тарихи тәжірибесін зерттейді.Тарихи-мәдени мұрамен хабардар етіп, тек тарихты ғана емес, сонымен қатар болашақта болатын жағдайды баяндайды. Сондықтан да, Елбасымыз осыдан 6 жыл бұрын, яғни 2003 жылы сәуірде Қазақстан халқына жолдауында арнайы «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды тапсырған болатын. Елбасының жолдауымен қабылданған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы қазіргі Қазақстанның әлемдік өркендеуінің дәлелі.Сонымен бірге, әлемге ұлттық рухани ескерткіштер байлығын паш етеді. Бағдарламаны қабылдағаннан кейін 2004 жылы 51 тарихи және мәдени ескерткіштің реставрациялық жұмысы аяқталып, 39 қалашық пен қорғандарға археологиялық зерттеулер жүргізілді. 218 нысанды қамтыған Қазақстанның тарихи-мәдени және тарихи ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі дайындалды. Ұлттық мәдениет үшін аса маңызды 30 сәулеттік және археологиялық қосымша ғылыми зерттеулер жүргізілді.Ұлттық мәдени мұраны толық зерттеу жүйесінің құрылуы бағдарламаны құруда аса маңызды болмақ. Республика тәуелсіздік алғаннан кейін толық гуманитарлық білім беру қорын құру мақсатында мемлекеттік тілде алғашқы қадамдар жасалды. Қытай, Түркия, Моңғолия, Ресей және Өзбекстан, Армения, Құрама Штаттар және Батыс Еуропа елдеріне ғылыми зерттеу экспедициялары ұйымдастырылды. Олардың қорытындысы бойынша ғылыми топтарда бұдан бұрын белгілі Қазақстанның сәулеті, этнографиясы, тарихы бойынша шамамен бес мың жазба және баспалар алынды. 350-ден астам кітап, олардың ішінде этнография, археология, тарих бойынша сериялар, жаңа энциклопедиялық сөздіктер шығарылды.
Қарахан мемлекеті - Орта Азиядағы ең бірінші мұсылмандық түрік мемлекеті. арахан мемлекеті (942–1210 жж.) Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өңірін құтты қоныс етті. Оның құрылуы 940 жылдан басталады. Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы. Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Құлан сияқты қалаларында ірі алыпсатар алпауыттар мен қолөнершілер мекендеген.Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғрахан (915–955жж.) болып есептелінеді. Ол Қарлұқ хандығының іргесін көтеріп, мәртебесін асырушылардың бірі – Білге құл Қадырханның немересі. Сатұқ Тараз және Қашқар қалаларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағұндағы билеушіні құлатып, өзін жоғары қаған деп жариялайды. Мемлекеттің күшеюіне қарлық, шігіл, ягма тайпалары үлкен үлес қосты. Сатұқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. Оның астана қаласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен-ілек Баласағұнды иеленді. Кейін бұл өңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды. Мұса өлген соң, Қарахан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арсылан ханға көшті. 990 жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун) Боғра хан Исфиджабты бағындырды. Ал 992 жылы қарахандықтар шығыста Хотанды, батыста Бұхараны басып алды. 999 жылы Қарахан билеушісі Әли Арсыланның баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер мемлекетіне соққы берді. Қарахан хандығы ұзақ соғыстардан кейін 1004–1005 жылдары Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті XI-ғасырдың 30 жылдары Шығыс және Батыс қағанаты болып екіге бөлінді:Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағанатына қарап, оның орталығы әуелі Орда (Баласағұнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды. Мәуеренахр жерлері – Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқанд болды. Қарахан мемлекетінде жоғарғы өкімет билігі хаканның қолында болған. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Қарахан феодалдық қоғамының үстем тап өкілдеріне хаканның ұрпақтары тегіндер, ілек хандар, бектер, нәменгерлер, нөкерлер жатқан. Ханға ең жақын адамдардың бірі уәзір болған. Уәзір жоғарғы билеушінің ең жақын көмекшісі және кеңесшісі болып саналды. Хан сарайы, оның басты ордасы мемлекеттік және әкімшілік басқару орталығы болып есептелді. Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-мұралық жүйе болған. Мемлекет бірнеше үлестерге бөлінді. Олардың бастылары: Тараз, Исфиджаб, Баласағұн. Хан мемлекеттік немесе әскери қызметі үшін феодалдарға жер беріп, сол жердегі халықтан салық жинауға рұқсат еткен. Мұндай жерлер икта, ал оны иеленуші мукта деп аталған. Қарахандардағы жер иеленудің тағы бір көп тараған түрі әскери – үлестік жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілген. Қарахан феодалдық қоғамында шаруаларды қанаудың бір түрі – жалға үлестік жер беру орын алған. Араб-парсы деректерінде үлестік жер алған шаруалар мұзарлар немесе барзұгар деп аталған. Үлескер жерден алынған өнімнің денін салық түрінде мемлекетке және жер иелеріне төлеп отырған. Шаруаларды қанаудың екінші бір түрі – коммендация жер иелігі. Оның мәні: әлсіз адам өзінің жер телімін күштінің қамқорлығына береді, ол күшті адам әлсіз адамды басқалардан қорғауға тиіс.Қазақстанның оңтүстік-шығыс және оңтүстік аудандарын мекендеген қарахандықтар көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығында жылқы өсіру жетекші орын алды. Қарахан мемлекетінің құрамына енген түркі тайпалары отар-отар қой ұстады, сондай-ақ түйе, ешкі, ірі қара өсірді. Отырықшы, жартылай отырықшы түрік тайпаларының біразы егіншілікпен де айналысты. Олар тары және басқа да дәнді дақылдар өсірді, отырықшылар қала мәдениетімен араласып, қала халқын толықтырды. Қалаларда қолөнер кәсібі, әсіресе көзешілік кеңінен дамыды. Олар аңшылықпен де айналысқан. Сондай-ақ Сырдария, Іле, Шу, Талас өзендерінен балық аулау айтарлықтай рөл атқарды.XI ғасырдың аяғына қарай Қарахан мемлекеті соғыстармен және феодалдық иеліктердің одан әрі бөлшектенуімен байланысты құлдырай түсті. XII ғасырдың 30-шы жылдары Шығыс Қарахан иелігін, Жетісуды және Қазақстанның оңтүстігін шығыстан келген кидандар жаулап алды.
Қарлұқ қағанатының құрылуы. (756-940 жж.). Қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы олардың Ұйғыр қағанатынан бөлініп шығуына жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси жағдай тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары өздерінің бұрынғы Қарлұқ тайпаларының мекені күш-құдіретінен айырылды. Соның салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Бұл оқиғалар ертедегі түріктердің Терхин жазбаларында: «Ит жылы үш-қарлұқ опасыздық жасап, қашып кетті. Олар батыстағы он оқ халқының еліне келді»,—деп көрсетілген. Түргештердің әулеттік руларынын саяси билігінің әлсіреуін Шығыс Түркістандағы қытай өкілдері пайдалана қойды. Тань әскерлері Суябты басып алды, Шашқа (Ташкентке) дейін жетті, бірақ мұнда көк тіреген Қытайдың мүдделері батыстан өздерінің ықпал ерісін кеңейту мақсатымен ілгерілеп келе жатқан арабтардың мүдделерімен қиғаш келді. Қайшылықтың шиеленіскен түйіні 751 жылы екі империялық күш арасындағы шешуші шайқас барысында шешілді, оның нәтижесінде тань әскерлері зор шығынға ұшырады. Араб тарихшысы Ибн әл-Асирдің мәліметтеріне қарағанда,Атлах қаласынын түбінде 50 мың қытай өлтіріліп, 20 мындайы тұтқынға алынған. Тұтқындар арасында қөлөнершілер кеп болған. Талас өзеніндегі шайқастың Жетісу және Мауараннахр халықтарының тағдырларында зор тарихи манызы болды. Қытай әскерлері Жетісу шегінен ғана емес, ұйғырлар мен тибеттіктердің қысымымен Шығыс Түркістаннан да кетті. Талас аңғарында арабтар да тұрақтап қала алмай, Шашқа шегінді. Соның нәтижесінде қарлұқтар өз жағдайын нығайтып алды. 766 жылы Түргештердің екі қағанының ордалары—Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар жабғуының қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұк мемлекетінің біржола қалыптасуына жеткізді. Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердіц шекарасын одан әрі кеңейте берді. 766—775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты. Бұл оқиғаларды бейнелей келіп, әл-Марвази бьшай деп жазады: қарлұктар «бұрын Тулис тауында тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды»
ҚР Конституциясы (30 тамыз 1995) Қазақстан Республикасының Конституциясы — Қазақстан Республикасының ата заңы. Ағымдағы Конституция 1995 жылы 30 тамыз күні жалпыхалықтық Референдумнегізінде қабылданды және 5 қыркүйек күні өз күшіне енді. Конституция 9 тараудан, 98 баптан тұрады.Конституция мемлекеттік құрылыстың құқықтық негізін қалыптастырушы құжат болып табылады. Ол мемлекеттілік тетік, қоғамдық, саяси институттар ретінде қызметтің негізі боларлық принциптерін орнықтырды, адам мен азаматтың конституциялық мәртебесін белгіледі, экономикалық құрылыстың негіздерін айқындады. Бұл тәуелсіз Қазақстанның қабылдаған екінші конституциясы. Алдыңғы конституция 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған болатын.1995 жылы 30 тамызда республикада бүкілхалықтық референдум өтті, нәтижесінде Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде жүрді. Бұл Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы оның мазмұнының сапасында еді. Жаңа Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Қазақстан Республикасының Президенті саяси жүйенің басты тұлғасы болып табылады, билік тармақтарынан жоғары тұрады. Бұл президенттік басқару жүйесіндегі мемлекетке сай келеді. Парламент туралы конституциялық бөлім өзгерістерге ұшырады.1995 ж. желтоқсанда екі палаталы (жоғарғы палаталы — Сенат, төменгі палаталы —Мәжіліс) Парламентке сайлау өткізілді.қымыран;қой, сиыр сүтінен айран, май, қатық, құрт, ірімшәк жасалады. Еттен қазы-қарта, шұжық, жал-жая, бесбармақ дайындалады. Отырықшы қазақтар егін егіп, бидайдан, күріш пен тарыдан да тағам дайындай білді. Мысалы, талқан, жент, қоспа т.б.Әдебиет: XIV-XV ғасырларда Қазақстан жерінде түркі тілі негізгі тіл болды. Ал монғол тілі таралмады. Түркі тілі, сонымен қатар араб, парсы тілдері де әдеби тіл болды. XV ғасырда Алтын Орданың негізгі тілі болған қыпшақ тілі қазақ және ноғай тілдеріне бөлінеді. XV ғасырдағы негізгі жазу – араб жазуы.Әдеби шығармалар:1341-1342 жылдары Құтыб ақын «Хұсрау уа Шырын» дастанын жазды. Абұ-л-Фазл ибн Мұхаммед Жамал Карши «Мулхақат ас-сұрақ» еңбегін жазды.
Қыпшақ хандығы. Қыпшақ халқының қалыптасуы. Қыпшақ — қазақ халқының, басқа да бірқатар түркі халықтарының негізін құраған ежелгі тайпа, орта ғасырларда Орта Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі ұлыстардың бірі.Қыпшақ атауы ежелгі түркінің Шина Усу ескерткішінде алғаш кездеседі (қазақша “Қыпшақтану”). Махмұт Қашқари еңбегі бойынша, 9 ғ-дағы Қыпшақтардың құрамына имақ, субар, қаңлы, қарабөрікті, тоқсаба, жете, бөрлі, т.б. рулар мен тайпалар енген. Қыпшақ Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін алғашында Қимақ қағандығының құрамында болып, 11 ғасырдада бөлініп шықты. Қыпшақ хандығы тез арада күшейіп, Қыпшақ Орта Азия мен Шығыс Еуропаға тарала бастады. Шыңғыс хан империясының батыс бөлігіндегі Жошы ұлысын (Алтын Орда) тарихшылар Дешті Қыпшақ деп атады. 13 — 14 ғасырларда Қыпшақ сөзі жалпы “түркі” ұғымын алмастырып, Алтын Ордадағы саудагерлер үшін қыпшақ сөздігі — “Кодекс Куманикус” шығарылды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін Қыпшақ көптеген ұлыстарға бөлініп кетті. Бір бөлігі Қазақ хандығының құрамына кірді. Н.А. Аристов қазақ халқының құралу кезінде көлденең, ұзын, танабұға, қарабалық, т.б. Қыпшақ рулары болған деп көрсетсе, В.В. Радловтың айтуынша ол кезде Қыпшақ тайпасы құрамында торайғыр, түйшіке, қытайқыпшақ, бұлтың, қарабалық, көлденең, танабұға, ұзын, көкмұрын рулары болған. Қазақ шежірелерінде 92 баулы Қыпшақ деп аталады, бірақ ешқайсысында оның барлығы бірдей таратылмайды. Шежіре бойынша Қыпшақтардың өсіп-өнуі төмендегіше сипатталады: Қыпшақтардан ақтамсопы, одан құлан-қытай, одан сүлімалып, одан кебекалып, одан мүйізді сарыабыз. Мүйізді сарыабыздан қытай-қыпшақ, қарақыпшақ, сарықыпшақ, құланқыпшақ тарайды. Қазақ құрамына енген Қыпшақ шежіресі бойынша, қарақыпшақтың ірі-ірі бес атасына (ұзын, бұлтың, көлденең, қарабалық, торы) бөлінеді.Қарақыпшақтан басқа үшеуі туралы мәлімет жоқтың қасы. Әйтсе де Қыпшақтарды Орхон жазбаларында “сір” (мүмкін “сары”), 9 ғ-да қимақтар ығыстырған кезде шары (сары) деп атаған. Бірқатар ғалымдар (Аристов, Г.Е. Грум-Гржимайло, Л.Н. Гумилев, т.б.) Қыпшақтардың сырт пішіні әуелде еуропалықтарға ұқсас болды дегенді айтады. Қазақстанда жүргізілген антропологиялық зерттеулер орта ғасырларда Қыпшақ мекендеген жерлерде моңғолдық және еур. нәсілдер аралас қоныстанғандығын көрсетеді. Сондай-ақ шежірелерде келтірілген қытай-қыпшақ атауы да ежелгі замандарда Қытаймен көршілес отырған Қыпшақтардың атауы болуы да мүмкін. Қарақыпшақтан тараған Қобыланды батыр 15 ғасырда көшпелі өзбек мемлекетін билеген Әбілхайырханның замандасы ретінде сипатталады. Қай өңірді жайласа да, Қыпшақ белгілі бір халықтың әр түрлі тобы есебінде ғана көрінген, бірақ бір тілде сөйлеп, бір тектес болған. Қыпшақ қазақтан басқа да түркі халықтарының (қырғыз, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт, ноғай, қарашай, әзербайжан, түркімен, балқар, т.б.) ұлт болып қалыптасу барысында елеулі рөл атқарды. Қазақ халқының құрамына енген Қыпшақ, негізінен, [Сыр бойын, Арқа өңірін, Солтүстік-Батыс Қазақстан (Ақмола, Қостанай, Торғай) аумағын мекендеді. Қыпшақтардың ұраны — Ойбас, таңбасы — екі тік сызық (ІІ, қос әліп). Қыпшақ көшпелі қоғамы өркениетінің өзіндік ерекшелігі — оларда байланыс желісінің өте жетілдірілгендігі болып табылады. Қыпшақтар елінде қолданылған коммуникациялық байланыстар жүйесі сол кездің «техникалық» прогресінің ең жоғарғы талаптарына сай келетін. Осыған байланысты XI—XIII ғасырдың басындағы қыпшақтардың этникалық аумағының кең- байтақ кеңістігі олардың қоғамының коммуникациялық мүмкіндіктеріне сәйкес болғанын атап өту жеткілікті.
Моғұлыстан мемлекетінің құрылысы мен құлауы.ХІҮ ғ. ортасы – ХҮІ ғ. басында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді. Бұл мемлекет ХІҮ ғ. ортасында Орта Азияның солтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының көсемі Әмір Болатшы. Алғашқы ханы – Тоғылық Темір (1348-1362 жж.), ол Моғолстан билеушілері әулетінің негізін салды. Астанасы – Іле алқабындағы Алмалық қаласы болды. Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан. Орталық аймағы – Жетісу. «Моғолстан» атауы «монғол» сөзінен шыққан. Өйткені түрік және парсы деректерінде монғолдарды осылай атаған. Халқы: дулаттар, қаңлылар, керейттер, арғындар, үйсіндер, барластар т.б. түрік және түріктенген монғол тайпалары. Олар мемлекет атауына сай моғолдар деп аталды. Осынау тайпалардың Жетісуды жайлайтын едәуір бөлігі кейін қазақ халқының құрамына енеді, ал оның Тянь-Шань өңірі мен Шығыс Түркістанды мекендейтін екінші бөлегі қырғыздар мен ұйғырлар құрамына кетеді. Осылардың ішінде дулаттар ең қуатты тайпа болды.Билеушінің дәрежесі – хан. Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-судың жоғарғы иесі хан болған. Дулат тайпасы әмірлерінен ханның көмекшілері - ұлысбектер тағайындалды. Хандық кеңес мемлекеттің ішкі және сыртқы істері, әскери жорық және жайылымдық жерлерді бөлумен айналысты. Ақсүйектер жерді шартты түрде иеленудің икта, инджу, сойырғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі аудандарда жер қауымның қарауында болған. Бірақ мал ақсүйектер қолында шоғырланғандығы себепті көшпелі аудандарда қоныс-өрістердің көпшілігі солардың меншігінде болды. Салықтың бірнеше түрі жиналды. Қала мен ауыл тұрғындарынан, егіншілер мен көшпелі халықтан алынатын салықтар, деректерде көрсетілгендей, қалан, күпшір, зекет, тағар, баж және қарадж деп аталған. Сондай-ақ халық әскери, кірешілік, еңбек, пошта т.б. әртүрлі міндеттерді атқарған. Иеліктерді қайта бөлуге бағытталған соғыстар мен өзара қырқыстар халық бұқарасының халін ауырлатты. Моғолстанның алғашқы ханы Тоғылық Темір өз билігін нығайту үшін ислам дінін тірек етті.ХҮ ғ. 1-ші жартысында Моғолстанға ойраттар шапқыншылығы жиіледі. Уайс хан (1418-1428) ойраттарға батыл қарсылық көрсетті, олармен ұзақ соғыс жүргізді. Ол өз ордасын Тұрфаннан Ілебалық деген жерге көшіруге мәжбүр болады. Уайстың баласы Есен Бұға хан (1433-1462) ХҮ ғ. 30-жылдарының басында өкімет билігін иеленді. ХҮ ғ. 50-жылдарының аяғында Батыс Моғолстанға Жәнібек пен Керей бастаған тайпалар көшіп келді. Моғолстан ханы Есен Бұға оларға жер бөліп берді. Мұндағы Есен Бұғаның мақсаты:- қазақтарды ойраттарға және Темір әулетіне қарсы әскери күш ретінде пайдалану;- қарсыласы Әбілқайыр мен інісі Жүніске қарсы қою.Жүніс хан тұсында (1462-1487) мемлекет жағдайы біраз нығаяды, бірақ ол 1472 жылы Жетісуға шабуыл жасаған ойраттардан жеңіліп қалады. Жүнісханның баласы сұлтан Махмұт хан (1487-1508) Жетісуда және Сырдария қалалары үшін қазақ хандарымен соғысады. Моғолстан билеушілерінің ең соңғысы Жүніс ханның немересі Сейітхан 1514 жылы Қашғарияны басып алып, Шығыс Түркістанда Моғолия атты жаңа мемлекет құрады. Жетісудағы қазақ рулары мен тайпалары 60 жж. бастап Қазақ хандығының құрамына енеді.
Монғол империясының құрылуы. Монғолдардың астындағы Қазақстан. 12ғ аяғы мен 13ғ бас кезінде Моңғол терр-нда үлкен көшпелі мемл. құрылды. Оны Тимучин(1155ж) басқарды. Ол Керулен және Орхон өзендерінің бойында негізделген. Кейін туыстық тайп-ң бірі болып және көрші елдерді жаулап алу арқ. Моңғол мемлекеті тек Орта Азияда ғана емес, бүкіл әлемдегі ұлы империяға айналды. 1203ж онымен Кирий және Найман хандықтары қиратылды. 1207-11 ж Моңғол имп. Сібір және Шығыс Түркістанды жапулап алды. 1215ж Пекин де жауланды, ал 1217ж моңғолдар Хуанхэ өзенінің солт. жақтарындағы барлық жерлерді жаулап алды. 1206ж Темучин бүкіл моңғолдық хан атағына және Шыңғыс хан титулына ие болды. Моңғол имп-ң құрылуы бұрын аз байланысты тайпалардың бірігуіне және өзара соғыстарды тоқтатуға әкелді. Жетісудағы Қарақытай мемл-нде және Оңт.Қаз-да политикалық қайшылықтар болып жатты. Мауреннахр қаласы Гурханның билік астынан босай бастады. Қарлұқ және Қарахан билеушілері Хорезмнің қол астына көше бастады. 1207 ж Қарақытайлықтар Бұхарадан, кейін Тараздан айрылды. Содан басқа Гурханның Құйлық пен Алмалық билеушілерімен наразылығы туындалды. Қиын жағдайға түскен Гурхан наймандық Куч-лук-тан көмек сұрады. 13ғ талқандалған наймандар Куч-лук басшылығымен Жетісуға қашты. Мұнда ол талқандалған найман мен Керейіт отрядтарын жинады да Гурхан қол астына кірді. 1210 ж Қарахандар Хорезмммен шайқаып, жеңілді. Бұл жағдайды Баласағұн қаласын тұрғындары пайдаланды. Гурхан өз астанасын басып алды да, Қарахандықтар оны 3 күн бойы тоңады. Қарлұқтардың ұнатпаушылығын Куч-лук пайдаланды. Ол Гурханды қамауға алды да, биліктен бас тартуға күштеді. 1212ж Чигулу қайтыс болып, наймандықтардың ханы Жетісудың билеушісі болып тағайындалды. Оның билік астына Сайрам, Ташкент қалалары, Ферғананың солт. Жағы кірді. Хорезмнің бас жауы болып, Куч-лук мұсылмандарды қуа бастады. Қойлық билеушісі Асланхан, кейін Бұзар наймандардан бөлінді де өздерін Шыңғыс ханның боданы боп жариялады. Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға шабуыл жасауға дайындалды. Ол әсіресе Оңт.Қаз-ң гүлденіп бара жатқан қалаларына және Жетісуға көз салды.
Ноғай Ордасы: саяси және әлеуметтік құрылысы.Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болған мемлекеттік бірлестіктің бірі – Ноғай Ордасы. Ол ХІҮ-ХҮ ғасырларда Батыс Қазақстанның бір бөлігін алып жатты. Бұл мемлекеттің атауы Алтын Орданың беклербегі, әскерінің қолбасшысы, Жошы ханның немересі (1260-1306) Ноғай есімімен байланысты. Берке хан өлгеннен кейін Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында болды. Оның құрамындағы рулар Каспий маңына қоныс аударып, Ноғай елі атандыНоғай Ордасының негізін салушы - әмір Едіге (1395-1419). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411), «ұлы әмір» атанған. Шыңғыс әулетінен хан сайлау Едігенің қолында болған. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан Едігенің кезінде бөлектене бастады. Бұл процесс Едігенің ұлы Нұраддин (1426-1440) тұсында аяқталып, Ноғай Ордасы Алтын Ордадан ХҮ ғ. ортасында бөлініп, дербес мемлекет болды. Территориясы: Еділ-Жайық арасы. Астанасы – Жайық өзені сағасындағы Сарайшық қаласы болды. Халқы – маңғыт, қыпшақ, қоңырат, арғын, қарлұқ, алшын, тама және т.б. сияқты түрік тайпалары. Ноғай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оған енген тайпалар ХҮ ғ. аяғында қалыптасқан ноғай халқының негізін құрады. Ноғай Ордасында ұлыстық басқару жүйесі қалыптасып, бір орталыққа бағынған өкімет болды. Орда билеушісі – хан. Ұлыс басында мырзалар тұрған, олар өз иеліктерінде шексіз билік жүргізіп, ұлыстың ең шұрайлы жайылымдары мен өрістерін иемденген. Ұлыстың қатардағы көшпелі малшылары мырзалармен бірге көшіп-қонып, алым-салық төлеп отыруға, соғыс жорықтарына қатысуға міндетті болған. Орданы Едіге ұрпақтары басқарды. Мұрагерлік жолмен берілетін әкімшілік, әскери, елшілік билік князьдің қолында болды. Ордада жорыққа 300 мың жауынгер шығарылды. ХҮІ ғасырда Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық, саяси байланысы дамыды. ХҮІ ғ. 2-ші жартысында Ноғай Ордасы ыдырап, екіге: Үлкен Ноғайлы (Еділдің шығысы) және Кіші Ноғайлыға (Еділдің батысы) бөлінді. Осы тұста ноғайлардың көпшілігі Қазақ хандығына, соның ішінде Кіші жүз құрамына енді. Осылайша Ноғай Ордасын мекендеген тайпалар қазақ халқының қалыптасуында үлкен рөл атқарды.
Нұрға малынған алтын күн тыныштық пен байлықты бейнелейдi. Күн — қозғалыс, даму, өсiп-өркендеудiң және өмiрдiң белгiсi. Күн — уақыт, замана бейнесi.Қанатын жайған қыран құс — бар нәрсенiң бастауындай, билiк, айбындылық бейнесi.Ұлан-байтақ кеңiстiкте қалықтаған қыран ҚР-ның еркiндiк сүйгiш асқақ рухын, қазақ халқының жан-дүниесiнiң кеңдiгiн паш етедi.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ГИМНІСөзін жазғандар: Жұмекен Нәжімеденов, Нұрсұлтан НазарбаевӘнін жазған: Шәмші Қалдаяқов
НЭП (ЖЭП) жылдарындағы Қазақстан.Империалистік соғыс пен азамат соғысы Р-ң басқа халықтары сияқты Қ халқын да күйзелтті. 1913ж салыстырғанда, мыс рудасын өндіру тоқтап қалды. Кеңес Үкіметі еңбекшілерінің жағдайын жеңілдетуге ұмтылды. Мыс: 1921ж Түркістан Халық Комиссарлар Кеңесі халыққа азық-түлікті, отынды тегін босатуды, коммуналдық қызметтерді тегін көрсету туралы декреттер қабылдады. Бірақ бұл зорлық-зомбылыққа негізделген азық-түлік саясаты сәтсіздікке ұшырады. Шаруалар шыдамы таусылды. Қостанай, Ақмола, Орал, Семей губерн-да көтерілістер п.б. Мыс:1921ж наурызда Орал губерниясында Сапожков отрядының қаруланған 10мың бүлікшілері әрекет етті.
Оғыз конфедерациясының құрылуы. Қимақ қағанаты. Оғыз – (байырғы түрк тілінде – оғыз-оғуз;) – ерте орта ғасырларда Орталық Азияда Қытайға таяу шекаралас аймақта өмір сүрген түрк тілді тайпалар. Ертедегі оғыз тайпаларының Қазақ жеріне орныға бастауы Батыс Сібір және Жетісумен байланысты. Оғыздардан тараған халықтың тарихи шежіресінде, аңызында да осы пікір айқын, Оғыздардың алғашқы қалаларының бірінін Ыстықкөл маңында да болған. Бұл арада жетісулық (оғыз- дық) ру-тайпалық бөліністер де еске алынып отыр. Оғыздар тайпалық одақ құрған. Атақты Оғыз қағанның Таластан Еділге дейінгі аралықтағы жерлерді жаулап алғаны туралы "Оғыз қаған" эпосында, тарихи аңыздарда, оның әскерлерінде өздерін Қаратау бөктерінде «октуғра-оғызбыз» деп атайтын бірнеше мың үйлі болған. Үш жебе белгісі үш оқтықтардың — оғыз әскерінің сол қанатына жататын бір фратрияның эмблемасы болды.Қаңғар, печенегтермен (бажанақ, кәуірлермен) ұзақ уақыт шайқасу тайпалардың Оғыз одағының саяси топтасуына сеп болды. Артамоновтың айтуынша, Оғыз конфедерациясы кірме элементтердің Оңтүстік және Батыс Қазақстанның байырғы тұрғындарымен араласуының нәтижесінде құрылды. С.П. Толстов Оғыздардың құрамына қанғар-печенегтердің біразы және Сыр бойы, Арал маңы және Каспийдің солтүстік төңірегінің, басқа да тайпалардың біразы енгендігін айтады. Оғыздар Арал теңізінен Каспийдің шығыс жағалауына дейінгі даланы мекендеген алан, ас тайпаларында өз құрамына сіңіріп, ассимилициялады. Батыс Арал өңірінің халқы да бұрыннан шығу-тегі аралас халық болғандықтан, оғыздарға дейін 8 - 9 ғасырларда бажғар, наукерде және бажналар мекендеген. Осы топтардың арасындағы тығыз қарым-қатынастың арқасында этникалық және мәдени жақындасу қатар жүзеге асты. 10 ғасырда Жанкент, Жент, Хора-жуара тұрғындары негізінен алғанда «мұсылмандар» болған болса, көшпелі тұрмыстағы бөлігі ата-баба әруағын қастерлейтін әрі, Тәңірі дініне табынушылар санатында болды. Бұл кездегі оғыздардың негізгі бұқарасы, соның ішінде олардың билеушілері де әлі ислам дінін толық қабылдамаған.10 ғасырда оғыз мемлекетінің астанасы Янгикент немесе Жаңа Гузия деп аталған. Оғыз державасының саяси орталығы ретінде Янгикенттің тандап алынуына көптеген жағдайлар себеп болады. Бұлардың ішіндегі ең бастысы оның Азияның ірі егіншілік өңірлерімен, Хорезммен және Мәуреннахрмен түйісіп жатқан жерлер болды. ЯнгикентКимекия даласы арқылы Сарысу, Кеңгір, Есіл және Нұра бойларына баратын маңызды керуен жолының үстінде болды, Сығанақ пен Оңтүстік Оралға баратын сауда жолы осы қаланың үстінен өткен. Ортағасырлық феодалдық саяси бірлестіктер сияқты Оғыздар мемлекеті де біртұтас мемлекет болмады. әл-Идриси оғыздарда, хандар болар, бірнеше «патшалардың» йабғулар, әскербасы - сюбашы, Күл-еркін, тархан, бектер және қызметші атқосшы - алафалар болған. Ірі бірлестіктерді басқарған көсемдердін ордалары бекіністі орындар болды, онда қазына және азық-түлік сақталған. Оғыз билеушілері өздерінің иеліктерін қорғау үшін арнайы әскери жасақтар құрған, ал соғыс ашу және шапқыншылық жасалған кезде бала-шағасы мен мал-мүлкін алып, қамалдарға тығылған-ды. Мұндай қамалдар Үлкен Қаратау сілемдерінде (қазіргі әкімшілік бөліністе Түркістан мен Шиелі аудандары аумағында) Қатын-қамал, Бала қырған және Үстіртте (қазіргі Маңғыстау облысы) Жезді қалашығының орындары сақталған. Қимақ қағанаты - Шығыс және Орталығы Қазақстанда 9 ғасырдың ақыры – 11 ғасырдың басында болған ертедегі мемлекет. Мемлекеттің орталығы [1]Ертістің орта алабында болған. Қимақтар 7 ғасырда Алтайдың солтүстігіне, Ертіс жағалауына орналасып, Батыс түрік қағандығының құрамына кірген. 8 ғасырда қимақ тайпалары Ертістің орта ағысын мекендеді. 9 ғасырдың алғашқы жартысынан Жетісудың солтүстік-батысындағы Алакөл аймағына қоныстана бастады. Олардың батыс шекарасы Оңтүстік Оралдың шығыс бөлігі мен Арал жағалауларына дейін жетті. 10 ғасырдың ортасында қимақтар шығыстан батысқа қарай ойысты. Олар Оңтүстік Орал тауының оңтүстік және оңтүстік-батыс бөктерінде, Каспий жағалауында көшіп-қонып жүрді. 10 ғасырдың ақырында қимақтардың бір тобы Сырдария жағалауына қарай жылжып, Түркістанның мұсылман облыстарымен араласты. 11 ғасырда Орталық Азия тайпаларының батысқа қарай ойысуы нәтижесінде қимақтардың орналасу картасы өзгерді. Махмұт Қашқаридың имақтар (қимақтар) туралы деректері (11 ғасыр) осы уақытқа саяды. «Диуани лұғат ат-түркте» берілген картада имақтар өздері бір тұтас топ болып тұрған Ертістің жағалауындағы жерлерде ғана көрсетілген. 656 жылы Батыс түрік қағандығы тарағаннан кейін қимақтар өз алдына бөлініп шықты. 840 жылы Турфан қағандығы ыдырағаннан кейін оның құрамындағы эймур, баяндур, татар тайпалары қимақтарға қосылды. Қимақ тайпалары федерациясының қалыптасуы осы кезге сай келеді. Гардизидің баяндауынша, қимақтардың тайпалық одағы алғашында жеті тайпадан: эймур, имақ, татар, баяндур, қыпшақ, ланиказ, ажлад тайпаларынан құрылған. Шамамен, 9 ғасырдың ортасы мен ақырында қимақтар оғыз көсемдеріне қаңғар-печенег тайпалары мекендеген Сырдарияалабы мен Арал жағалауларын жаулап алуға белсенді көмек көрсетті. Қимақтар тоғыз оғыз және Енисейдегі Қырғыз мемлекеттеріне әскери жорыққа шығып, 8–9 ғасырлардың екінші жартысында Орталығы Ертістен Жоңғар қақпасына дейінгі аймаққа бекініп алды. Сөйтіп, Қимақ мемлекетінің құрылуына қадам жасалды. Қимақ қағанаты туралы алғашқы деректер 9 ғасырдың ақыры мен 10 ғасырдың бас кезіндегі араб тілдеріндегі тарихи геогр. шығармаларда кездеседі. «Түркістан мен түріктер, – деп жазады әл-Якуби (9 ғасыр), – бірнеше халықтар мен мемлекетке бөлінеді, соның ішінде қарлұқтар, тоғыз оғыздар, қимақтар және оғыздар бар. Түріктердің әр тайпасы жеке мемлекет және бірімен-бірі соғысып тұрады». Қимақ қағанаты құрылған күннен бастап олардың патшалары ең жоғарғы түрік атағымен хакан (немесе қаған) деп аталды. Ол жабғу атағынан екі дәреже жоғары. Қимақ қағанаты үлестік-тайпалық құрылымда болды. Елді хакан мен оның аймақтардағы он бір мұрагері (әмір) биледі. Ел билеушілері бір жағынан әскери көсемдер болды да, хаканнан тиісінше үлес алды. Әрбір иеліктер хаканға белгілі көлемде әскер беріп тұрды. Бұл мемлекетте салық жиналған, көне түркі жазуы болған.
Оңтүстік Қазақстанға орыс әскерінің кіруі және Ұлы жүз қосылуының тоқтатылуы.Қ-ды жаулап алудың 18ғ басында қазақ елінің сыртқы жағдайы нашарлады.Өйткені Жан жақтан оны қоршады.Солардың ішіндегі Ресей,Қытай,жоңғар елдері болды.Арасында хиуа ханд көздерін түсіріп отырды.Олар қазақ-даласының кең байтақ жеріне қызықты,шөбі шұрайлы,өзен суы тұщы,таулы өлкелер орманға бай болды.Қазақ хандары көрші елдермен тату қарым қатынас жасауға ұмтылды.Бірақ жоңғар хандары үнемі мазалап отырды.Қазақ жері-ң біразын басты.Осыдан кіші жүз ханы Әбілқайыр қуатты ел қоластына өткенді дұрыс деп ойлады да 1737ж кіші жүз Ресей қоластына қарады.Ресейге қосылған соң ауыртпалықтар басталды.Өйткені Ресей отаршылдық саясаты жүргізеді.Бірте бірте Жайық пен Ертіс арқылы мал айдап өтуге,мал жаюға тиым салынды.Ол жерге әскери бекініс салынды.Патша қазақ шаруалардың жерін,малын тартып алып,оларды езгеге салған соң ,біраз көтерілістер болды.Ол 1783ж шаруалар көтерілісі-оны С.Датұлы басқарды.Оңт.Қ-н жеріне басып кіріп,онда үстемдігін күшейтті.Ауыр тұрмысқа шыдамаған қазақ халқы патшаға қарсы шығады.1856ж Сырдария бойындағы көтеріліс он Жанқожа Нұрмұхамедұлы басқарған.19ғ басында Қ-н халқына Хиуа ханд-нан зорлық көп болды.Ауыр салық салды.Төлемеген халық ойрандалды.Орта ханд-ң әрекетінен қауыптенген патша өкіметі Қ-ң қалған жерін қосып алуды тездетті.19ғ 60жылдары Ресей Қ-ды түгел басып алды.
Орал, Торғай (1868-1869) және Манғышлақтағы (1870) қазақтардың көтерілісі. Жалшылардың қоныстауына, егіншілікпен айналысуына тыйым салынды. 1868 ж. патша үкіметі Қазақстанды отарға түпкілікті айналдыруды көздеген «Жаңа ереже» қабылдады. Жер үкімет меншігі болып жарияланды. Қазақтар пайдалнған жері үшін түтін басы бұрынғы 1 сом 50 тиынның орнына 3 сом 50 тиын төледі, түрлі алымдар көбейді. Бұл көшпелі халықтың жаппай наразылығын тұғызды. 1868 ж. желтоқсандағы «Жаңа ережеге» сәйкес Кіші жүз екі облыс, 8 уезге бөлінді. Оның батыс жағы Орал казак-орыс әскерлерінің жерлеріне қосылып, Орал облысы, ал шығысында Торғай облысы құрылды. 1869 жылдың басында елге ұйымдастыру комиссиялары шықты. Комиссия халық санағын жүргізіп, салық жинауға, жергілікті әкімдер «сайлауын» өткізуге, болыстар құруға кірісті. Бұл халық наразылығын күшейтіп, көтерілістің шығуына тікелей түрткі болды. Табын, Кете, Адай, Таз, Ысық, Черкес, Есентемір руларының қарулы көтерілісшілері 1868 ж. 21 наурызда Гурьев қаласындағы ұйымдастыру комиссиясына шабуыл жасап, 10 көлік пен 900 сомның бағалы затын қолға түсірді, комиссия мүшелері қашып кетті. Қаракөлдегі Ысық және Беріш рулары «Ережені» қабылдамады, ұйымдастыру комиссиясын кейін қайтарды. 1869 ж. қаңтарда барлық уездердегі ұйымдастыру комиссиялары «Ережені» жүргізуді тоқтатты. 1869 ж. ақпанда ұйымдастыру комиссиялары бұрыңғы сұлтан-әкімдері (М.Баймұхамедов, Сейдалин. Б.Кейкин) ертіп елге қайта шықты. «Ережеге» күшті қарсылық көрсеткен руларға «ықпал» ету үшін зеңбіректермен қаруланған 700 әскерді қырдағы бекіністерге жіберді. Елек өзен бойында 200 әскер күзеткен азық тартқан отрядқа 600-ге тарта көтерілісші қазақтар шабуыл жасап, арбаларын қиратып, бірнеше адамын өлтіріп жарақаттады. 1869 ж. наурызда ұйымдастыру комиссиясына қарсы көтеріліс ішінара Торғай облысын, ал Орал облысын түгел қамтыды. Көтеріліс дүмпуінен қорыққан ірі феодалдар (сұлтандар, билер, дін басылары) мал-мүлкін айдап оңтүстікке, одан Хиуаға өтіп кетті.
өзара ықпалдасуы\ң бір орталығына айналуы керек.“Бейбітшілікті қаласаң-әділдікті сақта”-деген Гаагадағы Бейбітшілік сарайында ойып жазылған тұжырым бізге өте жақын.
Партияның 10 съезі (03.1921) азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастыру тур. , ЖЭС-қа көшу тур. шешім қабылданды. ЖЭС-ң енгізілуіне байл-ты жерді жалға беру мен алуға, ауылшаруашылық, несие ж/е тұтыну кооперациясын дамыту көтермеленді. 1921ж наурыз– сәуір Респ-да азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастырылды.ЖЭС-ң қиыншылығы мен табысы:мал өсірумен айналысатындар 6 ж/е одан да кем ірі қарасы бар қожалықтар салықтан босатылды. Күш көлік салығы мен ақшалай түтін (шаңырақ) салығының орнына бірыңғай заттай салық белгіледі. 1924-25ж ауылшаруа-қ салығы товардың 1/8-і алынса,1927-28ж 1/3 ғана алынды. Салық үдемелі салық болып, оның негізгі ауыртпалықтары кулактар мен байларға түсті. Салықтан жиналған қаражат қорғаныс ісіне, халық ағартуды дамытуға, ауыл шаруашылығына қолдауға, ірі өнеркәсіпті дамытуға жұмсалды. Ауылшаруа-н қалпына келтіру үшін а/ш-қ кредиті қоғамы құрылды. Көшпелілерге 3-5 жылға несие берілді.кедейлерді байлар мен кулактардың қол сұғуынан қорғайтын «Қосшы»(1930ж-дан «Кедей») одағы құрылды. Қоғам шаруаларға егістіктерді, а/ш-қ машиналарын, ұсақ кәсіпорындарды, диірмендерді, наубайханаларды, асханаларды, май шайқайтын, мал соятын орындарды, кірпіш зауыттарын, т.б. сатып алуға көмектесті. 1924-25ж Респ-ға 415 трактор әкелінді. Кредит, қарыз тұқым беру т.б экон реттеу құралдары өндіргіш күшді қалпына келтіруге,ауыл еңбекші-ң еңбек белсенділермен арттыруға көмектесті.ЖЭС кезеңінде жеке саудаға рұқсат етілді.Қоянды,Баянауылда,Атбасарда,Ойылда жәрмеңке саудасы жақсартылды.
Патшалықтың көшіп қону саясаты. (XIX ғ. екінші жартыжылдық - XX ғ. басы)Р-й имп-сы Қ-ды өзіне қосып алғаннан кейін мұнда отаршылдық тәртіптерді күшейтті. Ол үшін сатылап бағындыру жүйесіне негізделген мемлекет аппаратын құруға кірісті. 1867ж 11 шілдеде патша Александр-2 Жетісу мен Сыр обл-тарын басқару тур. ережелер жобасына, 1868ж 21қазанда Торғай,Орал,Ақмола, Семей обл-тарын басқару тур. ережелер жобасына қол қойды. 1868ж басталған Қ-ды обл-тарға, обл-тарды уездерге, уездерді болыстарға, болыстарды ауылдарға бөліп, ел ара-да съезд өткізіп,болыс, старшындар сайланды. Енді тайпааралық бұрынғы алауыздық оты өршіп,енді ол рулас, аталас адамдар ара-да лаулады. Жаңа реформа бойынша Қ 3 генерал-губер-қа(әскери ж/е азаматтық өкімет билігі – ген-губ-рда):Түркістан (Жетісу-1866ж, Сыр-1867ж обл-ры ), Орынбор (Орал, Торғай), Батыс Сібір (Ақмола, Семей-1854ж) бөлінді. Бөкей Ордасын 1872ж Астрахань губерниясына қосты. Маңғышлақ приставтығы 1870ж Кавказ әскери округінің қаруына берілді.әскери губер-р жанынан жарлықты шаралық ж/е сот бөлімшелерінен тұратын облыстық басқармалар құрылды. Оларды вице-губ-р басқарды. Болыс пен ауыл старшыны 3 жыл сайын сайланды.1867-68ж реформалар 2 жылға уақытша енгізілген еді, бірақбұл тәжірибе 20 жылдан астам уақытқа созылды. 1882ж 2 маусымда «Түркістан өлкесін басқару тур ереже» , 1892ж 21 наурызда «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғайобл-рын басқару тур ережелер» қабылдадаы.Түркістан өлкесінің құрамы:Ферғана, Самарқанд, Сыр обл-ры. Ал Орынбор мен Бат. Сібір губ-тары орнына Далалық ген-губ-қ құрылды: Ақмола, Семей; Орал, Торғай, Жетісу обл-ры. 1886-91ж патша үкіметі Түркістан мен Дала өлкесінде судья,обл-қ ж/е жоғарғы сотқалыптастырылды. Бұның барлығы Кіші жүз қазақтарының наразылығының 1868ж желтоқсан-69ж қазанда болған көтеріліске ұласты. 1869ж наурыз 1970ж орт. дейін Маңғыстау жарты аралында Д. Тәжиев, И.Тілекбаев бастаған көтеріліс бүкіл аралды қамтыды.1970ж 5 сәуірде олар Александровск фортына, Николаевск станциясын шабуылдап, форт маңындағы маяктарды өртеді. Патша үкіметі көтер-ті басады. Ресейде крепостнойлық құқық жойылғаннан соң патша өкіметі Қ-ға қоныстандыру саясатын бастады. Қоныс аударылғандар құнарлы жерлерді тартып алды. Оған қоса салықтар енгізілді.1868ж Жетісудың ген-губ-ры Копаковский «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру тур ережелер» қабылданады.әр адамға 30 десятина жер бөлді. Қоныс аударушылар 15 жылға салықтан, әскери міндеттен босатылды. Патшаның отарлау саясатынан Қ-ң ауылшарушылығы дағдарысқа ұшырады. Жерді тартып алу, отырықшылар ошақтарын талқандау, халықты шөл ж/е шөлейт жерлерге қуалау көп зиян әкелді.қазақ кедейлері кулактарға, қазақтарға, байларға жалынды.
Политикалық жаппай жазалау шаралары.Қазақстандағы Сталиндік қуғын-сүргінге ұшыратулар. Карлаг, Степлаг, Алжир.20-30 ж тоталитарлық жүйенің репрессиялық толқыны қазақ интеллегенциясын жойды. 1928 ж “АлашОрданың” бұрыңғы зиялылары – “буржуазиялық ұлтшылдарды” жала жабумен 44 адамды соттады. Олардың қатарында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов бар. 1930 ж басқа топ интелегенциясы да сотталды. Олардың саны 40 адам, солардың ішінде М.Тынышпаев, К.Досмухамедов, т.б. бар. 1937-38 ж репрессия үлкен сипат алды. Адамдар репрессияға ұшырап, жазаға тартылды. Солардың ішінен Т.Рысқұлов, Д.Сәдуақасов, І.Исаев, У.Жандосов қазақ әдебиет қайраткерлері С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, ғалымдар К.Жұбанов, С.Асфендияров және т.б. бар. Қазақстанда 7 лагерь құрылды. Ірілердің бірі – Карлаг. Халық жауларының әйелдері үшін - Алжир лагері. 1937 ж күзінде “жапондық шпионажда” 100 мыңдай кәріс күштеп Қаз-ға көшірілді. Сонымен қатар, 1937ж күзінде СССР-ң Кавказдық шекарасын “тазартқанда” Қаз-ға мыңдаған түрік, әзірбайджандықтар, құрдтарды, ирандықтар көшірілді. Және де сол кезде Қаз-ң астанасы Қызылорданы 1929ж Алматыға көшірткенін байқауға болады. ҚазАКСР-і ҚазССР-не айналды, яғни 1936ж 5 желтоқсанда қабылданған конституция бойынша автономиядан кеңестік республикаға айналды.
Президенттің халыққа арнаған бірінші жолдауы: "Қазақстан - 2030" Қазақстан-2030 Стратегиясы– ел дамуының 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған стратегиялық бағдарламасы. 1997 жылы қазанда қабылданған. ПрезидентН.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған арнауында баяндалған. Стратегияда көзделген мақсат – ұлттық бірлікке, әлеуметтік әділеттілікке, бүкіл жұртшылықтың экономикалық әл-ауқатын жақсартуға қол жеткізу үшін тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстан мемлекетін орнату. Осы мақсатқа орай мынандай ұзақ мерзімді негізгі бағыттар бөліп көрсетілді:Ұлттық қауіпсіздік: аумақтық тұтастықты толық сақтай отырып, еліміздің тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы. Мемлекеттің тұрақты түрде дамуын қамтамасыз ететін барлық қажеттіліктер шеңберіндегі бастапқы шарт – ұлттық қауіпсіздік және мемлекеттіліктің сақталуы. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі көрсеткіші ретінде демократиялы, индустриясы дамыған басты мемлекеттермен байланыстарды күшейту, халықаралық институттар мен форумдардың көмегі мен жәрдемін пайдалану қажеттігі атап көрсетілді. Мұның өзі халықар. қоғамдастық тарапынан Қазақстанғақолдау жасаудың жақсы жолға қойылуын, бай табиғи қорлардың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді, Қазақстан азаматтарының өз еліне деген сүйіспеншілік сезімін арттырады. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету жұмысындағы сөзсіз басым бағыт сыртқы саяси қызметке, Қазақстанның өз көршілерімен және дүние жүзінің жетекші елдерімен өзара тиімді қатынастар қалыптастыруға саяды.Ішкі саясаттың орнықтылығы және қоғамның шоғырлануы: бірлік – қоғам мен мемлекеттің одан әрі дамуының кепілі. Бұл салада барша азаматтар үшін тең мүмкіндіктің және барлық этн. топтар үшін тең құқықтың болуына кепілдік беру, ауқаттылар мен кедейлер арасындағы айырманы азайту, әлеум. мәселелерді шешу, саяси орнықтылық пен қоғамның шоғырлануын ұзақ мерзімге қамтамасыз ететін дәулетті Қазақстан мемлекетін орнату міндеті қойылды.Шетелдік инвестициялар мен ішкі жинақ қаражаттың деңгейі жоғары болатын ашық нарықтық экономика негізінде экономикалық өрлеу. Негізгі қағидалары: мемлекеттің белсенді рөлін сақтай отырып, оның экономикаға араласуын шектеу, макроэкономиканы орнықтыру, экон. өрлеуді қамтамасыз ету, экономиканың нақты секторын сауықтыру, күшті әлеум. саясат жүргізу, қатаң қазыналық және монетарлық шектеулер жағдайында бағаны ырықтандыру, ашық экономика мен еркін сауда қатынасын орнату, энергет. және табиғи қорды өндіруді одан әрі жалғастыру, шетелдік инвестицияларды қорғау.Қазақстандықтардың денсаулығы, білім алуы және игілігі: азаматтардың тұрмыс жағдайы мен деңгейін көтеру, экол. ортаны жақсарту. Сырқаттардың алдын алу және салауатты тұрмыс салтына ынталандыру, азаматтарды салауатты тұрмыс салтын ұстауға, дұрыс тамақтану, гигиена мен тазалық ережелерін сақтауға баулу, нашақорлық пен наша бизнесіне қарсы күресу, маскүнемдік пен темекі шегуді қысқарту, ана мен баланың денсаулығын сақтау, қоршаған орта мен экологияны таза ұстау мәселелерін қамтиды.Энергетикалық қорлар: тұрақты экономикалық өрлеу үшін мұнай мен газ өндірудің және оларды шетке шығарудың көлемін жедел ұлғайту жолымен энергетикалаық қорды тиімді пайдалану. Бұл стратегия: таңдаулы халықар. технологияларды, ноу-хауды және қомақты капиталды тарту, қордың тез де ұтымды пайдаланылуы үшін басты халықар. мұнай компанияларымен ұзақ мерзімді серіктестік орнату, мұнай мен газ экспорты үшін құбырлар желісінің жүйесін жасау, отын қорын пайдалану қызметінде дүниежүзілік қоғамдастықтағы ірі елдердің Қазақстанға және оның әлемдік отын берушілік рөліне ынтасын ояту бағытын ұстау, ішкі энергет. инфрақұрылымды жасау, өзін-өзі қамтамасыз ету және бәсекеде тәуелсіз болу мәселелерін шешу мәселелерін қамтиды.Инфрақұрылым (көлік және байланыс): ұлттық қауіпсіздікті, саяси тұрақтылықты нығайту, экон. өрлеуді күшейту. Отандық көлік-коммуникац. кешеннің әлемдік рыноктағы бесекелестік қабілетін қамтамасыз ету және Қазақстан арқылы өтетін сауда ағынын ұлғайту міндеті қойылған.Кәсіпқой мемлекет: іске шын берілген және елдің негізгі мақсаттарына қол жеткізуде халық өкілдері болуға лайық мемл. қызметкерлердің осы заманғы қабілетті құрамын жасақтау. Бұл саладағы міндет осы заманға сай тиімді мемл. қызмет пен нарықтық экономикаға оңтайлы басқару құрылымын құру, басты мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкіметті жасақтау, ұлттық мүдделердің сақшысы болатын мемлекет орнату.
Президенттің халыққа арнаған жолдауы - Қазақстан Республикасына деген ұлт жетекшісі Н.Назарбаев " "Қазақстан - 2050" стратегиясы мемлекетіміздің жаңа саяси бағыты"Қалыптасқан Қазақстан – мемлекеттілігіміздің, ұлттық экономикамыздың, азаматтық қоғамымыздың, қоғамдық келісіміміздің, өңірлік көшбасшылығымыз бен халықаралық беделіміздің дағдарыста сыналуы1. Қуатты да табысты мемлекет2. Демократияландыру мен ырықтандырудың орнықты процесі3. Түрлі әлеуметтік, этностық және діни топтардың келісімі мен татулығы4. Ұлттық экономика. Халықаралық еңбек бөлінісіндегі біздің рөліміз5. Қоғамдық тұрақтылық пен келісімді қамтамасыз ететін күшті әлеуметтік саясат6. Әлемдік қоғамдастық таныған ел7. Ядролық қаруды таратпау режімін ілгерілетудегі біздің белсенді рөліміз8.Қазақстан-2030 стратегиясы. Негізгі қорытындыларІІ. ХХІ ғасырдың жаһандық он сын-қатері1. Бірінші сын-қатер – тарихи уақыттың жеделдеуі2. Екінші сын-қатер – жаһандық демографиялық теңгерімсіздік3. Үшінші сын-қатер – жаһандық азық-түлік қауіпсіздігіне төнетін қатер4. Төртінші сын-қатер – судың тым тапшылығы5. Бесінші сын-қатер – жаһандық энергетикалық қауіпсіздік6.Алтыншы сын-қатер – табиғи ресурстардың сарқылуы7. Жетінші сын-қатер – Үшінші индустриялық революция8. Сегізінші сын-қатер – үдей түскен әлеуметтік тұрақсыздық9. Тоғызыншы сын-қатер – өркениетіміз құндылықтарының дағдарысы10. Оныншы сын-қатер – жаңа әлемдік тұрақсыздық қаупіІІІ. "Қазақстан-2050" стратегиясы – жедел өзгермелі тарихи жағдайлардағы жаңа Қазақстанның жаңа саяси бағыты1. Міндеттердің жаңа парадигмасы2. Қайда бет алдық? Жаңа саяси бағыттың мақсаттары1. Жаңа бағыттың экономикалық саясаты – пайда алу, инвестициялар мен бәсекеге қабілеттіліктен қайтарым алу принципіне негізделген түгел қамтитын экономикалық прагматизм1. Түгел қамтитын экономикалық прагматизм2. Жаңа кадр саясаты3. Макроэкономикалық саясатты жаңғырту3.1. Бюджет саясаты3.2. Салық саясаты3.3. Ақша-кредит саясаты3.4. Мемлекеттік және сыртқы қарызды басқару саясаты4. Инфрақұрылымды дамыту5. Мемлекеттік активтерді басқару жүйесін жаңғырту6. Табиғи ресурстарды басқарудың жаңа жүйесі7. Индустрияландырудың келесі кезеңінің жоспары8. Ауыл шаруашылығын жаңғырту8.1. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуде және саудада қожалықтар мен шағын және орта бизнесті дамыту9. Су ресурстарына қатысты саясат2. Ұлттық экономикамыздың жетекші күші – кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау1. Шағын және орта бизнесті дамыту2. Мемлекеттік-жекеменшік әріптестігінің жаңа үлгісі –
«Қуатты бизнес – Қуатты мемлекет»3. Жекешелендірудің жаңа кезеңі – мемлекет рөлінің өзгеруі3. Әлеуметтік саясаттың жаңа принциптері – әлеуметтік кепілдіктер мен жеке жауапкершілік1. Әлеуметтік саясаттың жаңа принциптері1.1. Ең төменгі әлеуметтік стандарт1.2. Атаулы әлеуметтік қолдау1.3. Өңірлердегі әлеуметтік теңгерімсіздіктер проблемасын шешу1.4. Жұмыспен қамту және еңбек саясатын жаңғырту2. Ананы қорғау. Әйелдерге қамқорлық3. Баланы қорғау4. Ұлт денсаулығы – табысты болашағымыздың негізі4.1. Денсаулық сақтау саласындағы негізгі басымдықтар4.2. Балалар денсаулығын қамтамасыз етудің жаңа тәсілдері4.3. Медициналық білім беру жүйесін жақсарту4.4. Ауылда медициналық қызмет көрсетудің сапасы4.5. Дене шынықтыру мен спортты дамыту4. Білім мен кәсіби машық – заманауи білім беру, кадрларды даярлау мен қайта даярлау жүйесінің негізгі бағдарлары1. Білім беру саласындағы жұмыстың басымдықтары1.1. «Балапан» бағдарламасын 2020 жылға дейін ұзарту1.2. Инженерлік білім беру жүйесін дамыту1.3. Білім беру саласындағы әлеуметтік жауапкершілік жүйесін дамыту1.4. Білім беру әдістемелерін жаңғырту2. Инновациялық зерттеулерді дамытудың жаңа саясаты2.1. Технологиялар трансферті2.2. Ғылым мен бизнестің кооперациясы2.3. Перспективалы ұлттық кластерлерді қалыптастыратын жол картасы3.Жастарға үндеу5. Мемлекеттілікті одан әрі нығайту және қазақстандық демократияны дамыту1. Мемлекетті басқарудың жаңа типі1.1. Мемлекеттік жоспарлау мен болжау жүйесін жетілдіру2. Басқаруды орталықсыздандыру2.1. Орталық пен өңірлер арасындағы жауапкершілік пен өкілеттіктердің ара-жігін ажырату2.2. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы2.3. Ауыл әкімдерін сайлау3. Кәсіби мемлекеттік аппарат қалыптастыруЗ.1. Әкімшілік реформаның екінші кезеңі4. Бизнес қауымдастық пен мемлекеттік аппараттың өзара іс-қимылының жаңа жүйесі5.Тәртіпсіздікке мүлде төзбеушілік принципін енгізу6. Жемқорлыққа қарсы күрес7. Құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтерді реформалау6. Дәйекті де болжамды сыртқы саясат – ұлттық мүдделерді ілгерілету мен өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту1. Сыртқы саясатты жаңғырту басымдықтары
2. Экономикалық және сауда дипломатиясын дамыту3.Өңірлік қауіпсіздікті нығайту4.Жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға үлес қосу5. Ұлттық қорғаныс қабілеттілігі мен әскери доктринаны нығайту7. Жаңа қазақстандық патриотизм – біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі1. Жаңа қазақстандық патриотизм2. Барлық этностар азаматтарының тең құқықтылығы3. Қазақ тілі және тілдердің үштұғырлылығы4. Мәдениет, дәстүрлер және даралық5. Ұлттық интеллигенциясының рөлі6. ХХІ ғасырдағы Қазақстандағы дін7. Болашақтағы Қазақстанды қалай елестетемін?8. Ұлтқа үндеу
Сақтардың тұқымдық одағы. Саяси тарихы. Қоғамдық құрылыс.. Б.з.б. 1 мыңжылдықта Қазақстан жері өзгеріске ұшырады: өсімдікке бай дала қатты тікенді жантақпен изенді, сорға, сусыз құмды жапан далаға айнала бастады. Тайпааралық экономикалық және мәдени қатынастар қалыптасты. Ерте темір дәуірі. Б.з.б. 8-7 ғ көптеген тайпалар үшін темірді ашу және кеңінен қолдау кезеңі басталды. Темірді игеруге алғашқы қадам жасалған Қазақстан мен Оңт.Сібірде баст. Құнды олжаларды Зайсан көлдің оңтүстігіндегі Шілікті аңғарынан, Жетісудан, Орт. Қазақстандағы Тасмай т.б. қазып алынды. Қазба ескерткіштерінің ішінен ең құндысы - “Парсы патшалары”. Сақ. Скифтерге ұқсас сақтарды “Азиялық скифтер” д.а. Көшп. өмір, Еуропа, Азия дала-қ тайпаларының арасындағы ұрыстар және сақтар мен скифтердің Азия мемлекетіне біріккен жорықтар жасауы мәдениетте ортақ белгінің тууына себепші болды. “Сақ” мағынасы (парсы тілінде) “құдіретті еркектер”, (иран жазб.) “жүйрік атты турлар”, Әскери қоғам болды. 3 топ: 1) теңіздің ар жағындағы сақтар (Қара тең-ң Солт-де, Арал тең. маңы) 2) хаома суын дайынд-н сақ-р (Сырдарияның орт.ағ. Тянь-Шань, Жетісу, Моңғ.) 3) шашақ бөрікті сақ-р (Мургаб аңғарында) Шаруашылығы: Сақтар мал шар-мен айналысты. Садақ жақсы тартты Соғыстың 2 түрін білді: садақ, найза, айбалта. Көшпенділер болған. Жылқы, қой, түйе өсірді. Кейін қолөнер мен сауда дамыды, қалалар п.б. металл өндеді (темір, мыс, қалайы, алтын, күміс), ағаш және тері ыдыстар (қыш ыдыс). Ұлы Жібек Жолы – нефрит-лазурит; ішкі сауда Жетісу мен Ш.Қазақстан болды. Сақ әйелі қоғамныңөміріне белсене қатысты, тіпті көсем болды. 3 табы ерекшеленді: 1) жауынгерлер(қызыл) 2) абыздар (ақ) 3) басқа қауым (сары/көк) адамдары (малшылар, егіншілер). Есік қорғ-на жерл-ң адам (Алтын адам) әрі жауынгер, әрі абыз, әрі малшы болып есептелді. Ескерткіштер: Бесшатыр кесенесі (биіктігі = 5 этаж). Сақ жауынгері. Сақ-ң Архаменид патшасы Кирді жеңгені туралы баяндайды. Кир өлді. 519-518жж I Дарий соғ-қа қарсы жорыққа аттанды. Сақ жерл. кірді. Сақ малшысы Ширак келді. Ширак оларды шөл далаға алып келді. Жорық сәтсіз болды. Сақтардың 1 бөлігі ғана парсылардан жеңілуге мәжбүр болды. Сақ-р парсылармен бірігіп, Египет, Грецияда соғысты. Фермонильдей соғыста ерекше көзге түсті. 4ғ Ескендір 3-н Археменидінің ірі мемл-н талқ-ды, Орта Азияны жаул. ала баст. Б.з.б. 330-327жж Александр Македонский Соғдының астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай беттейді. Сырдария жағасына Александрия деген қала салды. Сырдарияның ар жағында тұрған сақ тайпаларын бағындыру үшін жасалған жорығы сәтсіз болды. Сақтар шығысқа қарай жүрг. жолын бөлді. Б.з.б 323ж А.Македонский өлгеннен кейін ол құрған ірі мемл. ыдырап, жеке мемл-ге бөлінді. Алғ-да Орт.Аз. А.Македонский негізін салған қалалар қиратылды. Мәдениеті: Аңдық стиль. Тақырыбы: аңдар мен аңыздардағы құбылыстарды суреттеу. “Өмір ағашы” арыстан бағы. Мифология – әлем, оның құрылымы тур. түсінік. Сақ-ң табиғат күштері – күн, әйел, күннің күркіреуі, найзағай. Аңдық стиль – ежелгі аңдарда сақ адамдарының әр түрлі жануарлардан шыққандығы туралы түсініктермен байланысты б.з. өтер алдында бұрын көрнекті өнер бол-н бұл стиль жоғалып, ою-өрнелік кескінге айн-ы. Зерг-к өнерде ағаштан ойып жас-н бейне-р мен сән-к бұйымдарды алтынмен қаптау ісі кең тарады.
Сақтардың тұқымдық одағы. Саяси тарихы. Қоғамдық құрылыс.Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлістіктер б.з.б. I мыңжылдықта пайда болды. Олар: сақ, үйсін, қаңлы, ғұн.Қазақстандағы өмір сүрген тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі-сақтар. Археологиялық зерттерлеуге және жазба деректерге қарағанда б.з.б. VII-IV ғғ. сақ тайпалары Орта Азия және Қазақстан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясында мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы атпен сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы Герадот (б.з.б. V ғ.) сақтарды «азиялық скифтер» деп атаған. Осымен қатар Герадот өзінің «Тарих» деп аталатын еңбегінде б.з.б. I мыңжылдықта Орта Азия және Қазақстан жерінде «Сақ» деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақтар: массагеттер, даилер, каспийшілер, исседондар, сарматтар, алаңдар, аримаспылар т.б. Сақтарда жоғарғы билеуші патша болған. Ең алғашқы сақ патшасы Тарғытай. Сақ қоғамында патша (көсем) аспан мен жердің арасындағы дәнекер болып есептелген. Сақ патшаларының жерге соқа салу жұмысын алғаш болып жүргізуі оның халықпен байланыстылығын көрсетеді. Әйгілі сақ патшалары: Зарина (б.з.б. VI ғ.; Аморга (б.з.б. 538 ж.); Томирис (б.з.б. 570-520 ж.ж.); Схунха (б.з.б. 517 ж.).Сақтарда тайпаларды басқарған тайпа көсемдері рулар мен тайпалар арасындағы даулы мәселелерді шешіп отырған. Сақ қоғамында жайылымдар мен көшуге қажетті жерлерді тайпа көсемі бөлді.Сақ қоғамындағы адамдар тобы жауынгерлер, абыздар, малшылар мен егіншілер (қауым мүшелері) деп 3 топқа бөлінді.Сақ жауынгерлері ежелгі үнді-иран тілінде «арбада тұрғандар» (ратайштар) деп аталған. Сақ жауынгерлерінің киім түсі – қызыл және сары-қызыл. Сақ қоғамындағы абыздардың танымал белгісі тостаған мен ерекше бас киім болған. Сақ қоғамында малшылар мен егіншілердің киімдерінің түсі сары, көк болған. Халықтың басым көпшілігі қатардағы қауымдастар – малшылар құраған.Сақтардың негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болды. Сақтарда ірі қара аз өсірілген. Сақтарда мінуге және жүк артуға түйе пайдаланған. Сақтардың өміріндегі ең маңызды түлік жылқы болды. Сақтарда қолөнер ісі өте жақсы дамыды.Сақтардың сыртқы саясатыБ.з.б. 530 ж. Сақ жеріне парсы патшасы Кир басып кіріп, жеңіліс тапты, ал б.з.б. 519 ж. Кирдің баласы І Дарий сақтарға соғыс ашып, өзіне бағындырды. Бұл туралы Бехустин жазбасында І Дарий: «Мен әскеріммен сақ жеріне жорыққа шықтым» деген сөздер қалдырған. Б.з.б. 490 ж. Марафон шайқасында сақтар парсы әскерімен одақтасып, гректерге қарсы соғысты. Б.з.б. IV ғ. (330-327) сақ жеріне А.Македонский қауіп төндірді. Грек-македон басқыншыларына қарсы күресті сақ жауынгері Спитамен басқарды. Ол 3 жыл бойы А.Македонскийге қарсы партизандық соғыс жүргізген. А.Македонский сыр бойында Александрия –Эсхата қаласын салдырып кеткен.
Саяси жағынан, бытыраңқылығы басым этникалық топтардың, яғни қазақ тайпаларының бір мемлекетке бірігуі Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ хандығы XV ортасында құрылдыШыңғыс ханның ұрпағы ғана хан болып сайлана алады. Мұрагерлер сұлтандар деп аталды. Хан жасағы немесе хан үйінің маңайындағы қызметшілер төлеңгіт және қараша деп аталды. Қазақ хандығының құрылуы: Қазақ хандығы - Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері, этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен экономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабында Қазақ хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады. 1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған әлеуметтік-экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді. XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе түсті. Орта Азия, Астрахан, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері Қазақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор болатын.Қазақ хандығының нығаюы: XV ғасырдың ІІ жартысында Қазақ хандығының іргесі нығайды. Көрші мемлекеттердің (Әбілқайыр хандығы, Темір және Моғолстан мемлекеттері) құлдырауы Қазақ хандығының күшеюіне себеп болды. Ең алдымен Қазақ хандығының құрамына Созақ, Сауран қалалары кірді.Керей хан - қазақ ханы (1465 — 1474) Ізашары: Барақ хан Ізбасары: Әз-Жәнібек хан. Қайтыс болуы: 1470 Әкесі: Болат сұлтан. Балалары: Бұрындық хан Керей хан Кирай, Гирей (туған, өлген жылы белгісіз – 15 ғасырдың 70-жылдарының бас кезі) – Қазақ хандығының негізін қалаушы ұлы екі тарихи тұлғаның бірі, алғашқы қазақ ханы. Әз-Жәнібек хан - қазақ ханы (1473 — 1480) Ізашары: Керей хан
сгбойындағы Испиджаб қаласы ислам дінінің орталығы болды.Х ғасырда қыпшақтар да ислам дінін қабылдады.Қазақстан жерінде ислам дінін таратушылардың бірегейі Қожа Ахмет Яссауи болды.
Соғыс алды жылдарында Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмір1941ж. 22 маусымда фашистік Германияның әскерлері Кеңес Одағына басып кірді. Ұлы Отан соғысына Қаз-н біртұтас елдің бір бөлігі ретінде қатысты. Соғыс қарсаңында оның стратегиялық маңызы бар мол адам және табиғи ресурстары болды. Қазақ халқы өзінің кең байтақ даласын көп ғасырлар бойы қорғап келген болатын. Соғыстың алдындағы фашизмге қарсы насихат адамдарға зор ықпал жасады. 1939ж халық санағы бойынша Қаз-ң халқы 6.2 млн. адам еді. Соғысушы армиялар қат-на соғыс жылдары 1.196.164 қазақстандық сапқа тұрды. Сталинизм Қ-н мен Орта Азиядан түпкілікті халық-н, зорлап көшіріп әкелгендерден еңбек армиясы мен арнаулы құрылыс бөлімшелерін құрды, оларға Қазақ ҚСР-нан 700 мың-н астам адам шақырылып алынды. Республика армияға резерв дайындаумен айналысты. 1941-45жж әскери оқу ор-на 42 мың-н астам жас қазақстандық жіберілді, республика жер-де тұрған 27 әскери орны толық емес мәлімет бойынша 16 мың офицер даярлап шығ-ды. Қаз-ға 220 фабрика, зауыт,, ұстахана, артель көшірілді. Олардың көбісі тамақ және жеңіл тоқыма өн-ң комбинаттары еді. Қару жарақ пен оқ дәрінің жаңа түрін шығару алға қойылды. Соғыс Қаз-ң батыс өңіріне әсерін тигізді. 1942 ж. қыр-те олардың әскери жағдайы жарияланып, Орал мен Атырауда Қалалық Қорғаныс комитеті құрылды, ол мем-к партиялар мен әскери орган-ң билік-н біріктірді. Оралда жедел байланыс торабы жасалып, оның Атырау ,Астрахань, Құйбышев және Орынбор желілері тартылды. Соғыстың 1-ші күнінде-ақ Қ-н арсеналдардың біріне айналды. Қарағанды шахтерлері ерен еңбек етті. Төрт жыл ішінде 34 млн тонна көмір шығ-ды. Орал-Ембі мұнайлы ауданының кәс.орын. сұйық отын шығ-ды 39% арттырды, электр қуатын өн-ру 2 есе өсті. Республика мыс-35%, қорғасын-85%, молибден-60%,полиметалл рудалары-70% берді. 1941-45 жж барлығы 460 фабрика мен зауыт-шахталар салынды.
Сонымен қатар Орталық Ресейдің сауда-өнеркәсіп және монополистік буржуазиясының капиталы салынатын аймаққа айналды. Орыс,шетелжәне аз-маз жергілікті капитал негізінде тау-кен және мұнай орындарын игеретін акционерлік өндірістер құрыла бастады. Банк тораптары мен несие мекемелері құрылуы нәтижесінде капитал елдің шеткері аймақтарына да келіп жетті.Қазақстандағы несие жүйесін барлық Ресей империясындағы сияқты Мемлекеттік банк бөлімшелері, акционерлік, коммерциялық банк филиалдары, өзара несие қоғамдары, қалалық қоғамдық банктер жүзеге асырды.Мемлекеттік және ірі коммерциялық банк бөлімшелері XIX ғасырдың 70—80жылдары Оралда, Петропавл, Семей, Омбы, Верный қалаларында ашылды.XX ғасырдың басында өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының дамуы ақша рыногын кеңейтіп, несие жүйесі ресурстарын ұлғайтты. Бұл кезеңде елкеде ірі коммерциялық банктердің бөлімдері: Орыс-Азия, Халықаралық коммерция, Орыс сыртқы сауда, Орыс сауда-өнеркөсіп, Сібір сауда, Еділ-Кама, Мәскеу көпестері банктері ашылды.Қазақстан мен Қырғызстан аумағында 1914 жылы 44 банк мекемелері мен 345 несие және карыз жинақтау серіктестіктері жұмыс істеді. Өлке облыстары арасында несиелік мекемелер саны жағынан Ақмол облысы бірінші орынға шықты. Петропавл осы аудандағы сауда-өнеркәсіп қызметінің орталығына айналды. Мал, мал шаруашылығы өнімдері саудасы және үн тарту өнеркәсібінің ірі орталығы Семейде орналасты.Ал Орал және Қостанай Еділ өңірін мал өнімдерімен жабдықтап тұратын маңызды пунктке айналды.Сауда өнеркөсіп топтары өлкенің бай табиғи ресурстарын игеруге ат салысты. Аймақта сауда өнеркәсіп өндірісімен салыстырғанда біршама жоғары деңгейде болды. Саудада орта және ұсақ сауда өнеркәсіптерінің үлес салмағы үлкен болды. Кішігірім бөлшек сауда дүкендері де сауда операцияларына белсене араласты. Қазақстан мен Қырғызстанда несие көлемі жағынан бірінші орынды — мал және ет саудасы, екінші орынды — нан, үшінші орынды өнеркөсіп тауарлары иеленді.Қазақстанның өндіргіш күштерінің өсуіне темір жолдардың салынуының үлкен маңызы болды. Темір жолдар торабы жүк тасудың, сыртқы сауданың өсуі капиталистік ендіріс тәсілінің орнығуындағы басым факторға айналды. XIX ғасырдың соңында Рязань — Орал, Самара Орынбор, Самарқан қаласын Каспиймен қосатын темір жолдар, Сібір темір жолы құрылысының аяқталуы Ресеймен байланысты күшейте түсті. Осы кезеңде Қазақстанға шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүріп жатқандықтан, сырттан келгендер осы маңызды темір жол, тас жол, су жолдары бойларына орналаса бастады.
Сөйтіп, ХҮІ ғ.басында феодалдық өзара қырқыстар, халық наразылығының жиілеуі және олардың Қазақ хандығына барып қосылуы салдарынан Моғолстан ыдырап, жеке мемлекет болып өмір сүруін тоқтатты. Моғолстан Қазақ хандығының құрылуына және қазақтың өз алдына жеке халық болып қалыптасу барысын аяқтауына территориялық тірек, саяси-экономикалық негіз болды.
СССР бұзылуы, тәуелсіз және егеменді Қазақстанның құрылуы.80ж аяғында Кеңес мемл ыдырай бастады.Респ. парламентінің қазақ тіліне мемл тіл дәрежесін берген «Қазақ КСР-ң тіл туралы» заңы 1989ж 22 қыркүекте қабылдады..1990ж 24 сәуірде респ Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-ң Президенті лауазымын белгіледі,парламент сессиясында жасырын дауыс беру нәтижесінде оған Н.Ә.Назарбаев сайланды.Президенттің Семей полигонында ядролық сынаққа тиым салу ,Ұлы Отан соғысына қатысқандар мен оларға теңестірілген азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету шаралары туралы жарлықтары Қ-да демократиялық қайта құрылыстар жүргізудің өзіндік бір белесі болды.1990ж 25 қазанда респ Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-ң мемл егемендігі туралы Деклорация қабылдады.1990ж желтоқсанда 4 респ-Ресей,Украина,Белоруссия ж/е Қ-н егеменді мемл-р одағын құру туралы инициатва жасады,Новогарев келісімін талдап жасау жөнінде бірлескен жұмыс басталды.1991ж тамыздағы оқиға бұл жұмысты үзіп жіберді,КСРО-ң күйреуін ж/е бұрынғы одақтас респ-дың оның ішінде Қ-ң егемендік алуын шапшаңдатты.КОКП,оның бір бөлігі Қ-н компартиясы тарихы аренадан шықты.1991ж 1 желтоқсанда Қ-н тарихында тұңғыш рет респ Президентін жалпы халықтың сайлау өтті.Н.Ә.Назарбаев Президент болды.1991ж 2 қазанда қазақ жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы 40 жыл өмір сүргенде тұңғыш рет одан ғарышқа 1-ші ғарышкер Т.О.Әубәкіров ұшты.1991ж 10желтоқсанда тұңғыш бүкіл халық сайлаған Президент қызметіне кірісті,ал 1991ж 16 желтоқсанда қазақтың Кеңестік социалистік респ-сы Қ-н респ болып аталды.Орта Азия мен Қ-н респ басшылары Ашхабадта кездесіп,Беловеж келісіміне,оның құқықтық жақтарына талдау жасады,жаңа достастықты қалыптастыруға толық құқықтық негізде қатысуға әзірліктерін білдірді.1991ж 21 желтоқсанда Алматыда бұрынғы Кеңес одғының құрамына кірген тәуелсіз мемл басшыларының кеңесінде ТМД-ны құру туралы келісімінің хаттамасына қол қойылды.Қ-н тәуелсіздік алғаннан кейін егемен мемл ретінде халықаралық аренаға шықты.1992ж 3 наурызда Қ-н Б.Ұ.Ұ-на кірді. Біздің мемл жүзден аса ел таныды,олардың көмегіме елшілік ж/е өкілеттік дәрежесінде дипломатиялық қатынас орнатылды.Респ ядролық қарусыз мемл дәрежесін алды.1992ж күзде Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы өткізіліп,оған 10млн қазақ халқының өкілдері жиналды.1992ж мемл рәміздер қабылданды.1993ж 28 қаңтарда Жоғары Кеңес Қ-н Конституциясын қабылдады.1995ж 30 тамызда бүкілхалықтың референдуінде Қ-н респ-ң жаңа Конституциясы қабылданды.
СССР мен Қазақстанда қайта құруға бағыт (1985 ж. СОКП ОК сәуір Пленумы).КСРО-дагы жэне Казахстандагы Кайта куруга бетбурыс (1985 ж. СОКП ОК сәуір айындағы Пленумы)1985 жылы КОКП ОК сәуір айындағы пленумында М. С. Горбачев әлеуметтік-экономикалық өмірдің мәселелеріне жаңаша қарауға әрекет жасалынды. Пленумда әлеуметтік-экономикалық дамуды жеделдету бағыты жарияланды. Бұл серпілісті саяси басшылық дамудың экономикалық қарқынының бәсендеуіне жол бермеу және негізгі күштерді осы бағытқа жұмылдыру арқылы жүзеге асыруға тырысты.Ғылыми-техникалық прогресс негізінде экономиканың құрылымдық қайта құру проблемаларын КОКП ОК-нің ірі мәжілісінде талқылау жаңа басшылықтың алғашқы қадамы болды. 1986 жылдың ақпанында болған КОКП-ның 17-съезіндебұл бағыт қолдау тауып, дамытылды.Жаңа басшылық әлеуметтік және экономикалық дағдарысты бүкіл мемлекеттік жүйені қайта құру арқылы емес, жекелеген шаралардың көмегімен, идеялық саяси тәрбиені күшейту арқылы болдырмауға болады деп есептеді. Алғашқыда жарияланған мақсаттар мен нақты өмірдің арасындағы күрделі қайшылықтардың нәтижесі 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларына жеткізді.
Сыпыра жырау Сұрғылтайұлы: XIV ғасырда Батыс Қазақстан өңірінде өмір сүрген жырау, ақын.Жырлары осы кезге жетпеді. Шалкиіз Тіліеншіұлы (1465-1560): Белгілі жырау XV-XVI ғасырларда өмір сүрген. 1490 жылы Әмір Темірдің уәзір билерінің бірі болады. Шалкиіз жырларының негізгі тақырыптары – ерлік, батырлық, адамгершілік т.б.Асан қайғы (Хасан Сәбитұлы): XV ғасырда өмір сүрген ұлы ойшыл, жырау. Алтын Орда ханы Ұлық-Мұхаммедтің кеңесші биі, қазақ ханы Әз-Жәнібектің кеңесшісі болады. Асан қайғы халқына жайлы қоныс іздеу үшін желмаясына мініп, сапарға аттанады. Оның іздеген жайлы қонысы «Жерұйық» деп аталды. Асан қайғының көптеген толғаулары бізге жеткен.Қазтуған жырау: XV ғасырда өмір сүрген. Еділдің төменгі ағысындағы Қажы Тархан (Астрахань) маңында мекен еткен. Оның көптеген жырлары бізге жеткен. Мысалы, «Алаң да алаң, алаң жұрт» т.б XIV-XVII ғасырлардағы дін: Х-ХІІ ғасырларда қазақтар арасында Ұмай құдайына табыну, ата-баба аруағына сиыну етек жайды. Табиғат күштеріне табыну көшпелі түріктер арасында біразға дейін сақтады.Бұл наным-сенімдерді тек VII ғасырда ислам діні біртіндеп ығыстыра бастады.VII ғасырда қазақ жеріндегі түрік тайпалары арасында ислам діні етек жайды. Бұл істі Хишам Халиф жүргізді. Х ғасырда ислам дінін Жетісу жеріндегі тайпалар,
Тәуекел хан (Т.х). Ресеймен жакындасудын жолдарын iздестру.Казак ханы болып Жэнiбек урпагы Шыгай сайланды (2 жыл биледi).Казак хандыгына Сырдария калаларын эз колдарына алып, сол аркылы хандыкты кушейту кажет болды.1586ж Шыгай улы Тэуекел Туркiстаннын калаларын эзiне каратып, Ташкентке кол созды.1584-94 жылдар аралыгында ол эзге султандармен хан тагына таласып, хандыкка кол жеткiздi. Ресей мемлекетi мен казак хандыгы арасында дип-к карым-катынас кушейдi. Ресейдiн максаты казак хандыгымен одактасып, сiбiр ханы Кэшiмге карсы куресу, осы одактастыкты пайдаланып,орта азия хандарымен келiссэз жургiзу, Тэуекел хан мен Иран шахы Аббас I арасында Букара хандыгына карсы одак кургызу едi.1594 ж. Кантарда орыс патша укiметi Т.х-га эскери кэмек кэрсетпекшi болды.Орыс мемлекетi мен казак хан-гы арасында Сiбiр ханы Кэшiмге жэне Бухара ханы Абдоллага карсы одак калыптасты.Осы кездегi тарихи окига-Кэшiм хан билеген Сiбiр хандыгынын жойылуы едi.1598ж Сiбiр хандыгы жойыды,казак тайпалары казак хандыгына бiрiктi.1598ж Орта Азияга жорык жасады. Сырдария бойындагы калаларды кайтарып алу жолында сэттi урыстар жургiзген Т.х ауыр жараланып бiр урыста Ташкентте кайтыс болады.
Тәуелсіздік кезендегі Қазақстанның экономикалық дамуы. Қазақстанда социалистік экономикадан кейiнгi экономикалық жағдайдың шиеленiсiп, құлдырауымен сипатталады. Бұл 70-жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының жаппай үдере қожырауы салдарынан туған едi, оның үстiне өзгерiске ұшыраған сыртқы және iшкi әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта жүргiзiлген экономикалық саясат өрiстеп кете алмады.90-жылдардың басында ҚР-ның экономикалық саясаты социалистік экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы құруға бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру: сыртқы реттеуiштердi енгiзу, әлеуметтік-экономикалық аяға мемлекеттiң қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экономикалық қызмет нысандарын кеңейту, сырттан инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп ұстынды экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау.Республиканың жалпы iшкi өнiмi 1991 ж. ағымдағы бағамен — 85863,1 млн. сом., 1992 ж. — 1217689,2 сом болды. Бағаны ырықтандыру салдарынан үдей түскен инфляцияға байланысты жалпы iшкi өнiм ағымдағы бағамен 15 есе көбейдi. Тұтыну бағасының индексi 1992 ж. 3060,8%-ды құрады, мұның өзi 1991 жылмен салыстырғанда 12,4 есе (247,1%) көп. Нақты бағамен жалпы iшкi өнiм деңгейi 5,3%-ға төмендедi. 1991 жылмен салыстырғанда 1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндiрiс көлемi күрт азайды. Өнеркәсiптiк өнiмнiң құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды, саудада 17,4%-ды, көлiкте 19,4%-ды құрады. Өндiрiстiң өсуi тек ауыл шаруашылығында ғана тiркелдi. Сатып алу қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша орта есеппен жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1991 ж. 5756 АҚШ доллары, 1992 ж. 5561 АҚШ доллары болды. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының алғашқы бағдарламасы — “Қазақстанның егемендi және тәуелсiз мемлекет ретiнде дамуының қалыптасу стратегиясы” қабылданды, мұнда мемлекет дамуының басым бағыттары айқындалды және экономика аясында стратегиялық мақсаттар белгiлендi, олар: бәсекеге негiзделген, экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесiнде әрқайсысы өз мiндеттерiн орындайтын негiзгi меншiк нысандары (жекеше және мемлекеттік) ұштасатын және өзара байланыста болатын әлеуметтік нарықтық экономика құру; адамның экономикалық өзiн-өзi билеуi қағидатын iске асыру үшiнқұқықтық және басқа жағдай жасау.
Тәуке ханнын кезiнде жогаргы өкiметтiн ныгаюы. «Жетi жаргы». Казак хандарынын iшiнде ен ыкпалдысы Тэуке 1680 жылдан 1718 дейiн хан болган. Батыстагы Орыс мемелекетiнiн кушеюi, шекарасынын кенеюi, онын бурынгы Алтын Орданын орнына пайда болган барлык мемлекеттердi косып алуы Кытайдын ежелгi экспансиялык кулкы, жонгарлардын казак халкына кауып тондiруi бурынгы жуздiк бэлшектенудi куруды кажет еттi. Сондыктан ол хан алкасын курды. Солкездегi казак халкынын, уш жуздiн атакты билерiнен куралган билер алкасы Тэуке ханнын баскаруымен «Жетi жаргы» зандар жинагын шыгарды. Сырткы жаулардан коргану ушiн Тэуке хан кыргыздармен жэне каракалпактармен одакты кушейттi. 1718ж Тэуке хан кайтыс болды.
Түргеш қағанаты. Түргеш қағанаты (704–756 жж.) Түрік тектес түргеш тайпалары VI-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын мекендеген, ал VII-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек "Тоныкөк” жазуында айтылған. Түргеш қағанаты халқының этникалық құрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған.Бұл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі – 699–706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы – Шу өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы – Іле өзені бойындағы Күнгүт қаласы. Үшелік елді 20 ұлысқа бөліп, олардың әрқайсысында 7 мыңнан әскер ұстады.Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал-қағанға көшті. Оның ел билеген кезі 706–711 жылдар. Қаған билігі үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды. Батыста түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде түргештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. 712–713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш (Ташкент) қаласы тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мәуеренахрдағы араб иелігіне төніп отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Испиджабқа шабуыл ұйымдастырды.Екі тайпаның арасындағы тартыста қара түргештер жеңіске жетеді, олар қолдаған Сұлу тархан қаған болады. Түргеш қағанаты Сұлу қағанның (715–738 жж.) тұсында қайта күшейе бастады. Бұл кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мемлекет орталығы Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті әскери қолбасшы Сұлу екі майданда: батыста арабтарға қарсы, шығыста Батыс түрік қағандары мирасқорларын қолдаған Тан империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түргештер Ферған қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Арабтар 732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бұхара қаласын басып алды. 737 жылы Сұлу арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып, Тохарстанға дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы Баға-тархан өлтірді. Сұлу қаған қаза болғаннан кейін билік үшін "сары” және "қара” түргештердің арасында ұзаққа созылған күрес жүрді. Түргеш мемлекеті өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мұны Тан (Қытай) империясы ұтымды пайдаланды. 751 жылы Тараздың қасындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған Қытай әскерлерінің арасында 5 күнге созылған қырғын соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның тылындағы қарлұқтар көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске ұшырады. Әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті 756 жылы құлады.
Түрік қағанатының құрылуы. "Түрік" этнонимі. атыс Түрік қағанаты.Түрік қағанаты (552-603 ж.ж.)VІ – ХІІ ғ.ғ. Қазақстан тарихында «түрік кезеңі» деген атпен қалды. VІ – Х ғ.ғ. Қазақстанда болған мемлекеттер сипаты жағынан ерте феодалдық мемлекеттер болған. Қазақстандағы ең алғашқы феодалдық мемлекет Түрік қағанаты. Түрік қағанатының негізін салушы, бұрынғы теле тайпасының қолбасшысы Бумын.V ғ. Шығыс Еуропадан Солтүстік Моңғолияға дейінгі жазық даланы мекедеген үлкен тайпа теле (дулу, үйсіндер кірген) деп аталды. 542 жылы алғаш рет қытай деректерінде «түрік» этнонимі пайда болды. 545 жылы түрік қолбасшысына қытай елшісі келіп, көп ұзамай екі ел арасында бейбіт қарым-қатынас орнады.«Түрік» этнонимінің алғаш рет аталуы қытай жылнамаларында кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктердіғұндардың ұрпақтары деп санаған. Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй князьдігінің солтүстік өңірлеріне солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап, ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған оқиғаларға байланысты. Батыс Түрік қағанаты - Түрік қағанаты ыдырап, екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болған ерте ортағасырлық түркілер мемлекеті (603 - 704). Түрік қағанатында саяси-әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, оның дербестікке ұмтылған жеке бөліктерінде оқшаулану үрдісінің күшеюі, Шығыс және Батыс қағанаттарының құрылуына алып келді. Батыс Түрік қағанатының негізін Торэмен қаған қалаған деген ғылыми дерек те бар. Түрік қағанатының осыншама ұлан-байтақ жер енді ғана қалыптаса бастаған мемлекеттіктің шеңберінде ұзақ уақыт қала алмайтын еді. Олар іштен және сырттан болатын қысымға қарсы тұра аларлық өзара байланысты біртұтас экономикалық және этникалық-саяси организм болмады. Тек қарудың күшімен ғана құрылған империя оған ұзақ уакыт сүйеніп тұра алмады. Түрік қағанатында әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, олардың талай жылдарға созылған мал індеттерімен, жұттарымен және ашаршылықпен ушыға түсуі, Суй Қытайының қағанат шекараларына шабуыл жасауы (581—618 жылдар), ақырында, оның аудандарының автономиялану үрдісінің табиғи түрде басталуы жалпы Түрік қағанатының 603 жылы екі дербес қағанатқа — Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінумен аяқталды; Батыс қағанаттың орталығы Суяб (Жетісу) болды. Бөлінуіне қарамастан,Батыс Түрік қағанаты Шығыс түрік қағанатына біршама саяси тәуелділікте болды, онда өкімет билігі түріктердің қаған руы ашиналардың қолында болды.
Тың және тыңайған жерді иегеру және оның нәтижесі.XX ғасырдың 50- жылдарында елде астықтың тапшылығы айқын байқалды. 1953 жылы 31 миллион тоннаға жетер-жетпес астық дайындалды, бірақ 32 миллион тоннадан астам астық жұмсалды. Әсіресе азық-түлік дақылы-бидай өте тапшы болды. Мал шаруашылығының жағдайы да мәз емес болатын.Ендеше Кеңес үкіметі дағдарыстан шығудың жолы тың игеру деп тұжырымдады. Сонымен КОКП ОК-нің 1954 жылғы Ақпан-Наурыз Плеиумында Қазақстанда, Сібірде, Оралда, Солтүстік Кавказ және Қиыр Шығыстың кейбір аудаидарында жаңа тың және тыңайган жерлердің есебінен астықты дакылдар егістігінің колемін кеңейту көзделді. Пленум Қазакстанның жөне Сібірдің ұжымшарлары мен кеншарларында әр гектардан 14-15 центнерден астықалуға және екі жылдан кейін қосымша 1 млрд. 200 млн. пұт астық өндіру ге толық мүмкіндік бар деп санады.Пленумда 1954-1955 жылдары жалпы елде кемінде 13 млн. га, оның ішінде 6,3 млн. га жерді Қазақстанда жырту көзделді. 1954 жылы 13 тамызда кабылданған партия және үкіметтің ” Астық өндіруді молайту үшін тың жерлерді онан әрі игеру туралы” каулысында аталған жерлердің аумағын 1956 жылы 28-30 млн. гектарга жеткізу белгіленді. 1955 жылы елде жаңа тың және тыңайған жерлер көлемі 29,7 млн. гектар, соның ішінде Қазақстанда 18 млн.
Гектар қажетті.Тың белсенді игерілген 1954- 1960жылдарда РКФСР-да 16,6млн. гек-тар, ал Қазакстанда 25,5 млн гектар тың және тынайған жерлердің игерілгені қазір мәлім болып отыр. Республика бүкіл егістігінің көлемі 1953 жылы 11 млн. гектардай еді, енді тын игерілгеннен кейін оның көлемі 36 млн. гек-тардан асты. Қазакстан территориясы 272 млн. гектарды (2 млн. 717 мын шаршы шакырымды) кұрайды десек, ауыл шаруашылығының балансындағыжер 223 млн. гектарға жетті.Тың игерілген жылдардағы Қазақстанның астық жинаудағы көрсеткіштері мынандай:1) 1955 ж. республика475 млн. пұтастык жинады;2) 1956 жылы 1 млрд. тұтастықты мемлекетке тапсырды; 3)1954-1964 жж. одақ колемінде 3 рет қана (1956,1958,1964 жж.) астық сату жоспары орындалды;4) тың игерілгеннен кейін Қазақстан небәрі 6 рет мемлекет қоймасына 1 млрд. немесе одан да артық астық өткізді. Қазақстан КП ОК-нің XX Пленумында (1990 жыл) белгілі ғалым Мэхлис Сүлейменовтың айтканындай, шын мәнінде мол астық табиғаттың қолайлы болған жылдарында ғана алынды. Тың игеру басталғанға дейінгі Қазакстанда (1953 жыл) 2 960 ұжымшар мен 219 кеңшар болса, кейін керісінше кеңшар 2 122-ге жетіп, 394 ұжымшар әрекет етті. Тың жылдары кеңшарлар 127,3 мың трактор, 46,2 мың астық комбайнын, 29,6 мың жүк автомобильдері мен арнайы тасу көліктерін, 45,1 мың тракторлык жер жырту сокасын, 74,4 мың себу мәшинелерін т.б. алды
Тэуекел хан (Т.х). Ресеймен жакындасудын жолдарын iздестру.Казак ханы болып Жэнiбек урпагы Шыгай сайланды (2 жыл биледi).Казак хандыгына Сырдария калаларын эз колдарына алып, сол аркылы хандыкты кушейту кажет болды.1586ж Шыгай улы Тэуекел Туркiстаннын калаларын эзiне каратып, Ташкентке кол созды.1584-94 жылдар аралыгында ол эзге султандармен хан тагына таласып, хандыкка кол жеткiздi. Ресей мемлекетi мен казак хандыгы арасында дип-к карым-катынас кушейдi. Ресейдiн максаты казак хандыгымен одактасып, сiбiр ханы Кэшiмге карсы куресу, осы одактастыкты пайдаланып,орта азия хандарымен келiссэз жургiзу, Тэуекел хан мен Иран шахы Аббас I арасында Букара хандыгына карсы одак кургызу едi.1594 ж. Кантарда орыс патша укiметi Т.х-га эскери кэмек кэрсетпекшi болды.Орыс мемлекетi мен казак хан-гы арасында Сiбiр ханы Кэшiмге жэне Бухара ханы Абдоллага карсы одак калыптасты.Осы кездегi тарихи окига-Кэшiм хан билеген Сiбiр хандыгынын жойылуы едi.1598ж Сiбiр хандыгы жойыды,казак тайпалары казак хандыгына бiрiктi.1598ж Орта Азияга жорык жасады. Сырдария бойындагы калаларды кайтарып алу жолында сэттi урыстар жургiзген Т.х ауыр жараланып бiр урыста Ташкентте кайтыс болады.
Ұлы Отан соғыс басы. Қазақстан экономикасының әскери мәнерге ауысуы. 1941ж. 22 маусымда фашистік Германияның әскерлері Кеңес Одағына басып кірді. Ұлы Отан соғысына Қаз-н біртұтас елдің бір бөлігі ретінде қатысты. Соғыс қарсаңында оның стратегиялық маңызы бар мол адам және табиғи ресурстары болды. Қазақ халқы өзінің кең байтақ даласын көп ғасырлар бойы қорғап келген болатын. Соғыстың алдындағы фашизмге қарсы насихат адамдарға зор ықпал жасады. 1939ж халық санағы бойынша Қаз-ң халқы 6.2 млн. адам еді. Соғысушы армиялар қат-на соғыс жылдары 1.196.164 қазақстандық сапқа тұрды. Сталинизм Қ-н мен Орта Азиядан түпкілікті халық-н, зорлап көшіріп әкелгендерден еңбек армиясы мен арнаулы құрылыс бөлімшелерін құрды, оларға Қазақ ҚСР-нан 700 мың-н астам адам шақырылып алынды. Республика армияға резерв дайындаумен айналысты. 1941-45жж әскери оқу ор-на 42 мың-н астам жас қазақстандық жіберілді, республика жер-де тұрған 27 әскери орны толық емес мәлімет бойынша 16 мың офицер даярлап шығ-ды. Қаз-ға 220 фабрика, зауыт,, ұстахана, артель көшірілді. Олардың көбісі тамақ және жеңіл тоқыма өн-ң комбинаттары еді. Қару жарақ пен оқ дәрінің жаңа түрін шығару алға қойылды. Соғыс Қаз-ң батыс өңіріне әсерін тигізді. 1942 ж. қыр-те олардың әскери жағдайы жарияланып, Орал мен Атырауда Қалалық Қорғаныс комитеті құрылды, ол мем-к партиялар мен әскери орган-ң билік-н біріктірді. Оралда жедел байланыс торабы жасалып, оның Атырау ,Астрахань, Құйбышев және Орынбор желілері тартылды. Соғыстың 1-ші күнінде-ақ Қ-н арсеналдардың біріне айналды. Қарағанды шахтерлері ерен еңбек етті. Төрт жыл ішінде 34 млн тонна көмір шығ-ды. Орал-Ембі мұнайлы ауданының кәс.орын. сұйық отын шығ-ды 39% арттырды, электр қуатын өн-ру 2 есе өсті. Республика мыс-35%, қорғасын-85%, молибден-60%,полиметалл рудалары-70% берді. 1941-45 жж барлығы 460 фабрика мен зауыт-шахталар салынды.
Үйсіндер мен Қаңлылар мемлекеті.Үйсіндер(Б.з.б. ІІІ ғ. – б.з. ІV ғ.Кейінгі темір дәуірінде Жетісу жерін мекендегендер үйсіндер. Үйсін тайпаларының мекендеген жері Жетісу, яғни үйсін мәдениетіне жататын ескерткіштер негізінен шоғырланған өңір Жетісу. Жетісудағы үйсін мәдениетіне ұқсас ескерткіштер Тарбағатай теріскейінен де табылған. Жетісу жеріндегі ежелгі үйсіндердің мүсіндік бейнесін Герасимов жасаған.Б.з.б. ІІ ғ.(160ж.) үйсіндер Орталық Азиядан Жетісуға келіп, тиграхауда сақтарының жеріне қоныстанды.«Үйсін» атауы алғаш рет қытай деректерінде б.з.б. ІІғ. Бастап кездесе бастайды («усунго» - көшпелі деген сөз). Қытай деректерінде: «Үйсіндер егіншілікпен де, бау-бақша өсірумен де айналыспайды, тек оты мол, суы мол жерге мал-жанымен бірге көшеді де жүреді» - делінеді. Қытайлардың келесі бір жазбаларында үйсіндер туралы: «ат жақты, аққұбаша, сары шашты» деп сипатталған. Үйсіндердің шығу тегі туралы мәлімет қалдырған тарихшы Сыма Цянь.Үйсіндердің астанасы ретінде Ыстықкөл маңындағы Қызыл-Аңғар (Чигучен, Чигу) қаласы аталған. Ежелгі Қытай хроникасы үйсіндердің астанасы – жазғы және қысқы астаналары болғанын жазады.Жазба деректерде үйсін халқының саны 630 мың адам, әскер саны 188800 адам, отбасы саны 120 мың адам деп көрсетілген.Үйсіндердің солтүстік-батыстағы көршілері қаңлылар, б.з.б. І ғасырдың ортасында үйсіндер қаңлылармен соғысқан. Жазба деректердегі үйсіндердің шығысындағы көршілері ғұндар болса, оңтүстіктегі көршісі Қытай болған.Үйсіндер Қытаймен саяси, сауда қарым-қатынастарын жасаған.Қаңлылар(б.з.б. ІІІ-ІІ ғ.ғ. – б.з. V ғ.)Ежелгі қаңлылардың негізгі атамекені Сырдың орта ағысы. Қаңлы мемлекетінің астанасы Битянь қаласы (түркістан маңында болған). Ежелгі Қытай хроникасында қаңлылардың астанасы туралы жазғы және қысқы астанасы жайлы айтылады.Қаңлылар Қытай, Кушан елдерімен экономикалық мәдени, саяси байланыс жасаған (Қаңлылар саяси, экономикалық және мәдени байланыс жасамаған ел Финикия)Қаңлылардың оңтүстігіндегі көршілері үйсіндер болса, солтүстігіндегі көршілері сармат, аландар болған. Қаңлылар б.з.б. 46-36 ж.ж. Қытайға қарсы соғысқан ғұндарға көмек көрсетті. Қаңлы билеушілерінің титулы хан болған. Енді басқаруға оның үш орынбасарлары – уәзірлері көмектесіп отырды. Қаңлы елі ішіндегі иеліктер саны 5-ке бөлініп, әр иелікті кіші хандар басқарған. Кіші хандар Ұлы ханға бағынған.Қаңлылардың маңызды шаруашылығының бірі мал өсіру болған. Қаңлыларда егін өсіру жақсы дамып, Арал, Ташкент өңірлерінде отырықшылық кең қанат жайды. Қаңлылар Сырдария аңғарларында бау-бақша және дәнді дақылдар өсірген. Қаңлылардағы шаруашылықтың қосымша түрі аң аулау болған.Қаңлылар туралы негізгі дерек көздері – қытай деректері. Қаңлылардың өмірі мен тұрмысын Сыма Цянь сипаттап жазған. «Цянь-Ханьшу» атты тарихи деректе Қаңлы мемлекетінің пайда болған уақыты, шекарасы, шаруашылығы, т.с.с. айтылады. Ал ежелгі Иранның б.з.б. 6 ғасырда жазылған «Авеста» кітабында қаңлылар туралы: «Вэсақаның ержүрек ұлдары Канха қамалының алдында құрбандық берді» деп баяндалған.
Хакназар хан (Х.х) 16 гасырдын 2-жартысында казак мем-н ныгаюы.16г 20 ж.ж Касым хан кайтыс болганнан сон Жошы урпагынын эзара талас-тартысы казак хандыгын элсiреттi. Эзбектер мен монгол билеуш лерi казактарга карсы одакка бiрiктi. Сырдария бойындагы калалар колдан шыгып кеттi. Туркiстан аумагы Шайбандык Убайдаллах султаннын иелiгiнде болды. Казак ханы Такыр(1523-33)Ногай Ордасымен кактыгысып, женiлiс тапты. Сырдариялык калаларды кайтарып алу эрекетi сэтсiздiкке ушырады.iшкi таласта женiлiс тапкан Такыр Жетiсуга кашып барып, Моголстан ханы Султан Саидке карсы Кыргыздармен одак жасасты. 16г-н аягына дейiн Сыганак, Отырар, Туркiстан жэне т.б Сырдариялык калалар Мэуереннахрдагы Шайбандыктардын иелiгiнде болды. 16г 2-ширегiнде казак хандарынын саяси эрекетi негiзiнен Кыргыздармен одактасып Моголдар мен Ойраттарга карсы жургiзiп жаткан онт-шыг-на жэне ногайлармен, башкурттармен,татарлармен ара катынасы кйынга айналган батысы мен солт-не ауыскан едi.Бул багыттарда Х.х (1538-1580) табысты саясат жургiздi. Ол ойраттар мен Моголстан ханы Эбдiрашидке карсы шыгып, Жетiсу-н Шыгысы мен онт-гi жерлердi коргап калды.Сiбiр ханы Кэшiмге карсы куресте Х.х эзбек ханы Абдаллахтын кэмегiне суйендi.Х.х экесi Касым кезiндегi улан-гайыр жерге казактардын иелiк кукыгын кайта калпына келтiруге тырысты. Сырткы саяси жаг-н киындыгынан буган кол жеткiзе алмады. Казан, Астрахань, Сiбiр хандыктарын жаулап алган орыс мем-н шекарасы казак даласына жакындады. Жерiнен айрылган ногай, башкурттар, сiбiр татарлары казак даласына карай агыла бастады. Сырдария бойына каракалпактар кэшiп келдi.Жетiсуда казактарды ойраттар(жонгарлар) тыксыра бастады. Казак билеушiлерiнiн карамагында Улытаудан онтус-ке карайгы Сарысу бойы,Солт.Арал маны, Каратау,Батыс Жетiсу аумагы гана калган кез де болды.Шыгыс Казакстан мен Жонгария жерiн казак жэне Жонгар кэшпелiлерi кезек жайлап журдi. Х.х –н карамагына кэшiп келген бiрсыпыра ногайлар кейiннен кiшi жуз казактарымен араласып кеттi.Казак хандыгы батыс жэне солт шекарасында Орыс мен шектесiп бул жакта жер кэлемiн арттыра алмады. Х.х онт. иелiгiн кенейтiп,сауда энеркэсiп, егiншiлiк орталыктарына жол ашуга умтылды.Бiрак Х.х кэп узамай элдi.Ізбасары: Бұрындық хан. Әкесі: Барақ хан. Балалары: Қасым хан Әз-Жәнібек хан (Жәнібек Әбусағит) (туған жылы мен өлген жылы белгісіз) — Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы, Барақ ханның ұлы.