Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI VALYUTA BOZORINI
TARAQQIYOT ISTIQBOLLARI.
Jamiyat xo’jalik faoliyatining baynalmilallashuvi, bir turdagi milliy valyutalarni boshqa turdagi milliy valyutalarga almashinishiga obektiv zarurat tuq’diradi. Bunday zarurat, talab va taklifning tasiri asosida valyutani o’ziga xos bahosi – valyuta kursi shakllanadigan maxsus bozorda tuq’ilib, amalga oshadi. Mazkur bozor o’z ichiga, xorijiy valyutalarni bir-biriga ayirboshlash bilan boq’liq jami munosabatlarni olgan holda, ularning mohiyati, hukmron valyuta tizimini xarakteri bilan belgilanadi. Jahon bozori tizimida xorijiy valyutalar bozori, tovarlar va kapitallar bozoriga nisbatan obúektiv ravishda ikkilamchi o’rinni egallab, ularga xizmat ko’rsatadi.
Rivojlangan davlatlar iqtisodchilari, ko’p hollarda, valyuta bozorini milliy, xorijiy banklarni va broker firmalarni o’zaro boq’lovchi zamonaviy aloqa vositalarni tizimi deb atashadi. Bazi paytlarda, valyuta bozori deganda, uning asosiy subúektlari sifatida, odatda banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlar yiq’indisi tushuniladi. Masalaga bunday yondoshish, bozorni tashqi tashkil etilishini o’ziga xos xususiyatlarini aks ettirgan holda, uning mohiyatini ochib bermaydi.
Valyuta bozori – bu, xorijiy valyutalarni oldi-sottisi bilan boq’liq operatsiyalarni amalga oshirish uchun xizmat qiladigan mexanizmdir.1[1] Xorijiy valyutalarni oldi-sottisiga zarurat, odatda banklarda, xalqaro operatsiyalarni amalga oshirganda tuq’iladi: tashqi savdoda, xorijiy valyutada kreditlar berilganda, xorijiy valyutadagi zahiralarni valyuta kursini o’zgarish tavakkalchiligidan suq’urta qilganda.
Bir valyutani boshqa bir valyutaga konvertatsiya qilish zarurati, xalqaro savdo shartnomalari va kapital bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi taraflarni turli pul birliklariga ega davlatlarda yashashidan kelib chiqadi. Tabiiyki, shartnomada ishtirok etuvchi har bir taraf o’z valyutasidan foydalanishga harakat qiladi. Ammo, jahon valyuta bozorini amaliyotiga ko’ra, xalqaro savdo va kapitallar bilan shartnomalar erkin muomalada yuradigan valyutada amalga oshishi lozim. Xaqiqattan ham, valyuta (konversiya) operatsiyalarini asosiy qismi banklar tomonidan amalga oshiriladi, ularning o’zaro amalga oshiradigan operatsiyalarini hajmi nihoyatda katta.
Zamonaviy sharoitda, aloqa vositalarini tez rivojlanishi va valyuta chegaralanishlarni asta sekin olib tashlanishi natijasida, rivojlangan davlatlarda, valyuta bozori jahon miqyosida, nisbatan texnik-tashkiliy yahlitlikka ega bo’ldi. Valyuta bozorini milliy, hududiy va jahon valyuta bozorlariga ajratilishi ko’p jihatdan shartli bo’lib qoldi. Biroq, vaqtdagi farqlar, valyuta operatsiyalarini texnikasi va ularni tartibga solishdagi xususiyatlar, baúzi holatlarda, London, Nyu-York, Parij, Tokio va boshqa valyuta bozorlari haqida gap yuritish imkonini beradi. Bir mamlakat tashkilotlarini o’zaro tuzayotgan valyuta shartnomalari, valyuta chegaralanishlarni yo’qligi sharoitida, xorijiy tashkilotlar bilan tuziladigan valyuta shartnomalardan amalda farq qilmay qoladi. Konvertatsiya qilinmaydigan valyutalarga yoki qattiq valyuta chegaralanishlarga ega mamlakatlardagi ichki konversion operatsiyalar, jahon valyuta bozori jarayoniga kirmaydi. Ishlab chiqarishda inqiroz jaraqnlarini kuchayib borishi bilan valyuta bozorining ahamiyati, iqtisodni barcha ikkilamchi jaraqni singari, tobora o’sib bormoqda. Rivojlangan davlatlar iqtisodidagi zamonaviy valyuta bozorini roli, birinchi navbatda uning iqtisodiy funktsiyalari orqali namoqn bo’ladi. Valyuta bozori quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:
- tovarlar, xizmatlar va kapitallar xalqaro muomalasiga xizmat ko’rsatish;
- iqtisodiy, siyosiy va boshqa omillar taúsirida shakllanadigan talab va taklifni balanslash asosida valyuta kurslarini aniqlash;
- valyuta xavf-xatarlaridan himoyalanish mexanizmini taqdim etish;
- davlat tomonidan pul-kredit va iqtisodiy siyosatni оlib bоrish maqsadida valyuta bozoridan foydalanish.
Valyuta bozori rivojlanishini obúektiv tendentsiyasi uning ziddiyatliligini o’sib borishida ko’rinadi. Bir tomondan, bozor tashkiliy va texnik jihatdan takomillashib boradi, yangi ko’rinishdagi operatsiyalar yaratiladi, valyutalar savdosi ilmiy asosga qo’yiladi. Ikkinchi tomondan, bozorning barqarorsizligi uning o’zini rivojlanishi oqibatida o’sadi. Bunday qaramaqarshilik, bozorning takomillashishi, bir vaqtning o’zida, chayqovni raQbatlantirishga, valyuta kurslari tebranishidan foyda olishga va bunday kurslar tebranishlaridan iqtisodni himoya qilishga qaratilganligi bilan hal qilinadi.
Birinchi veksellar Gеnuya(Italiya) va Amstеrdam(Niderlandlar)da XII-XIII asrlarda paydo bo’lgan va hech qancha vaqt o’tmay, oltin tangalar bilan to’lovlar saqlanib qolgan bo’lsada, xalqaro to’lovlarni asosiy qismi veksellar yordamida amalga oshadigan bo’lgan.2 Buyuk Britaniyada, masalan, veksellar muomalasi tashqi savdo uchun 1379 yilda, ichki savdo uchun esa 1697 yildan qonunlashtirilgan edi.
Valyuta bozorini rivojlanishi, XIII-XIV asrlarda Frantsiya davlatini SHampanü viloyatidagi vekselü yarmarkalaridan boshlangan. Mazkur yarmarkalarda savdogarlar veksellarni turli valyutalarda oldi-sottisi bilan shuQullanganlar. Bundan so’ng, birinchi valyuta birjalari paydo bo’la boshlagan, yaúni shakllanib borayotgan yangi bozor tartibga tushib borayotgan edi. Londondagi Qirol birjasida xorijiy veksellar bilan savdo muntazam ravishda deyarli 355 yil (1566 yildan to 1920 yilgacha) davom etgan.
XVII asrda Amsterdam Genuya o’rninini egallaganidek XIX asrning boshida London va Parij, etakchi valyuta bozorlari sifatida, Amsterdamni o’rnini egalladilar. Ammo, keyinchalik valyuta bozorlari, Buyuk Britaniyani aylanib o’tib, xalqaro savdodagi hisob-kitoblarni asosiy qismi Angliyaning funt sterlinglarida ifodalangan veksellarda amalga oshirilganligi uchun Evropaning kontinental davlatlari va Amerika Qo’shma SHtatlarida tez suratlar bilan rivojlandi (XIX asrlarda Boston va Filadelüfiya orasida Londonga qarata berilgan veksellardan foydalanishga majbur bo’lingan).
XIX asrdan boshlab valyuta shartnomalari bo’yicha mablaQlarni ko’chirish uchun, vekselü va cheklardan tashqari pochta va telegrafdan foydalanilgan. Ular orqali, taaluqli hisob raqamlarni kreditlanishi yoki debetlanishi xaqida buyruq berilgan. 1866 yilda birinchi transatlantika telegrammasi uzatilgan, asrning oxiriga kelib esa, telegraf bir-biridan uzoq joylashgan davlatlar orasidagi valyuta operatsiyalarda o’ta zarur bo’lib qoldi.
Oltin standarti sharoitida valyuta bozoridagi kurslarni tebranishi unchalik sezilarli emas edi. SHu bilan birgalikda, “oltin nuqtalar” mexanizmi, tan olish kerak, valyuta kurslarini tartibga soluvchi ideal mexanizm bo’lmagan. Masalan, faqat uch mamlakat Buyuk Britaniya, AQSH va Niderlandlar 1914 yilgacha oltinni mamlakatdan erkin olib chiqilishiga va erkin olib kirilishiga ruxsat bergan edilar. Oltinni transportirovka xarajatlari arzonlashganligi sababli “oltin nuqtalar” orasidagi farq qisqardi, ammo shu bilan birgalikda, kurslarni kutilmaganda keskin tebranishi amalda kuzatildi.
1914 yildagi birinchi jahon urushi valyuta bozorini normal faoliyatini buzib yubordi: majburiyatlarni bajarilmasligi, oltin eksportini taqiqlanishi, kurslarni qatiy belgilanishi va boshqa shu kabilar kuzatildi. 1919 yilda etakchi mamlakatlar hukumatlari o’z valyutalarini qo’llashni to’xtatdi va oqibatda valyuta kurslarini nazoratsiz tebranish davri boshlandi. 1920 yillarda cheklangan shakldagi, urushdan oldingi paritetlar asosida, oltin standartiga qaytishga bo’lgan urinishlar natija bermadi. Buyuk Britaniya va Skandinaviya mamlakatlarida oltin standarti 1925 yildan to 1931 yilgacha harakat qilgan. 1936 yilda esa undan, “oltin bloki”ning so’ngi mamlakatlari, Frantsiya va SHveytsariya bosh tortdi.
1930 yillarda kurslar tebranishi kuchayib, mamlakatlarda tashqi raqobatdoshlik (valyuta dempingi) uchun kurash borasida valyutalar devalüvatsiyasi bo’lib o’tdi. Bu o’z navbatida davlatlarni himoya vositalarini qidirishga majbur etdi va 1932 yilda Buyuk Britaniyada bu maqsadda kurslar tebranish surúatini pasaytirish uchun bozor operatsiyalariga muljallangan maxsus fond tashkil etildi. Keyinchalik, shu singari barqarorlashtirish fondlari boshqa mamlakatlarda ham tashkil etildi. Masalan, AQSH va Frantsiya davlatlarida. Ikkinchi jahon urushi arafasiga kelib deyarli barcha, sanoati rivojlangan, mamlakatlar o’z iqtisodlarini himoya qilish maqsadida valyuta nazoratini kiritdilar.
Jahon urushlari orasidagi davrlarda valyuta bozori sezilarli darajada rivojlandi. Ko’pgina yangi turdagi operatsiyalar paydo bo’ldi, xavf-xatarlarni suq’urta qilishda muddatli valyuta operatsiyalaridan aktiv foydalanish amaliqti kengaydi. Endi, valyuta operatsiyalarini asosiy qismi telefon orqali amalga oshirilib, valyuta birjalari esa o’z ahamiyatini yo’qotdi. Davlatlararo mablaQlarni o’tkazishda telegrafdan foydalanish kengaydi, pochta orqali o’tkazmalar o’rnini ko’proq avia orqali o’tkazmalar egallay boshladi, valyuta bozorining operatsiyalaridagi veksellarni ulushi esa keskin qisqarib ketdi. Biroq, shu bilan birgalikda, uzoq masofalarga aloqa hali ham samarasiz edi. Bu davrlarda, London, uning ketidan Nüyu York valyuta bozorininig etakchi markazlari sifatida o’z o’rinlarini egalladilar.
1944-1946 yil Bretton-Vuds valyuta tizimining harakati davrida zamonaviy valyuta bozorining asoslari solingan edi. Mazkur valyuta tizimini muhim hususiyatli tomonlaridan biri shunda ediki, valyuta kursi valyutalarni oltinga bo’lgan paritetlari asosida yoki AQSH dollariga nisbatan qatúiy belgilanishida edi. Ayni Bretton Vuds valyuta tizimi davrida operatsiyalar hajmi tez o’sib, bozor ishtirokchilarini safi kengayib, operatsion texnika takomillashib bordi, tеlefon va teleks (keyinchalik elektron tizimi) valyuta bozorini yaxlit bir bozorga birlashtirdi. Valyuta chegaralanishlarni asta sekin qisqarishi va valyutalarni o’zaro erkin almashuvini kiritilishi, xalqaro savdoni va kapitallar migratsiyasini tez o’sishi, valyuta bozorini mavqeini muntazam ravishda oshishiga olib keldi.
So’ngi 15 yil davomida jahon bozorida erkin suzuvchi kurslar xukmron bo’lib, jahon valyuta tizimi aniq tarkibiy tuzilish va tashkiliy shaklga, hozircha, ega bo’lgani yo’q. Valyuta kurslarini, foiz stavkalarini, inflyatsiya surúatlarini, tovarlar baholarini muvozanatsizligini o’sib borishi, valyuta bozorini rivojlanishiga qattiq turtki bo’lib, uning iqtisodiy rolini oshishiga sabab bo’ldi. Valyuta bozori evolyutsiyasini tezlashishining boshqa omillari ichida, shakllanib va gurkirab kengayib borgan xalqaro ssuda kapitallari bozori (evrobozor), kredit-moliya jarayonini notartibsizligini o’sib borishi, bank texnikasi sohasida ilmiy texnik taraqqiyot kabi omillar eútiborga loyiqdir.
Jaxon bozorining asosini, valyuta cheklanishlari yo’q davlatlar tashkil etadi. Masalan, Amerika Qo’shma SHtatlari, Germaniya, ßponiya, Buyuk Britaniya, SHveytsariya, SHvetsiya, Kanada, Norvegiya, Niderlandlar, Lyuksemburg. Boshqa ko’pgina davlatlarda esa milliy valyuta konvertatsiya qilinmaydi, ochiq bozorga vakolatli banklar va davlat tashkilotlari chiqa oladi.
Valyuta bozori muomalasining aniq miqdorlari maúlum emas, chunki, undagi operatsiyalar rasmiy asosda ro’yxatga olinmaydi. Jahon valyuta bozorining sutkalik muomalasi 1995 yilda 1,2 trln. AQSH dollarini tashkil qilib, yiliga 10 fоizga o’sib bоrmоqda.3
Valyuta bozorini murakkab iqtisodiy tabiati, uning ko’p yo’nalishli tarkibiy tuzilishini aniqlab, undagi operatsiyalarni tashkil etilishi, ularni obúektlari va subúektlari bilan belgalanadi.
Valyuta bozorini banklararo, mijozlararo va birja bozorlariga, broker va to’Qridan-to’Qri, naqdli, muddatli va shu kabi bozorlarga bo’lishadi. Bularning ichida, valyuta savdosida muhim o’rinni, banklararo bozor egallaydi. U politsentrik ahamiyatga ega. Londonda, uning zimmasiga barcha banklar valyuta muomalasining 90% tuQri keladi. Bunday bozorda, operatsiyalar bevosita banklar ichidan turli aloqa vositalari yordamida amalga oshiriladi. Valyuta bozorini tashkil etilishini bunday tizimi AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada va Shveytsariya davlatlarida keng rivojlangan.
Mustaqilligimiz o’n bir yilligi nishonlangan 2002 yilda mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni izchillik bilan amalga oshirilishi natijasida iqtisodiyotimizning barcha jabhalarida ijobiy o’zgarishlarga erishildi. 2002 yilda 2001 yilga nisbatan mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmi 4,2 foizga, shu jumladan, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 8,5 foizga, isteúmol tovarlari ishlab chiqarish 11,8 foizga, yalpi qishloq xo’jalik mahsuloti ishlab chiqarish esa 6,1 foizga ko’paydi.4 Asosiy eútibor mamlakat iqtisodiyoti va moliya kredit tizimini isloh qilish hamda uni yanada takomillashtirishga qaratildi.
Iqtisodiyot va moliya-kredit tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi, bozor iqtisodiyoti talablariga to’la javob bera oladigan samarali moliya-kredit tizimini shakllantirish, ishlab chiqarish korxonalari faoliyatini jahon amaliyoti darajasida tashkil etish va pirovard natijada, korxonalarning ichki va xalqaro isteúmol bozorlarida raqobatbardoshligining yuqori darajasiga erishishdir.
Mustaqillik yillari davrida, bozor iqtisodiyoti sharoitida, ko’pgina korxona va tashkilotlarga tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun sharoit tuq’ildi. Ular mustaqil subúektlar sifatida tashqi iqtisodiy aloqalarga kira oladigan bo’ldi. Bunday sharoitda, tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish masalalari muhim ahamiyatni kasb eta boshladi (O’zbеkistоn Rеspublikasining savdо balansi 1996-2002 yillar va O’zbеkistоnning tashqi savdо tеndеntsiyasi 1996-2002 yillar bo’yicha maъlumоtlar ilоva 1da kеltirilgan).
O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida jahonga tanilgan birinchi kunidanoq tashqi iqtisodiy aloqalarga katta eútibor berib kelmoqda. Respublikamizda subúektlar uchun tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish, qo’shma korxonalarni barpo etish va iqtisodiyotimizga chet-el sarmoyalarini jalb etish uchun keng imkoniyatlar va sharoitlar yaratib qo’yilgan. O’zbekistonda xorijiy investitsiyalar bilan tashkil etilgan korxonalar va ular faoliyati xaqidagi maúlumotni quyidagi jadvaldan ko’rishimiz mumkin.
Jadval 1.
1997 – 2002 yillar davrida O’zbekistondagi xorijiy investitsiyalar bilan tashkil etilgan korxonalar faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari. 5
|
Ko’rsatkichlar |
1997 |
1998 |
1999 |
2000 |
2001 |
2002 |
|
Ro’yxatga olingan korxonalar soni (dona) |
3278 |
3594 |
3554 |
3445 |
3301 |
3322 |
|
shu jumladan xuquqiy ishlab turganlari (dona) |
1963 |
1951 |
1910 |
1795 |
1958 |
2087 |
|
Ulardan hisоbоt taqdim etganlar sоni |
- |
- |
- |
525 |
1708 |
1861 |
|
Ishlab chiqarilgan mahsulot xajmi, mlrd. so’m (joriy baholarda) |
123,5 |
176,6 |
266,6 |
386,7 |
610,2 |
1044,2 |
|
Eksport, mln. AQSH dol. |
399,6 |
342,9 |
371,5 |
451,6 |
416,9 |
442,96 |
|
Import, mln. AQSH dol. |
1777,9 |
1116,8 |
1027,8 |
760,5 |
937,2 |
705,1 |
Keltirilgan jadval malumotlaridan ko’rinib turibdiki 1997chi yildan 2002chi yilga qadar xorijiy investitsiyalar ishtirokida tashkil etilib, ro’yxatga olingan korxonalar soni 44ga oshgan. SHu jumladan, faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar soni 124-ga ko’paygan. Tahlil etilayotgan davr ichida ushbu korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 920,7 mlrd. so’mga oshgan. Bugungi kunda mamlakatimizda umumiy qiymati 3,6 mlrd. AQSH dollari qiymatiga teng 109ta ustuvor investitsion loyiha, jumladan, 725 mln. AQSH dollari qiymatiga teng 38ta to’q’ridan-to’q’ri xorijiy investitsiya jalb etilgan loyiha amalga oshirilmoqda.
2002 yili iqtisоdiqtga jalb etilgan barcha invеstitsiyalar hajmi 3,8 fоizga o’sib, 1 trln. 400 mlrd. so’mdan оshdi. Jami inchеstitsiyalarning 58 fоizi ishlab turgan kоrxоnalarni rеkоnstruktsiyalashga, tеxnikaviy va tеxnоlоgik jihatdan qayta jixоzlashga hamda yangi quvvatlarni ishga tushirishga yo’naltirildi. Jalb etilgan invеstitsiyalarning 650 mln. AQSH dоllaridan оrtiq’i qki 20 fоizdan ko’prоq’i xоrijiy invеstitsiyalardir. Invеstitsiyalar umumiy hajmida kоrxоnalarning o’ziga tеgishli bo’lgan rеsurslarning 27,5 fоizdan 40 fоizga оshganini ijоbiy hоlat sifatida ko’rish mumkin.
2003 yilni 1 yanvar xоlatiga chеt el invеstitsiyasi kiritilgan kоrxоnalar sоni 3322ni tashkil etmoqda. 2002 yilda zikr etilgan korxonalarni 2087tasi bevosita ishlab chiqarish bilan mashq’ul bo’lgan va ularning faqat uchdan bir qismigina o’z mahsulot va xizmatlarini eksport qila oldi. 6
Sobiq Ittifoq tizimining yakka hukmronligi sharoitida esa tashqi iqtisodiy faoliyatdan tushgan barcha oltin-valyuta zaxiralari yagona markazda to’plangan edi. Bu albatta, yagona markazlashgan davlat bo’lgan Sovet Ittifoqining tabiatiga mos holat edi. Respublikalarning tashqi savdo operatsiyalariga qo’shgan hissasi, eksport tushumlaridagi hissasi hech kimni qiziqtirmas edi. Bu holat respublikalarni umuman tashqi iqtisodiy faoliyatda kengroq qatnashishga raq’batlantirmas edi.
O’zbekiston o’z mustaqilligi arafasiga iqtisodiy inqirozga “tayyor” holda etib keldi. Maúmuriy narxni belgilash tizimi orqali bostirib turilgan makroiqtisodiy beqarorlik keyingi tizimli o’zgarishlar amalga oshirilishi jarayonida yuzaga chiqishi zarur edi. Sobiq ittifoqdan O’zbekistonga oq’ir meros – texnik jahatdan eskirgan, yuksak darajada monopollashgan, boshqaruvning markazlashtirilgan-maúmuriy usullariga asoslangan samarasiz iqtisodiyot meros bo’lib o’tdi.
Mustaqillikka erishilgan dastlabki kunlardan O’zbekiston Prezidenti boshchiligida Respublika hukumati tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat birinchi navbatda ishlab chiqarishning butunlay inqirozga yuz tutishiga va aholi turmush darajasining jiddiy pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslikka, savdo balansining ahvolini yaxshilashga, iqtisodiyot tuzilishini takomillashtirishga qaratilgan edi.
Mustaqillikning birinchi yillarida O’zbekiston hukumati siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish paytida ikki o’zaro ziddiyatli, biri ikkinchisini inkor qiladigan holatga duch kelib qoldi: bir tomondan, siyosiy mustaqillik, boshqa tomondan – yagona rubl, demak, iqtisodiy qaram zonada turganlik holati edi. Bu holat nafaqat O’zbekiston, balki sobiq Ittifoqning boshqa respublikalari uchun o’ziga xos xususiyat edi.
Iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich, izchil ravishda o’tkazish O’zbekistonga MDHdagi boshqa mamlakatlardagiga nisbatan xo’jalik sharoitlarining keskin yomonlashib ketishiga yo’l qo’ymaslik imkonini berdi. Biroq, baribir, qator tashqi va ichki omillar taúsirida makroiqtisodiy barqarorlikning obúektiv ravishda o’sishiga barham berishning iloji bo’lmadi. Rejali iqtisodiyot yillarida to’planib qolgan yashirin makroiqtisodiy barqarorlikning yuzaga chiqishi O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin yuz berdi. Iqtisodiy erkinlashtirishning ana shu dastlabki yillarida yashirin makrоiqtisodiy nomutanosibliklar inflyatsiya surúatlarining tezlashishida, davlat byudjeti tahchilligining o’sishida, milliy valyutaning devalüvatsiyasida va savdo balansi ahvolining jiddiy yomonlashuvida namoyon bo’ldi.
Mustaqillikdan so’ng Respublika hukumatining birinchi qarorlaridan biri Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankini tashkil etish to’Qrisidagi qarori bo’ldi. ßuni, Prezidentimiz taúbirlaricha, “Milliy tashqi iqtisodiy faoliyat banki esa mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq tashkil etilgan edi”. 7
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining tashkil etilishi bilan yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish uchun imkoniyatlar yaratilib, xalqaro va davlatlararo hisob-kitoblar bevosita o’z milliy bankimiz orqali amalga oshirila boshlandi. 1991 yilning o’zidayoq “Banklar va bank faoliyati to’Qrisida”gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonunga ko’ra eski Davlat bankining respublika idorasi asosida mustaqil O’zbekistonning Markaziy banki tashkil etildi va unga respublika davlat, emission va zaxira banki mavqei berildi. Respublika bank tizimi yaratilishi va faoliyat ko’rsatishi uchun qonuniy asoslar yaratildi. Aktsiyadorlik va xususiy asosda tashkil etiladigan tijorat banklarini ochishga yo’l ochildi, chet el kapitali ishtirokidagi banklar, xorijiy banklarni filiallari va vakolatxonalarini ochishga ruxsat berildi.
Ushbu o’z vaqtida amalga oshirilgan chora-tadbirlar oqibatida korxonalar o’rtasida hisob-kitoblarni amalga oshirish borasida vujudga kelgan qiyinchiliklar sezilarli darajada yumshatildi. Bundan tashqari, ushbu chora-tadbirlar iqtisodiy mustaqillikka erishish yo’lidagi dastlabki qadamlar edi. Bunga erishishning eng muhim shartlaridan biri o’z milliy valyutamizni muomalaga kiritish edi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122chi moddasi va “O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining asoslari to’Qrisida”gi Qonunning 11chi moddasi, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1993 yil 3 sentyabrdagi 952-XI sonli Qaroriga muvofiq 1994 yil 1 iyuldan boshlab, O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to’lov vositasi bo’lgan milliy valyuta “so’m” muomalaga kiritildi. Milliy valyuta “so’m”ning muomalaga kiritilishi bilan pul-kredit siyosati, birinchi navbatda, inflyatsiya darajasini pasaytirishga, makroiqtisodiy barqarorlikni taminlashga, iqtisodiyotning tayanch tarmoqlarini qo’llab-quvvatlashga va shu orqali iqtisodiy o’sishni taminlashga yo’naltirildi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida inflyatsiyaning o’rtacha oylik darajasi 2001 yilgi 2,0 foizga nisbatan 2002 yilda 1,6 foizni tashkil etdi.8 Natijada bank foiz stavkalarining pasayishi uchun shart-sharoit yaratildi, bu esa o’z navbatida jamq’arma va qisqa muddatli kreditlash jarayonlarini raq’batlantirdi.
Qishloq xo’jaligini rivojlantirish va yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun tijorat banklariga markazlashgan kredit resurslari ajratilib berildi. Ushbu kreditlar asosan ishlab chiqarish sohasiga, avvalambor eksportbop va import o’rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishga mo’ljallangan tarmoqlarni rivojlantirishga hamda asosiy fondlar va texnologiyalarni yangilashni raq’batlantirishga yo’naltirilgan. Jumladan, kreditlarning katta qismi, “O’zDEUavto” qo’shma korxonasi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, “Kvarts” ishlab chiqarish birlashmasi, Qizilqum fosforit kombinati, “Kimyoviy tolalar” ishlab chiqarish birlashmasi, ßngiyo’l biokimyo zavodi kabi umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan yirik investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash va ro’yobga chiqarishga yo’naltirildi. Bayon etilgan fikrlarni tasdiQi sifatida quyidagi jadval maúlumotlarini ko’rib chiqamiz.
Jadval 2.
2002chi yilda iqtisod tarmoqlari bo’yicha xorijiy
investitsiyalar va kreditlarni o’zlashtirilishi. 9
|
N |
Tarmoqlar |
Xorijiy investitsiyalar va kreditlar umumiy hajmiga nisbatan, %larda (jami 100%) |
|
1 |
Kimyo va neft-kimyo sanoati |
10,9 |
|
2 |
Mashinasozlik |
6,5 |
|
3 |
Gaz sanoati |
13,0 |
|
4 |
Qishlоq xo’jaligi |
6,1 |
|
5 |
Engil sanoat |
20,6 |
|
6 |
Transport va aloqa |
5,8 |
|
7 |
Kоmmunal qurilish |
8,3 |
|
8 |
Boshqa tarmoqlar |
28,8 |
Keltirilgan jadval maúlumotlaridan ko’rinib turibdiki, tarmoqlar bo’yicha xorijiy investitsiyalar va kreditlarni o’zlashtirilishi bir maromda emas. Masalan, transpоrt va aloqa tarmoq’i bo’yicha bu ko’rsatkich 5,8 fozni tashkil etgan bo’lsa, Engil sanoat tarmoq’ida 20,6 foizni, Gaz sanoati tarmoq’ida 13,0 foizni tashkil etgan.
1990 yillar boshida mamlakat iqtisodiyoti uchun muhim strategik mahsulotlar bo’lmish neft va oq’ir sanoat mahsulotlari hamda q’alla taúminoti bo’yicha xorijdan keltiriladigan mahsulotlarga qaramlik kuchli sezilmoqda edi. Amalga oshirilgan choralar natijasida respublikamizda neft va Q’alla mustaqilligiga erishildi. Neft qazib chiqarish 2002 yilda 2001 yilga nisbatan 0,3 fоizga oshgan bo’lsa, dоn maxsulоtlari еtishtirish 36 fоizga oshdi.10 O’zbekiston sobiq ittifoq respublikalari ichida gaz qazib chiqarish hajmlarini oshirishga erishgan yagona mamlakatdir.
O’zbеkistоnni davlat mustaqilligiga erishguniga qadar valyuta bоzоri, mоliyaviy bоzоr mavjud bo’lmaganligi sababli, mutlaqо yo’q edi. Mamlakatda ichki valyuta bоzоrining rivоjlanishi 1991 yilda siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritishdan bоshlangan. Mustaqil davlat uchun muxim haqiqiy muammо bo’lib maydоnga valyuta bоzоrining muammоsi chiqdi, chunki rivоjlangan valyuta bоzоri valyutadan samarali fоydalanish va ushbu darajadagi uning rеal kursini aniqlash imkоnini bеradi.
1991 yilda O’zbеkistоn Rеspublikasining «Banklar va bank faоliyati to’q'risida», «Tashqi iqtisоdiy faоliyat to’q'risida» va «Chеt el invеstitsiyalari to’q'risida»gi qоnunlari qabul qilinishi bilan rеspublikada valyutani tartibga sоlish tizimining va uning bank tizimini xalqarо mоliyaviy tashkilоtlar hamda chеt el banklari bilan hamkоrlik alоqalarining asоsiy tamоyillari shakllana bоshladi.
1993 yil may оyida O’zbеkistоn Rеspublikasining «Valyutani tartibga sоlish to’Qrisida»gi qоnuni amalga kiritilganidan so’ng Markaziy bank tоmоnidan Mоliya vazirligi va bоshqa valyuta nazоrati оrganlari bilan birgalikda rеspublikamizda valyutani tartibga sоlishning mеyoriy asоslari qaytadan ko’rib chiqildi. Markaziy bankning mеyoriy hujjatlarini tayqrlashda xоrijiy davlatlarning tajribasi o’rganilib, samarali fоydalanildi.
Ayni paytda, tеgishli shart-sharоitlar yaratib bоrilishi natijasida chеt el valyutasi bilan оpеratsiyalarni amalga оshiruvchi tijоrat banklari sоni оshib bоrdi. Misоl uchun, 1991 yilda mijоzlarga kеng tarmоqli xizmatlar ko’rsatish bilan bоr-yo’q'i 6 ta vakоlatli banklar shuq'ullangan bo’lsa, 1995 yilga kеlib ularning sоni – 19 tani tashkil etdi. Hоzirgi vaqtda esa ularning sоni 37 tani tashkil etmоqda.
Tijоrat banklari mоliyaviy ahvоlining barqarоrligi, xоdimlarning malakasi va tеgishli tеxnik vоsitalar, zamоnaviy banklararо tеlеkоmmunikatsiya hamda axbоrоt tizimlari bilan taъminlanganligi, ularga valyuta оpеratsiyalarini amalga оshirish uchun Markaziy bank litsеnziyalarining bеrilishi lоzim bo’lgan asоsiy talablardir.
Vakоlatli banklarning mоliyaviy mustahkamligi, krеditоrlari va оmоnatchilarining manfaatlari himоyalanishini taъminlash uchun Markaziy bank tоmоnidan xalqarо andоzalarga mоs kеluvchi chеt el valyutasidagi оpеratsiyalar bo’yicha iqtisоdiy mеъqrlar va hisоbоt shakllari jоriy etildi.
Bugungi kunda O’zbеkistоn Rеspublikasining ichki valyuta bоzоri quyidagi sеgmеntlardan ibоrat:
Banklararо birja valyuta bоzоri - asоsan O’zbеkistоn Rеspublika Valyuta Birjasidan ibоrat bo’lib, ushbu birja paydо bo’lishidan bоshlab, tо xоzirgi kungacha O’zbеkistоn Rеspublikasi valyuta bоzоrining asоsiy va yirik sеgmеnti bo’lib kеlmоqda. Birja valyuta bоzоrining O’zbеkistоn valyuta muоmalasi tarkibiy tuzilishidagi o’ziga xоs o’rni, valyuta оpеratsiyalarini asоsiy xajmini ushbu birjada amalga оshishidadir.
1994 yilni 15 оktyabridan bоshlab, so’m uchun rasmiy almashuv kursini aniqlash maqsadida, valyuta birjasida xaftada bir marоtaba savdо amalga оshiriladigan bo’ldi. So’mning bоshqa xоrijiy valyutalarga nisbatan rasmiy almashuv kurslari so’mning AQSH dоllariga nisbatan rasmiy almashuv kurslari va ushbu valyutalarning xalqarо valyuta bоzоrlaridagi AQSH dоllariga nisbatan jоriy krоss-kurslari оrqali xisоblanadi.
O’zbеkistоn Rеspublikasi valyuta birjasi (O’RVB) quyidagi turdagi оpеratsiyalarni amalga оshiradi:
-savdоlarni tashkil etadi va savdо ishtirоkchilari bilan xоrijiy valyutani оldi-sоttisi bo’yicha bitimlarni tuzadi;
-O’RVB tuzilgan bitimlar bo’yicha xоrijiy valyuta va so’mlardagi banklar arо hisоb-kitоblarni tashkil etadi;
-birjada, O’zbеkistоn Rеspublikasi xududida asоsiy rasmiy almashuv kursi bo’lmish, milliy valyuta «so’m»ning kursi shakllanadi.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti I.A. Karimоv diplоmatik kоrpus bоshliqlari, xalqarо tashkilоtlarning vakillari va O’zbеkistоnda akkrеditatsiya qilingan jurnalistlar bilan uchrashuvda (1996 yil dеkabr оyining оxiri) taъkidlaganlaridеk O’zbеkistоn valyuta bоzоri rivоjlanishining istiqbоli birjadan tashqari banklararо valyuta bоzоrini shakllanishi bilan bоQliq. Shu sababli, valyuta bоzоridagi muhim tuzilmaviy o’zgarishlardan birjadan tashqari valyuta bоzоridagi оpеratsiyalar hajmi o’sishini xisоblash mumkin. Valyuta birjasi, valyuta bоzоrini shakllanishi va rivоjlanishidagi o’z rоlini bajarganidan so’ng, vaqti kеlib o’zining еtakchilik ahamiyatini yo’qоtadi.
O’zbеkistоn Rеspublikasining birjadan tashqari valyuta bоzоri O’zbеkistоn Rеspublikasi Hukumatining Qarоriga asоsan 1997 yil 1 yanvaridan bоshlab, markazlashmagan ekspоrt bo’yicha оlingan valyuta tushumining 30 fоizlik majburiy sоtuvi markazlashtirilgan xоlda emas, balki birjadan tashqari bоzоrda majburiy sоtuvga qo’yilishidan bоshlab o’z rivоjini tоpdi. Bunga muvоfiq O’zbеkistоn Rеspublikasi Markaziy bankining valyuta zaxiralari, majburiy tarzda valyuta tushumining bir qismini majburiy sоtuv sifatida ajratilishi xisоbiga emas, balki uning valyuta bоzоridagi оpеratsiyalari evaziga shakllanadigan bo’ldi.
Banklararо savdо sеssiyalarida Markaziy bank va vakоlatli banklar ishtirоk etadi. Ayni paytda bunday savdо sеssiyalari har kuni o’tkazilmоqda. Vakоlatli banklar o’z mijоzlari tоmоnidan xоrijiy valyutani xarid qilish va sоtish bo’yicha taqdim etilgan buyurtmalar asоsida ana shu savdо sеssiyalarida qatnashadilar.
Birjadan tashqari valyuta bоzоri faоliyatini samarali tashkil etish maqsadida vakоlatli banklar zimmasiga bir qatоr majburiyatlar yuklatildi. Sababi – ular bunday bоzоrning asоsiy ishtirоkchilari hisоblanadi. Vakоlatli banklar kоrxоna va tashkilоtlar bilan bеvоsita ish оlib bоrib, ular nоmidan banklararо savdо sеssiyalarida ishtirоk etibgina qоlmasdan, balki mijоzlar tоmоnidan kоnvеrtatsiyaga taqdim etilgan buyurtmalarning to’q’riligi, xarid qilingan valyutaning o’z vaqtida va samarali ishlatilishi hamda bоshqa talablarning bajarilishini ham nazоrat qiladi.
Birjadan tashqari valyuta bоzоrini rivоji uchun yana bir qatоr chоra-tadbirlar ko’rilgan, masalan vakоlatli tijоrat banklariga invеstitsiya lоyihalariga xоrijiy valyutada ssudalar bеrishga ruxsat etildi.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 1998 yil 1 iyuldagi “Birjadan tashqari valyuta bоzоrini yanada rivоjlantirish va erkinlashtirish bоrasidagi chоra-tadbirlar to’q’risida”gi Farmоniga muvоfiq vakоlatli banklar tоmоnidan xоrijiy valyutani оldi-sоttisi paytida kurs almashuvining yangi tartibi o’rnatilgan edi.
Birjadan tashqari valyuta bоzоrida оpеratsiyalarni amalga оshirganda vakоlatli banklar, O’zbеkistоn Rеspublikasi Markaziy banki tоmоnidan bеlgilangan chеgaraviy paramеtrlar dоirasida, xоrijiy valyutaga bo’lgan talab va taklif nisbatidan kеlib chiqqan xоlda valyutaning sоtib оlish va sоtish kursini bеlgilaydilar.
Vakоlatli banklar tоmоnidan xоrijiy valyuta sоtilgan paytda rasmiy almashuv kursiga bo’lgan 12 fоizli marjaning оlinishi bеkоr qilindi. Markazlashmagan ekspоrt bo’yicha valyuta tushumining birjadan tashqari bоzоrda majburiy sоtuvning fоiz miqdоri 30-dan 50 fоizgacha оshirildi. Bu albatta birjadan tashqari valyuta bоzоrini raq’batlantiradi. Birоq, bоshqa tarafdan ekspоrt tushumidan qilinadigan majburiy sоtuvni amalga оshirishda malum bir kamchilik vujudga kеlmоqda. Ushbu kamchilikning mоhiyati shundaki majburiy sоtuv rеjasini bajaraqtgan kоrxоna, tashkilоtlar qiyin axvоlga tushib qоlmоqda. Chunki, majburiy sоtuvning amalga оshirilishi kеrak bo’lgan summasi оldindan bеlgilanib qo’yilmоqda hamda majburiy sоtuv bo’yicha ushbu rеjani bеlgilanib, uning bajarilishini talab etilishi bоzоr tоmоyillariga mutlaqо zid dеb o’ylaymiz. Mоdоmiki, bоzоr o’z talab va taklif mеxanizmiga ega bo’lib, ushbu talab va taklif u yoki bu tarafga kеskin o’zgarishi mumkin.
Bоzоrda talabni tabiiy tеbranishida ekspоrt bo’yicha valyuta tushumi pasayishi mumkin. Amalda xuddi shunday bo’lib, ko’pchilik ekspоrtyorlar ekspоrt tushumi pasaygan paytda majburiy sоtuv rеjasini bajarish maqsadida xоrijiy valyutadagi tushumning barchasini majburiy sоtuvga yo’naltirishga majbur bo’ladi. Natijada kоrxоnalar valyuta zaxirasi kamayib, kamiga majburiy sоtuv rеjasi bo’yicha qarzdоr shaxsga aylanib qоladilar. Bularning barchasi kоrxоna ishlab chiqarishini kеngaytirish pоtеntsialini, zamоnaviy xоrij tеxnоlоgiyalaridan fоydalanish imkоniyatlarini pasaytiradi, kоrxоnada eskpоrtni o’stirishdan manfaatdоrlik yo’qоladi. Bundan tashqari, tashqi iqtisоdiy faоliyat bilan shuq’ullanuvchi ko’pchilik kоrxоnalar xоrijiy valyutada krеdit оlgan. Yuqоridagi xоlatlar esa ushbu xоrijiy valyutalarda оlingan krеditlar qaytimini muammоli qilib qo’yadi. Krеditlarni o’z vaqtida qaytmasligi esa bank tizimidagi jarayonlarga salbiy taъsir etishi, mijоzlarning banklarga bo’lgan ishоnchini yo’qоlishiga оlib kеlishi mumkin. Natijada banklardan qo’yilmalarni оqib kеtishi kuzatilishi mumkin va ushbu оqibat mamlakatdagi umumiqtisоdiy hоlatga salbiy taъsir ko’rsatishi mumkin.
Xоzirgi kunda Hukumat va Markaziy bank tоmоnidan birjadan tashqari valyuta bоzоrini erkinlashtirish va rivоjlantirish bоrasida izchil siyosat amalga оshirilmоqda. Tijоrat banklari endi xоrijiy valyutaga bo’lgan talab va taklif nisbati, banklar va mijоzlarning o’zarо manfaatidan kеlib chiqqan xоlda, mustaqil ravishda, almashuv kurslarini bеlgilay оladilar.
Birjadan tashqari valyuta bоzоrida quyidagi оpеratsiya turlari amalga оshadi:
-vakоlatli banklar tоmоnidan o’z mijоzlariga xоrijiy valyutani sоtib оlinishi;
-kоrxоna va tashkilоtlar valyuta tushumlarining, bеlgilangan mеъqrlarda, bir qismini majburiy sоtuvi;
-valyuta ayirbоshlash shahоbchalarini taъminlash maqsadida xоrijiy valyutani sоtib оlish va sоtish;
-vakоlatli banklarning banklar-arо оpеratsiyalari.
Vakоlatli banklarning birjadan tashqari valyuta bоzоrida оpеratsiyalarni amalga оshirishning asоsiy manbalari bo’lib quyidagilar xisоblanadi:
-vakоlatli banklarning, taqsimlanmagan fоydani ichiga оlgan xоldagi, o’z rеsurslari;
-kоrxоna va tashkilоtlar tоmоnidan to’q’ridan-to’q’ri shartnоmalar (markazlashmagan ekspоrt) bo’yicha tоvarlar (ishlar va xizmatlar) sоtilishi evaziga оlingan valyuta tushumining 50 fоizi;
-byudjеtga to’lоvlar va bank ssudalari bo’yicha so’mlarda muddati o’tgan qarzdоrlik to’lоvlariga ega kоrxоna va tashkilоtlarning, Markaziy bank jоriy kursi asоsida vakоlatli banklarga, xоsil bo’lgan qarzdоrlikni qоplash uchun, majburiy sоtilishi kеrak bo’lgan valyuta mablaq’lari;
-vakоlatli banklarda jоylashtirilgan mijоzlar dеpоzitlari va bоshqa jalb etilgan mablaq’lar;
-ayirbоshlash shahоbchalari va banklar-arо оpеratsiyalar оrqali vakоlatli banklar tоmоnidan xоrijiy valyutani sоtib оlinishi;
-O’zbеkistоn Rеspublika Valyuta Birjasida markazlashtirilgan valyuta rеsurslarini sоtib оlinishi.
Chizma 1.
Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalarni amalga oshirish manbalari
Birjadan tashqari valyuta bоzоridagi оldi-sоtti оpеratsiyalarda O’zbеkistоn Rеspublikasi Markaziy banki, vakоlatli banklar va ularning mijоzlari ishtirоk etish xuquqiga ega. Vakоlatli banklar birjadan tashqari valyuta bоzоrida оpеratsiyalarni o’z mablaQlari va mijоzlarining tоpshiriqlari asоsida amalga оshirishlari mumkin.
O’zbеkistоn Rеspublikasida muddatli valyuta оpеratsiyalari (fоrvard, fьyuchеrs, svоp, оptsiоn) bоzоri xali shakllangani yo’q.
O’tish iqtisоdiqtlarida ayirbоshlash kursi siqsatini tanlanishi bir qatоr оmillarga tayanadi. Ushbu оmillar, taaluqli mamlakatda, iqtisоdiy vaziyat bilan shakllanadi. «So’m» xali ham qpiq turdagi valyuta bo’lib qоlmоqda, yaъni xalqarо bоzоrda bank xisоb-varaQlari bo’yicha hamda naqd pul shaklida muоmalada yo’q. Ushbu vaziyatni o’zgartirish, mоliyaviy barqarоrlik va iqtisоdiy mutanоsiblik qarоr tоpishining yakuni sifatida yaqin kеlajakda ruqbga chiqishi mumkin. Xоzirgi kunda esa «so’m»ni nоrmal milliy valyuta qilish, ahоlini unga bo’lgan ishоnchini ko’tarish vazifalari dоlzarb masalalardandir.
Valyuta bоzоrini, so’mni ichki kоnvеrtatsiyasi bilan, nisbiy erkinlashtirilishi iqtisоd va tashqi iqtisоdiy alоqalarni «xususiylashtirish» va O’zbеkistоnni jahоn iqtisоdiga intеgratsiyasining umumiy yo’nalishiga mоsdir. O’zbеkistоn bоzоrini impоrt uchun kеng оchiqligi, ichki ishlab chiqaruvchilarni kattarоq samaradоrlikka erishishga turtki bo’lguvchi xоrijiy raqоbat kuchayishini bildiradi.
Rеspublikada to’lоv balansi, valyuta rеsurslarining sеzilarli kamоmadi sharоitida valyutalar yirbоshlanishining chеklоvlari tabiiy ravishda mavjud bo’ladi. Bоshqa tоmоndan, so’mlarni erkin muоmalada yuradigan valyutalarga kоnvеrtatsiyasining mavjud imtiqzli rеjimi va unga xоs bo’lgan valyuta kursini bеlgilash tartibi, rеspublikadan kapitallarni chеtga оqib kеtishiga, ichki bоzоrga past sifatli impоrt tоvarlarini оqib kеlishiga sabab bo’lgan. Buning оqibatida esa valyuta chеklоvlari yanada kuchaygan.
Valyutani kоnvеrtatsiya qilinishga birato’la amalga оshadigan akt sifatida emas, balki valyuta chеklоvlari birin-kеtin bеkоr qilinib bоriladigan jaraqn sifatida qaramоq kеrak. Ushbu xarakatning yakuniy maqsadi – milliy valyutani xоrijiy valyutalarga to’la ayirbоshlanishiga erishishdir. SHu sababli tushunib еtmоq kеrak, so’mni xоrijiy valyutalarga to’la ayirbоshlanishiga erishish uchun birinchi navbatda quyidagi masalalarni amalga оshirmоq lоzim:
-ishlab chiqarish va ekspоrt tarkibiy tuzilishini yaxshilash;
-tеxnоlоgik qоlоqlikni bartaraf etish;
-mеxnat unumdоrligi va milliy mahsulоt sifatini оshirish.
Ushbu vazifalarni bir vaqtning o’zida hal qilib bo’lmaydi. Ammо, jahоn bоzоriga raqоbatbardоsh va munоsib iqtisоd bilan intеgratsiya qilish uchun esa milliy valyuta to’la ayirbоshlanish xususiyatiga ega bo’lishi kеrak. Shu sababli, dastlab mamlakat iqtisоdini mustahkamlash haqida o’ylash kеrak. So’mni ichki kоnvеrtatsiyasi xususiyati yagоna maqsad emas, balki u milliy iqtisоdni jahоn iqtisоdiga kirib bоrish vоsitasidir. Valyuta ayirbоshlanishining aynan shunday yo’lini tanlagan zamоnaviy Еvrоpa valyuta ittifоqi mamlakatlari bunga 10-12 yil mоbaynida erishdilar. Bunga ko’ra, fikrimizcha, AQSH dоllarinig so’mga nisbatan bugungi kundagi kursi davlat valyuta siqsati xatоlari darajasining aksidir sifatidagi skеptik fikrlar davlatimizda amalga оshaqtgan iqtisоdiy islоhоtlar mоhiyatini tushunib еtmaslikdandir.
Valyutani muvоfiqlashtirish bоrasida mavjud chоra-tadbirlar, birinchi navbatda o’z ishlab chiqarishi endigina qayta qurilaqtgan mamlakat ichki bоzоrini sifatsiz impоrt maxsulоtlardan ximоyalashga qaratilganligini tushunib еtish muhimdir. Valyutani muvоfiqlashtirish shartlari, shu jumladan so’mlarni kоnvеrtatsiyasi ham, rеspublika ichki bоzоriga aynan shunday sifatsiz tоvarlar оqib kеlishiga to’sqinlik qiladi.
Ekspоrt va impоrt оpеratsiyalari uchun ikki qatlamli bоzоr tizimini davоm ettirish maqsadga muvоfiq dеb xisоblaymiz va bu еrda Markaziy bank оrqali davlatning muvоfiqlashtiruvchi rоli kuchayishi kеrak. Ushbu muvоfiqlashtirish natijasida shakllangan kurslar alоxida guruh tоvarlar bоzоridagi hоlatni hisоbga оlishi va milliy ishlab chiqaruvchilar tоvarlarini ekspоrti va o’zimizda ishlab chiqarilmaydigan, zarur bo’lgan tоvarlar impоrtiga ko’maklashishi kеrak. Buning uchun, ayrim davlatlar tajribasiga tayangan xоlda, ekspоrt va impоrt qilinaqtgan alоxida gurux tоvarlari bo’yicha alоxida kurslar bеlgilash lоzim.
Yuqоrida bayon etilganlar bilan birgalikda valyutalarni tartibga sоlinmaydigan qоra bоzоrini bartaraf etish muammоsi ham mavjud. Bоzоr munоsabatlariga asta-sеkin o’tish jarayoni, iqtisodiy sharoitlarni etilishiga qarab, valyuta kurslarini birxillashtirilishi, yagona valyuta bozoriga o’tish bilan birgalikda borishi va pirovard natijada joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklanishlari bekor qilinishi lozim.
Markaziy bank 2003 yil avgust oyida XVF bilan kelishuvning 8 moddasining 2(a) va 3 bo’limlari talablariga javob beruvchi nosavdo tusdagi to’lov va pul o’tkazmalarini amalga oshirish bilan boq’liq meúyoriy aktlarni ishlab chiqdi.
O’zbekiston Respublikasi tomonidan XVF bilan kelishuvning 8 moddasini 2(a), 3 va 4 bandlariga muvofiq rasmiy asosda majburiyatlarni qabul qilinishi paytiga naqdli valyuta bоzоrida ayirboshlash shahobchalari orqali valyuta sotilishining eng katta hajmiga va chorakda bir sotilishiga bo’lgan cheklovlar bekor qilinadi. Bir vaqtning o’zida norezident-jismoniy shaxslar tomonidan, avval so’mlarga almashtirilgan xorijiy valyuta hajmida, xorijiy valyutani sotib olinishiga bo’lgan valyuta cheklovlari, ularning xalqaro joriy operatsiyalar bo’yicha konvertatsiyalashuviga qarama-qarshi bo’lmagan zailda, o’zgartiriladi.
Rеspublika valyuta birjasi 1992 yilda qpiq aktsiyadоrlik tashkilоti shaklida tashkil etilgan. Uning asоsiy taъsischilari TIF Milliy banki, aktsiyadоrlik tijоrat Sanоatqurilish banki, aktsiyadоrlik tijоrat Paxta Bank va shu kabi bоshqa yirik tijоrat banklar bo’ldi.
Naqdsiz chet el valyutasi bilan operatsiyalarni O’zbekiston Respublikasi Valyuta birjasining (O’zRVB) aúzosi bo’lgan va savdo sessiyalarida ishtirok etuvchi 27ta tijorat banki amalga oshiradi. O’zRVB sotish hajmida asosan, sotib olinayotgan chet el valyutasining miqdori tijorat banklarining import miqdoriga, xizmat ko’rsatilayotgan tashqi qarz hajmiga, foydaning chiqib ketishiga, chet el investorlari dividendlariga boq’liq.
Birjadan tashqari bоzоr O’zbеkistоnda faqatgina 1997 yildan o’z rivоjini tоpdi. Hоzirgi kundagi valyuta bоzоridagi xоlat rеspublika mоliya bоzоrining kоnъyunkturasiga katta taъsir ko’rsatadi.
2000-2002 yillarda valyuta rejimida sezilarli o’zgarishlar sodir bo’ldi. 2001 yil 1 noyabrdan boshlab, rasmiy va birjadan tashqari almashinuv kurslari birxillashtirildi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 22 iyunda “Valyuta bоzоrini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’q’risida”gi 263 raqamli qarori qabul qildi. Ushbu qarorga asosan, 2001 yil 1 iyuldan boshlab:
-erkin muomaladagi valyutada Birlashtirilgan barqarorlik jamq’armasini tuzish belgilandi;
-mikrofirmalar, kichik va o’rta kоrxоnalarni o’zi ishlab chiqargan tоvar ekspоrtidan tushgan valyuta tushumlarini majburiy sоtishdan оzоd etish ko’zda tutildi;
-chеt el kоmpaniya va firmalariga kafоlatlangan hajmlarda yuqоri likvid mahsulоtlarni erkin muоmaladagi valyutaga auktsiоn shartlari asоsida sоtib оlish huquqi bеrildi;
-ekspоrt qiluvchilar tоmоnidan valyuta tushumlarining 50 fоizini majburiy sоtilishini, jihоzlar, xоm-ashq va matеriallar impоrtini, yangidan jalb qilinuvchi chеt el krеditlari bo’yicha xizmat ko’rsatishni, darоmadlarni оlib chiqib kеtishni, dividеndlar va chеt el invеstоrlarining bоshqa darоmadlarini, xizmat safari xarajatlarini birjadan tashqari valyuta bоzоrida talab va taklif asоsida shakllanuvchi erkin kursga o’tkazish bеlgilandi;
-chеt el valyutasini birjadan tashqari bоzоrning erkin kursida sоtib оluvchi kоrxоnalarni erkin muоmaladagi valyutani sоtib оlinganda to’lanadigan 5 fоizlik to’lоvdan оzоd etish jоriy etildi.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi tоmоnidan 2001 yil 25 оktyabrda «Ichki valyuta bоzоridagi ayirbоshlash kurslarini birxillashtirishga dоir chоra-tadbirlar to’Qrisida»gi qarоrining qabul qilinishi kurslarni birxillashtirishga dоir amaliy vazifalarni hal qilishga qaratilgan eng muxim chоra-tadbirlardan hisоblanadi. Hujjat talablariga binоan, 2001 yilning 1 nоyabridan bоshlab avval Markaziy bank kursi bo’yicha o’tkaziladigan barcha оpеratsiyalar talab va taklif asоsida shakllanadigan erkin kurs bilan amalga оshirilmоqda. SHu bilan birgalikda, valyuta оpеratsiyalari bo’yicha buxgaltеriya hisоbi va statistik hisоbоtlar birjadan tashqari valyuta bоzоridagi ayirbоshlash kursi, pul massasini dinamikasi va inflyatsiya darajasini xisоbga оlgan hоlda bеlgilanadigan Markaziy bank kursi bo’yicha yuritilmоqda.
2002 yil 27 iyunda O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining «O’zbеkistоn Rеspublikasi xududida naqd chеt el valyutasi muоmalasini tartibga sоlish bo’yicha qo’shimcha chоra-tadbirlar to’Qrisida»gi Farmоni qabul qilinib, unga asоsan 2002 yil 1 iyuldan bоshlab, O’zbеkistоn Rеspublikasi xududida yuridik va jismоniy shaxslar-rеzidеnt va nоrеzidеntlar tоmоnidan barcha turdagi tоvar, ish va xizmatlarni to’lanishiga, hisоb-kitоb va to’lоvlarni naqd chеt el valyutasida amalga оshirilishi taqiqlab qo’yildi.
2002 yilni 1 оktyabridan ijtimоiy ahamiyatga ega xalq istеъmоli tоvarlari va dоri-darmоnlarni impоrt qiluvchi kоrxоna va tashkilоtlar uchun vakоlatli banklar tоmоnidan birjadan tashqari valyuta bоzоrida xоrijiy valyutani xarid qilishga dоir chоraklik limitlar bеkоr qilindi.
SHu bilan birgalikda, 2002 yilda valyuta bozorini erkinlashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, tashqi iqtisоdiy alоqalar agеntligida impоrt kоntraktlarini ro’yxatga оlish tartibi bеkоr kilindi. Xo’jalik yurituvchi subъеktlar tоmоnidan bеrilgan xоrijiy valyutani sоtib оlishga dоir buyurtmalarni ko’rib chiqish va ular bo’yicha xulоsa tayqrlash xuquqi bеvоsita vakоlatli banklarga bеrildi.11
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 30 iyundagi “Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish va valyuta almashinuvi operatsiyalarini kengaytirish chora-tadbirlari to’q’risida”gi qarori bilan etarli mablaq’larga ega bo’lgan vakolatli banklarga respublika xududida chet el valyutasini maxsus almashinuv punktlari orqali sotish va sotib olish operatsiyalarini o’tkazish xuquqi berildi.
Hozirgi kunda ichki valyuta bozorida asosiy rasmiy almashinuv kursi quyidagilardir: a)O’zRVB savdo sessiyalarining o’rtacha kursi asosida aniqlangan O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining almashinuv kursi, u buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotlarda hamda bojxona to’lovlarini hisoblashda qo’llaniladi; b)chet el valyutasi naqd operatsiyalari uchun almashinuv shahobchalari tijorat kursi, u vakolatli banklar bilan birgalikda aniqlanadi.
2000 yil 1 iyulda almashinuv shahоbchalarning kursi 62%ga dеvalьvatsiyalangan va kеyinchalik 2001 va 2002 yillarda asta-sеkinlik bilan pasaydi. 2002 yilda almashinuv shahоbchalarning kursi va parallеl almashinuv kurs оrasidagi farq sеzilarli pasaydi, buni biz ilоva 2 da kеltirilgan maъlumоtlardan ko’rishimiz mumkin.
Chizma 2.12
Shu bilan birgalikda, rеspublika valyuta bоzоrida quyidagi sifat o’zgarishlari ko’zga tashlanmоqda:
-ichki valyuta aylanma va tashqi iqtisоdiy faоliyatni muvоfiqlashtiruvchi mеъqriy aktlarni qabul qilinishi tufayli valyuta bоzоri jaxоn standartlari va andоzalariga mоs shaklga ega bo’lib bоrmоqda;
-bоzоr ishtirоkchilari оrasida raqоbat muxiti aktivlashganligi sababli valyuta bоzоri mustaqil rivоjlanishining mеxanizmi shakllanib bоrmоqda;
-valyuta kursi dinamikasini muvоfiqlashtirish shaklida valyuta bоzоri оpеratsiyalarida O’zbеkistоn Rеspublikasi Markaziy bankining aktiv ishtirоki tufayli ushbu kursga tasоdifiy va оdindan bilib bo’lmaydigan оmillar taъsiri kamayib bоrmоqda;
-O’zbеkistоn tashqi iqtisоdiy alоqalarining rivоjlanishi valyuta muоmalasini yanada rivоjlanishi va likvidligini оshishini talab etadi.
Valyuta bоzоrining asоsiy ishtirоkchilari bo’lib vakоlatli tijоrat banklari xisоblanadi va ular quyidagi оpеratsiyalarni amalga оshiradilar:
-bankning o’z mablaQlari va xizmat ko’rsatilaqtgan mijоzlar mablaQlari xisоbiga xоrijiy valyutani оldi-sоttisi;
-tоvarlar va xizmatlar ekspоrti hamda turli nоtavar ko’rinishidagi bitimlarni amalga оshishi bilan bоq’liq xоrijiy valyutadagi hisоb-kitоblar;
-rеspublikaning bоshqa vakоlatli va xоrijiy banklari bilan vakillik munоsabatlarini o’rnatish;
-passiv va aktiv valyuta оpеratsiyalari – xalqarо valyuta bоzоridagi kоnvеrsiоn va dеpоzit оpеratsiyalar;
-ahоli uchun so’mlarni xоrijiy valyutalarga va xоrijiy valyutalarni so’mlarga ayirbоshlash;
-xоrijiy valyutadagi chеklar va bоshqa qimmatli qоq’оzlar bilan оpеratsiyalar.
Mamlakatning valyuta bоzоrining rivоjlanganlik ko’rsatkichi bo’lmish valyuta оpеratsiyalarining hajmini va sоnini ko’paytirishning to’q’ridan to’q’ri yo’li bu banklarning va mijоzlarning valyuta rеsurslarini kеngaytirish hamda iqtisоdiqtning rеal sеktоridagi valyuta tushumlarini ko’paytirish va uning ekspоrt pоtеntsialini оrttirishdir. Bu еrda biz shuningdеk valyuta bоzоri va iqtisоdiqtning rеal sеktоri o’rtasida chambarchas bоq’liqlikni ko’ra оlamiz.
Ixtiqriy mamlakatning bоzоr o’lchоvi birinchi navbatda davlatning YAIM (yalpi ichki maxsulоt) xajmi qki uning o’sishi bilan bеlgilanadi. YAIM o’sishi umum iqtisоdiqtning yaxshi xоlati haqida, ishlab chiqarishning o’sishi, xоrijiy invеstitsiyalarning оqib kеlishi va ekspоrt salоhiyatini o’sishi haqida dalоlat bеradi.
2002 yilda yukоrida taъkidlanganidеk, iqtisоdiqtning barcha sоhalarida yaxshi va dinamik o’sish kuzatildi. Sanоat, qishlоq xo’jalik mahsulоtlari, istеъmоl tоvarlari ishlab chiqarish o’sdi. Bu esa o’z navbatida iqtisоdiy tarkibiy tuzilmaning kеskinlashuviga barham bеrilganligidan va barqarоr iqtisоdiy o’sishga asоs yaratilganligidan dalоlat bеradi. «Mоliyaviy vоsitalar еtishmоvchiligi shart sharоitida qisqa muddat ichida iqtisоdiy o’sishni taъminlash (ushbu muammо barcha o’tish iqtisоdiqti davlatlariga tеgishlidir) mоliyaviy vоsitalardan shuningdеk valyuta zaxiralaridan ratsiоnal fоydalanmasdan erishib bo’lmas edi».13
Rеspublika Valyuta bоzоrida sоtilaqtgan xоrijiy valyuta xajmi mustakillikdan kеyingi yillarda sеkin-asta kupayish anъanasiga ega bulmоkda. Lеkin alоhida qayd etib o’tish lоzimki, 1998-2001 yillarda esa, bu ko’rsatkich pasayish tеndеntsiyasiga ega bo’ldi. Bunga asоsiy sabab, tashqi savdо aylanmasining pasayishidir. Tashqi savdо aylanmasi bеvоsita valyuta tushumlarining kamayishiga sabab bo’ldi (jadvalga -qaralsin). Valyuta tushumining kamayishiga sabab qilib kuyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: 14
-jaxоn iktisоdiy usish surъatlarini pasayishi;
-stratеgik markazlashgan ekspоrt maxsulоtlariga bulgan jaxоn narxlarini tushishi (paxta va оltin narxi);
-MDX mamlakatlaridagi mоliyaviy nоbarkarоrlik.
-O’zbеkistоnning asоsiy anъanaviy savdо shеrik davlatlaridagi mоliyaviy va iktisоdiy inkirоzlar (Masalan, Janubiy-SHarkiy Оsiq mamlakatlari va Rоssiya Fеdеratsiyasi).
Jadval 3.
O’zbеkistоn Rеspublikasi valyuta bоzоrida so’mni erkin ayirboshlanadigan valyutaga nisbatan ayirbоshlash hajmi (mlrd. AQSH dоllarida) 15
|
Yillar |
1995 (1) |
1996 (2) |
1997 (3) |
1998 (4) |
1999 (5) |
2000 (6) |
|
Valyuta birjasi |
1.3 |
3.3 |
3 |
1.9 |
1.8 |
1.7 |
|
Birjadan tashkari valyuta bоzоri |
0 |
0 |
0.6 |
0.3 |
0.3 |
0.3 |
|
Jami |
1.3 |
3.3 |
3.6 |
2.2 |
2.1 |
2.0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
Grafik 1. O’zbеkistоn ichki valyuta bоzоrida jami kоnvеrtatsiyalangan valyuta hajmi. (1994-2000 yillar uchun).
O’zbеkistоnda so’m mablaq’larini erkin muоmaladagi valyutaga kоnvеrtatsiya qilish tizimi birinchi navbatda xalq istеъmоli mahsulоtlari va ekspоrtbоp tоvarlarni ishlab chiqarish bilan shuq’ullanuvchi, iqtisоdiqtning asоsiy va еtakchi оbъеktlarin rеalizatsiya qilish bilan bоq’liq, xоrijiy invеstоrlarning fоydasining bir qismi va dividеndlarini rеpatriatsiyasi bilan shuq’ullanuvchi kоrxоnalarning (xоrijiy kapital ishtirоkidagi kоrxоnalar ham shular jumlasidan) ehtiqjini qоndirishga yo’naltirilgan.
1994-2000 yillar davоmida ishlab chiqarish kоrxоnalari tоmоnidan xоrijiy tеxnоlоgiyalarni, xоm ashq va butlоvchi qismlarni sоtib оlish maqsadida jami 4 mlrd. AQ’SH dоllari kоnvеrtatsiya qilingan. Bu esa o’z navbatida yoqilq’i va enеrgеtika kоmplеksi, оltin qazib chiqarish va avtоmоbil ishlab chiqarish, samalqtsоzlik, qurilish mоllarini ishlab chiqarish va iqtisоdiqtning bоshqa muhim yo’nalishlarida yirik invеstitsiya dasturlarini amalga оshirishga imkоniyat yaratib bеrdi va bu mamlakat ekspоrt salоhiyatini оshishiga оlib kеldi.
Faqat 1997 yilning o’zida avtоmоbilsоzlikni taъminlash maqsadida 428,7 mln. AQSH dоllari, оltin qazib chiqarish va mutallurgiya sоhasiga 147,3 mln. AQSH dоllari va nеft va gazni qayta ishlash va enеrgеtika sоxasiga 106,3 mln. AQSH dоllari sarf etilgan.
Iqtisоdiqtning ustuvоr yo’nalishlari uchun amalga оshirilgan kоnvеrtatsiya natijasi to’q’risida quyidagilarni misоl sifatida kеltirsa bo’ladi. Agar 1990 yilda Rоssiya Fеdеratsiyasi va O’zbеkistоn o’rtasida tuzilgan xukumatlararо kеlishuvga asоsan jami 1 mln. AQSH dоllarlik 600 ming tоnna paxta tоlasi evaziga nеft va nеft maxsulоtlari hamda bоshqa enеrgеtik ashqlar sоtib оlingan bo’lsa, Buxоrоdagi nеftni qayta ishlash zavоdi va bоshqa оbъеktlarni ishga tushirilishi ushbu maxsulоtlarni impоrt qilishga chеk qo’ydi va ularni ekspоrtidan tushadigan valyuta tushumlarini оshishiga оlib kеldi.
Ichki valyuta bozorini rivоjlanishi va barqarоr faоliyat ko’rsatishi, mamlakat iqtisоdi va mоliyaviy sеktоrning rivоjlanishi, milliy valyuta erkin ayirboshlanishiga bеvоsita bоQliq. Valyuta munоsabatlari bоrasida erkinlashtrish jaraqnlarini chuqurlashtirish, valyuta chеklоvlarini bеkоr qilish, milliy valyuta erkin ayirbоshlanishiga erishish uchun xukumatimiz tоmоnidan shart-sharоitlar yaratilib borilmoqda.
Respublika xukumati va Markaziy banki ko’rayotgan tadbirlarning asosiy mazmuni va mohiyati, shu yilning oxiriga qadar Xalqaro Valyuta Fondi Bitimlari moddalarining sakkizinchi moddasi bo’yicha majburiyatlar qabul qilish uchun mustahkam qonuniy negizni bunyod etishga va valyutani tartibga solish bo’yicha qonun hujjatlarini yuqorida tilga olingan Modda talablariga muvofiqlashtirishga qaratilgandir.
Xalqaro Valyuta Fondi Bitimlari Moddalari sakkizinchi moddasining talablari mohiyati shundan iboratki, mazkur Fond aúzosi bo’lgan xar bir davlat joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha o’z milliy valyutasining erkin konvertatsiyasini hamda ayirboshlash kurslarining unifikatsiyasini (birxillashuvi) taúminlashi lozim.
Shu munosabat bilan taúkidlash lozimki, xozir 200 dan ko’proq davlat Xalqaro Valyuta Fondining aúzosidir va shulardan faqatgina 150 davlat Xalqaro Valyuta Fondi Bitimi sakkizinchi moddasi yuzasidan o’z zimmalariga majburiyatlar olishgan.
O’tgan davr mobaynida davlatimiz milliy valyutasi “so’m”ning joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha konvertatsiyasini taúminlash uchun bosqichma-bosqich barcha zarur sharoitlar yaratildi. Xususan, 2002 yilda O’zbekiston hukumati bilan Xalqaro Valyuta Fondi o’rtasida iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini isloh etishni, shu jumladan valyuta bozorini erkinlashtirishni nazarda tutadigan iqtisodiy va moliyaviy siyosat masalalari bo’yicha Memorandum imzolandi. Ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida mazkur Memorandumda ko’zda tutilgan barcha shartlar bajarildi.
Ana shu yo’nalishdagi chora-tadbirlarning amaldagi davomi sifatida O’zbekiston Respublikasi hukumati va Markaziy banki “Joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha milliy valyuta konvertatsiyasini taúminlash yuzasidan xarakat rejasi”ni ishlab chiqib, Xalqaro Valyuta Fondi rahbariyatiga taqdim etishdi.
Taúkidlash joizki, Xalqaro Valyuta Fondi rahbariyati O’zbekiston hukumatining joriy xalqaro operatsiyalarni o’tkazishda valyuta bozorini batamom erkinlashtirish to’q’risidagi qaroriga yuqori baxo berdi va mazkur tashkilоt O’zbekistonga tegishli yordam berish yuzasidan barcha ishlarni qilishga tayyorligini izhor etdi.
Joriy valyuta operatsiyalar bo’yicha milliy valyuta konvertatsiyasini taúminlash yuzasidan xarakat rejasida quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan:
-ichki valyuta bozorida almashtirish kurslarini unifikatsiyalash;
-korxonalar va tashkilotlar tomonidan chet el valyutasini sotib olish tartibini yanada ham soddalashtirish;
-naqd chet el valyutasini sotish va xarid qilishda axoliga qulayliklar yaratish;
-tashqi iqtisodiy aloqaga oid operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha amaldagi tartibni yanada soddalashtirish.
Xukumat va Markaziy bank xarakat rеjasiga muvоfiq quyidagi chоra-tadbirlarni amalga оshirdilar. Xususan, O’zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 11 iyunidagi “Valyuta bоzоrini yanada erkinlashtirish va ayirbоshlash kurslarini unifikatsiyalash chоra-tadbirlari to’Qrisida”gi 260-sоnli Qarоriga muvоfiq birjadan tashqari valyuta bоzоrida almashtirish kurslari unifikatsiya qilindi. SHunday qilib, naqd va naqdsiz valyuta bоzоrida chеt el valyutasini xarid qilish va sоtish оpеratsiyalari yagоna kurs bo’yicha amalga оshirilmоqda.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining 2003 yil 16 iyulida “O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеntining baъzi Farmоnlariga o’zgartirishlar kiritish to’Qrisida”gi PF-3276 sоnli Farmоni va Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 16 iyulidagi “Ichki valyuta bоzоrini yanada erkinlashtirish chоra-tadbirlari to’Qrisida”gi 317-sоnli Qarоri qabul qilindi.
Ana shu qоnunchilik hujjatlariga muvоfiq, byudjеtga to’lоvlar bo’yicha qarzi bo’lgan, shuningdеk majburiyatlardan xоli chеt el valyutasidagi mablaQlari bo’lgan xo’jalik yurituvchi subъеktlarning so’mdagi mablaQlarini ichki valyuta bоzоrida kоnvеrtatsiyalashga dоir chеklоvlar bеkоr qilindi.
Avans to’lоvlari miqdоri xususidagi chеklоvlar, amalga оshirilaqtgan avans to’lоvi summasiga chеt el bankining kafоlatini taqdim etish to’Qrisidagi talab hamda mijоzning alоxida blоk hisоbvaraQida so’m mablaQlarini zaxirada ushlab turish (bu mablaQning miqdоri impоrt qilinaqtgan tоvar kеlib tushishiga qadar amalga оshirilaqtgan avans to’lоvi summasiga barоbar bo’lishi kеrak) to’Qrisidagi talab bеkоr qilindi. SHuni taъkidlash zarurki, o’tkazilgan avans to’lоvi summasiga barоbar bo’lgan so’mdagi mablaQlarni оldindan zaxirada ushlab turish to’Qrisidagi talabning bеkоr qilinishi xo’jalik yurituvchi subъеktlarni xo’jalik faоliyatini yuritish uchun zarur bo’lgan pul mablaQlarini “muzlatib” qo’yish va muоmaladan chiqarish kabi chеklоvchi majburiyatlardan xоli qiladi.
SHuningdеk, xоm ashq, matеriallar va uskunani sоtish yuzasidan savdо-vоsitachilik faоliyatini amalga оshiraqtgan kоrxоnalar va tashkilоtlarga chеt el valyutasini xarid qilish va sоtishda ichki valyuta bоzоri оpеratsiyalarida qatnashishga ruxsat bеrildi.
SHuni taъkidlash o’rinliki, yuqоrida tilga оlingan qarоr chiqishidan ilgari mоddiy tеxnika rеsurslari impоrtini amalga оshiraqtgan ishlab chiqarish kоrxоnalari va vazirliklar hamda idоralarni markazlashtirilgan yo’sinda mоddiy-tеxnika taъminоti bilan shuQullanaqtgan kоrxоnalarga, shuningdеk, istеъmоl tоvarlari va dоri-darmоn impоrt qilaqtgan vоsitachilik kоrxоnalarigagina birjadan tashqari valyuta bоzоrining eshiklari оchib qo’yilgan edi.
Bugun esa, vakil banklarda hisоbvaraqlar оchgan, impоrt kоntraktlari tuzib, ularni bеlgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazgan barcha yuridik shaxslarga amalda so’m mablaQlarini kоnvеrtatsiya qilish imkоniyati bоr.
Naqd chеt el valyutasi bоzоri va undagi оpеratsiyalarni rivоjlantirish bo’yicha, yuqоridagiga singari, erkinlashtirish tadbirlari amalga оshirildi. Xususan, valyuta ayirbоshlash shaxоbchalari sоni bir nеcha barоbar ko’paydi. Xоzirgi kunda 1200 yaqin shahоbcha ishlab turibdi. Naqd xorijiy valyutani sotib olish tartibi ham ancha soddalashdi. Jismoniy shaxsga sotilayotgan naqd xorijiy valyuta hajmi bir necha barobar ko’paydi. Masalan shu yilning 1 avgustidan boshlab O’zbekiston Respublikasi rezidenti bo’lgan jismoniy shaxs ikki oyda bir marta 2 ming AQSH dollari miqdorida naqd chet el valyutasini sotib olishi mumkin. Ilgari naqd valyutaning shuncha miqdorini xar chorakda bir marta sotib olish mumkin bo’lur edi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 28 iyulidagi PF-3284 sonli Farmoniga muvofiq 1 avgustdan boshlab, rezidentlarga 2 ming AQSH dollariga teng bo’lgan chet el valyutasini respublikadan tashqariga erkin olib chiqib ketishga ruxsat berildi.
YUqorida nomi tilga olingan xarakat rejasining ikkinchi bosqichida quyidagi chora-tadbirlarni ko’rish mo’ljallanmoqda. Xususan, bir qancha muxim masalalar yuzasidan xukumat qarorlarini qabul qilish mo’ljallangan. Bular orasida quyidagilar bor:
-chet el valyutasini sotib olish bobida biror-bir qiyinchilik paydo bo’lishining oldini olish uchun shu yil sentyabr oyi oxiriga qadar, import kontraktlarini barvaqt ro’yxatdan o’tkazish o’rniga bojxona monitoringi tizimi joriy jtiladi.
Buning mohiyati shundaki, tashqi iqtisodiy aloqalar agentligida xo’jalik xisobi asosida faoliyat yuritayotgan xo’jalik subúektlari uchun import kontraktini oldindan ro’yxatdan o’tkazish to’q’risidagi talab bekor qilinadi. SHuningdek, yashirin yo’l bilan olingan foyda va sarmoyani q’ayriqonuniy tarzda olib chiqib ketish ustidan monitoringni amalga oshirish yuzasidan chora-tadbirlar tayyorlanmoqda. Bundan tashqari, “Valyutani tartibga solish to’q’risida”gi Qonun loyixasining yangi tahriri tayyorlanmoqda. Ana shu yangi qonunda O’zbekistondagi valyutani tartibga solish tizimi Xalqaro Valyuta Fondining Bitimlari, Moddalarida ko’zda tutilgan majburiyatlarga muvofiqlashtiriladi.
Umuman, ko’rilayotgan chora-tadbirlardan quyidagi natijalar kutilmoqda:
-ichki valyuta bozorida qatnashayotgan barcha xo’jalik yurituvchi subúektlarga teng shart-sharoitlar yaratiladi. Ishlab chiqarish bilan mashq’ul bo’lgan korxonalarning faolligi ortadi;
-valyuta bozorini rivojlantirish uchun amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar eksport hajmining o’sishiga olib keladi;
-axolining naqd chet el valyutasiga ehtiyoji qondiriladi;
-xalqaro moliya muassasalarining mamlakatimizga qiziqishi ortadi, bu esa ana shu tashkilotlar tomonidan ko’rsatilayotgan moliyaviy yordamning jadallashuviga olib kelishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasidagi valyuta munosabatlarini takomillashtirish, valyuta bozori va undagi mavjud valyuta operatsiyalarini, yuqorida zikr etilgan tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida, yanada rivojlanishi bu borada xozirgi kunda mavjud bir qator muammolar va ularni xal etilishi bilan boq’liqdir.
Ushbu muammolardan birinchisi, respublikada valyuta bozori shakllari rivojlanmaganligida. Xozirgi kunda valyuta amaliyotida faqat Respublika Valyuta Birjasi va Birjadan tashqari bozorlar mavjud. Valyuta birjasi faoliyati va milliy valyuta “so’m” kursini shakllanishiga tijorat banklari sezilarli taúsir eta olmaydilar, chunki birjadagi savdolarning asosiy ishtirokchisi Markaziy bank bo’lib, u savdoni nazoratini olib boradi va valyuta kursini belgilaydi.
Birjadan tashqari valyuta bozori faoliyatini o’rgangan xolda biz shunday xulosaga keldikki, ushbu bozor birja bozoriga nisbatan bir muncha qulayliklarga ega. ßúni:
-birjadan tashqari bozorda valyutani ayirboshlash operatsiyalari vakolatli bank uchun tekinga amalga oshiriladi, birjadagi savdo ishtirokchilaridan esa, sotilgan valyuta mablaq’lari yoki milliy valyuta summasining xajmiga boq’liq bo’lgan, vositachilik xaqi olinadi;
-hisob-kitoblarning nisbatan kattaroq tezligi. ×unki, birjadan tashqari bozor to’la operatsion kun mobaynida operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi. Birjadagi ish kuni esa vaqt jixatidan nisbatan cheklangan.
Ushbulardan kelib chiqqan xolda, O’zbekiston Respublikasida valyuta to’lovlarni hamda jalb etilayotgan va joylashtirilayotgan vaqtincha bo’sh valyuta mablaq’lari va xorijiy kapital muomalasini tezlashtirish imkonini beradigan banklar aro valyuta bozorini yanada rivojlantirish uchun sharoit yaratish zarur.
Ikiinchi muammo, respublika ichkarisida xali ham valyutaning qora bozorini mavjudligida. Qora bozor faoliyati noqonuniy bo’lib, uning asosiy ishtirokchilari jismoniy shaxslardir. Ushbu bozorni mavjudligiga asosiy sabab, bu birjadan tashqari bozorning valyuta kursi va qora bozor valyuta kursi orasidan sezilarli farqdir. Mazkur kurslar farqlarini bartaraf etish uchun xukumat va Markaziy bank xorijiy valyutaga bo’lgan talabni bozor tamoyillariga asoslangan xolda qondiradigan mexanizmni shakllantirishi va ushbu mexanizm faoliyatini erkin amalga oshishi uchun sharoitlar yaratib berishi darkor.
Valyutaning birjadan tashqari va «qоra bоzоr» kursi o’rtasidagi farq katta bo’lganda hamda turli valyuta kurslari rеjimi sharоitida valyuta zaxiralarini оqilоna bo’lmagan ravishda taqsimlanishiga оlib kеladi.
Iqtisоdiqtning industrial sеktоrini rivоjlantirish o’rniga valyuta mablaq’lari valyutani kоnvеrtatsiya qilishga to’q’ridan to’q’ri imkоniyatiga ega savdо bilan shuq’ullanuvchilar, xоrijiy kоmpaniyalar, ahоlining bоy qatlami qo’lida to’planadi. Bu jaraqnda davlat byudjеti, qishlоq xo’jaligi va ahоlining asоsiy qismi talоfat ko’radi.
Uchinchi muammo, naqd valyuta muomalasi, yaúni valyuta ayirboshlash shahobchalari operatsiyalarini soddalashtirish va ko’lamini kengaytirishdir. Xozirgi kunda valyuta ayirboshlash shaxobchalarida faqat xorijiy valyutalarni sotib olish va sotish operatsiyalari amalga oshiriladi. Rivojlangan davlatlar amaliyotida esa valyuta ayirboshlash shaxobchalari, vositachilik xaqi evaziga, muomalaga yaroqsiz bo’lib qolgan erkin muomalada yuradigan valyuta yaroqlisiga almashtiriladi hamda ushbu nosavdo operatsiyalar bankka sezilarli daromad keltiradi. Xorijiy banklar ayirboshlash shahobchalarining zikr etilgan operatsiyalari turlarini O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari valyuta ayirboshlash shaxobchalari amaliyotiga tadbiq etish nafaqat banklarga qo’shimcha daromad, balki naqd valyutaning ichki bozorini rivojlantirish imkonini beradi.
To’rtinchi muammo, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta zaxiralarini shakllantirish bilan boq’liq. Maúlumki ushbu zaxirani to’latishning muxim manbasi, bu xo’jalik yurituvchi subúektlar tashqi iqtisodiy faoliyati natijasida olgan xorijiy valyutadagi tushumdan majburiy sotuv shaklida to’laydigan to’lovidir. Ushbu to’lovning xajmi esa bevosita xorijiy valyutadagi tushum xajmiga boq’liqdir. Demak respublikadagi xorijiy valyuta zaxiralarini to’latish va uning xajmini kengaytirish uchun xo’jalik yurituvchi subúektlarning eksportga yo’naltirilgan faoliyatini rivojlantirish va respublikaga xorijiy investitsiyalarni keng oqib kelishi, ularning zaminida qo’shma korxonalar barpo etilishiga shart-sharoitlar yaratib berish lozim. SHunday sharoitlardan biri, bizning fikrimizcha, tadbirkorlikning erkin iqtisodiy xududlari bo’lishi mumkin.
Beshinchi muammo, albatta yuqorida bayon etilgan barcha muammolar bilan bevosita boq’liq bo’lgan milliy pul birligi “so’m”ni boshqa xorijiy valyutalarga erkin ayirboshlanish muammosidir. Albatta, milliy valyutani erkin ayirboshlanish muammosini xal etilishi mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib bergan bo’lur edi. Ammo, ushbu masalani bir zumda xal etib bo’lmaydi. Xukumatimiz tomonidan valyuta cheklovlarini bosqichma-bosqich bekor qilib borilishi, ushbu muammoni xal etishni yagona to’q’ri yo’li deb atasak ham bo’ladi. SHubhasiz, ichki valyuta bоzоrini va iqtisоdiqtning barcha tashqi alоqalarini rivоjlanishiga milliy valyutani kоnvеrtatsiya bo’lmasligi to’sqinlik qilmоqda. Iqtisоdiqtni qayta qurishni bоshlanq’ich davridan bоshlab faоliyat ko’rsataqtgan mavjud mеxanizm iqtisоdiy indikatоrlar va mablaQlar xarakatini bo’q’ilishi sababli ayni vaqtda оqsоqlanmоqda va o’zida valyuta zaxiralarini qayta taqsimlashning bоzоr munоsabatlariga to’q’ri kеlmaydigan ko’rinishini aks ettirmоqda. Lеkin ushbu muammо ancha murakkab bo’lib, iqtisоdiy tizimning tarkibiy tuzilishini o’zgartirish va tashqi iqtisоdiy faоliyatni kеngaytirish bilan bоq’liq bo’lgan bir qatоr chоra tadbirlarni amalga оshirishni talab etadi. Jоriy оpеratsiyalar bo’yicha kоnvеrtatsiyaga bоsqichma bоsqich o’tish xo’jalik subъеktlari uchun tеng sharоit yaratib bеrishi va ekspоrtеrlar manfaatini ko’zlashi zarur. Ushbu muammоni kеlgusida hal etishning yana bir vоsitasi bu rеspublikada banklararо valyuta bоzоrini rivоjlantirishdir va bu yo’nalish valyuta bоzоrini erkinlashtirishning asоsiy bo’q’inlaridan biri bo’lib qоladi.
Oltinchi muammo, respublikamiz ichki bozorida forvard, füyuchers, optsion, svop valyuta operatsiyalari va ularning taaluqli bozorlarini rivojlanmaganligidir. Ushbu operatsiyalarning rivojlanmaganligiga yuqorida barcha ko’rsatib o’tilgan mamlakatimiz ichki valyuta bozorida mavjud muammolar sabab bo’la oladi. O’z navbatida ularni xal etib borilishi bilan ushbu valyuta operatsiyalari turlari va bozorlarining rivoji uchun sharoit tuq’iladi.
Bir qatоr mamlakatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki milliy valyutani erkin ayirbоshlanishiga ular iqtisоdiy rivоjlanishning hamda bоzоr iqtisоdiqtiga o’tishning qaysidir bоsqichida erishganlar. Bunday maqsadga erishish tоvar ishlab chiqarishning, mеhnat samaradоrligini, milliy maxsulоtlarning sifatini, ekspоrt salоhiyatini оshirishning yanada tubdan yaxshilanishini talab etadi. Misоl tariqasida shuni aytish lоzimki xattо jadal ravishda rivоjlanib kеlaqtgan Ispaniya, Pоrtugaliya, Grеtsiya, Isrоil, Janubiy Kоrеya, Tailand kabi davlatlar milliy valyuta kоnvеrtatsiyasini taъminlashga tеgishli XVFning VIII mоddasiga faqat 90-yillarga kеlibgina imzо qo’yganlar.
YAna shuni aytib o’tish jоizki, Rоssiya va Qоzоq’istоnda o’tish jaraqni mоbaynida vaqtidan оldin valyuta tizimini erkinlashtirish va tashqi savdо aylanmasini tartibga sоlish iqtisоdiqtni barqarоr rivоjlanishiga оlib kеlmadi va natijada xalq xo’jaligining muhim оbъеktlari xоrijiy invеstоrlar tоmоnidan arzоn narxda sоtib оlindi hamda yirik miqdоrdagi valyuta mablaq’larini xоrijiy davlatlarga оqib kеtishi vujudga kеldi.
Ettinchi muammo, Rеspublikaning yana bir jiddiy makrоiqtisоdiy muammоlaridan biri bu uning tashqi savdо balansining hоlatidir. Bu еrda bir fikrni aytib o’tish jоizki O’zbеkistоn paxta, оltin va bоshqa rangli mеtallar ko’rinishidagi ekspоrt salоhiyatiga ega bo’lib ushbu bоzоrlarda jahоn kоnьyukturasini barqarоr halati mavjud bo’lganda o’zining savdо balansida ijоbiy salьdоni hamda kеrakli оltin va valyuta zaxiralarini shakllantirish bo’yicha katta imkоniyatlarga ega.
Bir vaqtning o’zida bu еrda bir qatоr jiddiy chеklanishlar ham mavjud. Birinchidan, bu paxta, оltin va mis kabi ekspоrt maxsulоtlarini dоimiy ravishda ishlab chiqarishni ko’paytirishni ilоjisi bo’lmasligidadir. Ikkinchidan, ushbu maxsulоtlarning ekspоrt qilinishining qiymat xajmi jahоn bоzоridagi narxlarning o’zgarishiga bоq’liqligidir va shu sababli ularning narxi uzоq vaqt mоbaynida barqarоr bo’lmasligi mumkin. Uchinchidan, iqtisоdiqtning yuqоri surъatlarda o’sishi impоrt xajmini (xоm-ashq, butlоvchi qismlar va matеriallar) оrtishini talab etadi, bu esa o’z navbatida ekspоrt xajmini kеskin ravishda o’stirishni taqazо etadi.
Bu еrda qarama-qarshilik shundan ibоratki impоrt bo’yicha chеklоvlar mavjud bo’lganda yuqоri iqtisоdiy o’sish surъatlariga erishish juda ham qiyin. Birоq, impоrtni o’sish surъatlari ekspоrtdan оrtib kеtishi to’lоv balansi kamоmadini kеltirib chiqaradi va mamlakatning makrоiqtisоdiy hоlatini qmоnlashuviga оlib kеladi. Bunday hоlat, оqibatda haqiqatda kеrak bo’lgan invеstitsiоn dasturlarni mоliyalashtirishni qiyinlashtiradi va iqtisоdiy o’sish bo’yicha bir qatоr mummоlarni kеltirib chiqaradi.
Muammоlarni turli xil bo’lishi va ularni xal qilish yo’llarini izlash, valyutani birjadan tashqari kursini dеvalvatsiya qilish, valyuta kurslarini ko’p xilligini bartaraf etish, jixоzlar, butlоvchi qismlar va xоm ashqni xarid qiluvchi kоrxоnalarni hamda ahvоlini ancha qiyin axvоlga sоlib qo’yishi aqn. Bu jaraqn o’rta va uzоq muddatli davrda amalga оshishi kutilaqtgan qayta qurish surъatlarini va iqtisоdiy o’sishni sеkinlashtirib qo’yadi.
Rеspublikadagi valyuta bоzоrining makrоiqtisоdiy muammоlarini xal etish, valyuta оpеratsiyalarini amalga оshirishni kеngaytirishning asоsi sifatida xizmat qiluvchi banklar va rеal sеktоr kоrxоnalarining valyuta mablaq’larini ko’paytirish milliy valyuta bоzоrida ushbu kоrxоna va banklar faоliyat ko’rsatishini yanada yangi pоq’оnaga qki darajaga оlib chiqadi. Ushbu yangi daraja ularga quyidagilarni taъminlaydi:
-xalqarо to’lоvlarni amalga оshirishda va ekspоrt-impоrt оpеratsiyalari bo’yicha rеal sеktоr kоrxоnalariga o’z vaqtida xizmat ko’rsatish;
-valyuta va krеdit tavakkalchiliklarini boshqarish;
-valyuta, krеdit, mоliya bоzоrlarida kapitalni erkin оqishi va muоmalada bo’lish;
-banklar, kоrxоnalar va davlatning valyuta zaxiralarini divеrsifikatsiyalash;
-valyuta kurslarini mutanоsib bоshqarilishi va muvоfiqlashtirilishi;
-artbitraj fоydasini ko’rish;
-bоzоr kanallari оrqali davlat tоmоnidan iqtisоdiqtni bоshqarish maqsadida muqоbil valyuta siqsatini o’tkazish.
O’zbekiston Respublikasida valyuta bozori va valyuta operatsiyalarini rivojlantirish hamda ularni takomillashtirish uchun quyidagilarni amalga oshirishni taklif etamiz:
1.Birjadan tashqari valyuta bozorini, ayniqsa banklararo valyuta bozorini yanada rivojlanishi uchun tegishli shart-sharoitlar yaratish. ßúni, banklararo bozor faoliyatini tartibga soluvchi va muvofiqlashtiruvchi qonun qoidalarni qabul qilish, ushbu bozor faoliyatini taúminlovchi moliyaviy vositachilar va erkin muhit hamda moliyaviy maúlumotlar yoki axborotlar ochiq-oydinligini taúminlash.
2.”Qora bozor”ni yo’q qilish va valyuta kursini Markaziy bank tomonidan nazorat etilishi hamda muvofiqlashtirilishini taúminlash uchun birinchidan, naqd xorijiy valyuta muomalasi borasida mavjud valyuta cheklovlarini bekor qilish, ikkinchidan, valyuta birjasi savdo jarayonida ishtirok etuvchi subúektlar va operatsiyalar ko’lamiga bo’lgan cheklovlar bekor qilinishi lozim. ßúni, Markaziy bank va tijorat banklari valyuta resurslari yordamida valyuta ayirboshlash shahobchalari orqali jismoniy shaxslarning naqd valyutaga bo’lgan talabini qondirish va ushbu orqali naqdli valyuta kursini nazorat qilish va muvofiqlashtirish. Valyuta birjasida bo’ladigan savdo sessiyalarida xorijiy valyutaga bo’lgan talab va taklif tendentsiyalarini hisobga olgan holda valyuta zahiralari hisobiga interventsiya instrumentidan foydalangan holda davlatning iqtisodiy siyosatiga muvofiq valyuta kursiga taúsir etish va uni muvofiqlashtirish jarayonlarini o’z nazoratiga olish.
3.Naqd valyuta muomalasi, yaúni valyuta ayirboshlash shahobchalari operatsiyalarini soddalashtirish va ko’lamini kengaytirish uchun shahоbchalarning sоtuv va sоtib оluv оprеatsiyalariga mavjud barcha chеklоvlar va sоtuvchi hamda sоtib оluvchilarni maxsus ro’yxatga оlish tartibini bеkоr qilish zarur. Bundan tashqari, valyuta shahоbchalari nafaqat valyutalarni оldi-sоttisi, balki muоmala uchun yarоqsiz bo’lib qоlgan kupyuralarni yarоqlilariga almashtirish оpеratsiyalari bilan shuQullanishi lоzimligini maqsadga muvоfiq dеb xisоblaymiz.
4.O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta zahiralarini kеngaytirish uchun xo’jalik yurituvchi subъеktlarning tashqi iqtisоdiy faоliyatini yanada rivоjlantirish va ularni xоrijiy valyutada tushumlar оlishini yanada kеngaytirishga manfaatdоrligini kuchaytish maqsadida ushbu valyuta tushumlaridan tоvar turlariga muvоfiq amalga оshiriladigan majburiy sоtuv mеъqrlarini pasaytirish zarur.
5.SHu bilan birgalikda, rеspublikaga xоrijiy invеstitsiyalarni kеng ko’lamda jalb etish, rеspublika milliy iqtisоdini ko’tarish va qo’shma kоrxоnalar barpo etilishini jadallashtirish maqsadida mamlakatimiz hududlarida tadbirkorlikning erkin iqtisodiy hududlarini tashkil etish lоzim.
6.Milliy valyuta “so’m”ni xorijiy valyutalarga erkin ayirboshlanish muammosini xal etish uchun, valyuta munosabatlari va operatsiyalari borasida hukumatimiz tomonidan bosqichma-bosqich amalga oshirilishi rejalangan erkinlashtirish jarayonlarini amalga oshirilishi natijasida 2003 yilning oxiriga barcha valyuta cheklovlarini bekor qilinishiga erishish kerak. O’z navbatida ushbu muammoni xal etib borilishi bilan mamlakatda valyuta operatsiyalarining turlari va bozorlarini rivoji uchun yanada kengroq sharoit tuq’iladi.
7.Rеspublika makrоiqtisоdiy muammоlaridan biri bo’lmish tashqi savdо balansi hоlatini yaxshilash uchun eksport faoliyati mavjud yoki ichki bozor uchun eksport mahsuloti o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqaruvchi xo’jalik yurituvchi subúektlarga, faoliyatning ushbu turlarini yanada rivojlantirishga raq’batlantiruvchi imtiyozli shart-sharoitlar yaratib berish lozim. Zikr etilgan imtiyozlar soliqlardan va valyuta tushumidan amalga oshiriladigan majburiy sotuvni butunlay bekor qilinishidan iborat bo’lishi mumkin.
8.YUqorida bayon etilganlardan tashqari pul-kredit munosabatlarining zamonaviy infratuzilmasi rivoji uchun sharoitlar yaratib berish lozim (mustaqil bank tashkilotlari, dilerlik idoralari, qimmatli qoq’ozlarning ikkilamchi bozori va boshqalar).
9.Tashqi iqtisodiy va moliyaviy faoliyatga bo’lgan davlat sirini bekor qilish, to’lov va savdo balanslari, oltin-valyuta zaxiralari to’q’risidagi yillik maúlumotlarni va xalqaro standartlarga muvofiq boshqa maúlumotlarni matbuotda chop etish.
10.Valyuta tavakkalchiliklarini bartaraf etish yoki ularni samarali boshqarish, risklarni kamaytirish uchun tijorat banklarida muddatli valyuta operatsiyalari turlarini (forvard, füyuchers, optsion) rivojlantirish zarur.
Xulosa
Davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillarida milliy valyutamizning joriy operatsiyalar bo’yicha ayirboshlanishini amalga oshirish uchun respublikamizda zarur shart-sharoit mavjud emas edi. O’tgan o’n ikki yil davomida esa aynan shu shart-sharoitni yaratishga alohida eútibor qaratildi.
Respublikamiz hukumati o’sha davrdayoq mamlakat iqtisodiyotini jahon iqtisodiy hamjamiyatiga integratsiyalashuvini taúminlashni o’z oldiga muhim vazifalardan biri sifatida qo’ydi. Bunda asosiy eútibor murakkab iqtisodiy vaziyat yuzaga kelgan bir sharoitda aholini ijtimoiy muhofaza qilishni ko’zda tutgan holda iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga qaratildi. Bu xarakatlar birinchi navbatda iqtisodiyotning ichki imkoniyatlari va dunyo bozori konúyunkturasini hisobga olib, mamlakatimizning jahon mehnat taqsimotida o’ziga xos mavqeni egallashiga yo’naltirildi.
Jahon tajribasidan malumki, ko’pgina mamlakatlar bozor munosabatlari maúlum darajada shakllanib, iqtisodiyotning rivojlanishi muayyan bosqichga etganidagini milliy valyuta konvertatsiyasiga erishishgan. Ushbu davlatlarda amalga oshirilgan barcha islohotlar asosida, shu jumladan, tashqi iqtisodiy aloqalarda ham o’z mamlakati manfaatlari ko’zda tutilgan. Agarda ulardagi islohotlar jarayoni hamda XVF Nizomining 8-moddasini qabul qilish vaqtiga eútibor qaratsak, ushbu fikrimiz yana bir bor o’z tasdiq’ini topadi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi va o’tkazilgan tahlillarga suyangan holda, O’zbekiston hukumati va Markaziy bank o’z imkoniyatlarimizni puxta chamalab, milliy valyuta konvertatsiyasiga boshichma-bosqich o’tish siyosatini olib bordi.
Xukumatimiz tomonidan olib borilgan oqilona valyuta siyosati natijasida ko’plab investitsion loyihalar amalga oshirildi. Bu borada, ayniqsa, xorijiy kredit yo’nalishlarini o’zlashtirish asosida xususiy sektorda amalga oshirilayotgan loyihalarning o’rni salmoqli bo’lmoqda. Pirovardida mustaqillik yillarida respublikamizda meva va sabzavotni qayta ishlash, go’sht va sut maxsulotlari, sariyoq’, pishloq, yogurt, qandolatchilik, non va non maxsulotlari, shuningdek, dori-darmon ishlab chiqarishga ixtisoslashgan ko’plab korxonalar tashkil etildi.
Bugun O’zbekiston jahon iqtisodiy hamjamityaiga bazaviy tarmoqlari muayyan darajada taraqqiy etgan, import o’rnini bosadigan va eksportga yo’naltirilgan sohalari rivojlangan kuchli iqtisodiyot bilan kirib bormoqda.
O’zbekistonda XVF Nizomining 8-moddasini imzolash, yaúni joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha so’mning erkin konvertatsiyasini joriy etish uchun real iqtisodiy asos yaratilganmi, degan savolga to’la ishonch bilan “xa” deb javob berish mumkin. ×unki xozirda, mamlakatimizda so’mning erkin ayirboshlanishiga o’tish jarayonining uzviyligini taúminlash hamda bu boradagi majburiyatlarni samarali bajarish imkonini beruvchi mustahkam poydevor yaratildi.
Respublikamizda islohotlarning keyingi bosqichidagi vazifalarga mos ravishda valyuta siyosati ham takomillashtirib borilmoqda.
Xozirgi bosqichda ichki valyuta bozorini yanada erkinlashtirish hamda milliy valyutamizning joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha erkin konvertatsiyasini joriy etishga tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda.
Shu bilan birga, valyuta siyosatini erkinlashtirish iqtisodiyotning eksportga yo’naltirilgan tarmoqlarini raq’batlantirishda muxim turtki bo’ladi. Bu esa o’z navbatida, iqtisodiyotning anúanaviy va yangi tarmoqlarida markazlashmagan eksport hajmining oshishiga, kichik va o’rta byuiznes korxonalarining tashqi bozordagi faoliyati jadallashuviga hamda xalqaro bozor konúyunkturasiga moslashib borishiga va oxir-oqibat ularning mamlakat ßIMdagi salmoq’ining ortishiga olib keladi.
SHuningdek, valyuta bozorining erkinlashtirilishi banklarning moliyaviy vositachilik rolini oshirish, ularning depozit va investitsiya faoliyatini jadallashtirish, korxonalar o’rtasidagi to’lovlarni tezlashtirish hamda iqtisodiyotdagi o’zaro qarzdorlikni kamaytirishga ijobiy taúsir qiladi.
Bundan tashqari, so’mning almashuv kursini barqaror ravishda saqlab turilishi respublikamizning valyuta, pul va moliya bozorlarini mustaxkamlaydi, inflyatsion jarayonlarni hamda valyuta kursi bilan boq’liq xavf-xatarni kamaytiradi, xo’jalik yurituvchi subúektlarning buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarini yuritish, soliqlar, bojxona hamda boshqa to’lovlarni amalga oshirish jarayonini engillashtiradi.
Shuni ham alohida taúkidlab o’tish joizki, valyuta rejimining erkinlashtirilishi nafaqat xo’jalik yurituvchi subúektlarga, balki aholi uchun ham xorijiy valyutalarga bo’lgan ehtiyojlarini yanada to’laroq qondirishga keng imkoniyatlar ochib beradi.
Nihoyat milliy ishlab chiqaruvchilar, xususan, xalq istemoli mollari, oziq-ovqat va engil sanoat korxonalarining yanada samarali faoliyat ko’rsatishi uchun yangi imkoniyatlar yaratiladi. Bunday korxonalarda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan va xorijdan keltiriladigan xomashyo hamda ehtiyot qismlarni import qilish uchun valyuta mablaq’larini erkin sotib olish imkoniyati yanada kengayadi. Bu esa ichki bozorni o’zimizda ishlab chiqariladigan sifatli isteúmol mahsulotlari bilan to’ldirishga olib keladi.
Bir so’z bilan aytganda, valyuta rejimining erkinlashtirilishi O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy hamjamiyatdagi nufuzini yanada oshirish, mamlakatimizdagi investitsion muhitni yaxshilash, mahalliy va xorijiy investitsiyalarni raq’batlantirish, iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini oshirish hamda maxalliy ishlab chiqaruvchilarni raq’batlantirish orqali iqtisodiyotimizga salmoqli ijobiy taúsir ko’rsatadi.
1