К~шейту коэффициенті мен кері байланыс коэффициентіні~ к~бейтіндісі 1ге те~ болса K 1м~нда~ы К к~шейту

Работа добавлена на сайт samzan.net:

Автогенератор - тұрақты ток көзінің қуатын пайдаланып, өздігінен қозатын, белгілі  жиіліктегі және амплитудадағы гармоникалық тербелістерді немесе белгілі бір ұзақтығы мен амплитудасы бар импульстік сигналдарды тудыратын электрондық схема. Автогенераторлардың  жұмыс істеу принципі автоматты түрде энергияны толықтырып отыруға негізделген. Энергия үнемі тербеліс көздерінде шығындалып отырады. Мына шарттар орындалған жағдайда ғана тербеліс өңдіріледі: 1.Күшейту коэффициенті мен кері байланыс коэффициентінің көбейтіндісі 1-ге тең болса,  K· = 1мұндағы  К- күшейту коэффициенті  К = Uшығ / Uкіріс,  - кері байланыс коэффициенті  =  - UКБ/Uшығыс.2. Кері байланыс тізбегінің шығысында тербеліс фазасы күшейткіш элементтерінің кірісіндегі тербеліс фазасымен дәл сәйкес келуі керек. Фазалар ығысуының  қосындысы 0-ге тең болу керек: φКЭ + φКБ  = 0 Бірінші шартымыз амплитуда балансы деп аталады. Егер ол шарт орындалмаса, онда тербеліс өшіп қалады. K· < 1, ал  K· > 1 болса, амплитуда өсе береді.  Екінші шартымыз фазалар балансы деп аталады. Онда белгілі бір жиілік болған жағдайда фазалар сәйкес келген кезде ғана тербеліс пайда болады. Фазалар ығысуы үлкен болған кезде тербеліс тоқтайды. Шығысындағы тербеліс кірістегі тербелісті өшіреді. Осы екі шарт орындалған кезде  тербеліс үздіксіз бір қалыпты автоматты түрде жалғаса береді.Синусойдалы тербеліс генераторының түрлері көп. Мысалы: LC – контурлы генератор, ол жоғары жиілікті тербелістерді өндіреді, ал RC генераторы (8-3 сурет) төменгі жиілікті тербелісті өндіреді. LC контурлы генератор сапасы жоғары индуктивті катушка және конденсатордан тұрады.

Арифметикалық командалар - арифметикалық-логикалық құрылғы  арифметикалық логикалық құрылғы (Арифметико-логическое устройство; arithmetic and logie unit) — арифметикалық және логикалық операцияларды орыңдауға арналған процессор құрамындағы құрылғы (құрауышы). [1] Арифметикалық командалар - арифметикалық-логикалық құрылғыға әсер етеді.Неғұрлым күштірек командаларға қосу, алу, өсіру және азайту амалдары жатады. Бұл комнадалар микропроцессорға деректерді өңдеу мен есептеу мүмкіндігін туғызады. Олар компьютерді еркін логикалық тізбектен ажыратады. Осы командалар жұмысының нәтижесі аккумуляторға орналасады.Логикалық командалар бұл командалар құрамын келесідей бір немесе бірнеше булевтік операторлар бар: ЖӘНЕ, НЕМЕСЕ, олар НЕМЕСЕ-ні болдырмайды. Олар бір уақытта АЛУ-да сегіздік биттермен жұмыс істейді, ал осы команданың жұмыстарының нәтижесі аккумуляторға сияды.

Акцепторлық қоспалар:  Акцепторлық қоспаның атомдары теріс ионға айнала отырып сырттан бір немесе бірнеше электронды қабылдай алады. Егер, мысалы, германийге үш валентті индий атомын енгізсе, онда индий мен германийдің төрт көршілес атомының арасында ковалентті байланыс болады және Германийдің бір атомынан алынған қосымша электронның әсерінен орнықты сегіз электронды қабықша туады. Бұл байланысқан электрон индий атомын қозғалмайтын теріс ионға айналдырады. Кеткен электронның орнында кемтік пайда болады, ол өзінің меншік кемтіктеріне қосылады. Осы кезде жартылай өткізгіштегі кемтіктер концентрациясы меншікті электр өткізгіштігінің бос электрондарының концентрациясынан асып кетеді. Жартылай өткізгіште кемтіктік электр өткізгіштік болады (2-2 сур.). Мұндай жартылай өткізгішті р-типті жартылай өткізгіш д.а.

2-2 сурет. Акцепторлық қоспасы бар жартылай өткізгіштің құрылысы (а) және зондық диаграммасы (б)

Биполярлы транзистор. Биполярлы транзисторТранзистор- бұл екі немесе бірнеше p-n өтпеліден тұратын жартылайөткізгіштегі прибор.Транзистоады констуктивті тәсіліне және әрекет принципіне байланысты үлкен екі классқа бөледі: биполярлы транзистор және жазық транзистор.Биполярлы транзистор деп жартылайөткізгіштегі прибордың екі немесе одан да көп бір-біріне әсер ететін электрлік p-n өтпеліден және үш немесе  одан да көп шығарулармен күшейткіш қасиеті бар негізделген инжекция және экстракциясы негізгі емес заряд тасымалдаушылар.Қазіргі кезде биполярлы транзисторды екі p-n өтпелілерін көп қолданады, олар қайталанбалы жартылайөткізгіштегі облыстан тұрады және бұл жерде электропроводтық типке қарай сыртқы слойды былай ажыратады: p-n-p ти ағыналары   1.1 (а) сур. берілген.Биполярлы транзистор бөліктенген слойларына қысымды қосқанда, бір бөлікке тік қысым, ал басқасына кері қосылады.Осы жағдайда өтпеліні дұрыс қосқанда тік қысымды-эмиттерлі деп аталады, соған орай сыртқы қабат эмиттер дейміз.Ортанғы қабат-база деп аталады.Екінші өтпелі, қыстырылған кері бағыттағы қысымды коллекторлы дейміз,соған байланысты сыртқы қабат-коллектор деп атауға болады.Коллектордың біртиптік слойы және эмиттерді қосқанда орнын ауыстыруға болады.Осындай қосылуды инверсті деп атаймыз. Биполярлы транзистор концтрукциялық типі әртүрлі тәсілдермен 1.2сур. берілген.Транзистрді құру технологиясы қоспа концентрация базасы тегіс жәнетегіс емес болып бөледі.Тегісінде ішкі электрлік ток жоқ болады және базаға түскен негізгі емес зарядтар оған диффузия процесібойынша жылжиды.Осындай транзисторды диффузионды және дрейфсіз деп атаймыз.

Екі түрлі заряд тасымалдаушы бөлшектері бар р-n-р немесе n-p-n құрылымды транзисторлар биполярлы деп аталады (3-2 сурет).

         

3-1 сурет. Биполярлық транзистордың құрылу принципі (а) мен оның шартты графикалық белгіленуі (б) және униполярлық транзистордың шартты белгіленуі

Биполярлы транзистор құрылым, қызметі. Биполярлы транзисторТранзистор- бұл екі немесе бірнеше p-n өтпеліден тұратын жартылайөткізгіштегі прибор.Транзистоады констуктивті тәсіліне және әрекет принципіне байланысты үлкен екі классқа бөледі: биполярлы транзистор және жазық транзистор.Биполярлы транзистор деп жартылайөткізгіштегі прибордың екі немесе одан да көп бір-біріне әсер ететін электрлік p-n өтпеліден және үш немесе  одан да көп шығарулармен күшейткіш қасиеті бар негізделген инжекция және экстракциясы негізгі емес заряд тасымалдаушылар.Қазіргі кезде биполярлы транзисторды екі p-n өтпелілерін көп қолданады, олар қайталанбалы жартылайөткізгіштегі облыстан тұрады және бұл жерде электропроводтық типке қарай сыртқы слойды былай ажыратады: p-n-p ти ағыналары   1.1 (а) сур. берілген.Биполярлы транзистор бөліктенген слойларына қысымды қосқанда, бір бөлікке тік қысым, ал басқасына кері қосылады.Осы жағдайда өтпеліні дұрыс қосқанда тік қысымды-эмиттерлі деп аталады, соған орай сыртқы қабат эмиттер дейміз.Ортанғы қабат-база деп аталады.Екінші өтпелі, қыстырылған кері бағыттағы қысымды коллекторлы дейміз,соған байланысты сыртқы қабат-коллектор деп атауға болады.Коллектордың біртиптік слойы және эмиттерді қосқанда орнын ауыстыруға болады.Осындай қосылуды инверсті деп атаймыз. Биполярлы транзистор концтрукциялық типі әртүрлі тәсілдермен 1.2сур. берілген.Транзистрді құру технологиясы қоспа концентрация базасы тегіс жәнетегіс емес болып бөледі.Тегісінде ішкі электрлік ток жоқ болады және базаға түскен негізгі емес зарядтар оған диффузия процесібойынша жылжиды.Осындай транзисторды диффузионды және дрейфсіз деп атаймыз.

Біріктіретін құралдар. Біріктіретін тізбектер электрлік кіріс сигналдарын уақыт бойынша интегралдауға арналған және жалпы жағдайда былай жазылады:

мұндағы Uвых(0) – t=0 уақыт мезетіндегі шығыс сигналының бастапқы мәні; К-пропорционалдық коэффициенті. Электр сигналын біріктіретін төртұштымен интегралдау 11-3 суретпен түсіндіріледі. Кіріс сигналы тұрақты құраушысы жоқ, қайталанатын тік бұрышты импульс деп алайық (11-3(а) сурет). Шығыс сигналының құрамында (11-3(б) сурет) тұрақты құраушысы бар және шығыс импульстарының ұзақтығы кіріс сигналының ұзақтығына қарағанда үлкен. Интегралдайтын тізбектердің бұл қасиетін кейбір импульстарды кеңіту схемаларында пайдаланады. 11-3(в) суретегідей қосылған әдеттегі RC-тізбек неғұрлым қарапайым интегралдайтын үшұшты болып табылады.

Беттестіру принципі                                                   өтпелі   прцесс  кезіндегі   ток  және   кернеу  еріксіз  және  еркін режимдеріндегі   процесс   болып   жіктеліп ,  олардың   қосын-дысына   тең   болады.

                    і = і еркз + і ерк  ;            uR = u Rеркз + u Rерк

                               uL = u Lеркз + u Lерк ;     uC = u Cеркз + u Cерк                               (1.5)

Бұл   түзу  сызықты   электр  тізбегі  үшін  беттестіру  (наложение)  принципі  болып   саналады. Физикалық   тұрғыдан   қарағанда  тізбекте   тек   өтпелі   токтар   және   кернеулер   ғана   болады,  ал   оларды  еріксіз   және   еркін   құраушыларына   жіктеу   тек   математикалық  ыңғайлы   шешім   болып    саналады.  Ол   түзу   сызықты   электр  тізбектеріндегі   өтпелі   прцестерді   есептеуді   жеңілдетеді.  Шындығында   еркін   ток,  біртектес   дифференциалдық   теңдеудің   жалпы  шешімі   болып   есептеледі,   яғни   оның   шешімі   көрсеткіш   функ-циясы  Aept   болып   саналады.  Бұл   өрнекке  А ─ тұрақты   еселеуіші   кіреді,  оның   саны   дифференциалдық   теңдеудің  дәреже  көрсеткіш  ретіне  тең.

Гибридтік және пленкалық интегралдық микросхемалар. Пленкалық микросхемаларды диэлектрлік негізге пассивті элементтерін, яғни, резисторлар, конденсаторлар, катушкалар мен осы элементтердің арасындағы қосылыстарды пленка түрінде қабаттап жабыстыру арқылы жасайды (5-1 сурет). Активті элементтері пленкалық болып жасалмайды. (Олардың құрылысы мен атқаратын қызметі пассивті элементтерге қарағанда күрделірек болғандықтан олардың сапасы нашар болады)  Пленкалық микросхемалар жіңішке (пленканың қалыңдығы 1-2 мкм дейін) және қалың (жуан) пленкалы болып бөлінеді.Гибридтік интегралдық микросхема – ол пассивті элементтері әртүрлі пленка түріндегі шыны, керамика немесе стеклокерамикадан жасалған диэлектерлік қойғыштың бетіне жағу арқылы, ал активті элементтері корпусы жоқ ілініп тұратын жартылай өткізгіш құралдардан орындалған интегралдық микросхема. Гибридтік интегралдық микросхемалар пленкалық технологияларды жартылай өткізгіштік технологиялармен үйлестіріп қолдануға мүмкіндік береді. Жартылай өткізгіштік интегралдық микросхема біріктірілген технология бойынша жасалуы мүмкін – активті элементтері жартылай өткізгіш монокристалл көлемінде, ал пассивті элементтері – жұқа пленкалық орындауда монокристалдың қорғалған (мысалы, тотықпен) бетінде жасалуы мүмкін.

1-сурет. Гибридтік ИМС-ның құрылысы және схемасы

Гибридтік интегралдық микросхема –  ол пассивті элементтері әртүрлі пленка түріндегі шыны, керамика немесе стеклокерамикадан жасалған диэлектерлік қойғыштың бетіне жағу арқылы, ал активті элементтері корпусы жоқ ілініп тұратын жартылай өткізгіш құралдардан орындалған интегралдық микросхема. Гибридтік интегралдық микросхемалар пленкалық технологияларды жартылай өткізгіштік технологиялармен үйлестіріп қолдануға мүмкіндік береді. Жартылай өткізгіштік интегралдық микросхема біріктірілген технология бойынша жасалуы мүмкін – активті элементтері жартылай өткізгіш монокристалл көлемінде, ал пассивті элементтері – жұқа пленкалық орындауда монокристалдың қорғалған (мысалы, тотықпен) бетінде жасалуы мүмкін.Сигнал периоды  бір жартылай периодты түзеткіш шығысында  екі есе көп болады. Бір жартылай периодты түзеткіш диодында максималды кері кернеу максималды кіріс кернеуіне  тең болады.Орта нүкте шықпасы  бар трансформатордың екі жартылай периодты түзеткіштің әрбір диодында максималды кері кернеу екінші реттік тарнсформатордың максималды кері кернеуі U2m мәні айырымына және диодтағы тікелей түсу кернеуіне Uпр тең болады:Umах = U2m – Uпр    Түзеткіштің көпірі бар әрбір  диодта максималды кері кернеу Umах екінші реттік орамының кернеуіне U2m тең болады.Егер жоғарыда қарастырылған түзеткіштердің шығысына конденсатор қоссақ, онда айнымалы шығыс кернеуі бәсеңдейді. Сыйымдылық сүзгісі бар түзеткіштің шығыс кернеуінің орташа мәні мына қатынаспен бағалануы мүмкін:  Ud =  (U2mах + U2min)/2 = U2max - ∆U2 / 2,  мұнда U2mах мен U2min – шығыс кернеудің максималды және минималды мәні.∆U2 = U2mах - U2min   (7)                                                                                     

Диодтар.                                                                                                                                                                           Дио́д (көне грекше: δις[1] — екі және -од[2] шекті)  — екі электродты, электр тогының бағытына байланысты әр-түрлі өтімділігі бар электронды аспап (прибор).Диодтарды дамыту бiрден екі бағытта XIX ғасырдың үшiншi ширегiнде басталды: 1873 жылы британдық ғалым Фредерик Гутри термиондық (вакуум шамды тікелей қыздыру арқылы), ал 1874 жылы германдық ғалымды Карл Фердинанд Браун (қатты денелi ) кристалды диодтарды жұмыс істеу принципн ашты. 1880 жылдың 13 ақпанында Томас Эдисонды қайтадан термионды диодтың жұмыс істеу принципін қайта ашты, және содан соң 1883 жылы патенттеген(№ 307031-шi АҚШ патентi). Дегенменде Эдисон жұмыстарын ары қарай дамытуға идея болмады. 1899 жылы германдық ғалым Карлы Браун Фердинанд кристаллды түзеткiштi патенттады.1. Екі электродты электровакуумдық аспап немесе жартылай өткізгіштік диод, токты бір бағытта өткізетін құрал. Радиоаппаратураларда айнымалы токты түзету,модуляцияланған тербелістерді детекторлеу, жиіліктерді өзгерту, электртізбектерін қайта қосу үшін қолданылады.2. Екі электродты вакуумдық, газразрядты немесе шалаөткізгіш аспап; электр тогы бағытына байланысты өткізгіштігі әр түрлі болады: тура бағыттагы токтар үшін өткізгіштігі жоғары және кері бағыттағы токтар үшін — төмен. Электр жәнерадиоэлектрондық аппараттарда айнымалы токты түзету, детекторлеу, электр тербелістерін түрлендіру, электр тізбектерін ажыратып-қосу үшін қолданылады.

Диодты жүктемемен жалғау әдісіне байланысты кілт сұлбасын тізбектей және паралель деп бөлеміз. Тізбектей жалғауда диод VD жүктемемен Rн тізбектей жалғанады (7-1(а) сурет). Егер Rтік<<Rқарс, Rтік<<Rн шарты орындалса, онда оң U1 кернеу кірісінде U2 – нің шығыс кернеуін былайша анықтауға болады:

                                                   (1)

VD2

Rн

U1

б)

U2

U2

VD1

Rн

U1

а)

Кері кіріс кернеуінде:                          (2)

 

7-1 сурет. Диодтық кілттердің тізбектей схемалары.

Донорлық қоспалар:  Донорлық қоспаның атомдары өзінің ядросымен әлсіз байланысқан валенттік электрондарға ие. Бұл электрондар атомаралық байланыстарға қатыспай-ақ қоспа енгізілген материалдың өткізгіштік аймағына оңай ауыса алады. Мұнымен қатар, торда оң зарядталған ион қалады, ал электрон меншікті электр өткізгіштіктің бос электрондарына қосылады. Донорлық деңгей рұқсат етілмеген зонаның жоғарғы жағында орналасқан. Электронның донорлық деңгейден өткізгіштік зонасына өтуі, ол аз ғана қосымша энергия алғанда жүзеге асады. Мұндай жағдайда бос электрондардың концентрациясы кемтіктердің санынан артып, жартылай өткізгіш электрондық электр өткізгіштікке ие болады (2-3 сур.). Мұндай жартылай өткізгіштер n-типті жартылай өткізгіштер д.а.

2-3 сурет. Донорлық қоспасы бар жартылай өткізгіштің құрылысы (а) және зондық диаграммасы (б)

Жартылай өткізгіштердің температураға тәуелділігі. Қазіргі электроникада қолданылатын құрылғылар жартылай өткізгіш материалдардан жасалады. Жартылай өткізгіштерге бөлме температурасында меншікті электрлік кедергісі 10-5 нен 1010 Ом*см-ге дейін жететін материалдарды жатқызады. Жартылай өткізгіштердің саны металдар мен диэлектриктердің санынан артық. Ең жиі қолданылатын жартылай өткізгіштер: кремний, германий, галлий арсениді, селен, теллур, әртүрлі оксидтер, сульфидтер, нитридтер және карбидтер. Егер әртүрлі элементтердің атомдарының құрылысын қарастырсақ онда электрондармен толыққан (ішкі) және толықпаған қабықшаларын (сыртқы) бөлуге болады. Соңғысы ядромен әлсіз байланыста болғандықтан басқа атомдармен оңай әсерлеседі. Сондықтанда сыртқы толықпаған қабықтағы электрондарды валентті деп атайды. Молекула құрғанда жеке атомдардың арасында әртүрлі типтегі байланыстар болады. Жартылай өткізгіштер үшін ең көп тарағаны ковалентті байланыс. Мысалы, Кремнийдің (Si) атомы төрт валенттік электронға ие, молекулаларда көршілес төрт атомның арасында ковалентті байланыс болады. Егер атомдар байланысқан күйде болса, онда валентті электрондарға көрші атомдардың электрондар мен ядро өрісі әсер етеді, осының нәтижесінде әрбір рұқсат етілген энергетикалық деңгей жаңа энергетикалық деңгейлерге бөлінеді. Осы деңгейлердің әрқайсысында тек қана екі электрон ғана бола алады. Электрон бола алатын, деңгейлердің жиынтығы рұқсат етілген зона деп аталады. Рұқсат етілген зоналардың арасындағы аралық рұқсат етілмеген зона деп аталады. Қатты дененің энергетикалық спектрінде үш түрлі зонаны бөлуге болады: рұқсат етілген (толығымен электронмен толтырылған), рұқсат етілмеген және өткізгіштік зонасы.Рұқсат етілген зонада 0 К температурада барлық деңгейлер электрондармен толтырылған. Жоғары толтырылған зонаны валенттік зона деп атайды. Рұқсат етілмеген зонаның шегінде электрон бола алатын энергетикалық деңгей жоқ. Өткізгіштік зонасындағы электрондар қатты дененің ішінде қозғала алатын, атоммен байланысын үзуге мүмкіндік беретін энергияға ие. Заттарды металлдар, жартылай өткізгіштер және диэлектриктер деп абсолют нөл температурадағы дененің зондық құрылысына қарай бөледі. Металлдарда валенттік зона мен өткізгіштік зонасы өзара беттеседі, сондықтанда 0 К температурада металл электр өткізгіштік қасиетке ие. Жартылай өткізгіштер мен диэлектриктерде 0 К температурада электр өткізгіштік жоқ. Олардың арасындағы өзгешелік рұқсат етілмеген зонаның енінде (ΔЭ) ғана. Ең көп тараған жартылай өткізгіштерде  ΔЭ = 0,1-3 эВ, диэлектриктерде ΔЭ > 6 эВ. Мысалы германий үшін ΔЭ = 0,7, кремний үшін – 1,1, галий арсениді үшін - 1,4Жартылай өткізгіштерде температураның нөлден өзгеше бір мәнінде электрондардың белгілі бір бөлігінің энергиясы өткізгіштік зонасына өтетіндей энергияға ие болады. Мұндай электрондар еркін деп аталады, ал жартылай өткізгіш – электр өткізгіш болады. Абсолютті таза және біртекті жартылай өткізгіште нөлден өзгеше температурада бос электрондар мен кемтіктер жұп құрады, яғни электрондар мен кемтіктердің саны тең болады. Мұндай жартылай өткізгіштің электр өткізгіштігі меншікті электр өткізгіштік деп аталады.

 Жартылай өткізгіш құралдардың физикалық негіздері. Қазіргі электроникада қолданылатын құрылғылар жартылай өткізгіш материалдардан жасалады. Жартылай өткізгіштерге бөлме температурасында меншікті электрлік кедергісі 10-5 нен 1010 Ом*см-ге дейін жететін материалдарды жатқызады. Жартылай өткізгіштердің саны металдар мен диэлектриктердің санынан артық. Ең жиі қолданылатын жартылай өткізгіштер: кремний, германий, галлий арсениді, селен, теллур, әртүрлі оксидтер, сульфидтер, нитридтер және карбидтер. Егер әртүрлі элементтердің атомдарының құрылысын қарастырсақ онда электрондармен толыққан (ішкі) және толықпаған қабықшаларын (сыртқы) бөлуге болады. Соңғысы ядромен әлсіз байланыста болғандықтан басқа атомдармен оңай әсерлеседі. Сондықтанда сыртқы толықпаған қабықтағы электрондарды валентті деп атайды. Молекула құрғанда жеке атомдардың арасында әртүрлі типтегі байланыстар болады. Жартылай өткізгіштер үшін ең көп тарағаны ковалентті байланыс. Егер атомдар байланысқан күйде болса, онда валентті электрондарға көрші атомдардың электрондар мен ядро өрісі әсер етеді, осының нәтижесінде әрбір рұқсат етілген энергетикалық деңгей жаңа энергетикалық деңгейлерге бөлінеді. Осы деңгейлердің әрқайсысында тек қана екі электрон ғана бола алады. Электрон бола алатын, деңгейлердің жиынтығы рұқсат етілген зона деп аталады. Рұқсат етілген зоналардың арасындағы аралық рұқсат етілмеген зона деп аталады. Қатты дененің энергетикалық спектрінде үш түрлі зонаны бөлуге болады: рұқсат етілген (толығымен электронмен толтырылған), рұқсат етілмеген және өткізгіштік зонасы.Рұқсат етілген зонада 0 К температурада барлық деңгейлер электрондармен толтырылған. Жоғары толтырылған зонаны валенттік зона деп атайды. Рұқсат етілмеген зонаның шегінде электрон бола алатын энергетикалық деңгей жоқ. Өткізгіштік зонасындағы электрондар қатты дененің ішінде қозғала алатын, атоммен байланысын үзуге мүмкіндік беретін энергияға ие. Жартылай өткізгіштерде температураның нөлден өзгеше бір мәнінде электрондардың белгілі бір бөлігінің энергиясы өткізгіштік зонасына өтетіндей энергияға ие болады. Мұндай электрондар еркін деп аталады, ал жартылай өткізгіш – электр өткізгіш болады.

2-1 сурет. Металл (а) және диэлектрик (б) үшін электрондардың энергия деңгейлерінің схемасы

Жартылай өткізгіштік интегралдық микросхема  – ол барлық элементтері мен электродаралық қосылыстары көлемді болып және қалыңдығы 200-300 мкм кремний пластинкасынан жасалған жартылай өткізгіштің бетінде жасалған интегралдық микросхема. Элементтердің арасындағы изоляция ретінде n-p ауысу, диэлектрлік қабат, сапфирдағы кремний қолданылады. Жартылай өткізгіштік интегралдық микросхемаларды жасағанда әдетте планарлық технологияны пайдаланады. Ж.ө.и.м. активті және пассивті элементтерін жартылай өткізгіштің бір монокристалында таңдап құрады. Ж.ө.и.м. элементтерді өзара қосу көлемді болып жасалуы мүмкін және жартылай өткізгіштің монокристалының бетінде жартылай өткізгіштің тотыққан бетінде ток жүргізу жолдарын, мысалы, металды вакуумдық шаң жағу әдісімен орындалуы мүмкін.  Конденсатор ретінде микросхемаларда кері ығысқан p-n-ауысулар немесе Si-SiO2-металл конденсаторлық құрылымдар қолданылады. Резистерлердің рөлін жартылай өткізгіш кристалы беттерінің бөліктері немесе түзу немесе кері бағытта ауытқыған p-n-ауысу, сонымен қатар  МДЖ (металл-диэлектрлік жартылай өткізгіш)-транзисторлар орындайды. Интегралдық микросхемаларда жеке элементтер арасындағы шекараны үнемі көрсету мүкін емес. Мысалы, конденсатордың түйіні бір уақытта конденсатордың электроды да болып табылуы мүмкін. Электродаралық қашықтықтардың аздығы және микросхемалардағы кристалдың барлық элементтеріне жалпы түрде байланыстың күрделі паразиттік  болуы, сонымен қатар паразиттік элементтердің пайда болуы микросхеманың барлық параметрлерін, радиоэлектрондық аппаратураның байланысқан түйіндерін  нашарлатады.

Жартылай өткізгіштік интегралдық микросхема – ол барлық элементтері мен электродаралық қосылыстары көлемді болып және қалыңдығы 200-300 мкм кремний пластинкасынан жасалған жартылай өткізгіштің бетінде жасалған интегралдық микросхема. Элементтердің арасындағы изоляция ретінде n-p ауысу, диэлектрлік қабат, сапфирдағы кремний қолданылады. Жартылай өткізгіштік интегралдық микросхемаларды жасағанда әдетте планарлық технологияны пайдаланады. Ж.ө.и.м. активті және пассивті элементтерін жартылай өткізгіштің бір монокристалында таңдап құрады. Ж.ө.и.м. элементтерді өзара қосу көлемді болып жасалуы мүмкін және жартылай өткізгіштің монокристалының бетінде жартылай өткізгіштің тотыққан бетінде ток жүргізу жолдарын, мысалы, металды вакуумдық шаң жағу әдісімен орындалуы мүмкін.  Конденсатор ретінде микросхемаларда кері ығысқан p-n-ауысулар немесе Si-SiO2-металл конденсаторлық құрылымдар қолданылады. Резистерлердің рөлін жартылай өткізгіш кристалы беттерінің бөліктері немесе түзу немесе кері бағытта ауытқыған p-n-ауысу, сонымен қатар  МДЖ (металл-диэлектрлік жартылай өткізгіш)-транзисторлар орындайды. Интегралдық микросхемаларда жеке элементтер арасындағы шекараны үнемі көрсету мүкін емес. Мысалы, конденсатордың түйіні бір уақытта конденсатордың электроды да болып табылуы мүмкін. Электродаралық қашықтықтардың аздығы және микросхемалардағы кристалдың барлық элементтеріне жалпы түрде байланыстың күрделі паразиттік  болуы, сонымен қатар паразиттік элементтердің пайда болуы микросхеманың барлық параметрлерін, радиоэлектрондық аппаратураның байланысқан түйіндерін  нашарлатады.

Жартылай өткізгіштердің құрылысы.   диэлектриктердің (мысалы, германий, кремний) арасынан орын алатын элементтер. Металдармен салыстырғанда жартылай өткізгіштер элексир тоғын аз өткізеді, ол сәулелену кезінде жарық энергиясының ағымымен өзгере алады. Радиолампаларменсалыстырғанда жартылай өткізгіштер құралдардың көлемі мен салмағы аз, электрлік және механикалық беріктігі жоғары болады, олар ұзақ уақыт қызмет ете алады жәнеэлектр энергиясын аз пайдаланады. Осындай қолайлы қасиеттеріне орай жартылай өткізгіштерді әскери радиотехникалык аппаратураларда жиі қолданады.[1]Жартылай өтккізгіштердің ерекшеліетері. Жартылай өткізгіштердің кәдімгі температурадағы электрөткізгіштігі металдардың электрөткізгішітігі мен салыстырғанда аз. Өте төмен температурада олар диэлектриктерге ұқсайды. Жартылай өткізгіштердің электрөткізгіштігі температура мен жарық әсерінен қатты өзгереді, яғни температура артып және Жартылай өтккізгіш неғұрлым қаттыр жарықталынса, оның электрөткізгіштігі де соғұрлым жоғары болады. Жартылай өткізгіштердің электрөткізгіштігі оның құрамына өте аз шамада қоспалар енгізу жолымен басқарыларды.

Жартылай өткізгіштердің қасиеттері. Жартылай өткізгіштер — өзінің электрлік қасиет жағынан өткізгіштер мен диэлектриктердің (мысалы, германий, кремний) арасынан орын алатын элементтер. Металдармен салыстырғанда жартылай өткізгіштер элексир тоғын аз өткізеді, ол сәулелену кезінде жарық энергиясының ағымымен өзгере алады. Радиолампаларменсалыстырғанда жартылай өткізгіштер құралдардың көлемі мен салмағы аз, электрлік және механикалық беріктігі жоғары болады, олар ұзақ уақыт қызмет ете алады жәнеэлектр энергиясын аз пайдаланады. Осындай қолайлы қасиеттеріне орай жартылай өткізгіштерді әскери радиотехникалык аппаратураларда жиі қолданады.[1]Жартылай өтккізгіштердің ерекшеліетері. Жартылай өткізгіштердің кәдімгі температурадағы электрөткізгіштігі металдардың электрөткізгішітігі мен салыстырғанда аз. Өте төмен температурада олар диэлектриктерге ұқсайды. Жартылай өткізгіштердің электрөткізгіштігі температура мен жарық әсерінен қатты өзгереді, яғни температура артып және Жартылай өтккізгіш неғұрлым қаттыр жарықталынса, оның электрөткізгіштігі де соғұрлым жоғары болады. Жартылай өткізгіштердің электрөткізгіштігі оның құрамына өте аз шамада қоспалар енгізу жолымен басқарыларды.

Жартылай өткізгіш диодтардың құрылысы.  Жартылай өткізгішті диодтың құрылысы 2p және  n типті жартылай өткізгіштердің арасында  p-n ауысу аймағы арқылы бөлінеді.  p-n ауысу аймағының ауданы атом аралық кеңістікке тең болады.Бұл аймақ заряд алмасу үшін, яғни   n аймақтан электрондар  p аймаққа, p аймақтан кемітікке, керісінше кемітіктен n аймаққа өту арқылы электр өрісі пайда болу уші қалтырылады.

Электроникада р-n ауысулар диод ретінде қолданылады. Жартылай өткізгіш диодты схемада төмендегідей белгілейді.

Жартылай өткізгіш диодтың вольт-амперлік сипаттамасы:

Жартылай өткізгіштердің басты қасиеті және түрлері. Жартылай өткізгіштің ең басты қасиеті : температура жоғарлаған сайын электр өткізгіштігі артуымен қатар меншіктік кедергісі кеміп отырады. Ал металдарда керісінше электр өткізгіштігі температура жоғарлаған сайын артуымен қатар меншіктік кедергісі де артып отырады. Жартылай өткізгіштерге бөлме температурасында меншікті электрлік кедергісі 10-5 нен 1010 Ом*см-ге дейін жететін материалдарды жатқызады. Жартылай өткізгіштердің саны металдар мен диэлектриктердің санынан артық. Ең жиі қолданылатын жартылай өткізгіштер: кремний, германий, галлий арсениді, селен, теллур, әртүрлі оксидтер, сульфидтер, нитридтер және карбидтер.

Импульстік құрылғыларды топтау.Мультивибраторлар жүйеге кіретін генерациялайтын тербелістерінің формасы синусойдалықтан анық өзгешеленетін, ал тербелістерінің ұзақтығы реактивті элементтеріне тәуелді (көбінесе конденсаторға) релаксациялық типтегі генераторларға жатады. Мультивибраторлардың триггерден айырмашылығы төртбұрыштыға ұқсас тербелістерді өздігінен өндіре генерациялай алады. Яғни ол төртбұрыш тәрізді тербелістердің автогенераторы болып табылады. Сиусойдалық тербелістердің RC-генераторларынан айырмашылығы мультивибраторларда өте күшті кері байланыс қолданылады. Осының нәтижесінде транзисторлар кезегімен біресе қанығу режиміне, біресе бөлу режиміне кіреді. Екі транзистор да қанығуда болғанда, тіпті ұзақ орнықты күйлер де болады. Осы кезде тербеліс туындауы үшін транзисторлардың біреуін бекітетін импульс қажет. Яғни, мультивибраторда тербелістердің пайда болуының күшті режимі мүмкін. Мультивибратор симметриялы да симметриялы емес те болады. Симметриялық мультивибратордағы екі иініндегі коллекторлық кедергілер бірдей болады, сонымен бірге базалық кедергілері және сыйымдылықтары да бірдей болады. Симметриялық мультивибратордың схемасын қарастырайық. Егер VT1 транзисторы ашық болып және қанығу режимінде болса, онда дәл осы уақытта VT2 транзисторы жабық. Сонымен бірге Сб1 конденсаторының оң жақ астары Rк2 арқылы қорек көзімен жалғанған, ал сол жақ астары VT1 транзисторының базасымен жалғанған. Ағатын зарядтық ток VT1 транзисторының базасының потенциалын UБЭ ≈ 0,8 В жақын кернеу береді, себебі бұл кернеу шамасы VT1 тарнзисторын қанығу режимінде ұстап тұруға жеткілікті. База-эмиттер кернеуі бұл кернеуден байқалатындай үлкен бола алмайды, себебі, оған транзистордың кірісінің әсері және токтың Rк2 кедергімен шектеуі әсер етеді. Конденсатор Un - UБЭ1 кернеуіне дейін зарядталады, мұндағы UБЭ1 ≈ 0,8 В. Сб1 конденсаторының заряды таусылғаннан кейін UБЭ1 өзгермей қалады. Сб1 конденсаторының заряды таусылғаннан кейін VT2 транзисторы алдыңғы жарты периодта зарядталған Сб2 конденсаторында жабық кернеумен қалады. VT2 транзисторы ашылу үшін Сб2 конденсаторы толығымен заряды таусылып қана қоймай, UБЭ2 ≈ 0,6 В кернеуіне дейін қайта зарядталуы қажет. Бұл жағдайда VT2 өткізгіш болады. VT2 тарнзисторы өткізе бастағаннан кейін оның коллекторлық потенциалы төмендейді, Сб1 конденсаторы арқылы VT1 базасына беріледі. Соңғысы белсенді режимге енеді. Осы кезде туындайтын регенеративті процесс схеманы жылдам бір квазиорнықты күйден келесісіне ауыстырып қосады, бұл жағдайда VT1 бөлу режимінде болады, ал VT2 қанығу режиміне енеді.

10-1 сурет. Транзистордан тұратын мультивибратордың схемасы

10-2 суретте VT1 тарнзситорының коллекторы мен базасындағы коллекторлық ток пен кернеудің тәуелділігі көрсетілген. VT2 транзисторы үшін де ұқсас тәуелділіктер тура осындай түрге ие, бірақ фаза бойынша жарты периодқа жылжыған.

10-2 сурет. Мультивибратордағы коллектор мен базадағы коллекторлық ток пен кернеудің уақыт бойынша тәуелділіктері.

Импульстік құрылғылар. Электрлік тізбекте ұзақ әсер ету нәтижесінде тұрақты және синусоидалық ток пайда болады. Бірақ кейбір жағдайларда реактивті элементтерді өшіріп қосумен байланысты орнатылмаған процесстер пайда болады. Электрлік тізбекте бір күйден екінші күйге ауысқанда электромагниттік процестерді ауыспалы деп атайды. Ауыспалы процестер функцияға кері әсер ететін ток көзі өшіріп қосылғанда олардың жұмысының басында немесе соңында пайда болуы мүмкін. Бірақ ерекше жағдайларда бұл процестер керек болып қалады. Мысалы, электрлік импульстерді интегралдау немесе дифференциалдауды жүзеге асырғанда, автоматтық және робототехникалық құрылғыларда кең қолданылады.

Конденсатордың зарядының тогы ic мен кернеудің өзгеруі Uc арасында тәуелдік пайда болады:

                                                                

яғни конденсатор арқылы ток оның көлеміне және кернеудің өзгеру жылдамдығына пропорционал болады.

    

Шығыс кернеуі (4) теңдеуде анықталатын теңдеудің туындысын көрсетеді. Егер кіріс кернеуі тұрақты жылдамдықпен өзгерсе, яғни du1/dt=const, онда U2=const. Бұл жағдайда du1/dt=const және R, C- тізбегі дәл дифференциалдау операциясын жүзеге асырады.

                    

мұнда RC=τ  уақыт өлшемі және тұрақты уақыт тізбегі деп аталады. du2/dt≠0 шарты бойынша дифференциалдық теңдеу пайда болады, оны τ =RC уақытқа азайту керек, бірақ U2 абсолюттік шамасы да азаяды. τ және iR кіші болған сайын T және Uc -ге қарағанда және дифференциалдау дәлдігі жоғары болады. Дәл осындай процестердің шығысында екі өрісті тікбұрышты сәйкес сигналдар пайда болады. Егер сигналдар тікбұрышты формадағы импульстер және уақыты u>>  болса, дифференциалдау нәтижесінде тізбектің шығысында ұштанған әртүрлі өрісті импульстер пайда болады. Импульстер фронтының ұзақтығы қысқа болған сайын – амплитуда жоғары болады. u<<1 шарты орындалса, дифференциалдау теңдеуі және дифференциалданудан қарапайымға өту тізбегі ұлғаяды.

Интегралдық микросхемаларды құру.  Қазіргі электрондық құрылғылар аса күрделі және көп элементті болып келеді. Интегралдық микросхема дегеніміз – құрамында активті, пассивті элементтері бір техникалық циклда жасалған өзара электрлік байланысу барысында өте тығыз орналасқан, өз алдына жеке функционалдық қызмет атқаруға арналған және тексеру, пайдалану, қабылдау кезінде бөлшектеуге келмейтін, бүтін нәрсе ретінде қарастырылатын микроэлектрондық құрылғы. Интегралдық микросхеманың негізгі параметрлері жинастыру тығыздығы мен интеграциялау дәрежесі. Жинастыру тығыздығы деп – интегралдық микросхеманың 1 см3 көлемінде орналасқан элементтерінің санын айтамыз. Интегралдық микросхеманың интегралдау дәрежесі оның құрамындағы элементтердің жалпы санымен анықталады.                                                                      K = lg N .  N ~ 10 болса, бірінші дәрежелі ИМС. N>100 болса, екінші дәрежелі ИМС.   N 100-1000 арасында болса, үшінші дәрежелі ИМС. N>1000 болса, төртінші дәрежелі ИМС деп бөлінеді.  ІІІ дәрежедегі микросхемалар БИС (с большой степенью интеграции (БИС)) деп, ал IV-V дәрежедегі микросхемалар СБИС (сверхбольшие интегральные схемы, СБИС) деп аталады.   Интегралдық микросхемалар аналогтік және  цифрлық  болып екіге бөлінеді. Аналогтік микросхемалар үздіксіз электрлік процессте жұмыс істейді. Оған жататындар: күшейткіш, детекторлар, модуляторлар, түрлендіргіштер. Цифрлық ИМС дегеніміз – дискретті сигналдарды түрлендіру және жетілдіру үшін арналған микроэлектрондық құрылғы.

 Интегралдық микросхемалардың тиімділігі. Интегралдық микросхема дегеніміз – құрамында активті, пассивті элементтері бір техникалық циклда жасалған өзара электрлік байланысу барысында өте тығыз орналасқан, өз алдына жеке функционалдық қызмет атқаруға арналған және тексеру, пайдалану, қабылдау кезінде бөлшектеуге келмейтін, бүтін нәрсе ретінде қарастырылатын микроэлектрондық құрылғы. Конструктивтіктік-технологиялық белгілері бойынша интегралдық микросхемалар  пленкалық, жартылай өткізгіштік және гибридтік микросхема деп бөледі. Гибридтік интегралдық микросхемалар пленкалық технологияларды жартылай өткізгіштік технологиялармен үйлестіріп қолдануға мүмкіндік береді.

Қоспалы электр өткізгіштік.  Жартылай өткізгіштердің электрлік қасиеттері ондағы қоспа атомдарының мөлшеріне, сонымен қатар кристаллдық решетканың әртүрлі ақауларына байланысты: тор түйіндерінің бос болуы, тор түйіндерінің арасында тұрған атомдар мен иондар және т.б. Қоспалар екіге бөлінеді: акцепторлық және донорлық.

Күшейткіштер. Күшейткіш деп кіріс сигналының қуатын арттыруға (күшейтуге) арналған құрылғыны атайды. Күшейту, энергияны қорек көзінен тұтыну есебінен активті элементтердің көмегімен жүзеге асырылады. Күшейткіштерде активті элементтер көбінесе транзисторлар болып келеді және мұндай күшейткіштерді жартылай өткізгіштік немесе транзисторлық деп атайды. Кез келген күшейткіште кіріс сигналы қорек көзінен жүктемеге берілетін энергияны басқарады. Күшейткіштің негізі болып екі элемент табылады: кедергі R және басқаратын активті элемент АЭ (6-1 сурет), кедергі Uвх кіріс сигналының әсерінен өзгереді. Активті элементтің кедергісінің өзгеруінен қорек көзінен Еп кернеуімен R-дан және АЭ тізбегінен өтетін ток өзгереді. Нәтижесінде схеманың элементтеріндегі кернеу өзгереді, сонымен бірге Uвых шығыс кернеуі де өзгереді. Дұрыс жобаланған күшейткіште Uвых > Uвх кернеу алу қиын емес.Күшейту шамасына байланысты кернеуді, токты және қуатты күшейткіш деп бөледі. Барлық күшейткіштер қуатты күшейтеді, бірақ кернеуді күшейткіш ең бастысы кернеуді күшейтеді, ал токты күшейткіште ең алдымен ток күшейеді. Күшейткіш каскадтарды Rвх және Rг шамаларының қатынасы бойынша бөлу ыңғайлы. Егер күшейткіште  Rвх >> Rг болса, онда оның потенциалды кірісі бар және ол кернеуді күшейткіш болып табылады. Токты күшейткіште Rвх << Rг , яғни ол жердегі кіріс токтікі болады. Қуатты күшейткіште Rвх ≈ Rг, яғни кіріс, кіріс сигналының қорегімен дәл келеді. Сонымен қатар Rвых және Rн  бойынша да кернеуді күшейткіштер (Rвых << Rн), токты күшейткіштер (Rвых >>Rн) және қуатты күшейткіштер (Rвых ≈ Rн) деп бөлуге болады.Күшейтетін сигналдарының түріне байланысты күшейткіштерді гармоникалық сигналдарды күшейткіштер және импульстік сигналдарды күшейткіштер деп бөледі. Гармоникалық немесе квазигармоникалық сигналдарды күшейту процесі олардың жиілік спектрінің өзгермеуімен, сонымен қатар барлық гармоникалық құраушыларының амплитудалық қатынастарымен анықталады. Гармоникалық сигналдарды күшейткіштерге жазу және сигналдарды шығару құрылғыларының, микрофондық және т.б. құрылғыларының күшейткіштері жатады. Импульстік күшейткіштер әртүрлі формадағы импульстерді күшейту болып табылады. Күшейтетін сигналдың уақыт бойынша өзгеруі бойынша тұрақты ток және айнымалы ток күшейткіштері болып бөлінеді.

6-1 сурет. Кедергі мен басқаратын активті элементтен тұратын күшейткіш

Күшейткіштердің қызметі.   Күшейткіш деп кіріс сигналының қуатын арттыруға (күшейтуге) арналған құрылғыны атайды. Күшейту, энергияны қорек көзінен тұтыну есебінен активті элементтердің көмегімен жүзеге асырылады. Күшейткіштерде активті элементтер көбінесе транзисторлар болып келеді және мұндай күшейткіштерді жартылай өткізгіштік немесе транзисторлық деп атайды. Кез келген күшейткіште кіріс сигналы қорек көзінен жүктемеге берілетін энергияны басқарады. Күшейткіштің негізі болып екі элемент табылады: кедергі R және басқаратын активті элемент АЭ (6-1 сурет), кедергі Uвх кіріс сигналының әсерінен өзгереді. Активті элементтің кедергісінің өзгеруінен қорек көзінен Еп кернеуімен R-дан және АЭ тізбегінен өтетін ток өзгереді. Нәтижесінде схеманың элементтеріндегі кернеу өзгереді, сонымен бірге Uвых шығыс кернеуі де өзгереді. Дұрыс жобаланған күшейткіште Uвых > Uвх кернеу алу қиын емес.Күшейту шамасына байланысты кернеуді, токты және қуатты күшейткіш деп бөледі. Барлық күшейткіштер қуатты күшейтеді, бірақ кернеуді күшейткіш ең бастысы кернеуді күшейтеді, ал токты күшейткіште ең алдымен ток күшейеді. Күшейткіш каскадтарды Rвх және Rг шамаларының қатынасы бойынша бөлу ыңғайлы. Егер күшейткіште  Rвх >> Rг болса, онда оның потенциалды кірісі бар және ол кернеуді күшейткіш болып табылады. Токты күшейткіште Rвх << Rг , яғни ол жердегі кіріс токтікі болады. Қуатты күшейткіште Rвх ≈ Rг, яғни кіріс, кіріс сигналының қорегімен дәл келеді. Сонымен қатар Rвых және Rн  бойынша да кернеуді күшейткіштер (Rвых << Rн), токты күшейткіштер (Rвых >>Rн) және қуатты күшейткіштер (Rвых ≈ Rн) деп бөлуге болады.Күшейтетін сигналдарының түріне байланысты күшейткіштерді гармоникалық сигналдарды күшейткіштер және импульстік сигналдарды күшейткіштер деп бөледі. Гармоникалық немесе квазигармоникалық сигналдарды күшейту процесі олардың жиілік спектрінің өзгермеуімен, сонымен қатар барлық гармоникалық құраушыларының амплитудалық қатынастарымен анықталады

Күшейткіштердің негізгі көрсеткіштері. Транзисторлық күшейткіштің күшейткіштік қасиеті оның сапалы сипаттамаларымен бағаланады, оларға: кіріс және шығыс кедергісі, күшейу коэффициенті және П.Ә.К, динамикалық диапазон, жиіліктік, фазалық және ауыспалы сипаттамалар жатады. Күшейткіштің негізгі параметрлерінің бірі оның күшейту коэффициенті, кернеу бойынша, ток бойынша және қуат бойынша  Күшейткіштер үшін күшейту оэффициенті әртүрлі болуы мүмкін, бірақ әрқашан.  Көп каскадты күшейткіштің жалпы күшейту коэффициенті жекелеген каскадтардың күшейту коэффициенттерінің көбейтіндісіне тең: K=K1*K2*K3…KN. Күшейтуді көбінесе логарифмдік бірлік децибелмен (дБ) береді. Кернеу бойынша күшейткіш үшін Ток бойынша қуат бойынша . Орта және жоғарғы қуатты күшейткіштер үшін маңызды көрсеткіш П.Ә.К.:

мұндағы, Рн – күшейткіштің жүктемесіне бөлінетін қуат; Ро – қорек көзінен күшейткіш тұтынатын қуат.

Күшейткіш қызметі,қолдануы. Күшейткіш деп кіріс сигналының қуатын арттыруға (күшейтуге) арналған құрылғыны атайды. Күшейту, энергияны қорек көзінен тұтыну есебінен активті элементтердің көмегімен жүзеге асырылады. Күшейткіштерде активті элементтер көбінесе транзисторлар болып келеді және мұндай күшейткіштерді жартылай өткізгіштік немесе транзисторлық деп атайды. Кез келген күшейткіште кіріс сигналы қорек көзінен жүктемеге берілетін энергияны басқарады. Күшейткіштің негізі болып екі элемент табылады: кедергі R және басқаратын активті элемент АЭ (6-1 сурет), кедергі Uвх кіріс сигналының әсерінен өзгереді. Активті элементтің кедергісінің өзгеруінен қорек көзінен Еп кернеуімен R-дан және АЭ тізбегінен өтетін ток өзгереді. Нәтижесінде схеманың элементтеріндегі кернеу өзгереді, сонымен бірге Uвых шығыс кернеуі де өзгереді. Дұрыс жобаланған күшейткіште Uвых > Uвх кернеу алу қиын емес.

6-1 сурет. Кедергі мен басқаратын активті элементтен тұратын күшейткіш

Күшейткіш каскады.  Каскад — радиотехникада активті элементтен және оның тиісті жұмыс режімін қамтамасыз ететін ең аз элементтерден тұратын түйін.Құрамындағы элементтер түріне қарай бөлінеді:каскадтар резисторлы,трансформаторлы,дроссельді каскадтар.Күшейткіш элементтер түріне қарай:Бір тактілі каскад - бір күшейткіш элементтен тұратын және шығысынан бір полярлы кернеу алынатын күшейту каскады.Eкі тактілі каскад - екі күшейткіш элементтен тұратын және шығысындағы ортақ шығыс нүктесімен салыстырғанда екі полярлы кернеужәне шамалары жағынан өзара тең, ал бағыттары бойынша бір-біріне қарамақарсы екі ток алуға болатын каскад.Екі тактілі каскадтың күшейткіш элементтер енгізілетін тақ гармоникаларды, ток көзінен енетін тосқауылдар мен фондарьды, шығыстрансформатор өзегіндегі тұрақты қосымша магниггелулерді залалсыздандыратын қасиеті бар.Екі тактілі каскад көбіне трансформатор арқылы жасалады, бірақ ондай каскадты әр түрлі ауысудағы (р-п-р, п-р-гі) транзисторларды аралас қосу арқылы да алуға болады. Екі тактілі каскадтың кірісі де симметриялы болатындықтан, оның алдындағы каскадтың шығысы симметриялы болуы тиіс. Кірісі симметриялы емес, бірақ шығысы симметриялы каскад инверсиялық каскад деп аталады. Ондай каскад екі тактілі каскад пен бір тактілі каскадтар арасына немесе сигнал көзі мен екі тактілі каскад арасына үйлестіруші каскад ретінде қосылады.Ал кірісі симметриялы, бірақ шығысы симметриялы емес каскаддифференциалдық каскад деп аталады.Каскад жүктемесіКаскад жүктемесі (Нагрузка каскада) — кез келген каскадтың шығыс энергиясы берілетін кедергі.Мысалы, кез келген күшейткіш каскадының кіріс кедергісі алдыңғы каскадтың жүктемесі, сондай-ақ қатты сөйлегіш кедергісі соңғы жүктемесі болып табылады.Каскадтық күшейткішiКаскадтық күшейткішi  — бір каскадқа кіретін екі күшейту элементінен (әдетте, транзисторлардан) тұратын күшейткіш.Транзисторлар тізбектей, мысалы, бір биполярлық (орістік) транзистор екінші транзистордың коллекторлық (бастау) тізбегіне қосылады. Радиотехникада ішкі шуыл деңгейі төмен, кіріс кедергісі үлкен сызба қажет болғанда қолданылады.

6-3 сурет. Күшейткіш каскадтың құрылымдық схемасы.

Комбинациялық схемалар.   Әрбір ақпарат материалды тасымалдауышты қажет етеді. Электроникада ондай тасымалдауыш – заряд болып табылады. Ақпаратты өзгермелі электр тогы немесе қуат түрінде көрсетуге болады, оны сигнал деп атайды. Сигналдармен нақты операциялар жүргізуді логикалық деп атайды. Қарапайым операциялар қарапайым логикалармен жұмыс істейді. Күрделі операцияларды жасау үшін олардың ақпаратты сақтауын қамтамасыз ету керек. Ол үшін сақтау құрылғысы керек. Триггердің схемасы элементарлы  жады  ұяшығы болып табылады. Триггер автоматтандыруда, есептеуіште және өлшеуіш техникаларында кең қолданыс табады. Триггер (ағылшын тілінен аударғанда trigger - ілгешек) дегеніміз, екі тұрақты күйі бар, басқарушы қуатты әсер ету арқылы бір тұрақты күйден басқа күйге өтуін айтамыз. Сыртқы әсердің болмауына байланысты триггер бір қалыпты күйде көп уақытқа дейін бола алады, ондағы кіріс сигналымен басқарушы шығарылады. Қарапайым триггерге RS-асинхронды триггер жатады (12-1 сурет). S кірісі Q шығысының "1" күйге кіру құрылғысы болып табылады, яғни S=1 болғанда Q=1. R кірісі Q құрылғысының "0" күйге кірісі болып табылады, R=1 болғанда, Q=0.

12-1 сурет. Қарапайым асинхрондық RS-триггердің шартты түрде белгіленуі.

Егер кірістегі сигнал S және R арқылы анықталса, ал шығудағы Q-дан және Q арқылы, онда ауысулар арасындағы байланысты былай өрнектеуге болады:

Q=S+Q;           Q= R+Q                       (1)

Бұл жерде шығу сигналы бір біріне қатысты қарама-қарсы. Бірінші әріптеріндегі ағылшын сөзінен Set – орнату,  reset – лақтыру (болдырмау). S=1, R=1 триггер бірлік күйде орындалатынын есепке алу керек. Сәйкесінше бұндай триггердің жұмысы ақиқат кестесімен анықталады (1-кесте).

12-1 кесте. Асинхрондық триггердің ақиқат кестесі

S	R	Q	Q
0	1	1	0
1	0	0	1
1	1	Анықталмағандық
0	0	Рұқсат етілмейтін күй

                                                 S=R=0 командасы болмайтын команда болғандықтан триггердің екі күйі бірлік күйге ауысып және кіріс сигналдарды алғанна кейін қандай күйде болатыны белгісіз.

Асинхронды триггерді екі базалық логикалық элементтен 2ЖӘНЕ-ЕМЕС немесе 2НЕМЕСЕ-ЕМЕС арқылы құрастыруға болады, мұндағы 2 саны элементтің кіріс тізбектерінің санын көрсетеді (12-2(а) сурет). Схемадағы кері байланыс әрбір элементтің  кіріс кезіндегі шығу сигналы арқылы анықталады. Кіріс және шығыс өлшемдері арасындағы байланыс бұндай триггерде былай көрсетіледі

Q=S^Q ;                Q=R^Q                                    (2)

Нөлдік потенциалмен басқарылатын асинхронды RS-триггерінің шартты графикалық көрінісі 12-2(б) суретте көрсетілген.

12-2 сурет. Асинхронды RS-триггерінің базалық  2ЖӘНЕ-ЕМЕС типті элементтері арқылы құрастырылымы (а)  және шарттық бейнеленуі (б).

Логикалық ИМС-дың құрылымы.  Қазіргі ЭВМ және әртүрлі цифрлы құрылғыларда ақпаратты өңдеу 1 және 0 екі мәнді ғана қабылдай алатын екілік коды көмегімен жүргізіледі. Екілік ақпаратты өңдеудегі операцияларды логикалық элементтер жүзеге асырады. ЖӘНЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС элементар логикалық операцияларды орындайтын ЛЭ жиынтығын қолдана отырып, екілік кодымен кез келген күрделі логикалық функцияны жүзеге асыруға болады. ЖӘНЕ логикалық функциясын х және у ақпараттық мәндерінің кестесі ретінде беруге болады, ол кестені ақиқат кестесі немесе ауысулар кестесі деп атайды. ЖӘНЕ операциясы логикалық көбейту операциясы (Конъюнкция) деп аталады, және математикалық түрде оны былай жазады: у=х1^х2 немесе у=х1х2Схеманың тым болмағанда бір кірісіне логикалық бір сигналы әсер етсе, онда  шығысында Лог1 пайда болады. НЕМЕСЕ операциясы логикалық қосу операциясы (Дизъюнкция) деп аталады, және математикалық түрде оны былай жазады: у=х1+х2 немесе у=х1 v х2ЕМЕС операциясы кіріс сигналының инверсия операциясы (мойындамау) (отрицание) деп аталады, ал ЕМЕС элементі – инвертор деп аталады, және математикалық түрде оны былай жазады: Логикалық ИМС-ды серияларға біріктіреді. Әрбір серияның негізінде электрлік схеманы ұсынатын базалық элемент жатыр, олар ЖӘНЕ-ЕМЕС (Шеффер элементі) және НЕМЕСЕ-ЕМЕС (Пирс элементі) логикалық операцияларын орындайды. Логикалық ИМС-ды құрылымы бойынша – РТЛ (резистор-транзистор-логика), ДТЛ (Диод-транзистор-логика), ТТЛ (транзистор-транзистор-логика)  және т.б. бөлінеді. Бұл логикалардың бір-бірінен айырмашылығы кірісі және шығысындағы элементтердің орналасуына байланысты.

Логикалық ИМС.Қазіргі ЭВМ және әртүрлі цифрлы құрылғыларда ақпаратты өңдеу 1 және 0 екі мәнді ғана қабылдай алатын екілік коды көмегімен жүргізіледі. Екілік ақпаратты өңдеудегі операцияларды логикалық элементтер жүзеге асырады. ЖӘНЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС элементар логикалық операцияларды орындайтын ЛЭ жиынтығын қолдана отырып, екілік кодымен кез келген күрделі логикалық функцияны жүзеге асыруға болады. ЖӘНЕ логикалық функциясын х және у ақпараттық мәндерінің кестесі ретінде беруге болады, ол кестені ақиқат кестесі немесе ауысулар кестесі деп атайды. ЖӘНЕ операциясы логикалық көбейту операциясы (Конъюнкция) деп аталады, және математикалық түрде оны былай жазады: у=х1^х2 немесе у=х1х2Схеманың тым болмағанда бір кірісіне логикалық бір сигналы әсер етсе, онда  шығысында Лог1 пайда болады. НЕМЕСЕ операциясы логикалық қосу операциясы (Дизъюнкция) деп аталады, және математикалық түрде оны былай жазады: у=х1+х2 немесе у=х1 v х2ЕМЕС операциясы кіріс сигналының инверсия операциясы (мойындамау) (отрицание) деп аталады, ал ЕМЕС элементі – инвертор деп аталады, және математикалық түрде оны былай жазады: Логикалық ИМС-ды серияларға біріктіреді. Әрбір серияның негізінде электрлік схеманы ұсынатын базалық элемент жатыр, олар ЖӘНЕ-ЕМЕС (Шеффер элементі) және НЕМЕСЕ-ЕМЕС (Пирс элементі) логикалық операцияларын орындайды. Логикалық ИМС-ды құрылымы бойынша – РТЛ (резистор-транзистор-логика), ДТЛ (Диод-транзистор-логика), ТТЛ (транзистор-транзистор-логика)  және т.б. бөлінеді. Бұл логикалардың бір-бірінен айырмашылығы кірісі және шығысындағы элементтердің орналасуына байланысты.

 Микролектрониканың даму тарихы.  Электроника ақпаратты жинау және түрлендіру, автоматты және автоматтандырылған басқару, энергияны шығару мен түрлендіру аясында әртүрлі мәселелерді шешудегі ең тиімді құрал болып табылады. Электроника әртүрлі электронды құралдардың физикалық негіздерін және практикада қолданылуын үйретеді. Физикалық электроникаға: газдардағы және өткізгіштердегі электрондық және иондық процесстер жатады. Техникалық электроникаға: электрондық құралдардың құрылысын зерттеу мен оларды қолдану жатады.. Электрониканың қысқа, бірақ жаңалықтарға толы тарихы бар, ол небәрі 100 жылдан ғана асады. Бірінші кезеңі вакуумды құралдармен байланысқан. Осы негізде электрондық құрылғылар жасап шығарылып, ал содан кейін ұзақ жылдар бойы оларды жетілдірді. Электрондық құралдарды өнеркәсіпте пайдалануға арналған  бөлім Өнеркәсіптік Электроника деп аталады. Электрониканың жетістіктері радиотехниканың дамуымен байланысқан. Электроника мен радиотехниканың бір бірімен тығыз байланысқандығы сондай 50-ші жылдары оларды қосып, техниканың осы бөлімін Радиоэлектроника деп атаған. Бүгінде Радиоэлектроника ол жиіліктің радио және оптикалық диапазонында эл. магниттік тербелістер мен толқындар көмегімен ақпаратты беру, қабылдау және түрлендірумен байланысқан ғылым мен техника саласының кешені.  Электрондық құралдар радиотехникалық құрылғылардың негізгі элементі болып табылады және радиоаппаратураның маңызды көрсеткіштерін анықтайды. Екінші жағынан радиотехникадағы көптеген проблемалар жаңа жаңалықтар ашуға және қолданыстағы электрондық приборларды жетілдіруге әкелді.

Микропроцессорлық жүйелер.  Микропроцессор негізгі төрт бөліктен тұрады: регистрлер, арифметикалық-логикалық құрылғы, синхрондық және басқарушы тізбек және дешифрация тізбегі. Микропроцессор команда немесе программаны жадыдан шығарып, регистр командаларына енгізіліп, дешифрленген түрдеконструкцияланған. Программа әр түрлі регистр деректеріне және арифметикалық-логикалық құрылғыға жөнелтеді және оларды шығарып алады. Микропроцессордегі қолданылатын регистрлер мен арифметикалық-логикалық құрылғылар деректер мен ақпаратты тазарту үшін қолданылады. Әр түрлі микропроцессорлардың бір-бірінен айырмашылығы олардың сызбасы мен командаларды теруінде. Өйткені регистрлердің атауы мен саны түрлі микропроцессорлерде әр түрлі, олар бөлек аталып көрсетілген.Ол деректерді жадыдан немесе кіріс/шығыстан қабылдау немесе сақтау үшін қолданылады.Сонымен қатар оның арифметикалық-логикалық жұмысы құрылғымен байланысты.Аккумулятордағы разряд саны микропроцессордағы сөздің мөлшерін анықтайды. 8-разрядты микропроцессордың сөз мөлшері 8 разряд.Шарт коды регистрі - бұл 8 разрядты регистр, ол программистке кейбір программа нүктесінде микропроцессордың күйін тексеруге мүмкіндік береді. Микропроцессорға байланысты бұл регистр-процессор күйі регистрі, күй регистрі немесе жалауша регистрі деген атауларға ие бола алады.

Көбіне микропроцессорлар бірдей әр түрлі машиналық кодтар және бірнеше жекеленген негізгі команда құрлымына ие болады.

Негізгі командалар 9 категорияға бөлінеді:

1.  Деректер ауысуы
2.  Арифметикалық
3.  Логикалық
4.  Салыстыру мен тексеру
5.  Айналу мен қозғалту
6.  Программамен басқару
7.  Стек
8.  Енгізу/шығару
9.  Әр түрлі

Микропроцессорлық жүйелердің жұмыс істеу принципі.Микропроцессор негізгі төрт бөліктен тұрады: регистрлер, арифметикалық-логикалық құрылғы, синхрондық және басқарушы тізбек және дешифрация тізбегі. Микропроцессор команда немесе программаны жадыдан шығарып, регистр командаларына енгізіліп, дешифрленген түрдеконструкцияланған. Программа әр түрлі регистр деректеріне және арифметикалық-логикалық құрылғыға жөнелтеді және оларды шығарып алады. Микропроцессордегі қолданылатын регистрлер мен арифметикалық-логикалық құрылғылар деректер мен ақпаратты тазарту үшін қолданылады. Әр түрлі микропроцессорлардың бір-бірінен айырмашылығы олардың сызбасы мен командаларды теруінде. Өйткені регистрлердің атауы мен саны түрлі микропроцессорлерде әр түрлі, олар бөлек аталып көрсетілген.Ол деректерді жадыдан немесе кіріс/шығыстан қабылдау немесе сақтау үшін қолданылады.Сонымен қатар оның арифметикалық-логикалық жұмысы құрылғымен байланысты.Аккумулятордағы разряд саны микропроцессордағы сөздің мөлшерін анықтайды. 8-разрядты микропроцессордың сөз мөлшері 8 разряд.Шарт коды регистрі - бұл 8 разрядты регистр, ол программистке кейбір программа нүктесінде микропроцессордың күйін тексеруге мүмкіндік береді. Микропроцессорға байланысты бұл регистр-процессор күйі регистрі, күй регистрі немесе жалауша регистрі деген атауларға ие бола алады.. Көбіне микропроцессорлар бірдей әр түрлі машиналық кодтар және бірнеше жекеленген негізгі команда құрлымына ие болады.Негізгі командалар 9 категорияға бөлінеді:1.Деректер ауысуы2.Арифметикалық3.Логикалық4.Салыстыру мен тексеру5.Айналу мен қозғалту6.Программамен басқару7.Стек8.Енгізу/шығару9.Әр Егер микропроцессор енгізу/шығару командасын сыртқы құрылғылармен жұмыс істеу үшін қолданса, бұл енгізу/шығару тәуелсіз деп аталады.Микропроцессорлық модульдің 80% МП-ді қолдану бұл - әртүрлі автоматталған жүйеге енгізілген басқару және 20% - ЭЕМ-ді құрастыруға арналған.

Операциялық күшейткіш  (Операционный усилитель; operational amplifier, opamp) — 1) әрекеттер тіркесі күшейткіштің қосалқы тізбелерін ауыстырып қосу арқылы өзгертілуі мүмкін аналогтық компьютердің элементі; кернеу өзгерісінің формасы а кірісте белгілі бір математикалық өрнекке сәйкес болғанда, шығыстық кернеу өзгерісінің формасы а өзгеріс формасына сәйкес болады. Мысалы, қосындыны орындау үшін үдеткіш а-ға программаланған болса, онда оның кірісіндегі кернеу а кернеу кірісіндегі а- ның қосындысына тең болады; 2) кері байланыс тізбегі жоқ күшейткіш. Әдетте, тұрақты ток күшейткіші. Оның күшейту еселігі үлкен, кіріс кедергісі жоғары, ал шығыс кедергісі төмен болады

Өткізгіштік зонасындағы электрондар   қатты дененің ішінде қозғала алатын, атоммен байланысын үзуге мүмкіндік беретін энергияға ие. Заттарды металлдар, жартылай өткізгіштер және диэлектриктер деп абсолют нөл температурадағы дененің зондық құрылысына қарай бөледі. Металлдарда валенттік зона мен өткізгіштік зонасы өзара беттеседі, сондықтанда 0 К температурада металл электр өткізгіштік қасиетке ие. Жартылай өткізгіштер мен диэлектриктерде 0 К температурада электр өткізгіштік жоқ. Олардың арасындағы өзгешелік рұқсат етілмеген зонаның енінде (ΔЭ) ғана. Ең көп тараған жартылай өткізгіштерде  ΔЭ = 0,1-3 эВ, диэлектриктерде ΔЭ > 6 эВ. Мысалы германий үшін ΔЭ = 0,7, кремний үшін – 1,1, галий арсениді үшін - 1,4Жартылай өткізгіштерде температураның нөлден өзгеше бір мәнінде электрондардың белгілі бір бөлігінің энергиясы өткізгіштік зонасына өтетіндей энергияға ие болады. Мұндай электрондар еркін деп аталады, ал жартылай өткізгіш – электр өткізгіш болады.

Өрісті транзистор. Өрісті транзистор электр өрісімен (токсыз) басқарылады. Кіріс кедергісі өте жоғары болғандықтан сигнал көзінен ток пен қуат жұмсамайды.Өрісті транзистордың екі түрі бар: р-n - ауысулы өрісті транзистор және оқшауланған (изоляцияланған) тиекті өрісті транзистор. Соңғы транзистор индукцияланған және қондырылған каналды болып тағы екіге бөлінеді де, құрылысына сәйкес МДЖ (металл-диэлектрик-жартылай өткізгіш) транзистор деп те аталады. р-n ауысулы өрісті транзистор. Транзистордың бұл түрі бір ғана р-n ауысуынан турады. р-n ауысулы өрісті транзистордың қарапайым құрылысы 2,а-суретте келтірілген: негізгі n кремний кристалын екі жағынан р аймағы, яғни тиек (Т) (затвор) қапсыра қоршап тұр. Олардың ортасында орналасқан n аймағы канал деп аталады да, оның тізбегі жалғанған екі шетінің бірі-бастау (Б) (исток), екіншісі құйма (Қ) (сток) деп аталып, тоқтың шығу және жиналу көздерін көрсетеді.р-n ауысулы өртістік транзистордың жұмыс істеу принципі мынадай. Тиекке теріс кернеу беретін болсақ (2, ә-сурет), онда кәдімгі р-n ауысуының кері қосылуындағыдай (р-n ауысуы) оның ені арта түседі. Ауысу ішінде жылжымалы заряд бөлшектерінің болмайтындығын ескере отырып, оны диэлектрикке балауға болады. Онда осы диэлектрик аймағы каналдың енін екі жағынан қусыра қыса түсіп, оның ток өткізу қабілетін азайтып, басқаша айтқанда, оның кедергісін арттырады. Сонымен біз тиек кернеуінің арқасында канал енін өзгерте отырып, бастаудан құймаға ағатын ток күшінің шамасын реттеуімізге, басқаруымызға болады. Транзистордың басқару принципінің мәні осында.Өрістік транзисторлардың тағы бір түрі – статикалық индукциялық транзистор (СИТ). Оның ерекшелігі: тиек кернеуі тура түсіріліп, тиекке ток берілсе, ол биполяр транзисторының режимінде, ал кері түсірілсе, өрістік транзистор режимінде жұмыс істей алуында. Бұл СИТ-тің әрі биполяр транзисторының, әрі өрістік транзисторларының артықшылықтарына ие болуына мүмкіндік береді.

 Пленкалық микросхемаларды диэлектрлік негізге пассивті элементтерін, яғни, резисторлар, конденсаторлар, катушкалар мен осы элементтердің арасындағы қосылыстарды пленка түрінде қабаттап жабыстыру арқылы жасайды (5-1 сурет). Активті элементтері пленкалық болып жасалмайды. (Олардың құрылысы мен атқаратын қызметі пассивті элементтерге қарағанда күрделірек болғандықтан олардың сапасы нашар болады)  Пленкалық микросхемалар жіңішке (пленканың қалыңдығы 1-2 мкм дейін) және қалың (жуан) пленкалы болып бөлінеді.

       

5-1 сурет. Пленкалық резистор және конденсатор. 1. резистивтік пленка; 2. шығару; 3. негіз.

Радиоэлектрондық құрылғылардың электр қорегінің екінші көздері. Электрондық басқарғыштарды, өлшеу және есептеу техникаларын тұрақты токпен қамтамасыз ету үшін аз қуатты (өлшемі, 10 және 100 Вт) қорек көздерін қолданады, олар әдетте энергияны айнымалы тоқтың бірфазалы тізбегінен алады. Мұндай қорек көздері қазіргі уақытта түзеткіштермен құрылады. Оның жұмысы электр энергиясын көп рет айналдыруға арналған. Қорек көзі жалпы жағдайда келесі түйіндерден тұрады (14-1 сурет):Т – трансформатор, қорек көзі шығысындағы кернеу мен желідегі кернеудің қатысына тәуелді кернеуді жоғарылатады немесе азайтады;ВК – вентильдік жинақ, айнымалы тоқты бір бағыттағы тоққа айналдырады; С – түзетілген кернеудің пульсациясын жазуға арналған сүзгі;КТ – тұрақты кернеудің тұрақтандырғышы, ол қорек алтын желінің жүктемесі, кернеуі өзгерген жағдайда шығыс кернеуінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. 14-1 сурет. Аз қуатты тұрақты кернеу қорек көзінің құрылымдық схемасы.

Тұрақты тоқтың өнеркәсіптік желілеріне қорек беру үшін түзеткіштер көпір схемасы бойынша орындалады. Қорек әдетте талап етілетін қуатқа байланысты 380, 500 немесе 660В кернеумен үш фазалық желіден жүзеге асырылады және көп жағдайларда кернеуді келістіру үшін трансформатор қажет етіледі, ол сонымен қатар айнымалы және тұрақты тоқ желілерінің гальваникалық торабын қамтамасыз етеді. Жалпы өндірістік түзеткіштердің шығыс кернеуі 30-4000 В диапазонында болады және олар 100-2000 А жүктеменің тоғына есептелінген. Көп жағдайларда түзеткіштер басқарылмайтын вентилдермен орындалады (14-2 сурет) және бұл кезде реттейтін трансформатор жоқ болады. Егер түзетілген кернеудің талап етілетін реттеу диапазоны аса жоғары болмаса, салыстырмалы аз есептеу қуаты бар реттейтін трансформатордың орамалары негізгі кернеумен тізбектей қосылады.

14-2 сурет. Түзеткіштің схемасы.

Регистр ( лат. regіstrum — тізім, regestum — енгізілген, жазылған )өңделетін немесе басқарушы ақпараттарды сақтауға арналған, 32 биттен тұратын процессордың, шапшаң істейтін жадтың шағын бөлігі;есептеу құрылғысының бір санды немесе сөзді уақытша сақтауға арналған шағын көлемді жад блогы;процессордағы аса шапшаң әрекетті жадтың құрылғысы немесе операндтармен жөне микросхемамен орындалатын нәтижені уақытша сақтауға арналған аса үлкен интегралдық схема; процессорларда — командалар мен мәліметтерді аралық сақтауға арналған разрядтығы әр түрлі арнайы ұяшықтар (registr). Дербес компьютерде программалау кезінде регистрлер тек Ассемблер тілінде немесе "төменгі" деңгейлі тілде жұмыс істейтін программалаушыларға ғана қолайлы болады; алфавиттік-цифрлық ақпараты теру және өңдеу кезінде төменгі регистр (lower — case) кіші әріптерге, ал жоғарғы регистр (upper — case) бас әріптерге сәйкес келеді.Музыкалық аспап немесе әнші дауысының белгілі бір биіктікте орналасқан дыбыс диапазонының бөлігі.Кейбір үрмелі және тілді музыкалық аспаптарда — бірыңғай тембрдегі түтіктер тобы.Регистр үшке бөлінеді: жоғарғы  ортаңғы   төменгі.  Әр Регистрдің дыбыс бояуы (тембрі) әр түрлі болады. Орган муз. аспабының дыбыс шығаратын және түрлі бұрауға түсірілген трубаларын да Регистр дейді. Бірақ мұндағы дыбыс бояуы бірдей. Муз. аспаптың қай-қайсысының да болсын негізгі үш Регистрі болады. Мысалы: Регистр фортепьяно клавиатурасында былай орналасады: субконтроктава, контроктава және үлкен октава — төм., кіші және бірінші октава — ортаңғы, екінші, үшінші және одан жоғары қарай — жоғ. Регистр құрайды. Регистр әнші дауысында дауыс тембріне, диапазонына қарайды. Сондықтан әншілер дауысы сопрано, тенор, мецдо-сопрано, баритон, контральто, бас деп жоғ., ортаңғы және төм. дауыстарға бөлінеді.

Сандық микроэлектроника .Кіріс және шығыс кедергілері аз электрондық күшейткіштер ток пен кернеуді түрлендіргіш деп аталады. Олар үшін кіріс сигналы ток, ал шығыс сигналы – кернеу болады. Қарапайым түрлендіргіштің схемасы 11-1 суретте көрсетілген. Күшейткіштен оның айырмашылығы онда R1 кедергі нөлге тең. Оның кіріс кедергісі былай анықталады:

           

 11-1 сурет. Ток пен кернеудің қарапайым түрлендіргіші.

Егер Rвх >> R2/(1+Kуu) болса, онда iвх  кіріс тоғы толығымен R(івх+іR=0) кедергісі арқылы өтеді және онда UR кернеуінің төмендеуін тудырады:    Kуu үлкен болған жағдайда, яғни сәйкесінше күшейткіштің кірістері арасындағы аз сигналда, шығыс кернеуі UR кернеуіне жақын болады: Бұл түрлендіргіш кіріс тоғы қорек көзінің ішкі кедергісі аз болғанда нашар жұмыс істейді, оның әсері 11-1 схемадағы R1 резисторының әсеріне ұқсас. 1-2 суреттегі түрлендіргіште қарапайым түрлендіргіштегі жетіспеушіліктер жоқ. Онда түрлендіргіштің қызметін атқаратын DA1 операциялық күшейткішінің R2 сияқты тәртіптегі үлкен R1 кедергісі бар. Сондықтан кіріс сигналы қорек көзінің нөлдік кедергісінде де шығыс сигналының орын ауыстыруы  мәнінен аспайды. 11-2 сурет. Сипаттамалары жақсартылған түрлендіргіш.

DA2 және DA3 күшейткіштері R1 резисторымен анықталатын кіріс кедергісінің азаюын қамтамасыз етеді.

Стабилитрондар құрылысы,қызметі. Электрөзгерткіш құралдар электрондық құралдардың үлкен тобын құрайды. Оларға: жартылай өткізгіш диодтардың әртүрлі типтері, биполярлық және униполярлық транзисторлар, тиристорлар, электровакуумдық лампалар  -  диодтар, триодтар газоразрядтық құралдар – стабилитрондар, газотрондар, тиратрондар, плазмалық панелдер және т.б. . Стабилитрон - айнымалы токтың кернеуін стабилизациялау үшін қолданылады. Жалпы токты таратушы құрылғы трансформаторда міндетті түрде қолданылатын диоттың түрі болып табылады.

Сүзгілер . Түзетілген кернеудің  лүпілдеуін, олар электрондық сұлбаның жұмысына әсер етепейтіндей дәрежеге дейін басуға арналған. Сүзгілерге мынадай негізгі талаптар қойылады: олар тоқтар мен кернеулердің тұрақты құрастырушыларын өткізіп жіберіп, барлық айнымалы құрастырушыларды, өте кішкентай активті шығындарда жібермей ұстап алуы керек. Сондықтан әдетте сүзгілер реактивті элементтерден – сыйымдылықтар мен индуктивтіліктерден құрастырылады. Сүзгілер вентильдің блок арасында және жүктемеде қосылады. Тегістегіш сүзгілер пассивті және активті болып бөлінеді. Пассивтік сүзгілер жиі қолданылады. Олар буындардан тұрады, L индуктивті катушкалар, С конденсаторлар және R – резисторлар параллельді – тізбекті қосылғанда пайда болған. Лүпілдеу тегістеу эффективтілігі тегістеу коэффицентімен бағаланады. Сүзгінің кірісіндегі лүпілдеу коэффицентінің оның шығысындағы лүпілдеу коэффицентіне қатынасымен анықталады: q = Кл.кір/Кл.шығ. Сыйымдылық сүзгісі конденсатордан тұрады, жүктеме параллель қосылған, аз қуатты тізбектерде қолданылады.Индуктивті сүзгі L төменгі жиілікті дроссель болады, вентельдік блок арасында және жүктемеде қосылған.Сүзгінің сапасын бағалау  үшін шығыс кернеудің лүпілдеу коэффицентін қолданады. q – мына қатынастан шығады.

q = (∆U2 / Ud ) 100%  (8)

Транзистор - күшейткіш элемент. Қазіргі уақытта электроникада және автоматикада диодтық және транзисторлық кілт элементтерімен импульстік құрылғылар кеңінен қолданылады. Құрылғылардың жұмысының импульстік жүйесі келесілерді рұқсат етеді:1.белсенді жұмыстар арасындағы уақытта арнайы жинақтағыш құрылғыларда электр энергиясының концентрациясын жасау, сосын аз уақыт ішінде оны жүктемеге локализациялау, қорытындысында импульс күші энергия көзінің күшін бірнеше есеге күшейтеді;2.температура әсерін азайту және импульстік құрылғылардың жұмысына жартылай өткізгіштердің кілттік режим жұмысы арқылы транзистор параметрлерін түсіру;3.аппараттың сенімділік, габарит, салмақ және баға сияқты құрастырмалы-экономикалық көрсеткіштерін біршама жақсартатын біркелкі сұлбаларды қолдану;Көптеген импульстік сұлбалардың негізгі элементтерінің бірі басқарушы сигналдардың көмегімен жүктеме комутация тізбегіне арналған электрондық кілт болып табылады. Кез келген электрондық кілттің негізін сызықтық емес кілттік режимде жұмыс жасайтын жартылай өткізгіш (диод немесе транзистор) құрайды. Кілт сапасы үнсіз жағдайдағы қысымның төмендеуімен, қозғалыстағы ток жағдайымен және бір жағдайдан екінші жағдайға ауысқандағы жылдамдықпен анықталады..

3-2 сур. Транзисторларды тізбекке қосудың түрлері

Кілттік сұлбаларда транзистор ашық және жабық екі шекаралық жағдайда орналасады. Транзистордың жабық жағдайы бөлу режимі деп аталады, ал ашығы қанығу режимі деп аталады. Кілтті басқару транзистордың коллекторлық тізбек коммутациясы жүруінің арқасында транзисторға оң кернеуді Uб берумен жүзеге асады. Кілттің бастапқы жағдайы резистордың қарсылығымен Рб және орын ауыстыру қысымымен Eб анықталады. Транзистор бөлу режимінде орналасатындай етіп таңдалып алынады (7-3 сурет)

Uk

VT1

Ek

Rk

Ri

Eб

Iб

Rб

Iк

а)

7-3 сурет. Транзисторлық кілттің схемасы.

Түзеткіш  (орыс. Выпрямитель) айнымалы электр тогын тұрақты тоққа түрлендіретін құрал. Әдетте, токты түзету — ток тек қана бір бағытта өтетін вентильмен іске асырылады. Қолданылатын вентиль типіне байланысты вакуумдық, газразрядты, шалаөткізгіш және электртүйіспелі түзеткіш деп ажыратылады. Түзету сызбасына байланысты бір және екі жарты периодты, көпірлік және нөлдікшықпасы бар, бір фазалы және көп фазалы түзеткіш деп жіктеледі. Электрондық техникада екі жарты периодты бір фазалы көпірлік түзеткіш сызбалары қолданылады.

Түзеткіш диодтар. Түзеткіш диодтар. p-n –ауысуының негізгі қасиетін айнымалы токты түзету үшін қолданады. Түзеткіш жартылай өткізгішті диодтар - әр түрлі техникалық мәселелерді шешуге арналған аспаптардың үлкен бір класы. Бұл диодтарды өте аз токтардан бастап мыңдаған ампер токтарды түзеті үшін қолданады.

Тиристорлар.  Үш не одан да көп  р - n өтпесінен тұратын және ток өткізетін(ашық)  ток өткізбейтін (жабық) екі күйі бар шала өткізгішті аспапты тиристор деп атайды.  иристорлар басқармалы түзеткіштер мен инверторларда және қосып ажыратып тұратын құрылғыларда қолданылады. Тиристорлар негізінен екі электродты немесе үш электродты болып келеді. Екі электродты тиристорды динистор немесе диодтық тиристор деп, ал үш электродты тиристорды тринистор немесе триодтық тиристор деп атайды. Үш электродты тиристордың ашық не жабық күйлерін басқарып тұруға болатындықтан өнеркәсіптік электроникада осы тиристор көп тараған. Жалпы алғанда, тиристорға сыртқы электродтары (анод пен катод) арқылы кернеу тура бағытта беріледі (10.24, а-сурет). Сондықтан Ө1 және Ө3 өтпелері ашық та, Ө2 өтпесі жабық. өтпелердегі электр өрісінің әсерінен кемтіктер -ден  - ге және -ден -ге өтеді де, ал электрондар - ден -ге және   -ден -ге өтіп, көбі рекомбинацияға түседі. Диффузия мен қозғалыс кезінде алынған инерцияның әсерінен кейбір кемтіктер -ге жетеді де, ал кейбір электрондар -ге жетіп, тиристордың тогын құрайды. Бұл ток өте аз болғандықтан электр қозғаушы күші көзінің кернеуі түгелдей Ө2 өтпесіне түседі деуге болады. Кернеу Ө2 өтпесінде кері бағытта болғандықтан мұндағы бөгеттік қабыттың ені ұлғайып, электрондар мен кемтіктердің  қозғалысына кедергі жасайды. бірақ кернеу көбейген сайын өрістің күшеюіне байланысты -ге жететін электрондар мен -ге жететін кемтіктердің саны да аздап  көбейеді .     

                                а)                                         б)                           в)

10.24-сурет. Тиристордың сұлбалық құрылымы (а) мен динистордың (б) және тринистордың (в) шартты белгілері

Вольт амперлік сипаттаманың АВ бөлігінде кернеу азайғанда () ток көбейіп ()отыратындықтан тиристордың дифференциялдық кедергісі теріс мәнді болады:

10.25-сурет. Тиристордың вольт-амперлік сипаттамасы.

Түзеткіш   (орыс. Выпрямитель) айнымалы электр тогын тұрақты тоққа түрлендіретін құрал. Әдетте, токты түзету — ток тек қана бір бағытта өтетін вентильмен іске асырылады. Қолданылатын вентиль типіне байланысты вакуумдық, газразрядты, шалаөткізгіш және электртүйіспелі түзеткіш деп ажыратылады. Түзету сызбасына байланысты бір және екі жарты периодты, көпірлік және нөлдікшықпасы бар, бір фазалы және көп фазалы түзеткіш деп жіктеледі. Электрондық техникада екі жарты периодты бір фазалы көпірлік түзеткіш сызбалары қолданылады.[1] Электрондық құрылғыларды, аппатартарды қоректендіруге қажетті тұрақты тоқ көзін алу үшін түзеткіштік құрылғылар қолданылады. Осындай айнымалы ток энергиясын, тұрақты ток энергиясына түрлендіретін құрылғылар қоректену көздері деп аталады. Түзеткіштер бұл құрылғы, айнымалы тоқты тұрақты тоққа түрлендіру қызметін атқарады.Түзеткіштің құрылымдық сұлба  құрамына мыналар кіреді: күштік трансформатор, қоректенетін айнымалы кернеуді түрлендіру үшін қызмет атқарады. Вентиль айнымалы тоқты түзеткіш тоққа түрлендіруді қамтамасыз етеді. Тегістегіш сүзгілер тұрақтыға формасы бойынша жақын, түзетілген тоқты тұрақты тоққа түрлендіру қызметін атқарады. Түзеткіштің негізгі техникалық параметрі кіріс кернеу мәні U мен тоқ I, орташа түзетілген кернеу Uорт мен Iорт, бүлкілдеуді тегістейтін коэффициент q, пайдалы әсер коэффиценті η болып табылады. Электронды аппаратураның әр түрлі түйіндері мен блоктарды қоректендіру үшін, айнымалы тогы бар бір фазалы тораптан жұмыс істейтін түзеткіштерді жиі қолданады. Мұндай түзеткіштерді бір фазалық дейміз. Олар бөлінеді: 1) бір жарты периодты 2) екі жарты периодты 3) кернеуді көбейту сұлбасы. Үш фазалы тоқты түзету үш фазалы түзеткіш қолданылады. Сонымен қатар, екі жартылай периодқа қарағанда,

Тербелмелі  контур  (орыс. Колебательный контур) сыйымдылығы С конденсатордан  және индуктивтілігі L катушкадан тұратын, сондай-ақ F0= 1/√( LC )периодты электр тербелісін туғызатын тұйық контур. Тербеліс конденсатордың электр өрісінің энергиясын катушканың магнит өрісінің энергиясына және керісінше түрлендіру арқылы пайда болады. Тербеліс жиілігі өзара параметрлерімен анықталады. Генераторлардың, күшейткіштердің, сүзгілердің резонанстық жүйесі ретінде пайдаланылады. Реалдық тербелмелі контурда барлық уақытта тербелістің өшуіне апарып соғатын кедергілер болады. Сыртқы электр қозғаушы күшінің (ЭҚК) көзіне немесе ток көзіне жалғау тәсіліне байланысты тізбекті жене параллельді тербелмелі контур деп ажыратылады.

Триггер (ағылшын тілінен аударғанда trigger - ілгешек) дегеніміз, екі тұрақты күйі бар, басқарушы қуатты әсер ету арқылы бір тұрақты күйден басқа күйге өтуін айтамыз. Сыртқы әсердің болмауына байланысты триггер бір қалыпты күйде көп уақытқа дейін бола алады, ондағы кіріс сигналымен басқарушы шығарылады. Қарапайым триггерге RS-асинхронды триггер жатады (12-1 сурет). S кірісі Q шығысының "1" күйге кіру құрылғысы болып табылады, яғни S=1 болғанда Q=1. R кірісі Q құрылғысының "0" күйге кірісі болып табылады, R=1 болғанда, Q=0. Егер кірістегі сигнал S және R арқылы анықталса, ал шығудағы Q-дан және Q арқылы, онда ауысулар арасындағы байланысты былай өрнектеуге болады:Q=S+Q;           Q= R+Q                   S=R=0 командасы болмайтын команда болғандықтан триггердің екі күйі бірлік күйге ауысып және кіріс сигналдарды алғанна кейін қандай күйде болатыны белгісіз. Асинхронды триггерді екі базалық логикалық элементтен 2ЖӘНЕ-ЕМЕС немесе 2НЕМЕСЕ-ЕМЕС арқылы құрастыруға болады, мұндағы 2 саны элементтің кіріс тізбектерінің санын көрсетеді (12-2(а) сурет). Схемадағы кері байланыс әрбір элементтің  кіріс кезіндегі шығу сигналы арқылы анықталады. Кіріс және шығыс өлшемдері арасындағы байланыс бұндай триггерде былай көрсетіледіQ=S^Q ;                Q=R^Q        Кіріс сигнал келгенде асинхронды триггер жылдам қосылады. Көптеген автоматты құрылғыларда триггерлерді ауыстыру кезінде синхрондау қажеттілігі туады. Ондай триггерлерде оң импульс болады. Ондай кезде S және R кірісіндегі ақпаратты триггер тек тактілік жиілік импульс қосымша кіріс болғанда қабылдайды. Ондай триггер 1 және 2 триггер кіріс тізімінің өзгерісінен құрылады. Жиіліктік триггерде асинхронды триггерге қарағанда үлкен логикалық мүмкіндіктері бар.

Трансформатор  (лат. transformo – түрлендіремін) – кернеулі айнымалы токты жиілігін өзгертпей басқа кернеулі айнымалы токқа түрлендіретін статикалық электрмагниттік құрылғы. Трансформатордың жұмыс істеу принципі электро-магниттік индукция құбылысына және параметрлік эффектіге негізделген. Негізгі элементтері магнитөткізгіш және онда орналасқан бірінші реттік орамалар (БРО) мен бір немесе бірнеше екінші реттік орамалардан (ЕРО) тұрады. Трансформатордың барлық орамалары бір-бірімен индуктивті түрде, ортақ магнит өрісімен байланысқан. Бірқатар Трансформаторларда екінші реттік орама қызметін бірінші реттік ораманың бір бөлігі атқарады,[1] мұндай Трансформаторларды автотрансформаторлар деп атайды. Бірінші реттік орамаларның шықпаларын (Трансформатордың кірісі) айнымалы кернеу көзіне, ал Екінші реттік орамаларның шықпаларын жүктемеге қосады. Бірінші реттік орамалардағы айнымалы токмагнитөткізгіште айнымалы магнит ағынын, ал Екінші реттік орамалардағы өзара индукцияэлектр қозғаушы күш (ЭҚК) тудырады. Бірінші және екінші реттік орамалардағы кернеулердің қатынасы олардағы орамдар санының қатынасына тең болады. Түрлендіретін ток түріне қарай 1 фазалы және 3 фазалы Трансформаторлар болады. Атқаратын қызметіне қарай олар күштік немесе қоректендіру Трансформаторлары (электр энергиясын таратуға арналған), жоғары кернеулі сынақ Трансформаторлары, ток немесе кернеу импульстерін түрлендіру үшін қолданылатын импульстік Трансформаторлар, үлкен токтар мен кернеулерді өлшеуге арналған өлшеуіштік Трансформаторлары, жоғары жиілікті кернеулерді түрлендіруге арналған радиожиілікті Трансформаторлар және радиоэлектрондық құрылғылардың қоректендіруші блоктарында қолданылатын радиотрансформаторларға, т.б. бөлінеді. Импульстік Трансформаторлар менқоректендіру Трансформаторлары бірнеше Гц-тен 2 МГц-ке дейінгі жиілікте, радиожиілікті Трансформаторлар 500 МГц-ке дейінгі жиілікте жұмыс істейді. Трансформаторлардың магнитөткізгіштігі магниттік өтімділігі жоғары материалдардан (мысалы, электртех. болаттаспаларынан, магнитодиэлектриктер мен фериттерден) жасалады. Электрмен жабдықтау жүйелерінде, негізінен майлы Трансформаторлар қолданылады. Күштік Трансформаторлар Қазақстанда Кентау трансформатор зауытында шығарылған. Қазіргі кезде электр-механикалық жабдықтар осы зауыттың негізінде құрылған Трансформатор ААҚ-да шығарылады.

Триодтық тиристорлар.  Триодтық тиристорды үшінші электрод  - басқару электроды арқылы өтпелердің біріне, мысалы Ө3 өтпесіне, тура бағытта кернеу беріледі. Басқару кернеуі тудыратын өрістің әсерінен Ө3 өтпесінің кедергісі азайады, ал  -ден шыққан электрондар атомдары иондайтын және  -ге дейін барып жететіндей қосымша энергия алады. Ө2 өтпесіндегі диффузиялық және дрейфтік ток оның тосқауылдық патенциалын төмендетіп, кедергісін азайтады. Бұл тиристордың динистор әлпіндегі ашылу кернеуінен әлдеқайда төмен кернеулерде ашылуына әкеп соғады. Мұнда басқару тогын көбейген сайын тиристордың ашылу кернеуі азая береді: мысалы, басқару токтары  болса, онда ашылу кернеулері. Триодтық тиристорды кернеуді түгел алып жатпай-ақ, басқару электродының патенциалын өзгерту арқылы да жабуға болады.  Мысалы, қарастырып отырған тиристордың жабылуы үшін басқару электродының патенциалы катодтың патенциалынан төмен болу үшін оған кернеуді кері бағытта беру керек. Егер Ө3 өтпесіне кері кернеу берсе онда оның кедергісі көбейеді де, тиристормен ток жүрмей қалады, яғни тиристор жабылып қалады. Тиристордың негізгі параметрлері: рауалы орташа тура тогы, импульсті тура кернеуі және максимал кері тогы. Қазіргі кезде тиристорлардың  рауалы орташа тура тогы 1000...2000 А-ге жетеді де, ал импульсті тура кернеуі 100...4000 В аралығында болып келеді.

Цифрлық ИМС. Цифрлық ИМС логикалық деп аталатын импульстік сигналдармен жұмыс істеуге негізделген. Осы топтағы МС автоматикалық құрылымдар мен есептеу техникасының базалық элементі болып табылады. Олардың тізбектеріне информациялық екілік есептеу жүйесінің негізін қалайтын логикалық 0, логикалық 1 сандарымен тасымалданатын сигналдар беріледі. Цифрлық ИМС-ға логикалық элементтер, триггерлер, регисторлар, санауыштар, сумматорлар, дешифраторлар жатады. Цифрлық ИМС дегеніміз – дискретті сигналдарды түрлендіру және жетілдіру үшін арналған микроэлектрондық құрылғы. Қазіргі ЭВМ және әртүрлі цифрлы құрылғыларда ақпаратты өңдеу 1 және 0 екі мәнді ғана қабылдай алатын екілік коды көмегімен жүргізіледі. Екілік ақпаратты өңдеудегі операцияларды логикалық элементтер жүзеге асырады. ЖӘНЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС элементар логикалық операцияларды орындайтын ЛЭ жиынтығын қолдана отырып, екілік кодымен кез келген күрделі логикалық функцияны жүзеге асыруға болады.

Шарт коды регистрі –  бұл 8 разрядты регистр, ол программистке кейбір программа нүктесінде микропроцессордың күйін тексеруге мүмкіндік береді. Микропроцессорға байланысты бұл регистр-процессор күйі регистрі, күй регистрі немесе жалауша регистрі деген атауларға ие бола алады. Бұл регистрдегі бір разряд жалауша разряды деп аталады. Ең жиі кездесетіндері толып кету жалауы, нөлдік жалауы және белгі жалауы. Алмасу немесе қарызға алу қажеттілігін анықтау үшін арифметикалық орындалу-толып кету жалауында қолданылады. Барлық нәтиже немесе команда разрядтарында нөлдің бар жоғын анықтау үшін нөлдік жалау қолданылады. Оң немесе теріс сан белгісін көрсету үшін белгі жалауы қолданылады.

LC генераторлар. Генераторлар - тұрақты ток көзінің энергиясын тербеліс энергиясына айналдыратын құрал (латынша  «өндіруші» деген мағынаны білдіреді).Электронды генератор дегеніміз – қажетті қуаты, жиілігі және пішініне сәйкес тұрақты токтың энергиясын периодты электрлік тербеліске айналдыратын құрылғы.  Генераторлар – көптеген техникалық құрылғыларда қолданылады. Мысалы: заттарды қыздыру, кептіру, химиялық өңдеу, т.б. Сонымен қатар генераторлар көптеген  өлшеуіш құралдардың құрама бөлігі болып табылады. Автоматтандырылған  жүйелерде маңызды блоктар қызмет атқарады.Радиотехникада, теледидарда алыс қашықтықтарға  мағлұматтарды  жеткізу үшін қолданылады. Генераторлар тербеліс түріне қарай (синусоидалы, тікбұрышты, ара жүзі тәрізді және т.б.), жиілігіне қарай (төмен, жоғары, аса жоғары), тербелісті қоздыру тегіне қарай т.б. ерекше белгілеріне қарай түрлерге бөлінеді. Генераторларды мынадай сипаттамалармен  бағалайды:

1.  жиілік  диапозонына қарай;
2.  жиілігін дәл келтіру және оны жұмыс  уақытында тұрақты ұстап тұру;
3.  шығыс кернеуі амплитудасының өзгеруі, тербеліс формасының ауытқу дәрежесі;
4.  сыртқы жүктемеге шығысындағы сигналдың параметрлерінің тәуелділігі.

8-1 сурет. Ара жүзі тәрізді кернеуі бар генератор

Генераторлар  өндіру әдісіне қарай сырттан қоздырылатын және өздігінен қоздырылатын болып екі түрге бөлінеді.Сырттан  қоздырылатын генераторлар – олар қуат күшейткіштері болып табылады, оның кірісіне тербеліс көзі арқылы электрлік сигналдар беріледі. Өздігінен қозатын генераторларды  автогенераторлар деп атайды. Олардың құрамында тербеліс пайда болатын құрылғы бар. Мысалы: RC, LC тізбектері. Энергия көзі ретінде – тұрақты тоқ түзеткіші немесе химиялық элементтер батареясы қолданылады. Күшейткіш элемент ретінде – транзисторлар, электр лампалар, т.б. қолданылады.

Генераторлар  тұйықталған жүйеге жатады (8-2 сурет).

1.  энергия көзі
2.  күшейткіш элементтер
3.  тербелісті қалыптастырушы
4.  теріс кері байланыс
5.  оң кері байланыс.   

8-2 сурет. Генератор сұлбасы.

Синусойдалы тербеліс генераторының түрлері көп. Мысалы: LC – контурлы генератор, ол жоғары жиілікті тербелістерді өндіреді, ал RC генераторы (8-3 сурет) төменгі жиілікті тербелісті өндіреді. LC контурлы генератор сапасы жоғары индуктивті катушка және конденсатордан тұрады.

8-3 сурет. Үш фаза жылжытқыш тізбегі бар RC генераторының схемасы.  

n-p-n, p-n-p құрылымды биполярлы транзисторлар. Транзисторларды екі үлкен класқа бөледі: биполярлы және униполярлы. Латын тілінен аударғанда emitto – шығарушы, collector – жинаушы деген сөз. База басқарушы қызмет атқарады, яғни зарядталған бөлшектердің эмиттерден коллекторға қарай қозғалуын реттейді. рnр, npn тарнзисторлардың жұмыс істеу принципі ұқсас, npn тарнзисторда негізгі заряд тасымалдаушылары электрондар, ал рnр транзисторда кемтіктер. Екі түрлі заряд тасымалдаушы бөлшектері бар р-n-р немесе n-p-n құрылымды транзисторлар биполярлы деп аталады

1. редактор MS Word автоматично переходить з одного рядка на інший після досягнення правої границі тексту.
2. реферату- Світова велич і фатальна помилка Богдана ХмельницькогоРозділ- Історія України Світова велич і фа
3. На тему Основы бронхоскопии Выполнил Проверил План Введение
4. Тема 110... приложение на практике выводов гигиенической науки Санитария санитария Задание {{2}} ТЗ
5. Другими словами это такой тип рыночной структуры где рыночное поведение продавцов и покупателей заключает
6. День матери в подготовительных группах
7. і Наприклад гречку використовують для пересіву озимини та ранніх ярих зернових у разі їх загибелі а також
8. Анализ финансовых результатов деятельности предприятия1
9. Содержание и форма в искусстве
10. 1945 гг и пути ее решения С началом военных действий общая численность рабочих и служащих в народном хозяй
11. Обрезка чайно-гибридных и ремонтантных роз и роз группы флорибунда
12. Механизмы саморегуляции численности популяции
13. а для производства и хранения пищевых продуктов
14. Конструктивная математика
15. 3 Лабораторная работа 3
16.  23 ~ ПРОМЕНЕВА ДІАГНОСТИКА ПРОМЕНЕВА ТЕРАПІЯ А В Т О Р Е Ф Е Р А Т дисертації на здобуття наукового ступе
17. Вариант 28 Вопрос 1 Позитивистские идеи О
18. кость сломана но кожный покров на месте перелома не нарушен; открытые в области перелома имеется рана
19. Этикет и протокол делового общения
20. Начать следует с того что сварка как алюминия так и его сплавов осложнена тем что в процессе сварки на по

Материалы собраны группой SamZan и находятся в свободном доступе