Бухгалтерлік есеп ж~не аудит

Работа добавлена на сайт samzan.net:

«Бухгалтерлік есеп және аудит» пәнінен

Лекциялар кешені:

1. Лекция тақырыбы: Бухгалтерлік есеп және оның маңызы

1.1. Шаруашылық есеп туралы жалпы түсінік

Бухгалтерлік есеп шаруашылық есеп түрлерінің бірі болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік есепті оңуға кіріспес бүрын жалпылама түрде шаруашылық есеп түсінігімен танысып алуымыз қажет. Бүл бухгалтерлік есептің ерекшеліктерін жаңсы білуге, оны толығымен жөне тереңірек меңгеруге мүмкіндік береді.

Кең мағынасында алғанда шаруашылық есеп, өзінің аты да көрсетіп түрганындай, тагамга, киімге, түрғы-лықты жерге ңажеттіліктерді және т.б. ңанағаттандыру үшін аса қажет материалдың игіліктерді өндіру жөне таратуды түсіндіретін өндіріс орнының есебі, халық ша-руашылығының шаруашылық ңызметінің есебі.

Шаруашылық есеп әр түрлі елде шаруашылың жүйесіне байланысты сан алуан сипатқа ие.

Есептің сипаты шаруашылықтың жүйесіне байла-нысты болғандықтан, халың шаруашылығы туралы кейбір жалпы үғымдармен алдын ала танысып алуымыз керек.

Халық шаруашылығының негізінде шаруашылықтың жүйесі жөне өндіріс құралдарына деген меншік үғымы жатыр.

Халық шаруашылығы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, сауда, көлік сияқты салалардан түрады.

Әрбір сала жеке шаруашылық көсіпорындарынан түрады. Оларға зауыт, фабрика, кен орындары, шахталар, ауылшаруашылық, көлік, сауда жөне т.б. көсіп-орындары жатады. Әрбір көсіпорын халық шаруашы-лығының бір бөлігі бола отырып, өзінө жүктелген мін-деттерге сөйкес шаруашылық қызметті жүзеге асырады, яғни белгілі бір шаруашылық жүмысты жүзеге асырады. Мысалы, фабрикалар мен зауыттар өнеркөсіп өнімдерін

өндіреді, ал сауда үйымдары өнімдермен жабдықтайды жөне т.б.

Шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін әрбір көсіпорынның өз қарамагында қажетті шаруашылық құралдары болады. Оларға ғимарат, машиналар, материалдар, тауарлар, ақша қаражаттары және т.б. жатады.

Шаруашылық қүралдарымен қоса еңбек шаруа-шылық ңызметтің негізгі шарты болып табылады. Еңбек шығындары материалдық шығындарымен және өндіріс ңүралдарымен бірге өндірілетін өнімнің қүнына кіреді, олардың заттық негізін қүрайды.

Кәсіпорындардың шаруашылық ңызметтері шаруа-шылың процестерінен түрады, олар өз кезегінде жеке шаруашылық әрекеттеріне бөлінеді.

Мысалы, өнеркәсіп кәсіпорнына дайындау процесін құрайтын материалдарды сатып алу әрекеттері, өндіріс процесін құрайтын материалдардан өнімдер дайындау әрекеттері, сату процесінің құрамына кіретін өндірілген өнімдерді сату әрекеттері тән болып келеді.

Әрбір кесіпорын шаруашылық ңызметтерін бизнес-жоспарға сөйкес жүргізеді. Онда кәсіпорынның шаруа-шылық қызметінің бағыты, мазмүны мен көлемі айқын-далады.

Шаруашылық қызметінің нәтижесі - табыс, оның қайнар көзі - еңбек болып табылады.

Енді халық шаруашылығы туралы жалпы түсінігіміздің бар екенін пайдалана отырып, шаруашылық есептің мәнін қысқаша анықтай аламыз - ол не үшін қажет, қалай жүзеге асырылады жөне қандай анықтама беруге болады?

Шаруашылық қызметі басқару мен бақылауды қажет етеді. Шаруашылық жұмысты дұрыс жүргізу үшін, ербір көсіпорынға және бүкіл халық шаруашылығына бақылау мен басқаруды іске асыру үшін, әрдайым олардың жағдайы қалай екен және оларда қандай өзгерістер болып жатыр екен деген мәселелерден хабардар болуымыз керек.

Өрбір көсіпорынның шаруашылық қызметі жайлы деректер қажет - оның құралдары мен қаражатының мөлшері мен құрамы қандай, ол өз жоспарын қалай орындайды, шаруашылық өрекеттерін қалай іске асы-рады және т.б. Сонымен қатар бүкіл халық шаруашылығының жағдайы мен дамуы жайлы да - жоспар ңалай орындалып жатыр, халық шаруашылығының салалары қалай даму үстінде, республикамыздың қоғамдық байлығы мен қуаты қалай өсу үстінде деген сияқты мәселелерден түсінігіміз болуы қажет.

Осындай мәліметтердің барлығы дерлік тек есептің көмегімен ғана алынатыны баршаға аян.

Тиісінше, есеп басқару мен бақылау үшін қажет, кәсіпорындардың шаруашылық ңызметтері және халық шаруашылығының даму жағдайы туралы мәліметтер беру үшін керек.

Шаруашылық есептің жүзеге асырылуы кезекті екі процеске бөлінуі мүмкін:

1)  Алғашқы мөліметтерді алу;

2)  Осы алынған мәліметтерді өңдеу.

Алғашқы мәліметтерді алу әрекеттерді бақылау, өлшеу және тіркеудің көмегімен жүзеге асырылады.

Бақылаудың нәтижесінде әрекеттің сипаты мен мәні бекітіледі.

Белгілі бір сандық көрсеткіштермен өлшеудің нәти-жесінде (санмен, өлшеумен, салмағымен, теңгемен және т.б.) әрекеттердің сандық бейнесі есептеліп анықталады.

Әрекеттерді тіркеудің нәтижесінде әрекеттер олардың аяңталғанын, мазмұны мен сандың көрсетілуін растайтын құжаттарда бейнеленеді.

Есептік өңдеудің нәтижесінде жекелеген өрекеттер туралы әр түрлі мәліметтерден әрбір шаруашылық процесі және кәсіпорынның жалпы шаруашылық қызметі бойынша жинаңталған жалпылама мәліметтер алынады.

Кәсіпорындардың көрсеткіштерін жинақтап, қорытындылай келе аудандар, салалар және барлың халық шаруашылығы бойынша жалпылама деректер аламыз.

Бүл арада ескеретін бір жайт - есеп арқылы берілетін сандық көрсеткіштер келешекте арнайы оқып, меңгеруге және талдауға ұшырайды және олармен көрсетілетш әрекеттер мен процестерді сапалы бағалаудың негізі болып табылады.

Кейбір жағдайларда сандық көрсеткіштер сапалық көрсеткіштер де болып табылады. Мысалы, кірпіш зауыты қанша I және II сортты кірпіштер қанша өндіретіні және қанша өндіріс ақаулары болғаны жайлы мәліметтер бергенде, есеп тек сандың қана емес, сонымен қатар өндірілген өнімдердің сапалық (жарамдылығы, сорттылығы) көрсеткіштерін де көрсетеді.

Тиісінше, ол барлың сандың көрсеткіштерде көрсеті-летін процестердің сапалық бағалануының да кейбір элементтерін көрсете алады. Сондықтан, есеп жалпы түрде шаруашылық қызметті сандық-сапалық көрсет-кіштермен көрсетеді.

Сонымен, қорыта келгенде, шаруашылық есеп дегеніміз не деген сауалға мынадай қысқаша жауап беруге болады:

Шаруашылық есеп - кәсіпорындар мен халық шаруа-шылығының шаруашылық қызметтерін басқару және баңылау мақсатында сандық-сапалық көрсеткіштермен есептеу және көрсету.

1.2. Шаруашылық есептің пайда болуы және бухгалтерлік есептің дамуы

Шаруашылың есептің даму тарихы 6000 жылга жуық. Алайда, есептің пайда болған күнін нақты көрсету мүм-кін емес. Есеп біртіндеп, үзақ уақыт бойы және белгісіз жағдайда дүниеге келді. Есеп болмаған және оның өмір сүре бастаған дәуірлері белгілі, ал біраң оларды шектеу ңиын әрі ойлауға болмайтын жайт.

Шаруашылық есеп қоғамымызда аса қажеттіліктен барып пайда болды: шаруашылықты өлшемсіз (салмагы және саны), кірістер мен шыгыстарды салыстырмай, біріншісінің екіншісінен асып түсуіне қол жеткізбей жүргізу мүмкін емес.

Шаруашылық туралы барлық деректерді бір адам ғана еркін меңгеріп алатын болган, біраң бұл сол адамның жадына сақтау қабілетінің жогары дәрежеде дамуынан емес, шаруашылықтың шағын және ол жайлы мөліметтердің аз болуынан ғана орын алған құбылыс.

Жазудың және арифметиканың дамуы есептің даму-ына үлкен жол ашып берді, шаруашылық қызметі оның кеңінен таралуына ықпал етті.

Шаруашылық қызметтер фактілерін жаппай және жүйелі түрде ңадағалау және көрсету қарапайым бухгал-терияны дүниеге әкелді.

Қарапайым бухгалтерия кәсіпорынның барлық мате-риалдық жөне ақшалай, сонымен қатар есеп айырысу-ларын бақылауға алуға мүмкіндік берді. Есепті заттық есептеумен, ал есеп айырысуларды - ақшалай бірліктер-мен жүргізді. Ретке келтірілген есеп тіркегіштері -кітаптар, "кіріс-шығыс", "инвентарь" сияқты үғымдар пайда болды. Есеп алғашында тіркеу сипатында ғана бол-ДЫ.

Есептің дамуындагы жаңа кезең екі жаңты немесе ңосарлы бухгалтерияның пайда болуымен сипатталады.

Ең алгаш екі жаңты бухгалтерияның тәжірибелі есеп кітаптары Италияда басылды. Екі жаңты бухгалтерия жайлы жазған авторлар көпес Бенедитто Контрульи, және атақты итальян математигі Лука Пачоли болып табылады.

Лука Пачолидің шығармашылығындағы ең басты мә-селе болып екі жақты жазу туралы жазбасы саналады. Онда Пачоли постулаты деген атауға ие болған екі негізгі ережесі жазылған:

- Барлық дебеттік айналымдардың сомасы сол шоттар жүйесіндегі кредиттік айналымдардың сомасына тең;

-  Дебеттік қалдықтың сомасы әрқашан сол шоттар жүйесіндегі кредиттік қалдыңтардың сомасына тең.

Постулаттарының мағынасы өте маңызды, өйткені олар шын мәнінде кәсіпорындардың шаруашылық өмірі-нің фактілерін қазір де тіркеу үшін кеңінен ңолданы-латын жазбалардың әмбебап сипатын наңты көрсетеді.

"Бухгалтер" термині XV ғ. Австрияда өмірге келді. Ең алғаш бухгалтер атағын алған лауазымды түлға Инсбрукесеп палатасының іс жүргізушісі Христофор Штехер болып табылады. Осы оқига жайлы Вена мемлекеттік мүражайында әлі күнге дейін сақтаулы император I Максимилианның 1498 ж. 13 аңпандагы бүйрығы куә. Осы уаңытқа дейін мүны ақылы есеп жазбаларымен ай-налысатын "кезбе жазушылар" жүзеге асырып келді. Жоғарыда келтірілген күн "бухгалтер" және "бухгалте-рия" үғымдарының таралуының бастамасы болып сана-лады. Сол кезде бухгалтер мамандыгына өте жогары адамгершілік талаптар қойылатын. Кейбір елдерде бух-галтердің адамгершілік қасиеттеріне қарап, оны қазіргі уаңытңа дейін шіркеу қызметкерінен кейінгі екінші орынға ңояды.

Экономикалық теорияда бухгалтерлік есептің даму кезеңін төрт негізгі кезеңге бөліп қарастырады:

I.  Тауарлы-аңшалай қатынастарының пайда болуы-нан бастап XVIII ғ. аяғына дейін;

II. XVIII ғ. аяғынан XIX г. дейін;

III. XIX ғ. соңы -XX Р. басы;

IV. XX ғ. бастап бүгінгі күнге дейін. Бухгалтерлік есептің алғашңы даму кезеңіне екі

жақты жазу әдісінің кеңінен таралуы тән болып табы-лады.

Екінші кезеңнің тарихи маңыздылығына келсек, онда "есептеу" ғылымының басты бағыттары анықталған, ал бүдан кейін оның одан әрі дамуы сипат алды. Осы кезеңде есептеу нысандары бойынша жүмыстардың көптеген саласы шығады, есептеудің сан алуан теория-лары туындайды: Францияда - заңдық, Италияда -материалистік, Германияда - камералдық.

Үшінші кезең, өз мөні бойынша, бухгалтерлік есептің ғылыми ілімдердің бір саласы ретінде ңалыптасқан ке-зеңі болып саналады. Осы жылдары бухгалтерлік есептің бірңатар анықтамалары мен мақсаттары қалыптас-тырылды.

Есептеуге ғылыми анықтама беруге алгашңылардың бірі болып күш салган итальян мектебінің оқымыстылары саналады. Мөселен, Франческо Вилла (1801-1884) есептеу кітап жүргізу өнеріне қажет экономикалың және әкімшілік ілімдерден түрады деп есептеді. Осы кезеңде өр түрлі ғалымдар айтңан бухгалтерлік есептің анық-тамалары бухгалтерлік есепті тәжірибелік ңызметтің нысандарының бірі деген көзқарастан бас тартуға мүм-кіндік берді, оның ең басты маңсаты кәсіпорын мен-шігіндегі мүліктерге бақылау жасау болып табылады.

Бухгалтерлік есептің төртінші даму кезеңі сыртқы нарыңтық орта жағдайында ңазіргі бухгалтерлік есептің басты мақсаттарының айңындалуымен сипатталады.

Есептің ерекше маңыздылығын қуаттай отырып, 1946 ж. бухгалтерлердің халықаралық конгресі француз оқы-мыстысы Ж.Б.Дюмарше үсынған күннен, таразыдан және Бернулли қисығынан түратын әрі "Ғылым, сенім, тәуелсіздік" үраны сызылған бухгалтерлердің елтаң-басын бекітті. Онда көрсетілген күн бухгалтерлік есептің шаруашылық қызметтің қаржысымен сәулеленіп түр-ғанын, таразы - балансты, яғни тепе-теңдікті, ал Бернул-ли ҚИСЫРЫ бір кезде жасалған есеп мәңгі өмір сүреді деген мағыналарды білдіреді.

Қазіргі бухгалтерлік есептің маңсаты - басңарушылық шешімдерді қабылдау үшін қажет ақпараттармен белгілі бір пайдаланушыларды қамтамасыз ету болып табылады. Әлемдік тәжірибеде бухгалтерлік ақпараттар жалпыға бірдей сипаттағы негізгі басшылық қағидалардың база-сында қалыптастырылып қабылданған. Бухгалтерлік есеп жүйесінің осындай мысалы ретінде бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын, сонымен ңатар Европалық экономикалық қауымдастыңтың бухгалтерлік есеп бойынша Директивасын алуға болады. "Бухгалтерлік есеп" ғылымында жинақталған көптеген ңүндылықтар объективті сипатқа ие және біздің өмірімізде толығымен пайдаланылуы мүмкін.

Қазаңстан Республикасында 2006 жылдың 1 қаң-тарынан бастап барлық үйымдар бухгалтерлік есепті Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сөйкес жүргізеді.

1.3. Шаруашылық есепте қолданылатын есеп өлшегіштері

Шаруашылық есеппен бақыланатын барлық объек-тілер сандың көрсеткіштердің көмегімен көрсетіледі. Шаруашылың есепте заттық, еңбек және ақшалай өлше-гіштер пайдаланылады.

Заттай өлшегіштер есептеу, салмақтау, санау мөлімет-терін алу үшін қолданылады. Мүндай өлшегіштер болып үзындық өлшегіштері (метр, сантиметр), салмағы (килограмм, тонна), көлемі (литр, текше метр) және т.б. өлшегіштер жатады. Оларды таңдау есепке алынатын объектілердің ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен, тоқыма фабрикасы шығарган өнімдерді өлшеу үшін метрлерді пайдаланады, ал металлургиялың зауыттарда тоннамен өлшенеді, дайындалатын ағаштарды текше метрмен және т.б. өлшейді.

Заттай өлшегіштер ең алдымен материалдың қүнды-лыңтардың санын есепке алу үшін қолданылады. Олар-дың меншікті сақтау ісінде алатын орны ерекше. Мате-риалдық қүндылықтарды әр түрлі сорттар, атаулары және т.б. бойынша есепке алу үшін олардың қолданылуы тек сандың көрсеткіштерді алуға ғана емес, сонымен ңа-тар осы бағалықтардың сапалың сипаттамаларын да алуға мүмкіндік береді.

Заттың өлшегіштерді бір топтағы үқсас заттарды ңадағалау үшін гана қолдануға болады. Әр түрлі заттар-дың заттық көрсеткіштерін қосуга болмайды. Мысалы, бидай мен шеге сияңты әр түрлі заттарды, олар тіпті бір өлшеммен - килограммен өлшенсе де, ңосып есептеуге болмайды.

Тиісінше, заттай өлшегіштердің көмегімен көсіп-орынның әр түрлі материалдық ңүндылықтарын сипат-тайтын ңорытындылаушы көрсеткіштерді алуға мүм-кіндік жоқ.

Еңбек өлшегіштері жүмсалған еңбектің мөлшерін есептеуге арналған. Оларға жүмыс күндері, сағаттары мен минуттары жатады. Еңбек өлшегіштерінің көмегімен еңбек өнімділігінің көрсеткіштері анықталып, көсіпорын жүмысшылары мен қызметкерлерінің төлем-ақылары есептеледі, жүмысшылардың еңбек ету норма-лары бекітіліп, бақылауға алынады.Еңбек өлшегіштерінің ерекше түрлерінің бірі - ауыл шаруашылыгында пайдаланылатын еңбек күні болып табылады. Еңбек күні - жүмысшылардың еңбек шығын-дарын есепке алушы, сонымен қатар әрбір жүмысшының үйым табысындағы үлесін бекітуші. Ол тек үйым еңбе-гінің түрлерін өлшеуге мүмкіндік беретін сан алуан жү-мыстардағы еңбектердің санын ғана емес, сонымен бірге еңбек сапасын да көрсетеді.

Еңбек өлшегіштері көбінесе заттай өлшегіштермен бірге қолданылады. Мысалы, еңбек өнімділігінің сақта-луына бақылау жасаған кезде жүмысшылардың қандай да бір өнім түрін өндіруге қанша уақыт жүмсағаны аның-талады. Демек, еңбек өлшегіштері кез келген процестегі еңбек шығынының тиімділігін анықтауға мүмкіндік жа-сайды.

Заттай өлшегіштерге ңарағанда еңбек өлшегіштері кейбір әр түрлі шамаларды салыстыруға мүмкіндік бере-ді. Бүл ретте еңбек өлшегіштерінің өнім өндірісіне кеткен еңбек шығындарын анықтау үшін өнеркәсіп орындарында қолданылатын еңбек мөлшерлемесін есептеген кезде атңаратын рөлі ерекше.

Жүмыс уақыты әмбебап өлшем бірлігі ретінде қоғам дамуының екінші фазасында ғана еңбек шығынын тіке-лей есептеуде қолданылады. Қазіргі кезде өнім өндірісіне жүмсалатын еңбектің көпшілік бөлігі жанама түрде өзінің ңүны мен оның нысаны арқылы өлшенеді. Ол үшін бізде ақшалай өлшегіш қолданылады.

Ақшалай өлшегіш біркелкі және біртекті бейнеде шаруашылық қүбылыстарды есептеу үшін қолданыла-ды. Қазақстан Республикасында аңшалай өлшем бірлігі ретінде теңге және оның үлесі - тиын қолданылады. Ақшалай өлшегіштің көмегімен әр түрлі шаруашылық процестері туралы жалпылама көрсеткіштерді алуға болады.

Мысалы, аңшалай өлшегіштің көмегімен көсіпорын қүралдарының жалпы көлемі есептеліп, оның шаруа-шылық ңызметінің ңаржылың нәтижесі (пайда немесе зиян) аныңталады.

ҚР-да ақшалай өлшегіштің пайдаланылуы шаруа-шылық қызметінің барлың маңызды көрсеткіштері тек аңшалай нысанда ғана көрсетілуі қажетті қүн заңының ңызмет етуімен түсіндіріледі.

Ақшалай өлшегіш шаруашылыңта өте үлкен рөл ат-ңарады. Халың шаруашылыгын жоспарлауда сан алуан жинаң көрсеткіштері пайдаланылатындыңтан, онсыз жоспарлау мүмкін емес. Ол шаруашылық жүмыстың әр түрлі көрсеткіштерін есептеу үшін ғана емес, сонымен қатар кәсіпорындардың, үйымдар мен мекемелердің несиелік және есеп айырысу байланыстарын көрсету үшін де ңолданылады.

Ақшалай өлшегіштің көмегімен көсіпорынның жөне оның бөлімшелерінің тапсырмаларын орындау барысына бақылау жасалады. Соңында өндірістің маңызды сапа-лың көрсеткіші - өнімнің өзіндік қүнын есептеуде ақша-лай өлшегіш калькуляция-есептеме жасау үшін аса қажет.

Ақшалай өлшегіш есепте заттай және еңбек өлшегіш-терімен бірге жиі қолданылады. Өйткені материалдық ңүндылықтардың ақшалай көрінісі олардың заттай өлшегіш түріндегі санын оның багасына көбейткенге тең болады. Немесе мысалы, ауырғандығын растайтын парақ бойынша жүмысшыға тиісті жәрдемақысының сомасы ауырған күндерінің (еңбек өлшегіші) саньш орта күндік төлемақыға көбейту жолымен есептеледі.

Сонымен, қорыта келгенде, шаруашылық есеп әр түрлі есеп өлшегіштерін қолданады. Олардың өрқайсысы тиісті көрсеткіштерді есептеу үшін қажет. Әр түрлі өлшегіш түрлері бір-бірімен өте тығыз байланысты және кейбір кезде қандай да бір шаруашылық қүбылыстары туралы толық сипаттама алу үшін бірге қолданылады. Әсіресе, ақшалай өлшегіштің жалпылама көрсеткіштерді алуға мүмкіндік беруде алатын рөлі зор.

1.4. Шаруашылық есептің түрлері

Шаруашылың есеп халық шаруашылығы жоспа-рының жалпы ел бойынша және әрбір кәсіпорын, үйым және мекеме бойынша жеке-жеке орындалуын көрсетеді. Оның мәліметтері халық шаруашылығы салалары болып табылатын - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауда, көлік жөне т.б. салалары қызметтерін сипаттайды; халық шаруашылығының және түрғылыңты халықтың әр түрлі өнім жөніндегі қажеттіліктері қаншальщты қанағаттандырылып жатқанын көрсетеді; еліміздің жеке аймақтарының, облыстары мен аудандарының дамуын анықтайды.

Осындай мәліметтердің барлығы шаруашылық есеп-тің әр түрлі көрсеткіштерінің көмегімен алынады: жедел немесе оперативті, бухгалтерлік және статистикалық. Олардың әрқайсысының өзінің нақты объектілері, алда-рына қойған мақсаттары мен ерекшеліктері бар.

Жедел немесе оперативтік есеп жеке шаруашылық әрекеттері мен процестеріне тікелей өздерінің қызметі барысында басшылық жасау мақсатымен оларды ңада-галау және баңылау жүйесі болып табылады. Осы есептің мәліметтерін алу және пайдалану жеделділігі оның ерек-ше бір белгісі болып танылады.

Жедел есеп көптеген сан алуан қүбылыстарды және ең бастысы өндірістік-техникалық сипаттағы әр түрлі көрсеткіштерді қамтиды. Оның көмегімен өнім өндірісін орындау кезінде жоспардың орындалуы туралы, төлем-ақы қорының күнделікті шығындалуы туралы, жүмыс күші мен қүрал-жабдыңтардың жүмсалуы туралы, жабдықтаушылармен және сатып алушылармен жаса-латын келісім-шарттардың қадағалануы және т.б. ту-ралы деректерді толығымен алуға болады.

Жедел есеп заттай, еңбек және аңшалай өлшегіштерді пайдаланады. Алайда, ол көбінесе біртекті үңсас әрекет-терді көрсетеді, сондықтан онда заттай және еңбек өлше-гіштері жиі қолданылады Бақылаудың жеделділігін қамтамасыз ету үшін ша-руашылың әрекеттердің жүргізілу барысы туралы мә-ліметтерді жылдамырақ алу керек. Осыдан барып жедел есептің мәліметтері мүмкіндігінше ыңғайлырақ тіркеуге алынады. Оларды тікелей қадағалау жолымен алады (мысалы, болат балқытатын зауыттағы металды балңыту жолы туралы деректер). Қазіргі кезде бастапқы ақпарат-тарды алу үшін әр түрлі механикалың немесе автоматты түрде өлшейтін және тіркеуге алатын қүралдар мен ңүрылғылар кеңінен қолданылады.

Жедел есеп мәліметтерінің кейбір кездерде тіркеуге алынбауы жиі кездеседі, олар тек ауызша ғана хабар-ланып, кейде арнайы жинақтар мен есептерде көрсеті-леді.

Осындай жедел есептің ұйымдастырылуы шаруа-шылық әрекеттердің жүргізілуіне басшылық жасауды қамтамасыз етуге және оларға тікелей жүзеге асырылу барысында араласуы қажет. Жедел есептің мәлімет-терінен олар көрсетіліп бейнеленетін ңүбылыстардың нақты сипаттамаларын беруге арналмағандықтан тура нақтылықтардың керек еместігін байңауға болады. Алайда, олар жеткілікті түрде дүрыс болуы керек, өйткені олар бойынша шаруашылың процестердің орындалу барысына баңылау жасалуы тиіс.

Жедел есепті әр түрлі кәсіпорындардың ңызметшілері жүргізеді. Оны цехтардың басшылары мен шеберлері, қойма меңгерушілері және т.б. жиі іске асырады. Жос-парлау бөлімінің экономистері жедел есептің көмегімен өндіріс жоспарының орындалу барысына ңадағалауды жүзеге асырады. Қаржы бөлімінің қызметкерлері жедел есепті кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен, үйымдар-мен және мекемелермен есеп айырысуларының жағдайы әрі жүру барысы туралы мәліметтер алуда пайдаланады. Сату немесе жөнелту бөлімінде жедел есептің мәліметтері кәсіпорынның сату жоспары мен өнімдерін сату бары-сына бақылау жасау үшін қызмет етеді. Кадрлар бөлі-мінде жедел есеп кәсіпорынның жүмысшы күшімен, оның ңозғалысымен, жүмысшылардың біліктіліктерінің артуына қадағалау жасау үшін қажет. Цехтардың, қой-малардың және басқа да бөлімшелердің жүмысшы-қыз-меткерлері жедел есептің көмегімен нақты шаруашылық учаске жоспарының орындалу барысы жайлы хабардар болады.

Жедел есептің жүргізілуі статистерге, табель толты-рушыларға және бухгалтерлерге жүктеледі. Ал жедел есеппен арнайы айналысатын қызметкерлер болмайды.

Жедел есептің диспетчерлік жүмыста алатын орны ерекше, өйткені онда орындалатын әрекеттер мен про-цестердің жүру барысы туралы барынша жылдам мәлі-меттер алу талап етіледі. Ол бүл жерде арнайы кестелер, дабыл таңталар және т.б. жүргізу арқылы жүзеге асы-рылады.

Жедел есептің кейбір мәліметтері тікелей кәсіп-орындарда гана, сонымен қатар олардың жүмыстарына басшылың жасайтын органдарда да пайдаланылады. Мүндай мәліметтер жедел есеп беру ңүрамына еніп, жалпылама жасалады. Жедел есеп берудің көрсеткіштері жеке салалар және халық шаруашылығы көлеміне сәй-кес процестердің жүру барысына қадағалау жасау үшін қызмет етеді. Жедел есеп берудің арқасында өнім өндірісі туралы, шикізатпен қамтамасыз етілу, егін егу және ас-тың жинауды үйымдастыру туралы мәліметтер алуға болады.

Жедел есепке алынатын мәліметтерге ғылыми еңдеу-дің қандай да бір арнайы әдістері ңолданылмайды. Жедел есептің мәліметтерін ғылыми өңдеуге алу келешекте бухгалтерлік жөне статистикалық есептерде ғана жүр-гізіледі.

Статистикалық есеп (статистика) дегеніміз - жаппай қоғамдық қүбылыстарды зерттеу және баңылау жүйесі. Статистика жаппай ңоғамдық қүбылыстардың сандық жағын оның тікелей байланысты сапалың жағымен байланыстыра отырып зерттейді, орын және уақыттың нақты бір жағдайында ңоғамдық даму заңдылықта-рының сандың бейнеленуін қарастырады. Ол өндірістік күш пен өндірістік қатынастарды үштастырып қоғамдық өндірістің сандың жағын, сонымен қатар ңоғамның мә-дени және саяси өмірінің ңүбылыстарын зерттейді. Сонымен бірге статистика табиғи және техникалың фак-торлардың қоғамдық өмірмен тыгыз байланыстылығын зерттейді.

Статистика барлық халық шаруашылығының даму процестерін, сонымен қатар кәсіпорындарда, үйымдар мен мекемелерде болып жататын әр түрлі жаппай қүбы-лыстарға бақылау жасау үшін қолданылады. Статисти-каның көмегімен көптеген сандық жөне сапалық көр-сеткіштер есептеледі. Өнеркәсіпте оған, мысалы, өндіріс көлемінің көрсеткіштері, төлемаңы динамикасы, жүмыс уаңытының пайдаланылуы, еңбек өнімділігінің деңгейі мен өсу қарқыны, өнімнің өзіндік ңүнының төмендеуі жәнет.б. жатады. Бастапқы статистикалық баңылаудың мәліметтері халық шаруашылығының жеке салалары бойынша қорытындыланады және халық шаруашылы-ғын жоспарлауда ңолданылады.

Статистика өзі бір дербес ғылым ретінде шаруашылық қүбылыстарды ғана емес, сонымен қатар ңоғам өмірінің басңа да жақтарын қамтиды. Сөйтіп, оның көмегімен түр-ғылықты халықтың саны, түрғылыңты хальщтың ңүра-мы мен қозғалысы, халық өмірінің материалдық және мәдени деңгейі, оның қоғамдың өмірі жайлы көрсеткіш-терді алуға болады.

Шаруашылық қүбылыстар туралы мәліметтер статис-тика арқылы жедел және бухгалтерлік есептерден, соны-мен қатар оның көмегімен кәсіпорындарда, үйымдар мен мекемелерде үйымдастырылған бастапқы есептерден алынады. Қоғамдың өмірдің басқа жаңтарының көрсет-кіштері статистикалық бақылаудың тіркеулер, тексеру немесе арнайы тіркеу сияқты басты нысандарының негі-зінде есептеледі (мысалы, азаматтық хал актілерін тір-кеу).

Статистикамен қамтылатын сан алуан ңоғамдың ңү-былыстардың неғүрлым толық сипаттамасы үшін таңдау (жалпы емес) әдісі кеңінен қолданылады. Шаруашылық қызмет туралы статистикалық мәліметтерді алуды және өңдеуді аитарлықтай көлемде тиісті кәсіпорындар, үйым-дар жөне мекемелер жүзеге асырады.

Көсіпорындарда статистикальщ мөліметтер алу үшін кей кездерде статистиктер болып табылатын қызмет-керлерден статистикалық материалдарды жинау және өңдеу үшін арнайы статистикалық бөлімдер ңүрылады.

Көбінесе статистикалық көрсеткіштерді кәсіпорын-дардың басңа бөлімдері - жоспарлау, қаржылық, кадр-лар бөлімі және тағы басңа, яғни осындай жүмыстарды статистиктер, экономистер немесе жедел жүмыс қызмет-керлері алады, өңдейді.

Қоғамдың өмірдің басңа жақтарының көрсеткіштерін арнайы мемлекеттік статистикалық органдар - ста-тистикалық басңармалар алып, өңдеуді жүзеге асырады.

Бастапңы материалдарды ғылыми өңдеу жөне алын-ған материалдар мен көрсеткіштерді талдау статистикада жинақтау жөне топтастыру, орта сандарын анықтау әдісі, салыстырмалы шамалар, индекстер, динамикалық өс-пелі қатарлар сияқты арнайы әдістер арқылы іс жүзіне асырылады.

Көрсеткіштерді есептеу үшін статистика шаруашы-лық есептің барлық есеп өлшегіштерін зерттелетін қүбы-лыстардың мазмүнына жөне алдарына қойылған мақсат-тарына байланысты заттай, еңбек және ақшалай өлше-гіштерін белгілі бір мөлшерде пайдаланады.

Кәсіпорындардың, үйымдар мен мекемелердің жүмы-сын сипаттайтын көрсеткіштерді келешекте статисти-калық жалпылау қажеттілігіне байланысты статистика өзі пайдаланатын шаруашылық есептің барлық түрле-рінің қүрылысына ықпал етеді. Жедел жөне бухгалтер-лік есептің көмегімен алынатын көрсеткіштердің халың шаруашылығының даму жоспарына бақылау жасау үшін статистикалың әдістермен өңделуі арнайы есеппен қүрылады.

Бухгалтерлік есеп дегеніміз - көсіпорындардың ша-руашылық қүралдары (мүліктері), міндеттемелері және олардың қозғалыстары туралы ақпараттарды, барлық шаруашылық өрекеттерін жалпылай, үздіксіз және құжаттандыру арқылы ақшалай бейнеде жинау, тіркеу және қорытындылау жүйесі. Бухгалтерлік есептің есептің басқа түрлеріне ңарағанда айтарлықтай өзіндік ерекшеліктері бар, оның ішінде:

•  Құжатпен негізделген есеп болып табылады;

•   Көсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінде болып жатқан барлың өзгерістерді уақыты бойынша үздіксіз (күнбе-күн) жөне толық ңамтуы (ешқандай бөгетсіз) болып табылады;

•  Мәліметтерді өңдеудің өзіне ғана төн (бухгалтерлік шоттар, екі жаңты жазу, баланс және т.б.) ерекше өдістерін қолданады.

Бухгалтерлік есеп: теорияға, қаржылық және басңару есептеріне бөлінеді.

Бухгалтерлік есеп теориясы - бүл бухгалтерлік есеп жүйесін үйымдастырудың теориялық, әдістемелік жөне төжірибелік негіздері.

Қаржылық есеп - бүл шаруашылық әрекеттері, сонымен қатар қаржылық есептілікті ңүруды бухгал-терлік ресімдеу мен тіркеуді ңамтамасыз ететін есеп ақпараттарын жинаудың жүйесі. Қаржылық есептің мәліметтерін көсіпорынның ішінде әр түрлі деңгейде басқарушылар жөне сыртқы пайдаланушылар (инвес-торлар, несие берушілер, банктер, салық органдары, қаржылық органдар жөне т.б.) пайдаланады. Қаржылық есеп бухгалтерлік есептің айтарлықтай бөлігін қамтиды, көсіпорынның шаруашылық қүралдары жене міндет-темелері (материалдың емес активтер, негізгі қүралдар, жалга алынған мүліктер, қаржылық салымдар, көсіп-орынның айналым мүліктері мен міндеттемелері, ақ-шалай қаражаттар, капиталдар, қорлар мен резервтер, табыс пен зиян және т.б.) туралы ақпараттарды жинақ-тайды.

Басцару есебі өр түрлі деңгейдегі басшылардың көсіп-орынның өз ішінде пайдаланатын есеп ақпараттарын жинауға арналган. Оның басты мақсаты - нақты өнді-рістік нәтижелерге жетуге аса жауапты менеджерлерді қажетті ақпараттармен ңамтамасыз ету. Басқару есебінің жүйесінде көбінесе өндірісте жүмсалатын шыгындар туралы аңпараттар жинақталады.

1.5. Қазақстанда бухгалтерлік есепті нормативтік-құқықтық реттеу

Бухгалтерлік есепті жүргізу өр түрлі қүзыретке ие тиісті нормативтік актілермен жүзеге асырылады. Олар-дың бірі пайдалануға міндетті, ал басңалары тек үсыныс беру сипатында болады. Нормативтік ңүжаттарды өзде-рінің багытталуына жөне ңүзыретіне байланысты мы-надай жүйеде көрсету міндетті болып табылады:

1-деңгей - заңдық: "Бухгалтерлік есепке алу және ңаржылық есеп беру туралы" ҚР заң күші бар Заңы және басқа да заңдар;

2-деңгей - бухгалтерлік есеп жөне есеп беру бойынша стандарттар (ережелер);

3-деңгей - өдістемелік үсыныстар (жарлықтар), нүсқау-лыңтар, қысқаша шолу, ҚР Қаржы министрлігінің жөне басқа да ведомстволардың хаттары;

4-деңгей - көсіпорынның өзінің бухгалтерлік есеп бойынша жүмыс бабындағы қүжаттары.

Бухгалтерлік есепке алу жөне ңаржылық есеп беру туралы Заң бухгалтерлік есептің қүңықтық негіздерін және оның мазмүнын, негізгі қағидаларын, үйымдасты-рылуын, бухгалтерлік ңызметтің негізгі бағыттары мен есеп берудің ңүрылуын, бухгалтерлік есепті жүргізуге жөне қаржылың есеп беруге міндетті шаруашылық субъектілерінің қүрамын анықтайды.

Есеп стандарты есеп төртібін жөне белгілі бір объекті-лерді немесе олардың жиынтықтарын бағалауды бекі-тетін негізгі ережелердің жиынтығын айқындайды. Есеп стандарттары бухгалтерлік есепке алу жөне қаржылың есеп беру туралы заңды наңтыландыруға арналған.

Әдістемелік үсыныстар салалың ерекшеліктеріне байланысты есеп стандарттарын наңтыландыруға ар-налған. Оларды ҚР Қаржы министрлігі жөне өр түрлі ведомстволар дайындайды. Кәсіпорынның өзінің жүмыс бабындағы ңүжаттары ондағы есептің үйымдастырылу ерекшеліктері мен жүр-гізілуін қамтамасыз етеді. Олардың ең негізгілері болып табыл атынд ар:

•  Есеп саясаты бойынша ңүжат;

•  Басшы бекіткен алғашқы қүжаттардың нысандары;

•  Қүжат айналымының кестесі;

•  Басшы бекіткен бухгалтерлік есепшоттарының жү-мыс жоспары;

•  Басшы бекіткен ішкі есеп беру нысандары. Көптеген үйымдарда есеп саясаты туралы бүйрықпен

гана шектелетінін де біз ескеруіміз керек.

Есеп саясаты - бүл бухгалтерлік есеп пен қаржылың есеп беруді ашудың негізгі ңагидаларына жөне негіз-деріне сәйкес жүргізу үшін субъектінің басшысы қабыл-дайтын әдістердің жиынтығы.

Шаруашылық өрекеттерді, активтерді, меншікті ка-питалды, міндеттемелерді, қызметтің нөтижесін жөне т.б. бейнелеудің балама (альтернативті) өдістерін жүзеге асыратын бухгалтерлік есеп стандарттары есеп саясатын қүрудың базасы болып табылады.

Есеп саясатының құрылуы өрбір стандартта үсыны-латын бір өдісті таңдаумен, бухгалтерлік есепті жүргізу өрі қаржылық есеп беруді үсынудың негіздері ретінде ңабылдаумен және олардың субъектінің қызмет жағ-дайларынан шыға отырып негізделуімен түсіндіріледі.

Есеп саясатын құру ңаржылық есеп берудің дайындығына жене ұсынылуына әсер ететін аса маңызды жөне жауапты рәсім болып табылады. Есеп саясатын қүруға жауапкершілікті субъектінің басшысы өз міндетіне алады.

Қалған жүмыс бабындағы ңүжаттар не мүлдем бол-майды, не оларды басшының өзі бекітеді.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жөне ңаржылың есеп беру жүйесін реттеуші, есептің негізгі ңағидалары мен жалпы ережелерін, субъектілер үшін ішкі бақылау мен сыртңы аудиттің талаптарын бекітетін негізгі нормативтік ңүжаттар мыналар болып табылады:

•  "Бухгалтерлік есепке алу мен ңаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсанындағы №2732 Заңы кейінгі өзгерістерімен және толықтыруларымен;

•   Қазақстанның бухгалтерік есеп стандарттары, Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары;

•  Әдістемелік үсыныстар және оларға нүсңаулыңтар;

•  Субъектінің есеп саясаты.

Қазақстанда бухгалтерлік есепке жалпы әдістемелік басшылықты Қазаңстан Республикасы Қаржы министр-лігінің Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі бойынша департаментінің атынан Үкімет жүзеге асырады.

1.6. Бухгалтерлік есептің негізгі қағидалары

Қағида - бұл бухгалтерлік есептің ғылым ретінде одан келешекте шығатын барлық түжырымдарды анықтай-тын негізі, бастапңы және базальщ ережесі.

"Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 жел-тоқсандағы №2732 Заңына сәйкес негізгі қағидалар болып мыналар табылады:

1. Есептеу қағидасы.

Қаржылық есептіліктер есептеу қағидасының негі-зінде қүрылады, өйткені табыстар тауарлар сатылған және қызметтер көрсетілген кездегі есепті кезеңде, ал шығындар табыстар алу үшін пайдаланылған кездегі есепті кезеңде көрсетіледі. Есептеу қағидасына сәйкес қандай да бір ғана жанама түрде байланысты шаруа-шылық әрекеттері мен оңиғаларының нәтижесінде есепті кезеңде алынатын табыстар мен шығындарды сәйкес-тікке келтіру үшін есептеу мерзімін шегеру және тарату рөсімдерін пайдалану қажет болып табылады. "Бухгал-терлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығында анықталған субъектілер мен бюджеттік мекемелерде аңшалай қаражаттың түсуі бойынша табыстарды аныңтауға жол беріледі.

2.  Үзіліссіз қызмет қағидасы.

ІПаруашыльщ субъектісі өз қызметін белгіленбеген уақыт аралығында жалгастыра береді және жақын арада оның таратылуы күтілмейді.

3.  Түсініктілік қағидасы.

Қаржылық есеп берудегі ақпараттар оларды пайда-ланушылар үшін түсінікті болуы керек.

4.  Маңыздылық қағидасы.

Қаржы аңпараты пайдаланушылардың шешім қабыл-дауы барысында, олардың қажеттерін қанагаттандыруда және ңаржы-шаруашылық қызметіне баға беруде көмек-тесуі тиіс.

5.  Мәнділік қагидасы.

Есеп жүргізу саясатында мәнді, маңызды ақпараттың ескерілмеуі немесе дүрыс көрсетілмеуі қаржы есептілігін пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне ықпал етуі мүмкін болса, онда ол ңаржы есептерінде ашып көрсетуге бағытталуы тиіс.

6.  Дұрыстық қағидасы.

Ақпарат пайдаланушылар сенімді түрде қолдана-тындай шынайы көрсетілуі керек, онда үстірт пікір және қате болмауы тиіс.

7.  Қаржылық ақпаратты әділетті және тура көрсету.

Қаржылық есептемеліктер оларды пайдаланушылар-да субъектінің қаржылық жагдайы, әрекеттердің нәти-желері және аңша қаражатының қозғалысы туралы шынайы және тура түсінік тудыруы керек.

8. Бейтараптық қағидасы.

Ақпарат сенімді болуы үшін бүрмаланудан аулақ болуы керек.

9. Сақтық қагидасы.

Активтер мен табыстардың асыра бағаланбауын, ал міндеттемелер мен шығындардьщ жете бағаланбауын болдырмас үшін белгісіздік жағдайда баға беруге қажетті шешімдер қабылданған кезде сақ болған жөн. Активтер мен міндеттемелерді багалаған кезде неғүрлым консервативті әдіс тандалынады: шығындар - максимум бойын-ша, ал табыстар - минимум бойынша алынады.

10. Тиянақтылық қағидасы.

Сенімділікті қамтамасыз ету маңсатында қаржы есептеріндегі ақпарат толық болуы керек.

11. Салыстырмалық қағидасы.

Қаржы ақпараты пайдалы әрі мазмүнды болуы үшін аңпарат бір есепті кезеңнен екіншісіне салыстырмалы түрде, ал оны пайдаланушылар есеп саясатынан және оған енгізілетін барлық өзгерістерден хабардар болуы керек.

12. Кезектілік қагидасы.

Кәсіпорын таңдап алган есеп саясатын бір есепті кезеңнен екіншісіне дәйекті түрде ңолданады. Пайда-ланушылар субъектінін, қаржылық жағдайының өзгеру үрдістерін айқындау үшін қаржылық оның есеп беруін әр түрлі есеп кезеңдерімен салыстыруга мүмкіндіктері болуы керек.

1.7. Бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланушылар

Қаржылық есеп беруді пайдаланушылардың қата-рына нақты және қабілетті инвесторлар, несие беру-шілер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, жұмысшы-қызметкерлер, сонымен қатар министрліктер, ведомство-лар мен қогам жатады. Олар қаржылық есептіліктің көрсеткіштерін өздерінің ақпараттармен қамтылуын қамтамасыз ету мақсатында пайдаланады. Ондай қажет-тіліктер мынадай жағдайларда туындайды:

1. Ивестицияларының тәуекелділігіне баиланысты оларға «акциялар сатып алу керек пе сату керек пе деген акционерлер де, сонымен қатар субъектінің дивидендтерді төлеуге қабілеттерінің жетуін бағалау маңсатында ңызығушылық тудырады;

2.  Несие берушілерде, олардың берген несиелері мен оларға қосымша төленуге тиіс пайыздарды субъектінің уақытында төлей алу жағдайын аныңтауда ақпараттар

білу кезінде;

3. Жабдықтаушылар мен басқа да сауда кредиторла-рында, оларға тиесілі ақша сомаларының уақытында тө-лену мүмкіндігін анықтау аңпараттарын білу кезінде;

4.  Сатып алушыларда, субъект қызметінің үздіксіз-дігі туралы, әсіресе, олардың үзақ мерзімді келісімдері немесе басқа бір субъектіге тәуелділіктері туралы аңпа-раттар білу кезінде;

5.  Жүмысшы-қызметкерлерде, субъект қызметінің түрақтылығы және рентабельділігі туралы ақпараттар білуге қызығушылың туған кезде. Сонымен қатар субъектінің оларды төлемақымен, зейнетақымен ңамта-масыз ету және жалға алу бойынша келешектегі жү-мыстың мүмкіндігі туралы ақпараттар да ңызықтырады;

6.  Үкіметте, субъектінің қызметі мен тиісінше ресурс-тарды тарату туралы ңызығушылықтары болған кезде. Оған сонымен бірге субъектілер қызметтерін реттеу үшін, салық салу саясатын және үлттьщ табысты және басқа да статистикалың деректерді анықтау үшін негіз ретінде де ақпараттар керек;

7. Қоғам да, өйткені субъектілер түрғылықты халық-ты жүмыспен қамтуды және жергілікті жабдықтау-шыларды қолдауды қоса алғанда әр түрлі әдіс-тәсілдер-мен жергілікті экономикаға айтарлықтай үлес қоса алады. Қаржылың есеп беру субъектілердің түрмыс жаг-дайын жақсартуда соңгы жетістіктер мен даму бағыттары туралы ақпараттармен ңамтамасыз етуде көмек көрсете

алады.

8. Субъект басшысы қаржылық есеп беруге және оны тапсырудағы дайындыңңа және үсынуға жауапкер-шілік атңарады. Субъект басшысы өзінің қажетті-ліктерін қанағаттандыру маңсатында ңосымша ақпараттардың нысаны мен мазмүнын анықтауға толығымен ңүқығы бар. Алайда, осындай қосымша ақпараттардың нысандарын талқылау берілген түжырымдамальщ негіздердің шегінен шығып кетеді.

1.8. Бухгалтерлік есептің басқа ғылымдармен өзара

байланысы

Бухгалтерлік есеп - бүл экономикалық ғылым. Оның терминологиясы тарихи түрде қалыптасты. Алғашңы рет бухгалтерлік есеп туралы гылым ретінде Бенедетто Контрульи (1458) мен Луки Пачолидің (1494) еңбекте-рінде сөз болады. Олар бухгалтерлік есептің әмбебап әдіс-темелік ғылым ретінде қарастырылуына алғаш рет негіз ңалады.

Бухгалтерлік есеп ғылым ретінде іргелі және ңолдан-балы ғылымдарга сүйене отырып өзінің санаттарын ңү-райды.

Экономикалың ғылымдар ңоғамда қалыптасқан өнді-рістік қатынастарды зерттейтін өздерінің негізі ретінде экономикалық теорияны алады. Экономикалық теория өндіріс күштері, ресурстары, баға, тауар, ақша, табыстар жөне т.б. санаттарды ңүруға мүмкіндік береді.

Осы санаттардың жіктелуі бухгалтерлік есеппен жү-зеге асырылады. Бухгалтерлік есепте көрсеткіштерді жалпылау және топтастыру үшін статистика мен эконо-микалың статистика теорияларында оқытылатын статис-тикалық әдістер пайдаланылады. Дәстүрлі бухгалтерия ереже бойынша орын алган фактілерді зерттейді. Есеп жоспар қүру үшін және оның орындалу барысына бақы-лау жасау үшін ақпаратпен ңамтамасыз етіледі. Демек, жоспарлау да бухгалтерлік есеппен өте тығыз байла-нысты.

Қаржы - экономикалық пән. Ол "бюджет", "қаржы-ландыру", "күрделі салымдар", "салықтар" және т.б. түсініктердің табиғаты мен мәнін ашады. Бүл санаттар бухгалтерлік есеп объектілерін оқуда өз көрінісін табады.

Заң ғылымдары шаруашылың процестерімен шү-ғылданатын түлғалардың қызметтерін бақылаумен, осытүлғалар қабылдаған шешімдердің заңдылығына бақы-лау жасаумен айналысады.

Бухгалтерлік есеп гылым ретінде экономикалық жөне заң ғылымдары арасындағы байланыстырушы буын ре-тінде қызмет атқарады.

Бухгалтерлік есепті зерттеу үшін оның термино-логиясына тереңірек үңілуіміз керек. Бухгалтерлік есеп шаруашыльщ процестері туралы ақпараттар беретін тіл сияқты бір ғажайып қүбылыс. Бухгалтерлік сөз тіркес-терін түсіну үшін тіл білу, филология туралы түсінікте-ріміз болуы керек. Математика - есепті тәжірибе жүзінде жүргізу қүралы, ол бухгалтерге тек қана арифметикалық амалдарды орындау үшін ғана емес, сонымен қатар қан-дай да бір таза бухгалтерлік модельдерді ңүру үшін де ңажет болады. Атақты математик Лука Пачоли бух-галтерлік есепті қолданбалы математиканың жеке бір саласы ретінде қарастырды.

Кездейсоқтыңтар теориясы бухгалтерге өте қажет, өйткені ол фактілерді тіркеуге алу кезінде туындайтын қателіктердің кездейсоқтылығын бағалауға, ғылыми негізде оған таңдаулар жүргізуге мүмкіндік береді.

Кибернетика - басқарудың неғұрлым жалпы заңды-лықтары туралы ғылым. Ол бухгалтерге басқарушылық шешімдер қабылдау мақсатында керек болады.

Бухгалтерлік есеп өзінен туындайтын гылыми пән-дерге тікелей ықпал етеді.

Экономикалық талдау (XX ғ. 20 жж. бухгалтерлік есептен бөлініп шыққан пән) барлық есеп жүмысының логикалық қорытынды жасаушысы болып табылады, ол ең алдымен бухгалтерлік есептің деректері мен мәлімет-

теріне сүйенеді.

Аудит - бухгалтерлік есепті тексерумен байланысты әдістерді, қолданыстағы заңдылықты сақтауды, шаруа-шылың қызметтің мақсатты бағыттылығы мен тиімді-

лігін зерттейді.

Соттың-бухгалтерлік сараптама - экономикалық-қү-ңықтық бақылау жасау сипатындағы пән, ереже бойын-ша, лауазымды түлғалардың жүмысына сараптама соттың шешімімен және қауіпті тәртіп бүзушылықтар анықталған жағдайда жүргізіледі.

Бухгалтерлік есеп информатикамен де өте тығыз бай-ланысты. Қазіргі заманғы бухгалтерлік есеп есептеу тех-никасынан бөліп қаралмайды, өйткені бухгалтер есептің үйымдастырылу қағидалары мен техниканы пайдалану мүмкіндіктерін толық білуі тиіс.

Өзінің тәжірибелік жүмысында бухгалтер ойлау, психология, библиография, этиканегіздерінбіліп, іскер-лік хат-хабармен жүмыс істей білуі керек. Бухгалтерлік есептің басқа да ғылымдармен байланысы экономикалық қызметтің ойдағыдай үйымдастырылуының алғы шарты болып табылады.

1.9. Бухгалтерлік мамандықтың сипаттамасы

Қазіргі уаңытта, нарыңтың экономикаға көшу жағ-дайында бухгалтер мамандығы басңа мамандыңтармен салыстырғанда айтарлықтай беделді және жоғары бағаланатын мамандық болып отыр.

Бухгалтер маман экономикалық-математикалық әдіс-терді басқарудың қазіргі заманғы модельдері мен тех-никалың қүралдарын пайдалана білуі керек; мамандық бағыты бойыншаіылыми-зерттеулер жүргізе алуы керек; алынған нәтижелерді жинақтап, талдау жасай білуі керек; экономикалың ақпараттарды іздеудің үтымды жолдары мен тәсілдерін білуі және пайдалана алуы ке-рек. Тәжірибелік дагдылармен үштастыра отырып кәсіби пәндерді терең тану бухгалтердің жоғары біліктілігін қамтамасыз етеді. Аса білгір және тәжірибелі бухгалтер әрңашан экономист, талдау жасаушы, банк ңызметкері және ңаржыгер мамандары ретінде де жемісті еңбек ете алады деп атап өткеніміз жөн.

Бухгалтер бухгалтерлік есеп және аудит, талдау, салың салу, ңаржы-банктік қызмет, азаматтың ңүңық, бухгалтерлік есептің қазаңстандық және халықаралық нормалары мен стандарттары салаларында өзінің көсіби білімділігін жаңартып отыруы тиіс. Ол өзінің кәсіби өкілеттілігі мен дайындығын Қазаңстан Республикасы-ның Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлар институты арңылы кәсіби бухгалтер біліктілігін алуға сертифика-циядан өту жолымен растауына болады.

Бухгалтер келесі моральдық нормалар мен кәсіби этиканы білуі шарт:

•  Объективтілік;

•  Тәуелсіздік;

•  Өкілеттілік және ақиңаттылық.

Бухгалтер объективті түрде барлық туындайтын оңиғалар мен өзінің өкілеттілігі шегіне кіретін сауалдар бойынша наңты фактілерді қарастыруы керек. Ол өзінің жеке басының тарапынан болатын қысымдардың оның қызметінің нәтижесіне әсер етуіне жол бермеуі керек.

Тәуелсіздік бухгалтердің нақты және объективті түрде қызмет етуін білдіреді: қандай да бір жағдайлардан кәсіп-орынның тәуелсіз істерінің шынайы жағдайын көрсету; бухгалтерлік есеп жүргізуді және қаржылық нәтижелер қүруды тек Қазаңстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы заңына сүйене отырып қана жүргізу.

Өз кызметіндегі өкілеттілігі мен ацицаттылыгы -бүл бухгалтердің кәсіби қызметіндегі жетістіліктің негізі. Егер бухгалтер қандайда бір мәселелерге қатысты өкілетті емеспін деп сезінсе, онда ол көсіпорынның басшылығына бүл жайында жасырмай айтуы керек және осы қызметке көмекке негүрлым өкілетті маманды шақыруы тиіс. Әрбір бухгалтердің өз міндеттеріне мү-қият және қатал қарауы, бекітілген бухгалтерлік стан-дарттарды қадағалауы, өз білімінің әр кезде жогары дең-гейде болуын ңолдауы және өзінің кәсіби шеберлігін үнемі жетілдіруі алдына қойылган ең басты мақсаттар деп айтуға болады.

Бақылау сұрақтары:

1.   Шаруашылыц есеп дегеніміз не?

2.   Есепте қандай есеп өлшегіштері цолданылады?

3.   Заттай жэне ецбек өлшегіштерінің цандай кемшіліктері

бар?

4.   Шаруашылыц есептіц тцрлерін атаңыздар.

5.   Жедел есепке сипаттама беріңіздер.

6.   Статистикалыц есеп дегеніміз не?

7.   Бухгалтерлік есепке сипаттама беріціздер.

8.   Шаруашылыц есептіц эр тцрлерініц арасындагы байланыс қандай?

9.   Бухгалтерлік есеп цандай цш тцрге бөлінеді?

10.  "Бухгалтерлік есеп цагидасы" цгымы қандай магынаны білдіреді?

11.  Бухгалтерлік есептіц цагидалары, оларга жеке-жеке сипаттама беріціздер.

12.Бухгалтер мамандыгына тцсініктеме беріціздер.

13.  Бухгалтер цандай ңасиеттерге ие болуы керек?

14.  Бухгалтерлік есептіц басца еылымдармен байланысы қандай?

2. Лекция тақырыбы: Бухгалтерлік есеп пәні мен әдісі

2.1. Бухгалтерлік есеп пәнінің мазмүны

Бухгалтерлік есепті оңудың басты маңсаты - осы есеп-тің ңандай тәсілдердің және ңандай әдістердің көмегімен жүргізілетіні туралы білім алу болып табылады.

Бухгалтерлік есеп әдісі оның пәнімен өте тығыз бай-ланысты екені және онымен аныңталатыны бізге мәлім. Сондыңтан, бухгалтерлік есептің ңалай жүргізілетінін оқып-түсіну үшін, яғни оның әдістерінің мәнін білу үшін біз бухгалтерлік есептің нені ескеретінін, яғни оның пәнінің мазмүны ңандай екенін толық біліп алуымыз керек.

Бухгалтерлік есептің тікелей кәсіпорындарда оның шаруашылық қызметтерін қамти отырып жүзеге асы-рылатыны өзімізге белгілі. Сондықтан бухгалтерлік есеп-тің пәні шаруашылық субъектілерінің шаруашылық қызметі болып табылады.

Кәсіпорындардың шаруашылық ңызметтерінің негізгі элементтері бухгалтерлік есеп пәнінің мына элементтері бола алады:

•  Шаруашылық әрекеттері мен процестері;

•  Есеп айырысу-несиелік қатынастар;

•  Еңбекті пайдалану және оның төлемақысы;

•  Шаруашылық қүралдарын алу, сақтау және пай-далану.

Шаруашылық әрекеттері мен процестері

Шаруашылық әрекеттері дегеніміз - кәсіпорындардың Інідірістік-шаруашылық қызметтері барысында орын-дплатын жеке шаруашылық оқиғалары мен әрекеттері.

Өнеркәсіп орындарында шаруашылық әрекеттеріне, мі.ісалы, мыналар жатады: материалдарды алу, оларды І "іімаға жеткізу, ңоймадан өндіріс орындарына босату, олардан белгілі бір өнім түрлерін жасау, өндірілген өнім-дерді цехтардан ңоймаларға жіберу, оларды сатып алу-шыларға босату немесе сату, олар үшін аңша қаражатын алу жөне т.б.

Орындалатын әрбір әрекет субъектінің шаруашылық қүралдарының қүрамында белгілі бір өзгерістер мен қоз-ғалыстар тудырады. Бір ңүралдар кәсіпорындардан шы-гарылса, басқалары сырттан әкелініп жатады, ңүрал-дардың бір түрі өз мөлшерінен артып жатса, басқалары кеміп жатады және т.б.

Шаруашылың әрекеттері белгілі бір процестерді жү-зеге асыруга бағытталған. Сондықтан біртектес үқсас әре-кеттер кәсіпорында орындалатын қандай да бір жалпы шаруашылық процестерінің элементтері болып сана-лады.

Өнеркәсіп орындарының шаруашылың қызметтеріне үш негізгі шаруашылың процесс тән:

1.  Дайындау процесі.

2.  Өндіру процесі.

3.  Сату (жөнелту) процесі.

Ең алдымен өндіру процесін қарастырсақ.

Өндіріс процесіне еңбек пен өндіріс қүралдары қаты-сады. Өндіріс қүралдары еңбек заттары және еңбек қү-ралдары болып бөлінеді.

Ецбек ццралдары деп еңбекті жүзеге асыратын әр түрлі қүралдар мен жабдықтарды атайды. Оларға маши-налар, станоктар, аспаптар жатады.

Ецбек заттары - бүл адам еңбегі багытталған және оның қатысуымен және оның көмегімен өнім өндірілетін әр түрлі материалдар. Еңбек заттарына материалдар, отын және т.б. жатады.

Өндіріс процесі өнеркәсіп орындарында жүмысшылар еңбегінің ықпалымен, еңбек қүралдарының көмегімен еңбек заттары жаңа бір түрге - дайын өнімдерге айна-латынымен түсіндіріледі.

Дайындау жөне сату шаруашылық процестері өз мөндері бойынша біреулерге тауарлар сатып, олар үшін аңша қаражатын алатын айналым (айырбас) процесінің екі бөлігі немесе кезеңдері болып табылады.

Өнімдерді сатушы кәсіпорындар жабдықтаушылар, ал сатып алушылар сатып алушылар деп аталады. Осы аталған әрекеттердің сипаттамаларына байланысты бір көсіпорынның өзі жабдықтаушының да, сатып алушы-ның да рөлін атқара алады.

Дайындау процесі кезінде белгілі бір кәсіпорын (сатып алушы) басқа бір көсіпорындардан (жабдыңтау-шылардан) өндіріс процесін қамтамасыз ететін қажетті еңбек заттарын (материалдар жөне т.б.) алады жөне соларға сөйкес аңша қаражатын төлейді.

Тиісінше, дайындау процесінде көсіпорынның ақша қаражаты еңбек заттарының нысандарына айналады.

Сату процесі кезінде белгілі бір көсіпорын (жабдың-таушы) басңа көсіпорындарға (сатып алушыларға) өзде-рінің өндірген дайын өнімдерін сатады және солар үшін сөйкес аңша ңаражатын алады.

Демек, сату процесінде кәсіпорын өндірген өнім ақ-шалай нысандарға айналады.

Дайындау және сату процестері, жоғарыда айтылған-дай, жалпы айналым процесінің бөліктері болғандыңтан, оларды іс жүзіне асыруга ңатысатын барлық қүралдар айналым ңүралдары деп аталады.

Бухгалтерлік есептің басты мақсаты - кесіпорынның шаруашылық қызметін бейнелеу болып табылады. Бүл қызмет үздіксіз өрекеттердің тізбегінен түрады. Сондық-тан барлық шаруашылық қызметті ңамту үшін бухгал-терлік есеп көсіпорын жүргізетін өрбір өрекетті бейнелеп көрсетеді.

Бухгалтерлік есеп орындалатын барлың шаруашылың өрекеттерді бейнелей отырып, сонымен ңатар осы өрекет-тер элементтері болып табылатын процестерді де қамтиды.

Сөйтіп, кәсіпорын жүзеге асыратын шаруашылық әре-кеттері мен процестері бухгалтерлік есептің объектілері болып табылады деп ңорытынды шешімге келуге болады.

Дайындау және сату процестерінде айналымға түсетін ңүралдардан басқа бухгалтерлік есепте осы процестерден туындайтын шығындар да бейнеленіп көрсетіледі.

Дайындау, өндіру және сату процестері бір-бірімен өте тығыз байланысты және кәсіпорында ңүралдардың айна-лымын қүра отырып, үнемі жаңарып отырады.

Шаруашылық субъектілерінің қүралдар айналымын келесі сызбадан көруге болады.

2-сызба

АҚ - ақша қаражаты

ӨҚ - өндіріс қорлары

ЕЗ - еңбек заттары

ЕҚ - еңбек қүралдары

ЖК - жүмыс күші

АӨ - аяқталмаған өндіріс

ДӨ - дайын өнім

АҚ* - көбейтілген мөлшердегі ақша қаражаты Сызбадан көріп отырғанымыздай, кәсіпорынның қү-ралдары дайындау, өндіру және сату процестерінен бір-тіндеп кезекпен өтіп отырады. Осыған орай олар өз нысан-дарын да өзгертіп отырады: аңшалай нысан - өндіріске, өндіріс - тауарға, ал тауар жаңа ақшалай нысанга жөне т.б. ауысып отырады. Тиісінше, қүралдар айналымы оның өр түрлі кезеңдері бірінің артынан бірі ешқандай бөгетсіз жүріп отырғандағана бірқалыпты жүзеге асады.

Егер қүралдар бірінші кезеңде - дайындау кезеңінде бөгелетін болса, онда өндіріс процесін жүзеге асыруға ңажет өндірістік қорлардың түсуі бүзылады. Бүл өнді-рістің тоңтап қалуына әкеп соңтыруы мүмкін. Егер кідіріс өндіріс процесінде орын алса, онда өндіріс қүралдары мен жүмыс күші пайдаланылмай, дайын өнімді шығару бөгеледі. Егер кідіріс айналымның екінші кезеңінде - сату кезеңінде орын алса, онда көсіп-орын әзірлеген өнім оның қоймаларында жиналып қалады да, көсіпорында тауарлар артықшылығы туын-дайды. Осылайша, ңүралдардың дүрыс айналымы оның жеке кезеңіндегі шаруашылық ңүралдарының қатаң белгілі бір мерзімдеріне ұласып отыруын ңажет етеді. Қазіргі заманғы кәсіпорындарда кез келген процесс ереже бойынша, елеулі үзілістерсіз жүргізіледі, сон-дыңтан өрбір нақты кезге кәсіпорын шаруашылың про-цестерінің барлық үш кезеңдеріндегі бар қүралдармен қамтылады. Бүдан әрі осы ңүралдардың шамасы кәсіп-орынның көлеміне сәйкес келуі және оның қалыпты шаруашылың қызметі жағдайын ңамтамасыз етуі керек.

Есеп айырыси жэне несиелік цатынастар

Көсіпорындардың арасындағы есеп айырысу қатынас-тары бір көсіпорындардың басқаларына қүралдарды тасымалдауымен немесе қызмет көрсетулерді асықпай аңы төлеумен байланысты шаруашылық әрекеттердің нәтижесінде туындайды.

Есеп айырысу ңатынастары екі жақты сипатқа ие және ол бір көсіпорынның басқа кәсіпорынның алдында қарызы пайда болуымен түсіндіріледі. Бүл - бір көсіпорын белгілі бір бекітілген мерзімде ңандай да бір соманы төлеуге міндетті, ал екіншісі осы соманы төлеуді талап етуге қү-ҢЫРЫ бар екенін білдіреді.

Есеп айырысу ңатынастарының сипатын аныңтау үшін "кредиторлар" және "дебиторлар" үғымдары қол-данылады. "Кредиторлар" жөне "дебиторлар" сөздері латын тілінен алынған және қазақ тіліне аударғанда кре-дитор - қарыз беруші, ал дебитор - қарыз алушы деген мағынаны білдіреді.

Кредиторлар немесе қарыз берушілер деп қандай да бір көсіпорынның алдында қарыздары бар көсіпорындарды (ұйымдарды, түлғаларды) айтуға болады. Оларға қарыз кредиторлық қарыз, кредиторлармен есеп айырысу не-месе есеп айырысу бойынша міндеттемелер деп аталады.

Дебиторлар немесе ңарыз алушылар деп көсіпорынға өздері қарыз кәсіпорындарды (үйымдарды, түлғаларды) айтуға болады. Олардың қарыздары дебиторлардың қа-рыздары, дебиторлармен есеп айырысу немесе есеп айы-рысудагы қаражат деп аталады.

Кәсіпорынның сонымен ңатар мемлекеттік орган-дармен (мысалы, Қаржы министрлігімен - салыңтар мен алымдар бойынша) жөне жеке түлғалармен (төлемақы бойынша) де есеп айырысу қатынастары болуы мүмкін.

Несиелік қатынастардың көсіпорындар мен несиелік мекемелер-банктер арасында да алатын орны бар. Банк-тер қарыз беру арңылы көсіпорындарды несиелендіруді жүзеге асырады.

Банктік қарыз деп банктің кәсіпорыннын, иелігіне белгілі бір мақсаттарға жөне белгілі бір мерзімге аңша қаражаттарын қарыз түрінде үсынуын түсінуге болады.

Кәсіпорынның алган қарызы оның банкке қарызы бо-лып саналады. Көсіпорын берілген мерзімі өткеннен кей-ін қарызды өтеуі керек, яғни банктік қарызын жабуы тиіс.

Белгілі бір шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде есеп айырысу-несиелік ңатынастар туындайды жөне өте-леді. Осы өрекеттерді ескере отырып, бухгалтерлік есеп олармен арадағы байланысты есеп айырысу-несиелік қатынастарды есепке алып ңамтиды.

Сонымен бірге көсіпорынның шаруашылық қызме-тінде туындайтын есеп айырысу-несиелік қатынастар да тиісінше бухгалтерлік есептің объектісі болып табылады.

Енбекті пайдалану жэне оныц төлемакысы

Еңбек, өзіміз білетіндей шаруашылық қызметінің негізгі шарты, өндірістік процестің негізгі факторы болып табылады.

Еңбек шығынын және оның төлемаңысын ажырата білуіміз керек.

Еңбек шығындары жіберілген уаңыт көлемімен және орындалған жүмыстың санымен әрі сапасымен өлшенеді.

Өндірістік процестерде еңбек шығындары өндірілген өнімнің қүрамдас бөлігі болып табылады және оларда заттандырылады. Сондықтан еңбек шығындары белгілі бір ақшалай бірлікте, яғни есептелген төлемақы сома-сында өндірілген өнімнің өзіндік қүнына (материалдар мен басңа да шығындармен бірге) кіреді.

Еңбектің төлемі жүмсалған еңбектің саны және сапа-сы бойынша есептелетін төлемаңы нысанында жүргі-зіледі.

Төлемақыны есептеу және беру кәсіпорынның оның жүмысшыларымен есеп айырысу ңатынастарының маз-мүнын қүрайды. Бүл қатынастар жүмысшы-қызмет-керлермен төлемақы бойынша есеп айырысу деп аталады. Есептелген және төленуге тиісті төлемақы сомасы кәсіп-орынның жүмысшы-қызметкерлерге деген қарызын білдіреді.

Еңбек шығындары мен оның төлемі еңбекті пайда-ланумен байланысты белгілі бір шаруашылық әрекет-тердің (мысалы, өндіріс процесінде) нәтижесінде алатын орны ерекше.

Осы әрекеттерді есепке ала отырып, бухгалтерлік есеп еңбекті және оның төлемін қамтиды.

Осыган орай, еңбек - еңбек шығыны нысанында және еңбектің төлемі бухгалтерлік есептің объектілері болып табылады.

Шаруашылыц кцралдарын али. сацтау жэне пайдапану

Кәсіпорынның шаруашылық қызметінде қүралдар-дың рөлі мен маңыздылығын және олардың бухгалтерлік есепте есепке алыну қағидаларын түсіну үшін ең алдымен құралдардың ңұрылымын, яғни олардың құрамы мен сипатын зерделеп алуымыз керек. Құралдар қүрылымы олардың жіктелуіне байланысты ашылады (белгілі бір топтарға таратылуы).

Қүралдарды жіктеудің негізгі қағидалары кәсіпорын-ның шаруашылық қызметінің сипатынан және қүрал-дардың экономикальщ мазмүнынан туындайды.

Шаруашылың қызмет элементтерінің бірі, жоғарыда айтылғанындай, қүралдарды алу мен пайдалану болып табылады.

Басқару және баңылау жасау мақсатында кәсіп-орынның қүралдарды ңалай ңолданатынын, ягни олар немен көрсетілген, ңалай орналастырылған, олардың шаруашылық процестерді жүзеге асырудағы атқаратын рөлдері қандай деген мәселелерді білуіміз қажет. Соны-мен қатар, ол қүралдардың ңандай көздерден алынғанын, олардың қалай қүрылғанын, олардың мақсатты бағыт-тары ңандай екендерін де білу ерекше маңызды.

Осыған орай кәсіпорынның экономикальщ ңүры-лымына сөйкес олардың қүралдарының (мүліктерінің) екі белгісі немесе басқаша айтқанда, екі жолмен топтас-тырылуы бойынша жіктелуін көрсетуге болады:

1)  Қүралдардың ңүрамы және орналастырылу белгісі бойынша жіктелуі;

2)  Қүралдардың қүрылу көздері белгісі бойынша жіктелуі.

Қысқаша айтқанда, бірінші жіктеуді қүралдардың жіктелуі деп, ал екінші жіктеуді қүралдардың қүрылу көздерінің жіктелуі деп атауымызға болады.

Енді қүралдардың жіктелуі мен ңүралдардың ңүрылу көздерінің жіктелуін өндірістік кәсіпорындарға ңатысты жалпылама түрде ңарастырып көрейік.

Кәсіпорын ццралдарын ццрамы жэне орналастырылііы бойынша жіктеу

Кәсіпорынның ңүралдары белгілі бір түрлерге немесе топтарға ең алдымен олардың шаруашылың процестерге деген қатынастарына байланысты және олардың осы процестерді жүзеге асыру барысындағы атңаратын рөл-деріне байланысты бөлінеді.

Өндірістік кәсіпорындардағы негізгі процестерді қа-растыру оған қатысатын қүралдардың екі түрге бөліне-тінін көрсетеді:

1)  өндіріс процестерін жүзеге асыруға қатысатын өндіріс қүралдары;

2)  айналым процесінің екі бөлігі ретінде дайындау және сату процестерін іске асыруга ңатысатын айналым қүралдары;

3)  айналымнан уаңытша шығарылған оқшауланды-рылган қүралдар.

Өндіріс қүралдаоы былай бөлінеді:

•  еңбек қүралдары;

•  еңбек заттары.

Еңбек қүралдарына ғимараттар мен үйлер, машина-лар мен қүрылғылар, аспаптар, көлік ңүралдары, шаруа-шылық қүрал-саймандары және т.б. жатады.

Еңбек қүралдары өндіріс процесін үзақ уаңыт бойы, әдетте бірнеше жылдар бойы қамтамасыз етеді. Олар өнім өндіруге әрқашан өздерінің алғашңы қалыптарын сақтай отырып, өндірістік кезеңдердің (циклдардың) бірқата-рына бірнеше мәрте қатысады. Сондықтан олар тозуға үшырайды жөне өндірілетін өнімдерге өздерінің ңүнын жатқызады, басқаша айтңанда, әрбір өндірістік кезеңде толығымен емес, біртіндеп пайдаланылады. Осыған орай олардың қүны өндірілген өнімнің өзіндік қүнына бірден және толығымен емес, біртіндеп, олардың тозу шамасына қарай, осы өнімнің өндірілуіне қатысу үлесіне сәйкес мөлшерде ңосылып отырады.

Еңбек заттары (объектілері) шикізат және материал-дар, көмекші материалдар, отын, жартылай фабрикат-тар, аяқталмаған өндіріс болып бөлінеді.

Шикізат жэне негізгі материалдар өндіріс процесінде жоғалмайды, тек қана өздерінің түрлерін өзгертеді және өнімнің негізін ңүрай отырып соған айналады, мысалы, кірпіш өндірісі процесіндегі балшың пен қүм, мата өңдеу процесіндегі мақта мен жүн, мал шаруашылығы азың-тарын дайындау процесіндегі шөп пен басқа да жемдер (сүт, ет жөне т.б.).

Көмекші материалдар, ереже бойынша, өнімнің мате-риалдық затына кірмейді. Өндіріс процесінде жоғала отырып, олар өнімнің белгілі бір қасиеттерін (мысалы, бояулар) қүрайды немесе еңбек қүралдары (машина майы) пайдаланады, немесе еңбек қүралдарының өнім-ділігін арттырады (тыңайтқыштар) және т.б.

Отын көмекші материалдар үғымына жатады. Ол жану қалпында, өндіріс процесінде (технологиялық отын) пайдаланылады, немесе өнімді өндіруге ңажетті қозғалтқыштың немесе басқа энергияны қүрайды.

Еңбек қүралдарына қарама-қарсы еңбек заттары бір оидірігтік козең бойында біртіндеп немесе толығымен ж<)іі І.ІлІІды. Сондықтан еңбек заттарының қүны олардың опдіріс процесіне ауысқанынан кейін толығымен және бірден өндірілетін өнімнің өзіндік қүнына қосылады.

Жартылай фабрикаттар деп бір цехта өңдеуі аяқ-талған және келесі өңдеуі осы кәсіпорынның басқа цех-тарында дайын өнімге айналу үшін аяңталуға жататын өнімдер аталады.

Аяқталмаеан өндіріс деп өндіріс процесінде өңдеуде жатқан, біраң әлі аяңталмаған өнімдерді немесе өнімдер-ді өңдеуді аяқтамау жөніндегі шыгындардың (материал-дардың, еңбектің және т.б.) жиынтығын түсінуге болады.

Айналым қүралдары  былай бөлінеді:

•  еңбек өнімдері;

•  ақша қаражаты;

•  есеп айырысудағы қаражат.

Еңбек өнімдері деп өндірісі аяқталған және сатуға ар-налған өнімдерді айтамыз. Еңбек өнімдеріне мыналар жатады:

• кәсіпорын қоймасында саңталатын дайын өнім, ол өз еңбегінің өнімі болып табылады;

• тауарлар - бүл басқа бөтен еңбектің өнімі.

Ақша қаражаты банкте есеп айырысу шотында, банкте валюталың шотта, кәсіпорынның кассасында болуы мүмкін.

Есеп айырысу қаражатына кәсіпорынға басқа бір көсіпорындардың және түлғалардың (дебиторлардың) ңарызы жатады. Есеп айырысу қаражаты былай бөлінеді:

- сатып алушылармен есеп айырысу ңаражаты, яғни сатып алушылардың сатылған және жөнелтілген өнім-дерге кезең бойы есеп айырысулар бойынша қарыздары;

-  есеп беруге тиісті түлгалармен есеп айырысу қа-ражаты, ЯРНИ көсіпорын ңызметкерлерінің оларға белгілі бір шығындарға берілген есеп беруге тиісті ақшалай аванстары (шаруашылық әрекеттер бойынша, іссапарлар бойынша);

-  басқа да дебиторлармен есеп айырысу қаражаты, яғни өр түрлі кәсіпорындардың және түлғалардың әр түрлі әрекеттер бойынша ңарыздары және т.б.

Окшауландырылган каражатка нақты кәсіпорында тіркеуде түрған, біраң айналымга қатыспайтын қаражат кіреді. Оларға бюджетке корпоративтік табыс салығы бойынша, салымдар бойынша шыгындар, субъектінің жабылмаған шығындары жатады.

Кәсіпорын қүралдарының (мүліктерінің) сызбалы түрде қүрамы және орналастырылуы бойынша жіктелуі мынадай түрде үсынылуы мүмкін (3 сызба).

Жоғарыда көрсетілген қүралдардың өндіріс ңүралда-рына және айналым ңүралдарына жіктелуі бухгалтерлік есепте тәжірибе жүзінде басқаша беріледі. Осы қүралдар былай бөлінеді:

А) негізгі қүралдар;

Б) айналым қүралдары.

Негізгі қүралдар - материалдық өндіріс саласында үзаң уақыт ағымында (бір жылдан көп) ңызмет ететін материалдың активтер осындай қүралдар болып табы-лады.

Айналым қүралдарына бір өндірістік кезең шегінде толық қолданылатын және сонымен ңатар айналымға үшырайтын ңүралдар жатады Олар: 1) барлық еңбек заттары; 2) еңбек қүралдарының кейбір бөлігі (қызмет ету мерзімі бір жылдан аспайтын); 3) барлық айналым қүралдары.

Кәсіпорынның күралдарын КҮРЫЛУ кездері бойынша жіктеу

Бухгалтерлік есепте ңұралдардың қүрамы мен орна-ластырылуын сипаттайтын көрсеткіштерден басңа қүралдардың қүрылу көздерін қарастыратын көрсет-кіштер де көрсетіледі. Үйымдың-қүқықтың түрлеріне және меншік нысандарына тәуелсіз кәсіпорынның ңү-ралдары ңүрылу көздері бойынша былай бөлінеді:

1)  меншікті капитал;

2)  міндеттемелер.

Қүралдардын меншікті каражат кездері көсіпорын-ның материалдың базасын ақшалай бейнеде көрсетеді. Меншікті капиталға мыналар жатады:

•  жарғылық капитал;

•  резервтік капитал;

•  мемлекеттік бюджеттен мақсатты қаржыландыру;

•  таратылмаған табыс және т.б..

Жарғылық капитал - кәсіпорынның меншікті қара-жат көздерінің негізгі қайнар көзі болып табылады. Ол кәсіпорынды қүрған кезде оның қызметін қамтамасыз ету үшін қүрылтай қүжаттарында белгіленген мөлшерде қүрылтайшылардың мүлік түрінде енгізген салымда-рының аңшалай жиынтығы.

Бүл сома кәсіпорынның жарғысында көрсетіледі және кәсіпорынның қүрылтай қүжаттарына сәйкес өзгертулер енгізілуіне байланысты қүрылтайшылардың шешімімен өзгеруі мүмкін.

Резервтік капитал таза табыстан заңға сәйкес ауда-рымдар жасау жолымен қүрылады. Резервтік капитал-дың мөлшері қүрылтайшылардың жарғысымен жария-ланған жарғылық капиталдың 15% кем емес мөлшерінде анықталады.

Ол есепті жылдың табысы болмаған немесе жетіспеген жағдайда қүрылтайшыларға табыстарын төлеу мақсатында, кәсіпорынның есепті кезеңіне алдын ала жоспарланбаған залалдар мен шығындардың орнын жабуға қолданылады. Осы қордың пайдаланылмаған қаражаттарының қалдығы келесі жылға көшіріледі.

Мемлекеттік бюджеттен мақсатты қаржыландыру дегеніміз - ңайтарымсыз негізде қандай да бір шараларды қаржыландыруға арналған ңаражат.

Таратылмаған табыс деп есепті жылдың немесе өткен жылдың таратылмаған таза табысын айтуға болады.

Міндеттемелерге мыналар жатады:

•  ңарызға алынған қор көздері;

•  шаруашылың қүралдарының тартылган қаражат көздері (кредиторлың берешектер).

Шаруашылың ңүралдарының қарызға алынған қор көздері кәсіпорынның иелігіне белгілі бір мерзімге түседі және ол мерзімі өткеннен кейін ол ңаражат иесіне пайыз төлеу арңылы немесе пайызсыз ңайтарылуы тиіс. Қа-рызға алынган қор көздеріне қысңа мерзімді және үзақ мерзімді банк несиелері жатады.

Шаруашылық қүралдарының тартылған қаражат көз-деріне есеп айырысу бойынша ағымдағы міндеттемелер -кредиторлың қарыз жатады.

Оларға:

- жабдықтаушыларға қарыз;

- бюджетке салықтар бойынша қарыздар;

- жүмысшы-ңызметкерлерге төлемаңы бойынша қарыз;

- өзге де кредиторлық қарыз.

Шаруашылың ңүралдарының ңүрамы мен орналас-тырылуы бойынша жалпы жіктелуін сызбалы түрде көр-сетуімізге болады (3-сызба).

Қаражатты белгілі бір қайнар көздерден алу және оларды өндіріс, дайындау және сату процестерінде пайда-лану шаруашылың әрекеттерінде көрініс табады. Бухгал-терлік есеп осы шаруашылық әрекеттерді тіркей отырып, сонымен ңатар кәсіпорынның шаруашылың қүралдарын екі жолмен топтастырылуында ңарастырып көрсетеді.

Осыған орай, сонымен ңатар кәсіпорынның шаруа-шылық қүралдары жөне олардың қүрылу көздері бухгал-терлік есептің объектілері болып табылады.

Көсіпорынның шаруашылың қүралдарының қүрылу көздерінің топтастырылуы төменгі сызбада берілген (4-сызба).

2.2. Бухгалтерлік есеп әдістері туралы жалпы түсінік

Жоғарыда атап өткеніміздей, бухгалтерлік есептің әдісі оның пөнімен айқындалады. Сондыңтан, ең алды-мен пәннің сипатынан келіп шығатын бухгалтерлік есеп әдістері туралы жалпы түсінік беріп кетуіміз керек.

Бухгалтерлік есеп әдісі - бухгалтерлік есеп пәнін иге-руге көмектесетін тәсілдер мен амалдар жиынтығы.

Бухгалтерлік есеп әдісінің негізгі элементтері мына-лар болып табылады:

•  Қүжаттандыру;

•  Түгендеу;

•  Бухгалтерлік шоттар;

•  Екі жақты жазу;

•  Бухгалтерлік баланс;

•  Есептілік;

•  Багалау;

•  Калькуляция;

Құжаттандыру - бухгалтерлік есеп мәліметтеріне заңдық күш беретін орындалған шаруашылың әрекеттері туралы жазбаша куәлік.

Бухгалтерлік есепке тіркеуге алуға жататын әрбір шаруашылық әрекеті қүжаттармен ресімделуі керек. Оларда орындалған шаруашылық әрекеттері туралы жалпы толық суреттеме және наңты сандық көрінісі мен ақшалай багалануы көрсетіледі. Қүжаттарда жүргізіле-тін мәліметтердің дүрыстығы шаруашылық әрекеттерді жүргізуге жауапкершілік атқаратын түлғалардың қол-таңбасымен расталады. Бухгалтерлік есептің есеп тірке-гіштеріндегі барлың жазбалардың дұрыстылығы және олардың ресімделу объективтілігі, сонымен қатар орын-далған шаруашылық әрекеттерінің заңдылығы тексе-руден өткен ңүжаттардың негізінде анықталады.

Түгендеу - шаруашылық қүралдары мен ңаржылың міндеттемелердің наңты барын белгілі бір мерзімге бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салыстыру жолымен анықтау. Түгендеу жүргізудің нәтижесінде наңты мәліметтердің есеп көрсеткіштеріне сәйкестілігі, сонымен қатар кәсіпорын мүліктерінің жетіспеушілігі немесе артықшылығы анықталуы мүмкін. Сондыңтан оның көмегімен материалдық ңүндылықтар мен ақша қара-жатының саңталуы бақылауға алынады, бухгалтерлік есеп пен есеп беру мәліметтерінің толыңтылығы мен дүрыстылығы тексеріледі.

Ақшалай бағалау - жалпы кәсіпорын бойынша ағым-дағы немесе есепті кезеңге жалпылама мәліметтерді алу үшін шаруашылық қүралдарын, міндеттемелерді және шаруашылың әрекеттерін аңшалай түрде көрсету әдісі.

Калькуляция дегеніміз - шығындарды топтастыру, өнімдердің жеке бір түрлерінің және өндіріліп дайын-далған материалдық ңүндылыңтардың өзіндік қүнын аньщтау.

Бухгалтерлік шоттар — шаруашылың ңүралдарын, олардың ңүрылу көздерін және шаруашылың әрекет-терін екі жақты жазу әдісімен шартталған сапалы бір-текті белгілері бойынша топтастыру және ағымдағы есепке алу.

Екі жақты жазу - шаруашылың әрекеттерді бір мез-гілде бірдей сомада екі шотта көрсету, яғни әрбір шаруа-шылың әрекетін екі рет тең сомамен бір шоттың дебетінде және басңа шоттың кредитінде жазу әдісі.

Бухгалтерлік баланс — белгілі бір мерзімге және ақ-шалай бағалаумен көрсетілген кәсіпорынның шаруа-шылық қүралдарын экономикалық топтастыру және жалпылау әдісі болып табылады. Бухгалтерлік баланс екі бөлімнен, яғни актив пен пассивтен түрады.

Бухгалтерлік есеп - есепті кезеңге кәсіпорынның шаруашылық ңүралдарын, міндеттемелерінің қозғалы-сын және қаржылық жагдайын сипаттайтын әрі белгілі бір кесте нысанында көрсетілген бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің жиынтығы.

Бухгалтерлік есеп әдістерін сызба жүзінде былай көр-сетуге болады (5-сызба):

5-сызба Бухгалтерлік есеп әдістері

Бақылау сұрақтары:

1.  Неге бухгалтерлік есеп кәсіпорынды басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады?

2.  Есеп ақпараттарыныц атцаратын қандай қызмет-тері сіздерге мэлім?

3.  Бухгалтерлік есептіц пэні не болып табылады?

4.  Бухгалтерлік есеп пэні элементтерін атаңыздар.

5.  Дайындау, өндіру жэне сату салаларындагы шаруа-шылыц әрекеттері тцсініктеріне сипаттама беріціздер.

6.  Есеп айырысу - несиелік цатынастарына сипаттама беріціздер.

7.  Дебиторлыц жэне кредиторлыц царыз мәндері неде?

8.  Шаруашылыц ццралдырыныц ццрамы мен олардыц орналасуы бойынша эрбір тобына сипаттама беріңіздер.

9.   Субъектініц негізгі жэне айналым қцралдарына не жатады?

10.  "Қаржылық активтер" цгымы нені білдіреді?

11. Шаруашылық щралдарыныц ццрылу көздері цандай топтарга бөлінеді?

12.  Меншікті қаражат көздерін атацыздар жэне оларга сипапгтама беріціздер.

13.  Қарызеа алынган қаражат көздерін атацыздар жэне олареа сипаттама беріціздер.

14.  Жаргылық жэне резервтік капиталдар қалай қцрылады?

15. Бухгалтерлік есеп эдісі дегенді қалай тцсінесіз?

16. Бухгалтерлік есеп әдісі тәсілдерін атаңыздар жэне эрбір тэсіліне сипаттама беріціздер.

3. Лекция тақырыбы: Бухгалтерлік баланс және есеп беру

3.1. Бухгалтерлік баланс туралы жалпы түсінік

Кәсіпорынның шаруашылың ңұралдары өндіріс сала-сына үздіксіз қатысады. Оның барлық шаруашылың қү-ралдарының (мүлкінің) шамасын анықтау үшін жөне есепті кезеңге оларға экономикалық баға беру үшін өрі қаржы-шаруашылың қызметін жедел басңару үшін әрбір кәсіпорынның өзінің шаруашылық қүралдары мен мүлкі туралы жалпылама мәліметтері болуы керек. Осындай жалпылау бухгалтерлік балансты ңүру жолымен жүзеге асырылады. Бухгалтерлік баланстың сан алуан түрлері бар. Бухгалтерлік баланстар мынадай белгілері бойынша жіктеледі:

1)  Қүру уақыты бойынша;

2)  Қүрудың ңайнар көздері бойынша;

3)  Ақпараттар көлеміне байланысты;

4)  Қызметінің сипатына байланысты;

5)  Меншік нысандары бойынша;

6)  Бейнелену көлемі бойынша;

7)  Тазарту тәсілдері бойынша.

1. Бухгалтерлік баланстар қүру уақыты бойынша мынадай болуы мумкін:

а) кіріспе; б) ағымдағы; в) таратылу; г) бөлу; д) қосылу.

Кіріспе балансты кәсіпорын алғаш рет қүрылған кезде жасайды. Ол кәсіпорынның өз қызметін бастаған түстағы қүндылықтарын анықтайды.

Агымдағы баланстар кәсіпорынның барлың қызмет ету уаңыты бойында жасалады. Олар өз кезегінде бас-тапқы, аралық жөне соңғы (қорытынды) болып бөлінеді.

Бастапцы баланс есепті кезеңнің басына, ал соңгы балансы аягына қүралады. Осыған орай есепті кезеңнің соңғы балансы келесі жылдың бастапқы балансы болып саналады.

       Аралық баланстар жылдың басы мен аяғы арасын-дағы межеге қүрылады. Олардың соңғы баланстан айыр-машылығы, біріншіден, соңғы балансқа баланстың қан-дай да бір баптарын ашатын есеп беру нысандарының көпшілік бөлігі ңоса тіркеледі; екіншіден, аралың баланстар, тәртіп бойынша, ағымдағы бухгалтерлік есеп мөліметтерінің негізінде ғана ңүрылады, ол кезде соңғы балансты ңүрардың алдында баланстың барлық бапта-рына міндетті түрде түгендеу жасалуы керек.

Таратылу балансы кәсіпорын таратылған және жа-былған кезде жасалады.

Бөлу баланстары ірі кәсіпорынның бірнеше шағын қүрылымдың бірліктерге немесе ңүрылымдық бөлімше-лерді басқа бір кәсіпорынға берген кезде жасалатын ба-ланс, бүл жагдайда балансты беру балансы деп те атауы-мызға болады.

Біріктіру балансын бірнеше кәсіпорындарды біріктір-ген кезде жасайды.

2. Балансты оны жасаудың қайнар көздері бойынша былай бөлуге болады:

а) инвентарлың; б) кітаптың; в) бас.

Инвентарлық баланстар шаруашылық қүралдарының тізімі негізінде ғана ңүрылады. Мүндай баланстар бүрынғы қызмет еткен мүлік негізінде кәсіпорынның ңүрылуы кезінде немесе кәсіпорынның өз нысанын өзгертуі кезінде (мемлекеттік нысаннан акционерлік, біріккен нысандарға ауысу) талап етіледі.

Кітаптық баланс тек қана агымдагы бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде оларды тексермей-ақ алдын ала түгендеу жүргізу жолымен жасалады.

Бас балансты есеп мәліметтерінің жөне түгендеу жүргізу деректерінің негізінде жасайды.

3. Баланстар ақпараттар келеміне байланысты былай бәлінеді: а) біртекті; б) жинақ.

Біртекті баланс тек бір ғана көсіпорынның қызметін көрсетеді және ағымдағы бухгалтерлік есеп мәлімет-терінің негізінде жасалады.

Жинақ баланстарын бірнеше біртекті баланс бапта-рында есепте түрған сомаларды механикалың түрде ңосу жолымен алады.

Топтастырылган жинақ балансы - экономикалық түрде бір-бірімен өзара байланысты заңды дербес көсіп-орындардың баланстарын ңосу жолымен жасалады. Мүндай баланстарды холдингтік компаниялар (басқа компаниялардың бақылау акция пакеттерін иеленуші-лер), өздерінің еншілес жөне төуелді серіктестіктері бар бас кәсіпорындар пайдаланады.

4. Қызметінің сипатына байланысты баланстар негізгі жөне негізгі емес ңызмет баланстары болып бөлінеді.

Негізгі қызмет балансы - көсіпорынның бағытына жөне оның жарғысына сәйкес жасалған баланс.

Негізгі емес қызмет балансы - көсіпорынның қүра-мында түрғын-үй коммуналдық шаруашылығы, қосалңы ауыл шаруашылығы, көлік шаруашылығының бар бо-луы. Осы бөлімшелер бойынша жасалған баланс негізгі емес қызмет балансы деп аталады.

Егер осы бөлімшелер бойынша баланс жасалмайтын болса, онда олардың қызметтері тиісті баптарды қосу жолымен негізгі ңызмет балансында көрсетіледі.

5.  Меншік нысандарына байланысты баланстар мем-лекеттік, жергілікті басңару (муниципалдық), коопера-тивтік, үжымдық, жеке, аралас жөне біріккен кесіпорын-дардың баланстары болып бөлінеді.

6.  Бейнелену кәлемі бойынша баланстар былай бөлі-неді: а) дербес; б) жеке.

Дербес баланс заңды түлғалар болып табылатын көсіп-орындарда болады.

Жеке балансты кәсіпорындардың қүрылымдың бөлім-шелері (цехтар, филиалдар жөне т.б.) жасайды.

7.  Тазарту тәсілі бойынша баланстар баланс-брутто және баланс-нетто болып келеді.

Баланс-брутто - реттеуші баптарды қосатын бухгал-терлікбаланс ("Негізгіңүралдардыңтозуы", "Материал-дың емес активтердің амортизациясы");

Баланс-нетто - реттеуші баптарсыз жасалған бухгал-терлік баланс.

Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның есепті кезеңге қаржылың жағдайы туралы ақпараттар алудың қайнар көзі болып табылады. Ол кәсіпорынның шаруашылың қүралдарының қүрамы мен қүрылымын, айналым қү-ралдарының икемділігі мен айналымдылығын, дебитор-лық және кредиторлық қарыздардың жағдайы мен динамикасын, ңорытынды қаржылық нәтижені білуге мүмкіндік береді. Бухгалтерлік баланс шаруашылық қүралдарын басқарумен тығыз байланыстағы ңүрыл-тайшыларды, менеджерлерді және басңа да түлғаларды кәсіпорынның жағдайымен таныстырып, меншік иесінің қарамағында не бар екені, яғни материалдың қүралда-рының сандық және сапалық қатынастағы қорларының қандай екені, ол ңалай пайдаланылатыны және осы қорды қүруға кімнің ңандай үлес ңосып жатқаны жайлы мәліметтер береді.

Тиісінше, бухгалтерлік баланс, аңпараттардың ңайнар көзі бола отырып, ақшалай бағалауда көрсетілген әрі белгілі бір мерзімге қүрылған шаруашылық қүралдары-ның қ үрамы мен орналастырылуы және олардың қүрылу көздері бойынша экономикалық топтастыру және жал-пылама қорыту тәсілі.

Баланс өзінің ңүрылуы бойынша актив пен пассивтен түратын екі жақты кесте болып табылады.

Кәсіпорынның шаруашылық ңүралдарының заттық қүрамы, орналастырылуы мен пайдаланылуы көрсетіле-тін сол жағы баланс активі деп аталады.

Баланстың оң жағы пассив деп аталады және кәсіп-орынның шаруашылық ңызметіне салынған қаражаттың шамасын, оның шаруашылық қүралдарын құруға қа-тысу нысанын көрсетеді.

Баланста актив пен пассив жиынтықтарының тепе-теңдігі міндетті түрде саңталуы керек, өйткені баланстың екі жағы да бір ғана шаруашылың ңүралдарын көрсетеді, бірақ олар әр түрлі белгілері бойынша топтастырылған: баланс активінде заттық қүрамы мен функционалдық рөлі, яғни ол қалай орналасқаны (негізгі қүралдар, мате-риалдық емес активтер, күрделі салымдар, материалдар, дайын өнім, аңшалай қаражат және т.б.) және кәсіп-орында ңандай қызметтер атңаратынын көрсетуі, ал баланс пассивінде шаруашылық қүралдарының құрылу көздері бойынша, яғни кімнен жөне қанша шаруашылың қүралдары алынғанын (құрылтайшылардан, кәсіпорын табысы, бюджеттен, банк қарыздары, жабдықтаушы-лардан және т.б.) көрсетеді. Демек, шаруашылық қүрал-дарының әрбір түрі кәсіпорынға қандай да бір көз есебі-нен түседі. Сондықтан шаруашылың ңүралдарының қү-рамы және орналастырылуы (баланс активі) бойынша жалпы сомасы олардың қүрылу көздерінің (баланс пас-сиві) жалпы сомасына тең болады. Баланс активі мен пас-сиві бойынша жиынтықтары бухгалтерлік баланстың валютасы деп аталады. Мүндай баланстық теңдікті төмендегідей көрсетуге болады:

Активтер = Ңаржылық міндеттемелер + Менпгіктікапитал (экономикалық (тартылган капитал) ресурстар)

Бүл формулада экономикалық ресурстар кәсіпорын-ның иелігінде және айналымында бар шаруашылық қү-ралдары мен мүліктерінің жалпы ңүнын көрсететін ак-тивтер ретінде ңарастырылады.

Қаржылық міндеттемелер (тартылған капитал) кәсіп-орын активтерінің заңды және жеке түлғалар ңаржы-ландырған мөлшерін, кредиторлың қарыздарының ша-масын көрсетеді.

Меншікті капитал кәсіпорында оның иелік етушіле-рімен жасалған салымдардың құнын сипаттайды. Кей кезде оны, егер меншікті капитал барлық пассивтерді төлегеннен кейін ңалатын болса, қалдық капитал деп те атайды. Онда баланстық теңдік мынадай түрге ие болады:

Меншікті капитал = Активтер — Ңаржылық міндеттемелер

Бүл - кредиторлардың кәсіпорынның меншік иеле-рімен салыстырғанда өздерінің қаржылық талаптарын қанағаттандыруға басым қүқыңтары бар екенін білдіреді. Сонымен бірге жоғарыда берілген теңеу кәсіпорын актив-терінің шамасын және капитал қүруға кәсіпорынның меншік иелерінің әрі кредиторларының қатысу дәрежесін көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық түрақтылығы мен ңаржылық нәтижесі осы өзара байланыстылыңңа бай-ланысты болады.

3.2. Бухгалтерлік баланстың мазмүны мен қүрылымы

Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы ҚР Заңының 16-бабы бойынша және №30 бух-галтерлік есеп стандартына сәйкес кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы және меншік нысанына тәуелсіз заңды түлға болып табылатын барлың кәсіпорындар мен үйым-дар бухгалтерлік баланс жасайды. Бухгалтерлік баланс 5 бөлімнен түрады.

Бухгалтерлік баланс екі бөлікке бөлінеді: актив және пассив.

Баланстағы әрбір айңындама баланс бабы деп аталады. Баланстың екі түрлі жағы - актив пен пассив болған-дықтан, баланс баптары активтік немесе пассивтік болуы мүмкін. Баланс активінің әрбір бабы шаруашылық ңү-ралдарының экономикалық біртекті түрлері, ал пассив баптары - шаруашылық ңүралдарының қүрылу көзде-рінің экономикалық біртекті түрлері. Баланстағы бар-лық баптар топтарға, ал топтар өз кезегінде бөлімдерге біріктіріледі.

Баланс баптарының топтар мен бөлімдерге біріктірілуі олардың экономикалық мазмүнынан туындайды. Бух-галтерлік баланстарға шаруашылық ңүралдары мен олардың қүрылу көздерін көрсететін баптардан басқа осы шаруашылық ңүралдары мен олардың қүрылу көзде-рінің багалау ңүнын реттейтін баптар да кіреді. Оларды реттеуші баптар деп атайды. Олар баланста түратын баланс баптарының санын кеңейтеді және ақпарат-тардың көлемін арттырады.

Баланстың реттеуші баптары екі түрде болуы мүмкін: тура реттейтін және контрарлық. Тура реттелетін баптар баланстың негізгі бабына қосымша болып табылады, ал контрарлық баптар негізгі баптардың шамасын азайтуды көрсетеді және баланста минус таңбасымен көрсетіледі. Реттеуші баптардан тұратын бухгалтерлік баланс -брутто (итал. ВгиШэ - таза емес,); реттеуші баптарсыз -баланс - нетто (итал. Ме1;1ю - таза) деп аталады. Баланс активі мынадай бөлімдерден түрады: / бөлім "Қысца мерзімді активтер" мынадай баптар-дан түрады:

1)  ақша қаражаты және олардың эквиваленттері;

2)  қысңа мерзімді қаржылық инвестициялар;

3)  қысңа мерзімді дебиторлың берешек;

4)  материалдық қорлар;

5)  ағымдардағы салықтық активтер;

6)  өзге де ңысқа мерзімді активтер.

Нбөлім "Үзацмерзімдіактивтер" мынадай баптардан түрады:

1)  үзақ мерзімді қаржыльщ инвестициялар;

2)  ұзаң мерзімді дебиторлық берешек;

3)  үлес ңосу өдісімен есептелінетін инвестициялар;

4)  инвестициялық жылжымайтын мүлік;

5)  негізгі ңүралдар;

6)  биологиялық активтер;

7)  барлау және бағалау активтері;

8)  материалдық емес активтер;

9)  кейінге қалдырылған салыңтық активтер;

10) өзге де үзаң мерзімді активтер.

Түсініктеме хатында олардың ішінен үзаң мерзімге жалға берілген және жалға алынған негізгі ңүралдар жеке-жеке ашылып көрсетілуі керек.

Баланс пассиві мынадай бөлімдерден түрады: ///  бөлім.  Қысца   мерзімді     міндеттемелер мынадай баптардан түрады:

1)  қысңа мерзімді қаржылық міндеттемелер;

2)  салықтар бойынша міндеттемелер;

3)  басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер;

4)  қысқа мерзімді кредиторлық берешек;

5)  ңысқа мерзімді бағалау міндеттемелері;

6)  өзге де ңысңа мерзімді міндеттемелер.

Егер заңды түлға несиелік келісім-шарттарға сәйкес үзақ мерзімді негізде міндеттемелерді қайта қаржы-ландыратын болса, онда үзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігі ағымдағы міндеттемелерден алынып тас-талады. Осы жағдайда міндеттемелердің сомасы мен қайта қаржыландыру мерзімдері нақты қарастырылуы керек.

IV бөлім. Үзақ мерзімді міндеттемелер басқа кәсіп-орындар мен үйымдардан алынган үзақ мерзімді ңарыз жөне банк несиелері бойынша есепті кезеңге ңарыздарды көрсету үшін арналған.

Үзақ мерзімді міндеттемелерді баланстың келесідей баптары жеке ашылып қарастырылуы керек (бір жыл-дың ішінде өтелетін бөліктерінен басңа):

1)  үзаң мерзімді қаржылың міндеттемелер;

2)  үзақ мерзімді кредиторлың берешек;

3)  үзаң мерзімді бағалау міндеттемелері;

4)  кейінге ңалдырылған салықтық міндеттемелер;

5)  өзге де үзаң мерзімді міндеттемелер. Түсініктеме хатта заем беру шарттары мен несиелік

келісім-шарттардың басқа да ерекшеліктері және төлеу кезектілігі, несиелерді өтеу мерзімдері, пайыздық мөлшерлемелері (ставкалары) нақты көрсетілуі керек.

V бөлім. Капитал мынадай баптардан түрады:

1)  шығарылған капитал;

2)  эмиссиялық кіріс;

3)  сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар;

4)  резервтер;

5)  бөлінбеген пайда (өтелмеген залал);

6)  аздық үлесі.

Түсініктеме хатта заңды түлғаның есепті кезеңіне жарғылық капиталындағы өзгерістер туралы аңпарат-тарды міндетті түрде ашып көрсетуі керек.

Акционерлік ңоғамдарда акциялардың әрбір түрі бойынша мынадай мәліметтер ашылып көрсетілуі керек:

•  жарияланған, шығарылған және айналымдағы (жарияланған, жазылған және төленген капитал) акция-лардың сомалары мен саны;

•  төленбеген капитал;

•  акциялардың номиналдық және ағымдағы ңұны;

•  оларды иеленушілердің ңүқықтары, дивидендтерді тарату және мүліктердің бір бөлігін төлеу шарттары;

•  артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген дивидендтер;

•  заңды түлғаның сатып алған меншік акциялары (қайтарып алынған капитал - эмиссиялық кіріс);

•  опциондар бойынша болашақта шығарылуга жария-ланған акциялар және олардың шығарылу шарты мен сомасы көрсетілген есепті кезеңге опциондар бойынша шығарылған акциялар.

3.3. Есеп беру түсінігі, нысандары мен түрлері

Қаржылық есеп беру дегеніміз - кәсіпорындар мен үйымдардың ңаржылың жағдайлары, қызметтерінің нө-тижелері мен қаржылық жағдайларындағы өзгерістер туралы ақпараттар.

Қаржылық есеп беру "Бухгалтерлік есепке алу және қаржылың есеп беру туралы" Қазақстан Республи-касының Заңына сәйкес, мемлекеттік мекемелердің есеп берулерін ңоспағанда, мынадай есеп берулерден түрады:

1)  бухгалтерлік баланс;

2)  табыстар мен шығыстар туралы есеп;

3)  ақша қозғалысы туралы есеп;

5)  есепке алу саясаты туралы ақпарат және түсіндірме жазба.

Қаржылың есеп беру Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы заңдылығымен, сонымен қатар бухгалтерлік есеп стандарттарының талаптарына сәйкес басқа да қосымша материалдармен топшыландырылуы мүмкін.

Бухгалтерлік баланс қаржылық есеп берудің ең басты нысандарының бірі болып табылады. Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасының валютасымен қүрылуы керек және өлшем бірлігі мың теңгемен бекітіледі.

Қаржылық есеп беруге, оны уаңытында тапсыруға жауапкершілік атқаратын субъектінің басшысы мен бас бухгалтері (бухгалтері) қол қояды.

Еншілес кәсіпорындары бар үйымдар негізгі үйымы-ның қызметі бойынша қаржылық есеп беруден басқа Қазаңстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және қаржылың есеп беру туралы заңдылығымен, соны-мен қатар бухгалтерлік есеп стандарттарының талап-тарына сәйкес консолидирленген қаржылық есеп беруді қүруга және оны тапсыруға міндетті.

Заңды түлғалардың қаржылың есеп берулері ңызы-ғушылық білдіруші түлғалар үшін баспада жария етуге ашың болып табылады. Жылдың қаржылың есеп берудің растылығы мен аңиқаттылыгы аудиторлық үйымдардың үсынылатын төуелсіз аудиторльщ қорытындымен раста-лынады.

Қаржылық есеп беру нысандарын толтырған кезде келесілер бейнеленіп көрсетілуі керек:

•  белгіленген тәртіппен тіркеуден өткен қүрылтай ңүжаттарына сәйкес қаржылың есеп беруді үсынатын субъектінің аты;

•  субъектінің мекен-жайы субъектінің заңды мекен-жайы көрсетіледі; саласы (қызмет түрі) - субъекті ңызметінің түрі көрсетіледі;

•  мемлекеттік мүліктерді басқару органы - мемлекет-тік заңды түлға иелігінде түрған және қаржылың есепті тапсыратын органның аты;

•  меншіктің үйымдастырушылың-ңүңықтық нысаны.

Жылдың ңаржылық есеп берудің есепті кезеңі 1 ңаң-тардан 31 желтоңсанға дейінгі күнтізбелік жыл болып табылады.

Қайта құрылған үйым үшін бірінші есепті кезең оның мемлекеттік тіркеуден өткен сәтінен бастап осы жылдың 31 желтоқсанына дейінгі мерзім болып табылады.

Үйымдар ңаржылық есеп беруді келесілерге үсынады:

1)  қүрылтай ңүжаттарына сәйкес меншік иелеріне;

2)  Қазақстан Республикасы мемлекеттік статистика органдарына;

3) Қүзыретіне сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттік бақылау және қадагалау органдарына.

Үйымдар жылдық қаржылық есеп берулерін есепті кезеңнен кейінгі жылдың 30 сәуірінен кешіктірмей тап-сырады.

Қазаңстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу қаржылық есеп беру туралы заңнамасын бүзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдың актілерінде көздел-ген жауапкершілік жүктеледі.

3.4. Шаруашылық әрекеттерінің ықпалынан баланстың өзгеріске үшырау типтері

Кәсіпорын ңызметінің процесінде туындайтын көпте-ген шаруашылық әрекеттері актив және пассив жиын-тықтарының теңдіктерін бүзбайды, сонымен бірге жеке баптардың сомалары мен баланс нәтижелері өзгеріске үшырауы мүмкін. Бүл әрбір әрекеттің баланстың екі бабына әсер етуімен түсіндіріледі: шаруашылық қүрал-дарының қүрамы мен олардың қүрылу көздерінің мөл-шері. Сөйтіп, олар баланстың активінде және пассивінде немесе бір уаңытта активте де, пассивте де болуы мүмкін.

Сонымен, шаруашылың әрекеттерінің нөтижесінде баланс баптарындағы өзгерістердің сипатына байла-нысты шаруашылың әрекеттерін төрт топқа (типке) бө-луге болады. Шаруашылық әрекеттерінің бірінші типінде активтегі бір бап көбейеді, ал екіншісі осы сомаға азаяды. Баланс валютасы өзгермейді. А+Х-Х=П

Мысалы: Кәсіпорын қызметшілеріне төлемақы беру үшін есеп айырысу шотынан кассаға 178 000 теңге сомасында ақша ңаражаты алынды. Осы әрекетке сәйкес баланс активінің екі бабы өзгеріске үшырайды: "Есеп айырысу шоты" және "Касса". "Касса" шоты бойынша сома артады, ал "Есеп айырысу шоты" бойынша сома тең сомаға кемиді.

Шаруашылык; әрекеттерінің екінші типі бойынша пассивтің бір бабы көбейеді де, екіншісі сол сомаға азая-ды. Баланс валютасы өзгермейді. П+Х-Х=А

Мысалы: Қүрылтайшылар жиналысы хаттамасының негізінде кәсіпорын қарамағында қалған таза табыстың 54 000 теңге сомасындағы бөлігі резервтік капиталды арттыруға багытталады. Осы әрекетке сәйкес баланстың пассивінде екі бабы: "Таратылмаған табыс" азаю жағына және "Резервтік капитал" көбею жагына өзгеріске үшы-райды.

Шаруашылық әрекеттерінің цшінші типі бойынша активтегі де, пассивтегі де баптар бірдей сомаға көбейеді. Баланс валютасы да сол сомаға көбейеді. А+Х=П+Х

Мысалы: Жабдықтаушылардан кәсіпорын қоймасына 120 000 теңге сомасына материалдар алынып, кірістелді. Осы әрекетке сәйкес баланстың активіндегі "Материалдар" бабы мен баланстың пассивіндегі "Жабдықтаушылар мен мердігерлер бабы" көбейеді. Баланс валютасы да осы сомаға артады.

Шаруашылық әрекеттерінің төртінші типінде актив-тегі де, пассивтегі де баптар бірдей сомага азаяды. Баланс валютасы да сол сомаға азаяды. А-Х=П-Х

Мысалы: Кәсіпорын ңызметшілеріне 137 000 теңге сомасында төлемаңы берілді. Осы шаруашылық әреке-тінің нәтижесінде баланс активінің "Касса" шоты мен баланс пассивінің "Жүмысшылармен телемаңы бойынша есеп айырысу" шоты кемиді. Баланс валютасы да осы сомаға азаяды.

Бақылау сұрақтары:

1.   Бухгалтерлік балансқа анықтама беріңіз.

2.   Баланс активінде не көрсетіледі?

3.  Баланс пассивінде не көрсетіледі?

4.   Баланс баптарына аныцтама беріңіз жэне кейбір баптарын атап көрсетіціз.

5.   Кәсіпорынныц қаржылық (бухгалтерлік) есеп беруін ішкі жэне сыртқы пайдаланушылар цшін бухгалтерлік баланс неге маңызды ацпараттық материал болып табы-лады?

6.   Бухгалтерлік баланстыц активі мен пассиві жинақ-тарының тецдіктері немен ті/сіндіріледі?

7.   Баланс тцрлерініц қандай тцрлерін білесіз?

4. Бухгалтерлік есеп шоттары және екіжақты жазу

4.1. Шоттар, олардың мазмүны мен құрылуы

Баланс шаруашылық қүралдары мен олардың ңүрылу көздері жағдайының - белгілі бір сәтке жалпы көрінісін береді.

Алайда, бүл жеткіліксіз. Кәсіпорынның шаруашыльщ қызметін оңтайлы басқару және баңылау үшін шаруа-шылық ңүралдары мен олардың құрылу көздерінің жеке топтар бойынша агымдағы егжей-тегжейлі аңпараттары керек.

Әрбір көсіпорында бір айдың ішінде көптеген шаруа-шылық әрекеттері орындалады, сондьщтан шаруашы-льщ процестерінің нәтижелері туралы мәліметтерді алуымыз керек. Ал мүндай деректер күнделікті ңажет болып түрады.

Осындай мәліметтерді бухгалтерлік есепшоттардың көмегімен ңамтамасыз етеді.

Бухгалтерлік шоттар - бүл ағымда есепке алу үшін кәсіпорынның шаруашылық ңүралдарының, олардың ңүрылу көздерінің және шаруашыльщ процестерінің қүрамында болып жататын өзгерістерді ақшалай және заттай бірліктерде әкономикалың жағынан топтастыру әдісі.

Шот - бүл сонымен ңатар есеп беру үшін ақпараттарды жинақтаушы.

Әрбір шоттың атауы онда шаруашылың ңүралдары мен олардың ңүрылу көздерінің қандай топтары есепке алынатындығына байланысты, мысалы: "Касса", "Есеп айырысу шоты", "Жарғылың капитал" және т.б.

Бухгалтерлік шотты сызба түрінде екі жаңты кесте ретінде көрсетуге болады, сол жағын "Дебет" (Дт), ал оң жағын "Кредит" (Кт) деп атайды. Бүл үғымдар тарихи түрде Италияда дүниеге келген (латын тілінен сіеһеі; - ол бересі, сгесііі; - ол сенеді деген мағыналар береді), бірақ есептің дамуымен олар өздерінің бастапңы мағыналарын жоғалтқандықтан, олардың қолданылуы шартты болып табылады. "Дебет" және "Кредит" үғымдары шаруашы-лық әрекеттерін жүргізу барысында әр түрлі бухгалтер-лік есепшоттарының өзара байланыстылығын көрсету үшін пайдаланылады.

Бухгалтерлік есепшоттарында қалдыңтарды белгілеу үшін "Сальдо (қалдық)" (шот ңалдығы) үғымы қолда-нылады.

Бухгалтерлік шоттың нысаны мынадай:

Осы сызбаны пайдалана отырып, шоттарда өрекет-терді жазу үшін оларда тек қана әрекеттердің нөмірі мен сомасын ғана көрсетеміз.

Шоттар шаруашылың қүралдары мен олардың қү-рылу көздерінің жагдайы, яғни қалдығы, кірістелуі мен шығысталуы туралы сипаттама беруге болатындай етіп қүрылады.

Барлық шоттардың қүрылуы бірдей, біраң шоттарда дебет пен кредиттің мағыналары мен жазбалардың мазмүны әр түрлі болып келеді. Ол шоттардың нені есепке алатындығынабайланысты: шаруашылың ңүрал-дары немесе олардың қүрылу көздері.

Балансқа ңатысы бойынша бухгалтерлік есептің бар-лың шоттары активті және пассивті болып бөлінеді. Сөй-тіп, шоттардағы жазбалардың екі сызбасын көрсетуге болады.

Активтік шоттар - бүл шаруашылық қүралдарының қүрамы, орналастырылуы және қүралдардың пайда-ланылуы (қүралдар мен шығындар) көрсетілетін шоттар. Пассивтік шоттар - бүл шаруашылық қүралдарының қүрылу көздері мен ңаражаттардың маңсатты бағыт-талуы көрсетілетін шоттар (қүрылу көздері мен табыс-тар).

Активті шоттардағы жазбалар сызбасы мынадай:

Активтік шоттардың дебетінде қалдығы мен шаруа-шылық қүралдарының көбеюі (немесе шығындар), ал кредитінде - есепке алынатын объектілердің азаюы көрсетіледі. Бухгалтерлік есепшоттарында жазылған өрекеттер сомасы айналым деп аталады. Шоттың дебеті бойынша сомасы тиісінше дебеттік айналым, ал кредиті бойынша сомасы кредиттік айналым деп аталады. Шар-уашылық өрекеттерін жүргізудің соңғы ңалдығы мы-надай формуламен аныңталады:

Сқ = Бқ + Д. айн. -К. айн.,

Мүндағы:

Д. айн. - дебет бойынша айналым;

К. айн. - кредит бойынша айналым.

Активтік шоттағы қалдың тек қана дебеттік немесе нөлге тең болуы мүмкін.

Пассивті шоттағы жазбалар сызбасы:

Пассивтік шот

Шот

Пассивтік шоттардың кредитінде қалдығы мен объек-тілердің көбеюі, ал дебетінде азаюы көрсетіледі. Шаруа-шылың өрекеттерін жүргізудің соңғы қалдығы келесідей формуламен анықталады:

Сқ = Бқ + К. айн. - Д. айн.,

Пассивтік шоттардағы ңалдың тек қана кредиттік немесе нөлге тең болуы мүмкін.

Активтік және пассивтік шоттар бухгалтерлік есеп шоттары жүйесінің негізін ңүрайды.

4.2. Екі жақты жазу

Өзінің экономикалың табиғаты бойынша кез келген шаруашылық өрекеті міндетті түрде екіжақтылығымен және өзара байланыстылығымен сипатталады. Осы қасиеттерін жөне бухгалтерлік есепте шаруашылық өре-кеттерін шоттарда жазуға бақылау жасау жөне сақтау үшін екі жаңты жазу әдісі қолданылады.

Әрбір шаруашылың әрекеті екі жақты жазу әдісінің көмегімен бір шоттың дебеті және екінші шоттың кре-дитінде көрсетілетін екі жақты өзара байланысты өзге-рістерді тудырады. Сондыңтан, өрекеттер жазылған шот-тардың арасында өзара байланыстылық туындайды. Бұл байланыстылық бір гана шаруашылың әрекетін екі өзара байланысқан өзгерістерді көрсете отырып, бір шоттың де-бетімен жөне екінші шоттың кредитімен сәйкестенді-ріледі.

Екі жаңты жазу дегеніміз - әрбір шаруашылық әре-кетін есепке алу нәтижесінде бухгалтерлік есеп шотта-рында екі рет: бірдей сомага бір шоттың дебетінде жөне сонымен бірге өзара байланысты екінші шоттың креди-тінде жазу.

Екі жақты жазу өдісімен шоттар корреспонденциясы және бухгалтерлік жазбалар сияқты үғымдар тығыз бай-ланысты.

Шоттар корреспонденциясы - бұл екі жақты жазу өді-сі кезінде туындайтын шоттар арасындагы өзара тығыз байланыстылық, мысалы: "Кассадағы аңшалар" жөне "Есеп айырысу шотындағы аңша" немесе "Жүмысшы-лармен төлемақы бойынша есеп айырысу" және "Касса-дағы аңша" немесе "Шикізат пен материалдар" мен "Жабдыңтаушылар" жөне т.б.

Корреспонденция өрбір жазбада корреспонденцияла-натын шоттарды жазу жолымен түсіндіріледі. Әрекетті шоттың дебетіне жазу кезінде онымен кредиті бойынша корреспонденцияланатын шоттың атауы белгіленеді. Керісінше, әрекетті шоттың кредитіне жазу кезінде оны-мен дебеті бойынша корреспонденцияланатын шоттың атауы көрсетіледі.

Бухгалтерлік жазба - бүл тіркеуге жататын шаруашы-лың өрекетінің сомасына дебеті мен кредиті бойынша бір мезгілде жазба жасалатын кездегі шоттар корреспон-денцияларын ресімдеу.

Мысалы: Есеп айырысу шотынан кассаға ағымдағы шығындарға 500000 теңге көлемінде ақша келіп түсті.

Осы өрекетті бухгалтерлік есепшоттарында көрсету үшін осы шаруашылық өрекетіне қатысушы шоттар біртіндеп аныңталады. Мұнда өзінің мазмүны бойынша көрініп түрғанындай, екі шот ңатысады: "Кассадағы ақша" және "Есеп айырысу шотындағы ақшалар" шот-тары. Одан кейін шоттардың активтілігі мен пассивтілігі анықталады. "Кассадағы ақша" - активтік шот, касса-дағы ақшалай қаражаттардың бар болуын көрсетеді. "Есеп айырысу шотындағы ақша" - активтік шот, банк-тегі есепшотта ақшалай қаражаттың болуын көрсетеді.

Тиісінше, шаруашылық өрекетін бірдей 500000 теңге сомасында "Кассадағы аңшалар" шотының дебетіне жене "Есеп айырысу шотындағы ақша" шотының кредитіне жазады. Бүл жазба былай болып жазылады:

Дебет - "Кассадағы ақша" шоты. Кредит - "Есеп айырысу шотындағы ақша" шоты -500 000 теңге.

Сызба түрінде ол былай болады:

"Есеп айырысу шотындағы аңша"   "Кассадағы аңша" шоты                   

Мысалы: Көсіпорын қызметкерлеріне 90000 теңге сомасында төлемақы есептелінді. Қызметкерлерге есептелген төлемақы сомасы "Негізгі өндіріс" шоты ар-қылы басқа да шығындармен бірге өнімнің өзіндік ңү-нына кіреді. Ал мына жағдайда шығындардың көрсе-тілген түрі болашақ дайын өнім өндірісінің шығында-рына орналастыру ретінде ңарастырылады. Сондықтан "Негізгі өндіріс" шоты активтік болып табылады. Есеп-телген төлемақы бойынша берешек "Қызметкерлермен төлемақы бойынша есеп айырысу" шоты бойынша көр-сетіледі. Ол кредиторлың қарызды көрсетеді, ол тиісін-ше, пассивтік шот болып табылады.

Осы шаруашылың әрекетіне сәйкес өндіріс шығын-дары 90000 теңгеге көбейеді және осы сомаға кәсіп-орынның төлемақы бойынша ңарызы да артады. Нәти-жесінде мынадай жазба жазылады:

Дебет "Негізгі өндіріс" шоты

Кредит "Жүмысшылармен төлемаңы бойынша есеп айырысу" - 90 000 теңге.

Сызба түрінде ол былай болады: "Жұмысшылармен төлемақы   "Негізгі өндіріс" шоты бойынша есеп аиырысу   шоты

Бухгалтерлік есеп төжірибесінде шоттар корреспон-денциясының мынадай екі түрі болады:

- Қарапайым;

- Күрделі.

Қарапайым шоттар корреспонденциясы кезінде ша-руашылық әрекет бірдей сомаға бір шоттың дебетіне және екінші шоттың кредитіне ғана жазылады.

Күрделі шоттар корреспонденциясы кезінде шаруа-шылық әрекеттер бірдей сомаға бірнеше шоттың дебеті мен бір шоттың кредитіне немесе бір шоттың дебеті мен бірнеше шоттың кредитіне жазылады. Осыған орай тиі-сінше кредиттелетін шоттардың сомасы дебеттелетін шоттың сомасына тең немесе дебеттелетін шоттардың сомасы кредиттелетін шоттың сомасына тең болып келеді.

1-мысал:

Есеп айырысу шотына өнім сатудан 2500000 теңге және 4000000 теңге сомасында банк қарызы келіп түсті. Осы әрекеттің бухгалтерлік жазбасы мынадай:

Дт "Есеп айырысу шотындағы ақша" шоты                                                                             6 500 000 теңге

Кт "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер" шоты                  2 500 000 теңге

Кт "Банк қарызы" шоты                                                                     4 000 000 теңге

Бүл күрделі бухгалтерлік жазбаны мынадай екі қара-пайым жазбамен көрсетуге болады, яғни: 1) Дт "Есеп айырысу шотындағы ақша" шоты                               2 500 000 теңге

Кт "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер" шоты                  2 500 000 теңге

2) Дт "Есеп айырысу шотындағы ақша"

шоты

Кт "Банк ңарызы" шоты                                                                     4 000 000 теңге

2-мысал: Жабдықтаушылардан 200000 теңге сомаға ңүрылыс материалдары мен

500 000 теңге сомага қосалқы бөлшектер келіп түсті.

Осы әрекеттің бухгалтерлік жазбасы мынадай:

Дт "Қүрылыс материалдары" шоты        200 000 теңге Дт "Қосалқы бөлшектер"

шоты                                                                                                    500 000 теңге

Кт "Жабдьщтаушылар мен мердігерлер" шоты                               700 000 теңге

Күрделі бухгалтерлік жазбаларды пайдалану есеп жазбаларының санын азайтады, ал ол өз кезегінде есеп және талдау ңызметтерін жүзеге асыруға қажетті уақыт-ты үнемдеуге мүмкіндік береді.

4.3. Жинақтау және талдау шоттары

Бухгалтерлік есепте әр түрлі дәрежедегі көрсеткіш-тердің мән-жайын алу үшін үш түрлі шот: жинаңтау, талдау және субшоттар қолданылады.

Жинақтау шоттары ақшалай өлшем бірлігімен көр-сетілген экономикалық үқсас топтары бойынша шаруа-шылық қүралдары, міндеттемелері мен шаруашылың әрекеттері туралы жинақталған мәліметтерді береді. "Жинақтау" атауы "синтез- жинақтау" сөзінен шықңан, біріктіру, жеке бөліктерді (элементтерді) бір бүтінге қосу деген мағынаны білдіреді.

Жинақтау шоттарының нысаны, төменде көрсетіл-геніндей, Т-бейнелі сызбада (оқу мақсаттарында) мына-дай екі жақты кесте түрінде болады:

Мысалы: жинаңтау шоттарына "Негізгі қүралдар", "Дайын өнім", "Тауарлар", "Кассадағы ақша", "Есеп айырысу шотындағы ақша", "Жүмысшылармен төлем-аңы бойынша есеп айырысу", "Жарғылық капитал" және тағы басқа шоттар жатады.

Талдау шоттары жинақтау шоттарының мазмүнын шаруашылың құралдарының және әрекеттерінің жеке түрлері бойынша нақтылайды, заттай, аңшалай және еңбек өлшегіштерімен көрсетіледі. "Тапдау" атауы "ана-лиз" сөзінен шыққан, жалпы бүтінді қүрамдас бөліктерге (элементтерге) бөлу деген мағынаны білдіреді.

Оның ішінде, "Тауарлар" шоты бойынша тауарлардың жалпы санын ғана емес, сонымен ңатар тауардың әрбір түрінің және тобының нақты орналасқан орны мен бар болуын білуіміз қажет, ал "Алынуға тиіс шоттар" шоты бойынша — жалпы ңарызды ғана емес, сонымен бірге өрбір жабдықтаушы бойынша нақты қарыздың мөлшерін білеміз.

Талдау шоттары мынадай екі түрге бөлінеді:

- сомалық;

- сандыц-сомалық.

Есеп айырысу жинаңтау шоттарының мазмұнын нақтылау үшін сомалыц талдау шоттары ашылады. Олардың нысаны жинаңтау шоттарының нысаны сияқты болып келеді.

Мысалы, "Есеп беруге тиіс түлғалармен есеп айырысу" шотын нақтылау үшін әрбір есеп беруге тиіс түлгага жеке шоттар ашылады.

Сандъщ-сомалыц талдау шоттары материалдық қүн-дылыңтар шоттарын тек ңана ақшалай өлшемде ғана емес, сонымен қатар заттай өлшемде есепке ала отырып өрбір материалдардың атауы бойынша нақтылай отырып, оларды дамыту үшін ашылады.

Олардың нысаны мынадай:

1) "Материалдар" шоты

КІРІС	ШЫҒЫС
Әрекет нөмірі	Саны (кг)	Багасы (тенге)	Сомасы (теңге)	Әрекет нөмірі	Саны (кг)	Багасы (теңге)	Сомасы (теңге)
Қалдык	100	500	50000	2 3	50 80	500 500	25000 40000
1	70	500	35000
Айналым	70	500	35000	Айналым	130	500	65000
Қалдық	40	500	20000

Және материалдардың басқа да түрлері бойынша осындай кестелер толтырылады.

Жинақтау шоттарының барлыгы бірдей талдау шот-тарын жүргізуді қажет етпейді.

Талдау шоттарын жүргізуді талап етпейтін шоттар жай немесе царапайым шоттар деп аталады. Мысалы, "Кассадағы ақша қаражаты", "Есеп шоттағы аңша ңа-ражаты" шоттары және т.б.

Талдау шоттарын жүргізуді ңажет ететін шоттар щрделі шоттар деп аталады. Мысалы, "Есеп беруге тиіс түлғалармен есеп айырысу", "Негізгі қүралдар", "Мате-риалдар" шоттары жөне т.б.

Кейбір күрделі жинақтау шоттары ешқандай аралық топтарсыз талдау шоттарымен байланысты болып келеді. Мысалы, "Есеп беруге тиіс түлғалармен есеп айырысу" жинақтау шотына қосымша ретінде әрбір есеп беруге тиіс түлғалар үшін жеке-жеке талдау шоттары ашылады. Осындай талдау шоттарын ашу "Жүмысшылармен төлемақы бойынша есеп айырысу" шотымен де жүргізі-леді жөне т.б.

Алайда, талдау шотының осындай ңарапайым жолмен ңүрылуы әрқашан қажетті көрсеткіштерді алуға мүм-кіндік бере бермейді. Кейбір жинақтау шоттары бірнеше талдау шоттарының топтарынан түрады. Талдау шот-тарының бірінші топтары (жинақтау шоттарына дейінгі) субшоттар деп аталады. Субшот жинақтау жөне талдау шоттары арасындағы аралық буын болып саналады. Олардың әрңайсысы бірнеше талдау шоттарын бірік-тіреді, бірақ олар, өз кезегінде, бір жинақтау шотымен біріктіріледі. Кейде субшоттарды екінші кезектегі шоттар деп атайды, ол кезде жинақтау шоттары бірінші кезектегі шоттар деп аталса, онда талдау шоттарын І/шінші кезектегі шоттар деп атауымызға болады.

Шоттардың жинақтау және талдау шоттарына бөлі-нуіне сәйкес бухгалтерлік есеп өзінің қүрылуы бойынша былай бөлінеді:

А) жинақтау есебі, кәсіпорынның шаруашылық ңыз-метін баланста және жинаңтау шоттарының жүйесінде жалпылама бейнелеуді көрсетеді.

Б) талдау есебі, талдау шоттары жүйесінде кәсіп-орынның шаруашылың қызметінің барлың бөліктері мен учаскелерін егжей-тегжейлі түрде көрсетеді.

Жинақтау жөне талдау шоттарының негізгі ерек-шеліктері жинақтау есебінің жалпылауышы ретінде және талдау есебінің нақтылаушысы ретінде олардың маңсаттарынан туындайды.

Ең бастысы, баланстың негізгі қүраушысы болып табылатын, жинақтау есеп шоттары ірі, жалпы топтас-тыруды жүзеге асыра отырып, баланспен тікелей байла-нысты болады.

Осыған орай жинақтап, топтастырудың көлемі, оған байланысты жинақтау шоттарының жалпы саны белгілі бір шектеулермен шектелген.

Талдау есебінің шоттары нақтылап топтастыруды жүзеге асыра отырып, баланста да көрсетілмейді және онымен тікелей байланыста да болмайды. Олар тиісті жинақтау шоттарына қосымша болып табылады және соңғыларымен өте тығыз байланыста болады.

Талдау топтастыруларының көлемі, талдау шоттары-ның жалпы саны шектелмеген. Талдау шоттары ңүралдар мен олардың қүрылу көздерінің кез келген бөлімшеле-рінде ашылуы мүмкін. Топтастырудың бөлінуі, талдау шоттарының саны шаруашыльщ қүралдарының қүрамы мен олардың қүрылу көздеріне және есептің нақты маң-саттарына байланысты болады.

Жинақтау және талдау есептері, олардың көрсеткіш-тері бірін-бірі бақылап, соңғы нәтижесіне сәйкес келе-тіндей дәрежеде үйымдастырылады. Сондықтан олар бойынша жазбалар бірдей жүргізіледі. Талдау есебінің шоттарында жазбалар жинақтау есебі шоттарындағы сияқты қүжаттардың негізінде, біраң наңтылаудың көптігімен іске асырылады.

Есеп өлшегіштеріне қатысты жинақтау және талдау шоттарының арасындағы айырмашылықтар ерекше көп.

Жинақтау есебі шаруашылық қүралдарды және олар-дың қүрылу көздерін жинақтау шоттарында, сонымен бірге баланста да ақшалай өлшеммен көрсете отырып жалпылауыш ақшалай өлшемді гана пайдаланады.

Талдау есебі тек аңшалай ғана емес, сонымен қатар заттай өлшегіштерді де пайдаланады. Сондықтан мате-риалдың заттарды есепке алатын талдау шоттары бір мез-гілде ақшалай және тиісінше заттай өлшегіштермен жүргізіледі.

Шаруашылық қызметінің ақшалай бейнеде ғана емес, сонымен қатар заттай көрсеткіштермен көрсетілуі талдау есебі ерекшеліктерінің бірі болып табылады және оны оңтайлы жедел басқару мен бақылаудың маңызды қүралы болатындай жасайды.

Жинақтау және талдау шоттарының мадсаттары олар-дағы жазбалардың толықтығы деңгейімен де анық-талады. Бүл - әрекеттердің жалпы топтастырылуын бере-тін жинақтау шоттарына жазбалар өте қысқа, тіпті мәтін-сіз де берілуі мүмкін екенін білдіреді. Ал шаруашылың әрекеттерін нақты бейнелеу және сипаттама беру үшін қызмет атқаратын талдау шоттарында жазбалар неғүр-лым толық болуы және барлық қажетті мәліметтерді қамтуы керек.

4.4. Жинақтау және талдау шоттарының арасындагы өзара байланыстылық

Талдау шоттары жинақтау шоттарының мәліметтерін нақтылайды, оларды бөліп қарастырады. Өз кезегінде нақтылау шоттары талдау шоттарының мәліметтерін жинақтайды және біріктіреді.

Сондықтан, жинаңтау және талдау шоттарының бір-бірімен өзара байланысты екені түсінікті. Өзара байла-ныстылықтың негізі бір ғана шаруашыльщ әрекеттерін жинақтау және талдау шоттарына бір мезгілде жазу бо-лып табылады.

Жинаңтау және талдау шоттарындағы жазбалардың ерекшеліктерін мысал түрінде көрсету және аньщтау үшін, осы шоттардың арасындағы өзара байланыс-тылықтың немен түсіндірілетіндігін көру үшін төмендегі ңысқаша балансы бар бір кәсіпорынды (мысалы, жаңадан қүрылған жиһаз фабрикасын) аламыз (1-кесте):

1-кесте

1 қазанға баланс

Негізгі құралдар	650 000	Жарғылық капитал	850 000
Материалдар	50000	Жабдықтаушылар	50000
Есеп айырысу шоты	200 000
Жиыны: теңге	900 000	Жиыны: теңге	900 000

Баланстың әрбір бабына жинақтау шоттарын ашамыз және оларға баланста көрсетілген қалдыңтарды жаза-мыз. Содан кейін материалдар және жабдықтаушылар шоттарын дамыту үшін талдау шоттарын ашып, оларға

200__жылдың 1 қазанына мынадай ңалдықтарды жаза-

мыз:

Материалдардың талдау шоттары бойынша

Қарагай тактайлары 45 м'     1 мыннан 1 метріне Барлығы	45 000 теңге
Ағаш ұсталык желім 100 кг 500 теңгеден 10 кг, үшін	5 000 тенге
Барлығы:	50 000 теңге

       Жабдықтаушылардың талдау шоттары бойынша

Ағаш бүйымдары зауыты АҚ	45 000 теңге
Химия зауыты ЖШС	5 000 теңге
Барлығы:	50 000 теңге

Содан кейін, көсіпорын ңазан айы бойы мынадай шар-уашылың әрекеттерін жүзеге асырды делік: (2-кесте).

2-кесте Қазан айындағы әрекеттер бойынша қүжаттар

Әр& кет №	Қазан айындағы өрекет күні	Құжаттың оқу сызбасы	Құжатгағы бухгалтерлік жазба
1	03	№ 1 талап	Негізгі ендіріс шотының дебеті           40000 теңге Материалдар шотының кредиті 40000 теңге қарағай тақтайлары - 36000 тенге ағаш ұсталық желім - 4000 теңге
		қоймадан өндіріске материалдар босатылды: -карағай тақтайлары 36 м3 36000 теңге ағаш ұсталық желім - 80 кг 4000 теңге
		Барлығы               40000 теңге

Жалгасы

2	090	Жабдыктаушылардың шоты	Материалдар шотының дебеті ИООООтеңге қарағай тақтайлары - 95000 тедге ағаш ұсталық желім - 15000 теңге Жабдықтаушылар мен мердігерлер шотының кредиті бойынша 1 10000 теңге Ағаш бүйымдары зауыты -95000 теңге Химзауыт - 1 5000 теңге
		фактурасы
		Материалдар алынды: А) №344 шот бойынша ағаш бұйымдары зауытынан: қарағай тақтайлары -95 м ' 95000 теңге Б) химзауытган № 161 шот бойынша ағаш ұсталық желім -ЗООкг 15000теңге барлығы ПООООтеңге
3	14	Банктегі есеп айырысу	Жабдықтаушылар мен мердігерлер шотының дебеті 1 60000 теңге Ағаш бұйымдар зауыты -1 40000 теңге Химзауыт - 20000 теңге Есеп айырысу шотының кредиті - 160000 теңге
		шотынан көшірме
		Есеп айырысу шотынан жабдықтаушылардың қарызын өтеуге ақша аударылды: Ағаш бұйымдары зауытына — 140000 теңге Химзауытқа - 20000 теңге Барлығы          1 60000 теңге
4	22	№2 талап	Негізгі өндіріс шотынын дебеті - 80000 теңге Материалдар шотының кредиті - 80000 теңге карағай тақтайлары - 74000 теңге столярлық желім - 6000 тенге
		қоймадан өндіріске материалдар босатылды: - қарағай тақтайлары 74 м3 74000 теңге - ағаш ұсталык желім 120 кг 6000 теңге барлығы               80000 теңге
5	28	Жабдыктаушылардың шот-	Материалдар шотының дебеті 90000 теңге қарағай тақтайлары - 80000 теңге столярлық желім - 10000 теңге Жабдықтаушылар мен мердігерлер шотының кредиті 90000 теңге Ағаш бұйымдары зауыты 80000 теңге Химзауыт ЮОООтеңге
		фактуралары
		Материалдар алынды: А) Ағаш бұйымдары зауытынан №353 шот бойынша Қарағай тақтайлары - 80 м3 80000 теңге Б) Химзауытган №177 шот бойынша Ағаш ұсталық желім - 200 кг ЮОООтеңге барлығы          90000 теңге

Осы шаруашылық әрекеттерінің журналы мен жинаңтау және талдау шоттарының жазбалары 3, 4, 5-кестелерде берілген.

3-кесте

Қазан айындағы шаруашылың әрекеттерін тіркеу журналы

Жинақтау шоттары

4-кесте

«Негізгі кұралдар»                                 «Материалдар»

шоты                                                   шоты

Талдау шоттары

"Материалдар" шотының талдау шоттары

5-кесте № 1 шот  Қарағай тақтайлары

Жазба №                          Жазба күні                           Жазба сомасы 1                                      03                                                       40 000 2                                        09                                                      110000 3                                        14                                                     160000 4                                        22                                                       80000 5                                       28                                                       90 000 Қазан айына                                                                                       480 000 барлығы

«Жабдықтаушылар мен мердігерлер» шотының талдау шоттары

Материалдардың талдау есебі ақшалай және заттай өлшегіштермен жүргізілетіндіктен, Материалдар шоты-ның талдау шоттарының сызбаларында саны, бағасы және сомасы үшін жеке арнайы бағаналар берілген. Жазбаларсызбасындақысқартулар: айналым "айн" әріп-терімен, ал қалдықтар "Бқ" және "Сқ" әріптерімен бе-рілген.

Жоғарыда қарастырылған мысалдардан көргеніміз-дей, талдау есебінде көрсетілген әрбір әрекет қатар түрде және бір мезгілде жинақтау шоттары бойынша - жалпы сомамен, ал талдау шоттары бойынша - жеке сомалармен жазылады.

Осыған орай талдау және оларды біріктіруші жинаң-тау шоттарының арасында төмендегідей көрсетілетін бел-гілі бір өзара байланыстылық бар екендігін қорытынды-лай аламыз:

1.  Жинақтау және олармен біріктірілетін талдау шот-тарында әрбір әрекетті жазу олардың бір ғана жағында (дебетте немесе кредитте) жүргізіледі;

2.  Жинаңтау шотына әрекет жалпы сомасымен, ал талдау шоттарына жиынтығы жалпы соманы беретін жеке шоттармен жазылады;

3.  Жинақтау шоты дебетінің айналымы оның талдау шоттарының дебеттік айналымдарының жалпы сома-сына тең болады. Дәл осылайша талдау шоттарының дебетінің айналымдары оның жинақтау шотының дебет-тік айналымының жалпы сомасына тең болады.

4.  Жинаңтау шотының ңалдығы оның талдау шотта-рының барлық жалпы қалдыңтарына тең болады.

Осыдан мынадай ереже шығады: Талдау шоттарына әрекеттерді жазуды былай жүргізу керек:

1)  оларды біріктіретін жинаңтаушы шоттардың қай жағына (дебетке жөне кредитке) жазылса, талдау шот-тардың сол жағына жазылады;

2)  әрбір талдау шотына жеке сома, қорытынды сомасы жинақтау шотына жазылады;

3)  ақшалай және заттай өлшегіштермен жазылады.

Жинаңтау шоттарының кейбіреулері бүдан әрі бөлім-шелерге бөлуді талап етпейтін шаруашылық ңүралдары мен олардың қүрылу көздерін көрсетеді. Мүндай шоттар-дың талдау шоттары болмайды. Оларға: "Есеп айырысу шотындағыақша", "Кассадағыақша", "Жарғылық капи-тал" шоттары жөне т.б. шоттар жатады.

Жоғарыда жеке есептеу кестелерінде жинақтау және талдау шоттарын жүргізу өдістері көрсетілді.

Алайда, талдау есебі басқа да әдістермен жүргізілуі мүмкін. Атап айтңанда, жинақтау және талдау шоттары-на жазбаларды ңатар бір мезгілде жазуды бір ғана кестеде оларды біріктіріп көрсету жолымен жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

4.5. Ағымдағы бухгалтерлік есеп мәліметтерін қорытындылау

Шаруашылық қызметті басқару жөне бухгалтерлік есепті жүргізу дүрыстығын тексеру үшін жинақталған мөліметтер қажет. Осындай мәліметтер шаруашылық құралдарының жеке түрлері, олардың қүрылу көздері мен шаруашылық процестері бойынша шоттарда өрбір айдың соңында алынады. Алайда, өрбір шотта есептің бір ғана объектісін сипаттайтын көрсеткіштер болады. Бар-лық объектілердің жалпы сипаттамасы бір ғана жерде жеке көрсеткіштерді біріктіру жолымен алынуы мүмкін.

Ағымдағы есеп мөліметтерін оның негізгі маңсатта-рымен бірге жинау, көсіпорынның шаруашылық ңыз-метінің жалпы көрінісін беру - есеп жазбаларын бақылау мен тексерудің маңызды әдістерінің бірі болып табылады.

Жеке шоттарда байңалмайтын көптеген ңателер жаз-баларды жалпы жинақтау кезінде анықталынады. Мысалы, шоттардың мөліметтері бойынша қүрылған баланста актив пен пассивтің жалпы жиындары бір-бірі-не тең болмауы мүмкін, онда бүл жіберілген ңателіктер-дің бар екендігін растайды.

Біраң жинақтау шоттары бойынша мәліметтердің жалпы жиыны соңғы баланс бойынша жеткіліксіз болып табылады. Ол талдау шоттарының мәліметтерін мүлдем қамтымайды, ал жинақтау шоттарына қатысты айна-лымдарды ңамтымай, бір гана ңалдықтарын жалпылау-мен шектеледі. Сондыңтан төжірибе жүзінде жинаңтау жөне талдау есебінің мөліметтерін жалпылау жөне салыстыру үшін неғүрлым толығырақ жинаң айналым ведомостарының көмегімен жүргізіледі.

Айналым ведомосы белгілі бір мерзімге айналымдар мен шоттар ңалдықтарының жиынтығын білдіреді.

Олар:

а) жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосына;

б)  талдау шоттары бойынша айналым ведомосына бөлінеді.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы бы-

лай қүрылады. Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосының үлгі сызбасын үсынамыз (7-кесте):

7-кесте

Қазан айына жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы

Шоттардын атауы	1 қазанга бастапқы ка.ідык	Қазан айына айналымдар	1 қарашаға соцгы калдык
	дебет	кредит	дебет	кредит	дебет	кредит
Негізгі құралдар	650 000		.	.	650 000
Шикізат пен материалдар	50000		200 000	120 000	130000
Есеп айырысу шотындағы ақша	200 000		-	160000	40000
Жарғылық капитал		850 000	-	-		850 000
Жабдықтаушылар мен мердігерлер		50000	160 000	200 000		90000
Негізгі өндіріс	-		120 000	.	120000
Жиыны	900 000	900 000	480 000	480 000	940 000	940 000

Айналым ведомосын жасау үшін мөліметтер тікелей жинаңтау шоттарынан алынады. Ол үшін шоттарда дебет жөне кредит бойынша айналымдар қорытындыланып, жаңа ңалдықтар шығарылады. Шоттардан мәліметтерді айналым ведомосына көшіру былай іске асырылады. Барлық шоттарды рет-ретімен бірінен кейін бірін ңарас-тыра отырып, айналым ведомосына шоттың атауын, дебеттік жөне кредиттік бағандарға қалдықтарын, дебет бойынша және кредит бойынша айналымдарды жөне дебеттік жөне кредиттік бағандарға соңгы ңалдықтарын жазамыз.

Барлық шоттарды жазып болғаннан кейін соңғы қал-дықтарын шығару дүрыстығын тексереміз. Ол үшін айна-лым ведомосын ңарастыра отырып, қалдыңтарды шыға-ру ережесіне сәйкес активтік шоттарда бастапңы дебеттік қалдыққа дебеттік айналымды қосамыз және алынған сомадан кредиттік айналымды шегереміз, ал пассивтік шоттарда бастапңы кредиттік қалдыңңа кредиттік айна-лымды қосып, алынған сомадан дебеттік айналымды шегереміз.

Егер тексеру нәтижесінде алынған қалдық шоттан шегерілген ңалдықпен сәйкес келмесе, онда қалдықты есептеу кезінде табуға тиісті жөне жөндеуге қажет шотта

қате жіберілгенін білдіреді. Содан кейін айналым ведомо-сының барлың бағандары бойынша жалпы қорытын-дылар - бастапқы ңалдықтар, айналымдар мен соңғы қалдықтар есептелініп шығарылады. Алынған жиындар-ды сызықтан кейін астына жазамыз.

Біздің мысалымыз бойынша келтірілген жинақтау шоттары бойынша жазбалардың негізінде қүрылған айналым ведомосы 7-кестеде берілген.

Айналым ведомосы шоттар бойынша жазбаларды тексеру жөне бақылау жасау құралдарының ішіндегі маңыздыларының бірі болып саналады.

Жинацтау шоттары бойынша айналым ведомосы-ныц ерекшелігі - тец жиынтпыеы бар қосарланеан цш ба-еанныц болуы.

Бірінші қосарланеан тпецеуде: дебеттік бастапқы қал-дықтың жиыны кредиттік бастапқы қалдықтың жиынына тең болуы керек;

Екінші цосарланеан тпецеуде: барлық шоттар бой-ынша дебеттік айналымдардың жиыны кредиттік айна-лымдардың жиынына тең болуы керек;

Үшінші қосарланеан тпецеуде: дебеттік соңғы қалдық-тың жиыны кредиттік соңғы қалдыңтың жиынына тең болады.

Жиындардың көрсетілген теңдіктері баланста шаруа-шылың қүралдарының екі жаңты көрсетілуінен жөне шаруашылың өрекеттерінің екі жақты жазу өдісінен келіп шығады. Жиынтықтардың бірінші ңосарланган теңеуі бастапқы баланс болып табылады жөне бір ғана шаруашылық қүралдарының екі топтастырылуына актив (шаруашылық құралдары) пен пассивтің (шаруа-шылық құралдарының қүрылу көздері) теңеуіне тең болады.

Екінші қосарланған теңеу барлық шаруашылық әрекеттерінің, яғни бір рет шоттардың дебетіне және екінші рет шоттардың кредитіне жөне бір ғана соманың екі жиыны ретінде екі жақты жазуларының жалпы жиындары болып саналады.

Үшінші ңосарланған теңеу соңғы баланс болып табы-лады және бірінші қосарланған теңеуге үқсас актив пассивке тең болады.

Жинацтпау шотптпары бойынша айналым ведомосы жиындарыныц тпецеулері осы шоттпар бойынша жаз-балар мен есептпеулерді тпексеру жэне бацылау цшін пай-даланылады. Сондықпган жинақпгау шотпгпары бойынша айналым ведомосын жан-жакты кесте деп айтпуымызеа эбден болады.

Егер айналым ведомосын жасаганнан кейін қандай да бір қосарланған теңдіктердің болмауы бүл жерде қате-ліктің бар екенін білдіреді. Мүндай ңателікті тауып, жөндеуіміз керек.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосының көмегімен жиындардың теңдігін бүзатын қателіктерді ғана табуға болатындығын ескере кеткеніміз жөн, мысалы: шаруашылық әрекетін екі ретінде де кредитіне жазу; дебетінде немесе кредитіне жазбаларды жазбай үмытып кету; дебеті мен кредитіне бірдей емес сомала-рымен жазу, шоттарда айналым жиындарын дүрыс есептемеу және т.б. Жиындар теңдігін бүзбайтын бүл қателіктер айналым ведомосының көмегімен ашылып көрсетілуі мүмкін емес, мысалы: ңажет емес басқа шотңа жазбалардың жасалуы; бір ғана шаруашылың әрекетін екі рет дебет бойынша немесе екі рет кредит бойынша жазу; дүрыс емес соманы дебет бойынша және кредит бойынша жазу және т.б.

Бүдан әрі жинақтау шоттарының айналым ведомосы-ның тиісті көрсеткіштері талдау шоттарының мәлімет-терімен сәйкес келеді. Осының барлығы өткен есепті кезеңде белгілі бір кәсіпорында есептің дүрыс жүргізіл-гендігін көрсетеді.

Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомосы ке-лесі есепті кезеңге баланс жасау үшін қолданылады. Шеткі оң жақтағы бағандарда көрсетілген барлық шоттар бойынша соңғы ңалдықтар өз жиынтығында кәсіпорын-ның жаңа балансын береді. Тиісінше, балансты алу үшін

осы қалдықтарды оған жазуымыз керек. Тәжірибе жү-зінде баланс жасау баланстың кестеге айналым ведомо-сында көрсетілетін шоттар бойынша қалдықтарды меха-никалық түрде апару болып табылмайды. Тек кейбір ғана баланс баптары осылайша көрсетіледі. Айналым ведомо-сында көрсетілетін қалдьщтар басңа барлық баптарды толтыру үшін шифрланады.

Осылайша, айналым ведомосы есепті кезеңнің соңына кәсіпорынның шаруашылық қүралдарының жагдайы туралы алдын ала мәліметтерді ғана қамтиды. Онда шығарылған қалдықтар балансты қүрудың алдында тек-серіліп, анықталынады. Сондыңтан жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомосы жиі тексеру балансы, ал халыңаралық тәжірибеде пайдаланып көру балансы деп аталады.

Бағандардың бірінші және үшінші қосарланған те-ңеулері бастаушы және соңғы баланс-брутто валюталарын білдіреді. Жинаңтау шоттары бойынша айналым ведо-мосы кәсіпорынның шаруашылық қүралдарының жағ-дайымен және өзгерісімен жалпы танысу үшін пайдала-нылады. Онда қарастырылатын мәліметтер, шынды-ғында, шаруашылың қызметті тереңірек зерттеуге мүмкіндік бермейді, біраң оның негізінде шаруашылық ңүралдарының түрлері мен олардың ңүрылу көздері туралы бірқатар жалпы қорытындылар жасауга болады.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостары жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомостарына ңарағанда айтарлықтай ерекшеленеді.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостары

тиісті жинақтау шоттарымен біріктірілетін талдау шот-тарының әрбір тобы бойынша жеке қүрылады. Мысал ретінде материалдар шоты бойынша айналым ведомосын, жабдықтаушылар шоты бойынша айналым ведомосын және т.б. алып ңарастыруға болады.

Талдау есебінде қолданылатын есеп өлшегіштеріне байланысты талдау шоттары бойынша айналым ведо-мостарыныц мынадай екі ті/рі бар:

а)  заттай және ақшалай бейнеде немесе сандық-сомалық нысан;

б) аңшалай бейнеде немесе сандың нысан.

Айналым ведомосының сандьщ-сомалық нысанын басңаша тауарлы-материалдың, ал сомалың айналым нысанын контрокорренттік деп атауға болады.

Сандыц-сомалық айналым ведомосы бір мезгілде ақ-шалай және сандық бейнеде жүргізілетін талдау шот-тарына арналған, мысалы негізгі қүралдар, материалдар, отын, жартылай фабрикаттар, өнімдер және т.б. есебіне арналған шоттар. Бүл ведомость саны мен сомасына арналған бағандардан түрады.

Саны көрсетілген сандық-сомалық айналым ведомос-тарының багандары қорытындыланбайды немесе мате-риалдық қүндылыңтардың жеке түрлерінің есепке алу бірліктері бірдей болмауы мүмкін (дана, килограмм, метр жөне т.б.). Тек "сомасы" ғана бағаны қорытындылайды.

Сомалық айналым ведомосы сандық көрсеткіштерсіз, тек ақшалай бағалаумен ғана жүргізілетін талдау шоттары бойынша жасалады, мысалы, сатып алушылар, есеп беруге тиісті түлгалармен есеп айырысу, жүмысшылармен және қызметкерлермен есеп айырысу шоттары және т.б.

Жабдықтаушылардың талдау шоттары бойынша қүрылған сомалық айналым ведомосы № 9 кестеде берілген.

9-кесте

Қазан айына жабдықтаушылардың талдау шоттары бойынша айналым ведомосы

Жабдықтау-шылардың атауы	1 қазанға калдық	Қазан айына айналым	1 карашаға қалдык
	дебет	кредит	дебет	кредит	дебет	кредит
Ағаш кесу зауыты АҚ		45000	140 000	175 000		80000
Химзауыт ЖШС		5000	20000	25000		10000
Жиьшы	-	50000	160 000	200 000	-	90000

Берілген айналым ведомостарын жасау тәртібі өте қа-рапайым және қандай да бір түсіндірулерді ңажет ет-пейді. Оларды қарастыру кезінде қалдыңтарды жазуға арналған бағандардың әр түрлі екеніне назар аударуымыз керек. Материалдардың талдау шоттары бойынша айна-лым ведомостарында тек дебеттік ңалдыңтарға ғана ба-ғандар қарастырылған; жабдықтаушылармен есеп айы-рысу есебі бойынша ведомостарда қалдьщтарға дебет үшін және кредит үшін екі бағаннан берілген. Ол "Мате-риалдар" шоты бойынша кредиттік қалдың болмайтын-дығымен, ал "Есеп айырысу" шоты бойынша кредиттік және дебеттік қалдыңтар болатындығымен түсіндіріледі.

Талдау шоттпары бойынша айналым ведомостпары дегеніміз - бір жинақтау шотымен біріктірілген талдау есебініц барлық шоттары бойынша айналымдар мен цалдыцтар жиыны бар, сонымен қатар осы шоттар бой-ынша есеп жазбаларыныц дцрыстыгын тексеруге арнал-ган эрі шаруашылық ццралдарыныц жеке бір тцрлерініц жагдайы мен қозеалысын цадаеалауга арналеан ведомос-тар.

Талдау шоттары бойынша айналым ведомостарының мақсаттарын ңарастырып көрейік.

Талдау шоттпары бойынша айналым ведомоспгары жи-нацгпау шоттпарыныц айналым ведомостпары сияцты есеп жцргізу дцрыстыгы мен толыцтыгын тексеруге арналеан.

Ол үшін талдау шоттарының өрбір тобының айналым ведомостарының жиындарын жинақтау шоттары айна-лым ведомостарындағы тиісті жинақтау шоттарының мәліметтерімен салыстырады. Жинақтау және талдау шоттарындағы ңалдыңтар мен шаруашылық әрекеттері бірдей сомамен жазылады, сондықтан талдау шоттары айналым ведомостарының жиындары жинақтау есебінің мәліметтерімен сәйкес келуі керек.

Жоғарыда келтірілген материалдар мен жабдықтау-шылардың талдау есебінің шоттары бойынша айналым ведомостарының жиындары материалдар мен төленуге тиіс жинаңтау шоттары бойынша айналым ведомоста-рында көрсетілген сомаларға толығымен сәйкес келеді. Тиісінше, біздің мысалымыздагы талдау есебінің шотта-ры бойынша жазбалар дүрыс орындалған. Егер ведомость пен жиындар сомалары сәйкес келмесе бүл жазбаларда немесе есептеулерде қате кеткенін білдіреді. Мүндай қатені жылдам тауып, түзету керек.

Жоғарыда айтылғанындай, мүндай тексеру жүргізу балансты ңүрудың алдында ай сайын жүргізілуі керек.

Жинаңтау және талдау есебінің дүрыс жүргізілгеніне көз жеткізіп алғаннан кейін жинақтау шоттары бойынша айналым ведомостарының үшінші ңосарланған теңеуінің мәліметтері бойынша соңғы балансты жасауға көшуімізге болады.

Бақылау сцрақтары:

1.  Бухгалтерлік    есеп    шоттарына    аныцтама беріціздер.

2.  Әрбір жинацтау шотына неге нөмір (шифр) беріледі?

3.  Бухгалтерлік есепте шоттардыц қандай нысандары қолданылады?

4.  Бухгалтерлік есеп шоттарыныц активтілігі қандай белгілері бойынша анықталады?

5.  Шопгтардыц пассивтілігі қандай белгілері бойынша анықталады?

6.  Актив шоттары цшін дебет жэне кредит нені білдіреді?

7.  Пассивтік шоттарда жазбалар жцргізу тэртібі қандай?

8.  Пассивтік шоттар цшін дебет жэне кредит нені білдіреді?

9.  Актив жэне пассив шоттарыныц Сқ анықтау формуласын келтіріңіз.

10. Екі жацты жазу эдісіне анықтама беріціз.

11. Шоттар корреспонденциялары жэне бухгалтерлік жазбалар дегеніміз не?

12. Қарапайым және щрделі бухгалтерлік жазбалардың мазмцнын (мысал келтіре отырът) сипаттацыздар.

13. Екі жақты жазу эдісініц бацылаушылъщ маеынасы мен ацпараттыц қамтамасыз етілуі қандай?

14. Бухгалтерлік шоттар қандай тцрлерге бөлінеді?

15. Жинацтау жэне талдау шоттарына сипаттама беріціздер.

16. Жинацтау жэне талдау шоттарына анықтама беріціздер.

17.  Шаруашылыц эрекеттерін жазу кезіндегі жи-нацтау жэне талдау шоттары арасындагы өзара байланыстылыц цандай?

18. Шоттар мен баланс арасындагы өзара байланыс-тылыц пен айырмашылыцты сипаттацыздар.

19. Жинақтау шоттары бойынша айналым ведомос-тарыныц аныцтамасы мен мазмцны цандай?

20. Талдау шотпгары бойынша айналым ведомостарына анықтама жэне мазмцндама беріціздер.

21.Жинацтау шоттары бойынша айналым ведомосына жазбалар жазу дцрыстыгы цалай тексеріледі? Осындай тецеулердіц формуласын келтіріціздер.

22.Жинацтау шоттары бойынша айналым ведомосынан талдау шоттары бойынша айналым ведомосының айырмашылыгы неде?

23. Қалдық ведомосына сипаттама беріціздер.

5. Лкеция тақырыбы: Бухгалтерлік есеп шоттарының жіктелуі мен жоспары

5.1. Шоттарды жіктеу қағидалары

Өткен тарауларда айтылғанындай, шоттардың бухгал-терлік есепте алатын орны ерекше. Шоттардың көмегі-мен есеп мәліметтерінің топтастырылуы мен жинаң-талуы жүргізіледі. Оларда ағымдагы есептің көрсеткіш-тері ңүрылады. Шоттар - баланстың негізі. Шоттармен бухгалтерлік есеп беру өте тыгыз байланысты, өйткені олар есеп беру үшін жалғыз ғана қайнар көз болып табы-лады.

Шоттардың мазмүнын анық түсіну және оларды дүрыс пайдалана білу бухгалтерлік есепті меңгерудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатты шешу ең алды-мен шоттардың ңасиеттері мен ерекшеліктерін меңгеруді талап етеді.

Көптеген шоттар бірдей ңасиеттерге ие бола отырып, өзара үңсас болып келеді. Сондықтан шоттарды меңге-руді жеңілдету үшін оларды белгілі бір жүйеге, яғни біртектес топңа біріктіріп, жіктеуіміз керек. Шоттарды жіктеу тек шоттарды меңгеруге ғана емес, сонымен қатар олармен төжірибе жүзінде пайдалануға да мүмкіндік береді.

Шоттардың жіктелуі қандай белгілері бойынша ңүры-лады екен?

Біздің білуімізше, шоттар шаруашылық қүралдары-ның, олардың қүрылу көздері мен процестерінің ағым-дағы есебі мен баңылауын топтастырудың әдісі болып саналады.

Шаруашылық қүралдары, олардың қүрылу көздері мен процестері олардың экономикалық мазмүны бойын-ша қүрылады. Соңғысы өз кезегінде шоттардың эконо-микалың мазмүнын анықтайды. Осыдан әр түрлі шоттар оларда есептелінетін объектілер сияқты әр қилы маз-мұнда болады.

Бір мазмүн шаруашылық қызметіндегі құралдардың экономикалық мәні мен функционалдың рөлін білдіретін шаруашылың қүралдары шоттарын (мысалы, материал-дар шоты, ақша қаражаты шоттары) көрсетеді. Екінші бір мазмүн шаруашылың ңүралдарының пайда болуын, тиістілігін және мақсаттылығын көрсететін қүралдар-дың қүрылу көздеріне (меншікті капитал, ңарыздар шоттары) тән. Тағы да басқа мазмүн кәсіпорында жүзеге асырылатын шаруашылық процестерінің сипаты мен ма-ңыздылығын ашатын процестер шоттарын (өндіріс, сату шоттары) білдіреді.

Әр топтың ішінде шоттардың жеке түрлері сонымен қатар есепке алынатын объектілердің сипаты мен ерек-шеліктеріне сәйкес өз мазмүндары бойынша өзара тағы бөлінеді. Мысалы, материалдар шоттары ақша қара-жатты шоттарынан, қорлар шоттары міндеттемелер шот-тарынан, өндіріс шоттары сату шоттарынан өзгеше бо-лады.

Тиісінше, барлық шоттар өз мазмүндары бойынша белгілі бір топтар мен түрлерге біріктірілуі мүмкін. Шот-тардың мазмүны оларда есепке алынатын объектілердің экономикалық мазмүнынан туындайтындықтан, ол шоттардың жіктелу негіздері болуы керек.

Шоттармен берілетін көрсеткіштердің жиынтығы шоттардың мақсаты мен олардың атқаратын қызметтерін анықтайды.

Шоттардың маңсаты өздерімен байланысты олардың мазмүндары сияқты әр түрлі шоттар үшін сан алуан. Шоттардың бір түрі шаруашылық қүралдары мен олар-дың қүрылу көздерінің қозғалысын (мысалы, мате-риалдар, ақша қаражаты, қорлар, несиелер шоттары) көрсету мақсатында болады. Басқаларының мақсаты -процестердің қандай да бір сәттерін сипаттайтын көр-сеткіштерді береді. Мысалы, өндірілген өнімнің өзіндік қүнын анықтау (өндіріс шоттары), өнімді сату нәтижесін анықтау (сату шоттары) және т.б. Тиісінше, шоттарды олардың мақсаттары бойынша да топтастыруға болады.

Шоттардың мақсаты - олардың жіктелуінің екінші белгісі.

Шоттардың мазмүны мен мақсаты шоттардың қү-рылуын немесе олардың қүрылымы, яғни олардың де-беттік және кредиттік жазбалары мен ңалдыңтарының сипаты мен мағынасын, баланстағы жағдайын және т.б. анықтайды. Шоттардың қүрылуы олардың мазмүны мен маңсатына байланысты әр түрлі шоттар үшін сан алуан болып табылады.

Шоттардың бір түрі өз қүрылыстары бойынша тек де-беттік қалдығы болып және активтік (материалдар, ақша қаражаты шоттары) болуы мүмкін; басқалары - тек кредиттік қалдықтары болып, пассивтік шоттарға қа-тысты болуы мүмкін (қорлар, міндеттемелер шоттары). Тагы бір шоттар есепті кезеңнің аягына қалдықтары болып, баланста (шаруашылық қүралдары мен олардың қүрылу көздерінің шоттары) көрсетілуі мүмкін. Басқа бір шоттар есепті кезеңнің аяңталуы кезінде қалдыңтары болмауы себепті жабылады және баланста көрсетілмейді (жалпы өндірістік шығындары шоттары). Тиісінше, шоттарды қүрылуы бойынша да топтастыруга болады.

5.2. Дайындау процесінің есебі

Өндірістік кәсіпорындардың басты мақсаты - кәсіп-орынның өзінде ішінара пайдаланылатын, бірақ көбінесе басқа кәсіпорындарға, үйымдарға және тікелей түрғылыңты халықңа жөнелтілетін өнім өндіру болып табылады.

Өндірісті үйымдастыру үшін еңбек қүралдары, еңбек заттары мен жүмыс күші қажет. Еңбек ңүралдары мен заттары басңа жақтан әкелінуі немесе кәсіпорынның өзінде өндірілуі мүмкін. Жүмыс күші - кәсіпорынға келісім-шарт негізінде және бүйрьщ бойынша қабыл-данған жүмысшылар мен мамандар. Кәсіпорындар сатудан табыс таба отырып, өндірілген өнімдер сатады. Егер осы табыстар оларды өндіруге кет-кен шығындардан асып түсетін болса, онда өндіріс проце-сінде қүрылатын және сату процесінде аныңталатын пайда алады. Егер түскен түсім өндірістік шығындардан аз болса, онда кәсіпорын зиян шегеді. Қүралдар айна-лымы негізгі шаруашылың процестерінен: дайындау, өндіру, сату процестерінен түрады және үздіксіз жүреді, нөтижесінде еңбек заттары бір нысаннан басқа бір ны-санға ауысады.

Кәсіпорынның жүмысын ойдағыдай және үздіксіз үйымдастыру үшін кәсіпорынның дайындау процесін ңамтамасыз ететін өндірістік ңорлары болуы керек.

Дайындау процесі ол өнім өндіруге қажетті еңбек заттарымен кәсіпорынды қамту үшін белгілі бір әрекет-тердің жиынтығын орындау болып саналады. Кәсіпорын жабдьщтаушылардан материалдар, отын және басңа да еңбек заттарын алады.

Кәсіпорын жабдықтаушыларына алынған заттарды өзі үшін дайындау немесе сатып алу ңүны болып табы-латын олардың босату ңүнымен төлейді. Сонымен қатар ол дайындау әрекеттерімен туындайтын шығындарға үшырайды. Мысалы, алынған қүндылықтарды тасу тө-лемі, оларды тиеу және түсіру, темір жол стансасынан қоймаға дейін жеткізу және басқа да шығындар. Осы бар-лық шығындар көлік-дайындау шығындары деп ата-лады.

Сондыңтан дайындау процесі есебінің басты маң-саттары:

1)  Дайындау бойынша барлық шығындарды аныңтау;

2) Дайындалган материалдардың нақты өзіндік қүнын аньщтау.

Есептегі материалдың қүндылықтардың ңозғалысы наңты өзіндік ңүнмен көрсетіледі. Алынатын материал-дық қүндылыңтардың наңты өзіндік қүны сатып алу қүнынан және көлік-дайындау шығындарынан түрады. Заттай көрсеткіштермен берілген дайындау процесінің көлемі талдау шоттарында жүргізіледі, ал ақшалай өлшегішпен жинаңтау шоттарында ("Материалдар" жөне т.б.) есепке алынады.

Осы жинаңтау шоттарының дебеті бойынша алынған заттардың сатып алу ңүны, сонымен қатар жеткізу бойынша көлік-дайындау шығындары есептелінеді.

Материалдық қүндылықтарды дайындау процесінің есебін келесі сызбадан көруге болады (№7 сызбаны ңараңыз).

Дайындау процесі есебі кезінде материалдьщ қүнды-лыңтарды бағалау маңызды орын алады. Жинаңтау есебінде және баланста барлық сатып алынған өндірістік ңорлар (шикізат, материалдар, отын, қосалқы бөлшек-тер, қүрылыс материалдары және т.б.)> меншікті өндіріс қүндыльщтары сияқты олардың нақты өзіндік қүнымен есептелінеді. Ағымдағы есепте қүндылықтарды наңты өзіндік қүнымен есептеу қиынырақ, өйткені ол мате-риалдардың әр түрлі ірі партиялары үшін әр түрлі болуы мүмкін, ал өз өндірісінде өндірілген материалдық қүн-дылықтары бойынша наңты өзіндік қүны тек мерзімнің аяғында ғана аныңталады. Сондықтан қүндылыңтардың ағымдағы есебі есеп бағасымен жүргізіледі. Қазіргі кезде сатып алынған материалдар үшін есеп бағасы ретінде келісім көтерме, нарың бағалары қолданылады, ал өзінде өндірілген қүндылықтар үшін - жоспарлы (нормативті) өзіндік ңүн пайдаланылады.

Материалдың қүндылыңтардың наңты өзіндік ңүнын анықтау үшін әрбір жинақтау шотының жеке талдау шоттарында үңсас материалдар тобы бойынша көлік-дайындау шығындар есебі жүргізіледі.

Сатып алынған материалдар бойынша көлік-дайындау шығындары (ай сайын немесе тоқсанына) материалдың ңүндылықтардың ңалдығын есепке ала отырып шығынға жатңызылған сомаға (есеп бағасы бойынша) пропорцио-налды түрде бөлінеді.

7-сызба. Дайындау процесі есебінің әрекеттері:

1  - алынган материалдар үшін жабдықтаушылар шоты акцептелді (төленуге қабылданды, бірақ әлі төленбеген);

2  - есеп айырысу шотынан жабдыңтаушы шотына ақша аударылды;

3 - есепте көлік-дайындау шығындарының көрсетілуі (кассадан, есеп беруге тиісті сомадан шығындарды төлеу, материалдарды тиеу және түсіру үшін тиеушілерге тө-лемаңы есептеу, өз көлігінің шығындары);

4 - өндіріске материалдарды есеп бағасымен босату;

5  - айына бір рет (немесе тоқсан) өндіріске берілген материалдарға қатысты көлік-дайындау шығындарын жатқызу.

Өндіріске жеткізілген материалдар бойынша көлік-дайындау шығындарының сомасын аныңтау үшін мате-риалдардың өрбір түрін дайындаудың наңты өзіндік қү-нын анықтап алуымыз керек.

Осы шығындардың есеп бағасымен дайындалған мате-риалдардың құнына пайызы анықталады.

Осы пайызға байланысты материалдарға көлік шы-ғындары таратылады.

Өндіріске материалдарды жеткізу шамасы бойынша есеп бағасы бойынша шығындалган материалдардың қүнына пропорционалды ауытңу сомалары да жатңы-зылады.

Халықаралың есеп стандарты мен №7 қазаңстандық бухгалтерлік есеп стандартына сөйкес материалдық қүндылықтарды есептеудің басқа да өдістері қолданы-лады:

1)  Жаппай идентификация өдісі;

2)  Орташа қүн өдісі;

3)  ФИФО - бірінші сатып алу бағасы бойынша ңор-ларды бағалау әдісі;

4)  ЛИФО - соңғы сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалау әдісі.

Осы өдістердің мәнін келесі мысалдардан қарасты-рамыз:

31 ңазанга қорлар туралы мәліметтер қазан 1 - қорлар қалдығы

50 бірлік 100-ден - 5 000 теңге 6 - сатып алынған 50 бірлік 110-нан - 5 500 теңге 13 -                   

150 бірлік 120-дан - 18 000 теңге

20 - 100 бірлік 130-дан - 13 000 теңге

25 - 150 бірлік 140-тан - 21 000 теңге

Барлығы:               500 бірлік            62 500 теңге

Өндіріске жүмсалғаны                      280 бірлік

31.10-нақалдың                             220бірлік

Сонымен, бізде жалпы сомасы 62500 теңгеге тауарлы-материалдық ңұндылықтардың (ТМҚ) 500 бірлігі бар.

Өндіріске ТМҚ қандай қүнмен жеткізіледі жөне қанша ТМҚ ңалғанын анықтауымыз керек.

1 Осы өдістердің мөні мен мазмүны салалық курстарда оқытылады.

1.  Жаппай идентификация эдісі бойыншаәрбір тау-арлың бірлік бойынша оның нақты бағасын бекітуіміз керек.

Сондықтан, мысалға 31.10-да бар 220 бірліктен - қор-дан бОбірлік 1.10; ЮОбірлік ІЗ.Юсатылыпалынғандар-дан; 70-25.10 сатылып алынған.

31.10-на тауарлық қорлардың қүнын аныңтаймыз:

50-100   5 000         Барлығы - 62 500

100-12012000        Алу

70-140   9800         31.10-неқорлар-26800

_____________        Өндіріске

жиыны - 26 800      жеткізілген ңүн - 35 700

2. Орташа ццн әдісі материалдық қорлардың орташа өлшенген қүнын көрсетеді. Сондыңтан, тауар бірлігінің орташа қүны мынаган тең болады:

(62 500: 500) =125

Осыдан өндіріске жеткізілген ТМҚ ңүнын анық-таймыз:

280 х 125 = 35 000 қалған қорлардың қүны:

220x125=27500

Осы өдіс кезінде есепті кезеңде алынған ТМҚ барлық бағалары есепке алынып, бағалардың өсуі жөне төмендеуі байқалады.

3. ФИФО эдісі (бірінші сатып алу бағасы бойынша ңорларды багалау әдісі) бойынша ай соңындағы мате-риалдық қүндылықтардың қалдығы соңғы сатып алу ңүнымен багаланады, ал ай бойы сатылған материал-дардың қүны неғүрлым ерте сатып алынған ңүнмен ба-ғаланады.

Мысалы, бар 220 бірлік ТМҚ-дан:

100

70бірлік              20.10x130 = 9100

ІбОбірлік            25.10x140 = 21000

жиыны                                     30100

Осыдан сатылған ТМҚ қүны мынаны қүрайды: 62 500 - 30100 = 32 400.

ФИФО өдісін пайдалану тиімділігі есепті кезеңнің аяғына материалдың қорлардың соңгы сатып алу бағасы бойынша бағаланады, ал сатылған өнім ңүнына бірінші сатып алу бағасы қолданылады.

Бағаның өсуі кезінде ФИФО әдісі ықтимал таза табыстың неғүрлым жоғары деңгейін береді. Тиісінше, бағаның төмендеуі кезінде кері процесс байңалады.

4. ЛИФО эдісі (соңғы сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалау өдісі) бойынша соңғы сатылып алын-ған тауарлардың қүны бірінші кезекте сатылған тауар-лардың ңүнын аныңтау үшін ңолданылады, ал ай соңын-дағы қалдың ңорлар ңүны бірінші сатылап алынған тауарлардың қүны негізінде есептелінеді. Мысалы, 220 бірлік ңордан:

50 бірлік - қордан 1.10x100= 5000 50бірлік-        "     6.10x110=5500 120бірлік-       "    13.08x120=14400 жиыны                                     24 900

Осыдан шығынға жатқызылған материалдық ңүнды-лықтардың ңүны 62 500 - 24 900 = 37 600 теңгені қүрайды. Осы әдісті жақтаушылардың пікірінше, наңты қандай тауарлар сатылғанын есепке алмай-аң табысты аньщтау ТМҚ ағымдағы ңүнын ағымдағы сату қүнымен салыстыру кезінде ғана мүмкін болады.

Сондықтан ЛИФО өдісі инфляция кезінде аз таза та-бысты көрсетеді және керісінше - дефляциялың процесс кезінде үлкен табысты көрсетеді.

ТМҚ бағалау өдісін таңдаудың соңғы нөтижесінде қаржылық нөтиже шамасы оған төуелді болып саналады. Тнза табыстың шамасын әрбір өдіспен бағалау арңылы • плыстырамыз (сату көлемі 500 бірлік).

Көрсеткіштер	Жаппай идентификация әдісі	Орташа шама өдісі	ФИФО әдісі	ЛИФО өдісі
1.   Сату   көлемі   сату құны бойынша	50000	50000	50000	50000
2.  Қорлардың  бастап-кы қалдығы	5000	5000	5000	5000
3. Сатып алынған тауарлар	57500	57500	57500	57500
4. Сатуға арналған тауарлардың жиынтык құны	62500	62500	62500	62500
5. Қорлардың соңғы қалдығы	26800	27500	30100	24900
6. Сатылған ТМҚ құны	35700	35000	32400	37600
7. Жиынтык табыс	14300	15000	17600	12400

5.3. Өндіріс процесінің есебі

Өндіріс процесі шикізат пен материалдарды табу мен өңдеу бойынша жөне олардың дайын өнімге айналуы бойынша өрекеттердің кешенді жиыны. Өндірілетін өнімнің мақсатына байланысты көсіпорынның ендірістік қызметі мынадай түрлерге бөлінеді: негізгі, көмекші жөне өлеуметтік қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтар.

Негізгі өндіріс, ереже бойынша, көсіпорын ңүрылған-да қандай өнім өндіру үшін қүрылғанына байланысты өнім өндіреді.

Көмекші өндіріс негізгі өндірісте түтынылатын өнім шығарады. Оларға жөндеу шеберханалары, автокөлік, электрмен жабдықтау, сумен жабдыңтау шеберханалары және т.б.

Әлеуметтік қызмет көрсететін өндіріс - көсіпорын жүмысшыларының түрмыс және мәдени қажеттілік-терін қамтамасыз етуге бағытталған өндірістер (мысалы, асхана, наубайхана, монша, шаштараз, түрғын үйлер, жатаңхана, мектепке дейінгі балалар лагерьлері, профи-лакторийлар, балалар демалатын лагерьлері, демалыс орындары мен үйлері жатады және т.б.).

Өндіріс процесі кезінде өнім өндіру үшін жүмыс кү-шін, еңбек заттары мен еңбек қүралдарын пайдаланады. Өндіріс процесіне осы үш негіздің ңатысуы кәсіпорынды тиісті шығындарға душар етеді. Өндіріс процесінде шы-ғындалған ресурстар аңшалай бағалауда өндіріс шығын-дары деп аталады. Барлың шығындардың жалпы сомасы өнімнің өзіндік ңүнын қүрайды.

Өндіріс шығындарының нәтижесі дайын өнімді шы-гару болып табылады. Өндіріс шығындары мен өнім шығару өндірістік процестің бухгалтерлік есепте көр-сетілетін екі жағы болып саналады.

Осыған өндіріс процесін бухгалтерлік есепке алудың негізгі маңсаттары болып мыналар табылады:

•  өндірістің нақты көлемін анықтау. Ол үшін өндіріл-ген өнімнің жалпы көлемі және де өнімнің жеке түрлері бойынша анықталады. Өнімнің жеке түрінің көлемі аңшалай және заттай өлшегіштермен аныңталады;

•  өнімнің өзіндік құнын есептеу;

•  аяқталмаған өндірістің көлемін анықтау. Өнімнің өзіндік қүнын, өндірістік шығындар есебі

мен талдауын дүрыс есептеу үшін шығындарды топтастыру мен жіктеу маңызды орын алады.

Өндіріс шығындары көптеген белгілері бойынша жік-теледі. Олардың мынадай негізгілеріне ғана тоқталамыз:

•  өндірілген орны бойынша;

•  техникалың-экономикалық маңсаты бойынша;

•  оларды өнімнің өзіндік ңүнына жатңызу әдісі бой-ынша;

•  өндіріс көлеміне қатысы бойынша.

Өндірілген орны бойынша өндірістің барлық шығын-дары - цех, учаскелер және басқа өндірістік бөлімшелер

бойынша бөлінеді. Бүл шығындар өнімнің жеке түрле-рінің өзіндік қүнын есептеуге мүмкіндік беретін өнім түрлері бойынша жіктеледі.

Техникалық-экономикалық маусаты бойынша атал-ған шырындар негізгі және үстеме болып бөлінеді.

Негізгі шығындарға өнім өндірумен тығыз байла-нысты және өндірістің технологиясымен шартталға

шығындар жатады (жұмсалған шикізат, материал, отын, жартылай фабрикаттар, өндіріс жүмысшыларының төлемақысы).

Үстеме шығындарға, өндірісті басқаруға және оны қамтамасыз етуге жүмсалған шығындар, яғни жеке өнді-рістік бөлімшелерді (цех, учаске және т.б.) басқарумен және қамтамасыз етумен байланысты шығындар жатады. Бүл мысалы, өндірістік және жалпы өндірістік негізгі қүралдарды қолдану жөніндегі шығындар, цех маман-дарының төлемақылары, т.б.

Үстеме шығындар алдын ала жеке шотта есепке алы-нады. "Үстеме шығындар" шотының дебеті бойынша есепті кезең ішінде барлық сәйкес шығындар жазылады. Ал кредиті бойынша жиналған шыгындар "Негізгі өнді-ріс" шотының дебетіне өндірістік шығындардың жалпы сомасына қосу және өнімнің өзіндік қүнын аныңтау үшін апарылады.

Өндірістің негізгі және үстеме шығындары дайын өнімнің өндірістік өзіндік ңүнын қүрайды.

"Үстеме шығындары" шоты бойынша есепті кезеңнің соңында қалдығы болмайды.

Өнімнің өзіндік құнына қосылу әдісі бойынша өнді-рістік шығындар тура және жанама болып бөлінеді.

Тура шығындар деп белгілі бір өнім түрінің өндірісіне тікелей қатысты шығындарды айтамыз. Алайда, белгілі бір өнім түрінің өндірісіне тура жатқызуға мүмкін емес шығындар да болады. Мүндай шығындар бірінші жеке шоттарда жиналады (ңүрылғыларды үстау және пайда-лану бойынша шығындар және басқа да жалпы өндірістік шығындар). Осы шығындар есепті кезеңнің соңында әр түрлі көрсеткіштерге тепе-тең бөлінеді, ереже бойынша, сметалық ставкаларға, заттай өлшемдегі шыгындалған материалдарға немесе өндірістік жүмысшылардың тө-лемаңысы сомасына тепе-тең бөлінеді.

Жеке шоттарда есепті кезең бойы жиналған және осы кезеңнің аяғында бөлінетін шығындар жанама шығын-дар деп аталады. Көп жағдайда негізгі шығындар тура, ал үстеме шы-ғындар - жанама шығындар болып табылады.

Есеп теориясы мен тәжірибесі жанама шығындарды тарату әдістерінің көптеген нүсқаларын көздейді. Қа-лыпты жағдайда әрбір өнімге бөлінетін шығындардың тепе-тең өзгеруіне әкелмейтін мөлшерінің өзгерісі неғүр-лым заңды база болып табылады.

Өндіріс процесі есебінде бірқатар арнайы шоттар -өндірістік есеп шоттары қолданылады. Олардың ішінде маңыздысы "Негізгі өндіріс" - кәсіпорынның өнім өнді-рісіне шығындары туралы ақпараттар жинаңталатын активті шот, оның дебетінде негізгі өндірістің өнімін өндірудегі барлық шығындары, ал кредиті бойынша дайын өнімнің шығуы көрсетіледі (8-сызба).

Бірінші әрекеттің нәтижесінде материалдардың нақты өзіндік қүны бойынша жатңызылуы көрсетіледі. Осы материалдардың шыгарылуы №7 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес әр түрлі әдістермен жүргізілуі мүм-кін. Егер материалдар сатып алу бағасымен есептелінсе, онда сатып алу бағасы бойынша материалдар шығаруға сәйкес белгілі бір үлесте материалдар жазылған шоттар-дың дебетіне көлік-дайындау шығындарының сомасын жазу жүргізіледі.

Материалдарды жазу шамасы бойынша белгілі бір үлесте ауытңу сомасы да жазылады.

Екінші әрекет те бірінші әрекет сияқты өнімнің өзін-дің қүнына тікелей қосылатын өндірістің тура шығын-дарын көрсетеді. Әрбір кәсіпорынның жүмысшыларга төлемақы есептеп, төлеуімен бірге одан Салық кодексіне сәйкес есептелген төлемақы сомасынан әлеуметтік са-лыққа аударым жасайтындығын да ескергеніміз жөн. Осы аударымдар өнімнің, жүмыс пен қызметтің өзіндік қүнына қосылып есептелген төлемақы сияқты "Негізгі өндіріс" шотының дебетіне жазылады. Осылайша, кәсіп-орынның әлеуметтік сальщ бойынша бюджетке қарызы қүралады.

8-сызба. Өндіріс процесінін есебі:

1  - нақты өнім түрлері өндірісіне материалдар шы-ғыны жатқызылды (тура шығындар);

2  - негізгі өндіріс жүмысшыларына төлемақы есеп-телді;

3  - төлемақыдан әлеуметтік салыңқа аударымдар жасалды;

4 — үстеме шығындар бөлінді жөне жатңызылды;

5  - өндірістен нақты өзіндік қүны бойынша дайын өнім босатылып, ңоймаға кірістелді;

106

Төртінші шаруашылық әрекет бойынша жанама шығындардың таратылып, олардың өнімнің өзіндік қү-нына қосылуы көрсетіледі. Осыдан жанама шығын-дарының өздері есепті кезеңнің ішінде материалдар, төлемақы бойынша есеп айырысу, бюджетпен әлеуметтік салық бойынша есеп айырысу, тозу және т.б. шоттар мен корреспонденцияларды пайдаланаотырып, "Үстеме шы-ғындар" шотында жинақталады. Нәтижесінде "Үстеме шығындар" шотының дебеті бойынша осы шығындардың ңүрамын анықтауымызға болады. "Үстеме шығындар" шотының қалдығы болмайды, өйткені осы шығындар-дың барлығы осы есепті кезеңге өнімнің өзіндік қүнының бөлігін қүраушы кешенді шыгын баптары ретінде негізгі өндіріс шотының дебетіне көшіріледі.

Дебеттік айналым, яғни өндірістік шығындар "Негізгі өндіріс" жалпы шотына ай соңында жазылады, ал ай соңына дейін №7 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес шығын элементтері шоттарында есептелінеді. Шығын элементтері шоттарына материалдың шығындар, төлем-аңы шығындары, төлемаңыдан аударымдар және т.б. шығындар шоттары жатады.

Өнімнің жеке түрлерінің наңты өзіндік ңүны талдау шоттарының мәліметтері бойынша аныңталады. Өнімнің өзіндік ңүнын есептеу калькуляция деп аталады және бухгалтерлік есеп әдістері элементтерінің бір түрі болып табылады. Калькуляция есептеу кезінде өнімнің нақты және нормативтік өзіндік қүны анықталады.

Өндірістен түскен өнім "Дайын өнім" шотына "Негізгі өндіріс" шотының кредитінен кірістеледі. Есепті кезең-нің соңына "Негізгі өндіріс" шотының қалдығы болмауы мүмкін. Бүл жағдайда барлың шығындар өнімнің өзіндік ңүнына көшіріледі және соған жинақталады. Осы шот бойынша бір кезеңнен екіншісіне өту кезінде қалдығы болатындығына назар аударуымыз керек. Бүл қалдық көсіпорынның аяқталмаған өндірістік шығынын көрсетеді, ол жылдың соңында, егер ондай бар болса, қаржылық есепшотына көшіріледі.

Өндіріс процесі есебі сызбасын келтіреміз:

8-сызба

5.4. Сату процесінің есебі

Шаруашылың ңұралдарының айналымы сату про-цесінде аяқталады. Өнім сатудан түскен табысты кәсіп-орын дайындау және өндіріс процестерін жаңарту, пайданы жинақтау, кәсіпорын жүмысшыларын ынта-ландыру және т.б. мақсаттарға пайдаланады.

Сату процесі дегеніміз - кәсіпорынның өндірілген өнімді сатып алушыға сату әрекеттерінің кешені. Есептің халықаральщ стандарттарына және қазақстандың бух-галтерлік есеп стандарттарына сәйкес сатылған деп сатып алушыга оны тиеу сәтінен бастап банкке төлем ңүжатта-рын тапсырғанға дейінгі сәтті айтады.

Сату процесі кезінде кәсіпорын: өнімді орау мен қап-тауға, сатып алушыларға оларды жеткізуге байланысты шығындар шегеді. Осындай шығындар коммерциялық шығындар деп аталады. Олар кезең шығындары болып саналады және өнім сатумен байланысты өнімнің өзіндік ңүнына кірмейтін шығындар.

Сату процесінің бухгалтерлік есепке алу алдындағы екі мақсаты болады олар:

•  сатылған өнімнің өзіндік ңүнын және табысты анықтау;

•  сатудың қаржылық нәтижесін айқындау. Бірінші маңсатты орындау үшін бухгалтерлік есеп са-

тылған өнім туралы наңты өзіндік ңүнмен ғана емес, со-нымен ңатар сату бағаларымен жалпы және жеке түрлері бойынша сатылған өнімдердің көлемі туралы ақпараттар алуды қамтамасыз етуі керек. Мүндай аңпараттар мына шоттарда болады:

1.  "Өнімді сатудан және қызметтер көрсетуден түсетін кіріс", бүл шот пассивтік, жыл басына қалдығы болмай-ды, жыл ішінде тек кредиттік айналымдар ғана болады -сатып алушылар қажет ететін дайын өнімнің сату қүны, бүл шот "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотына жатқызу жолымен гана жылдың соңында жабылады.

2.  "Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік қүны", бүл шот активтік, жыл басына қалдығы болмайды, жыл ішінде тек дебеттік айналымдар ғана болады - "Дайын өнім" шотына сатылған өнімнің нақты өзіндік ңүнын жазу, бүл шот "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотына шығындарды жатңызу жолыменғана жылдың соңында жабылады.

Дайын өнімді сатудан қаржылық нәтиже жыл бойы осы екі шоттардың көрсеткіштерін, ягни сатылган өнім-нің өзіндік қүны мен сату ңүнын салыстыру жолымен шоттар корреспонденцияларын қүрмай-аң жедел түрде аныңталады.

Осыған орай егер сату бағасы бойынша өнімнің ңүны (яғни, түсім) сатылған өнімнің нақты өзіндік қүнынан асатын болса, кәсіпорын табыс табады. Және керісінше, сатылған өнімнің нақты өзіндік ңүны сатудан түскен түсімнен жоғары болса, кәсіпорын зиян шегеді.

Сату процесі кезінде субъектіде сатылған дайын өнім-нің қүнына сатып алушылармен және сату қүнынан субъектіге сатып алушымен, ал субъект бюджетке төлеу-ге тиіс қосылған ңүн салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу қатынастары туындайды.

Сатып алушылармен есеп айырысу шоты активтік шот, қалдығын дебет бойынша, ңосылған ңүн салығын шоттың дебеті бойынша бірге есепке алғандағы сату қүнымен сатылған өнім үшін сатып алушылармен деби-торлық ңарыздың кебеюі көрсетіледі, ал кредиті бой-ынша сатып алушылардан есеп айырысу шотына аңша ңаражатының түсуі арңылы қарыздың өтелуі көрсеті-леді.

Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес өндірілген және сатылған өнімнің өзіндік ңүнына кірмейтін кезең шығындары өнім сатудан жиынтық табыстың есебінен жабылады. Кезең шығындарына: коммерциялың шы-ғындар, өнім сату бойынша шығындар, жалпы және әкім-шілік шығындар, пайыздар бойынша шығындар жатады. Кезең шығындары активті салыстыру шоттарында есеп-телінеді.

Әдеттегі ңызметтен түсетін табыстан корпоративті табыс салығы есептеледі және бюджет алдында корпо-ративті табыс салығы бойынша ңарыз туындайды. Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысу шоты пассивтік, қалдығы кредиті бойынша болады, салықтар жөнінен бюджетке қарыздардың туындауы кредиті бой-

ынша көрсетіледі.

9-сызба

Сату процесінің есебі

"Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шоты

1  - шот сату қүны бойынша сатып алушыларға есеп-телген қосылған қүн салығымен шот берілді;

2 - сатылган дайын өнімнің өзіндік құны жатңызыл-ды;

3 - есеп айырысу шотына сатып алушылардан сатыл-ған өнім үшін табыс келіп түсті;

4,7- жылдың соңында табыстар қаржылық нәтижені қалыптастыруға жазылады;

5,6,8,10- жылдың соңында жиынтьщ табысты азай-туға шығындар жазылды;

9 - корпоративті табыс салығы есептелді;

11а - жылдың соңында таза қаржылық нәтиже жа-зылды - табыс;

116 - жылдың соңында таза қаржылық нәтиже жазылды - зиян.

Жабдықтаушыларға төленген ҚҚС есебі, сонымен ңатар есеп айырысу шотынан бюджетке салықтар бой-ынша аңша ңаражатын аудару жолымен салықтар бой-ынша ңарызды жабу көрсетіледі.

Демек, ңызметтің соңғы ңаржылың нәтижесін қалып-тастыру және субъектінің соңғы таза ңаржылық нәти-жесін шығару "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотында жүргізіледі. Бүл шот пассивтік, осы шотқа жазбалар тек жылдың аяғында ғана кредиті бойынша табыстары, ал дебеті бойынша шығындары жазылады, таза қаржылық нәтижесі табыс немесе зиян болып аның-талады, осы нәтиже келесі жылдың басында "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шотына жазылады. Сондыңтан "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шотын ңаржылың-нәтижелік, ал "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шотын пассивтік қаржылық нәтижелер шоты деп атауға болады, кредиті бойынша табыс, ал дебеті бойынша зиян жазылады.

5.5. Шоттардың жіктелуінің мағынасы

Дайындау, өндіру және сату есебі ңағидаларын игеру барысында шоттар туралы оның алдында алынған мөлі-меттерге қосымша ретінде шаруашылық процестері мен олардың нәтижелері есебі үшін ңолданылатын бірқатар арнайы шоттарды қарастырған болатынбыз. Бүл шоттар-дың жіктелуін жалпылама түрде, сонымен қатар шоттар-дың жеке түрлері бойынша неғүрлым толығыраң қарас-тыруға мүмкіндік береді.

Осы ңағидалардың негізінде бухгалтерлік есептің барлың шоттары мынадай үш белгісі бойынша жіктеледі:

І.Мацсаты мен ццрылымы бойынша. Бүдан шоттар-ды шаруашылың ңүралдарының жеке түрлері мен про-цестерінің қалай есептелінетіндігі аныңталады.

2. Экономикалыц мазмцны бойынша. Бүдан шоттар-да не есептелінетіндігі анықталады.

3. Баланспен байланысы бойынша. Бүдан жекелеген шоттардың балансқа қатыстылығы аныңталады.

Шоттардың жіктелуінің теориялық маңыздылығы оның әр түрлі кәсіпорындарда ңолданылатын көптеген сан алуан шоттарды біркелкі белгі бойынша жүйелен-діруден байқалады, бүл бухгалтерлік есепті ғылым ретін-де жетілдіруге мүмкіндік береді, өйткені бүл бухгал-терлік есепті үйымдастырудың тәжірибесіне тікелей ықпал жасайтынымен түсіндіріледі. Шоттардың жікте-луі көсіпорын қызметкерлеріне кәсіпорын ңызметінің икемді жедел басқарылуы және бақылануы үшін жеке шоттардың пайдаланылу мүмкіндігін және маңсатын неғүрлым айқын түсінуге үлкен көмек көрсетеді.

Шоттардың экономикалық мазмүны және балансқа қатысы бойынша жіктелуі шоттардың есептік-техника-лық ңасиеттері мен ерекшеліктері анықталганнан кейін, яғни бухгалтерлік есепшоттарының мақсаты мен қүры-лымы игеріліп болганнан кейін ғана дүрыс қүрылымы мүмкін болады. Сондықтан ең алдымен шоттардың маң-саты мен ңүрылым бойынша жіктелуін қарастырумен танысамыз.

5.6. Шоттардың мақсаты және құрылымы бойынша

жіктелуі

Бухгалтерлік есеп шоттары тағайындалуы (мақсаты) және қүрылымы шоттардың мақсатты бағытталуына, яғни шаруашылық өмірдің фактілерін бейнелеп көрсету кезінде олардың алдына ңойылатын мақсат-міндеттерге байланысты. Мүндай жіктеу туындап отырған мынадай сауалға жауап қайтаруға мүмкіндік береді: осы есеп-шоттарында объектілер ңалай есепке алынады?

Бухгалтерлік есепшоттары маңсаты мен қүрылымы бойынша мынадай екі топқа бөлінеді (10-сызбаны қара-ңыз):

•   Шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздерінің шоттары;

•  Шаруашылық процестері мен олардың нәтижеле-рінің шоттары.

Шаруашылыц ццралдары мен олардыц ццрылу көздерініц шоттары өз кезегінде екі топңа бөлінеді: не-гізгі жэне реттеуші.

Негізгі шоттар шаруашылық қүралдарының ңүрамы мен орналасуы және қүрылу көздері бойынша болуы мен қозғалысына бақылау жасау үшін қолданылады. Есепке алынатын объектілер көсіпорынның шаруашылың қызметінің түпқазығы болгандықтан, олар негізгі объектілер болып саналады.

Негізгі шоттардыц қүрамына мыналар жатады:

1.  Инвентарлық;

2.  Ақшалай;

3.  Есеп айырысу;

4.   Капитал. 

Инвентарлық немесе материалдық-құндылық шоттар наңты бір материалдық нысаны бар шаруашылық ңүралдарының болуы және олардың қозғалысын бейне-леу үшін қолданылады. Оларға "Негізгі қүралдар", "Материалдар", "Тауарлар" жәнет.б. шоттар жатады.

Инвентарлың шоттардың қүрылуы мынадай белгілер-мен сипатталады:

1)  барлың инвентарлық шоттар активтік болып табы-лады;

2)  дебет бойынша - жазбалар олардың көбеюін, ал кредиті бойынша жазбалар есепке алынатын қүралдар-дың азаюын білдіреді;

3)  қалдыгы қүралдардың болуын көрсететін дебеттік болып қана табылады;

4)  талдау шоттарында инвентарлық шоттардағы жаз-балар тек аңшалай түрде, сонымен қатар заттай түрде жүргізіледі.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Ақшалай шоттар аңшалай ңаражаттың болуы мен ңозғалысын көрсетеді.

Ақшалай шоттарға "Кассадағы аңша", "Есеп айырысу шотындағыақша", "Валюталықшоттағыаңша", "Басқа да арнайы шоттардағы ақша" шоттары жатады.

Ақшалай шоттардың ңүрылуы инвентарлық шоттар-дың қүрылуымен бірге келесідей белгілерімен сипатта-лады:

1)  барлық ақшалай шоттар активтік;

2)  дебет бойынша жазбалар олардың көбеюін, ал кредиті бойынша жазбалар есепке алынатын ақша қаражаттарының азаюын білдіреді;

3)  ңалдығы ақшалай қаражаттың болуын көрсететін дебеттік болып қана табылады;

4)  талдау шоттарында ақшалай шоттардағы жазбалар тек аңшалай түрде жүргізіледі.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Есеп айырысу шоттары кәсіпорынның басқа көсіп-орындармен және түлғалармен болатын шаруашылың-ңүңықтың өзара есеп айырысу қарым-қатынастарын есепке алуға және баңылауға арналған. Бүл топқа тар мағынадағы есеп айырысу шоттары ғана емес (дебитор-лар, кредиторлар), сонымен қатар көсіпорынның басқа кәсіпорындарға қарыздары немесе басқа көсіпорындар-дың осы кәсіпорынға әлеуметтік сипаттағы ңарыздары, мысалы, міндеттемелер, бюджетке төлемдер бойынша өрекеттері есепке алынады, т.б.

Есеп айырысу шоттары активтік және пассивтік болып бөлінеді.

Активтік есеп айырысу шоттары дебиторлық ңарызды есепке алуға арналған мысалы, "Жүмысшылар мен басқа да түлғалар қарызы".

Осы шоттардың ңүрылуы мынадай белгілерімен сипат-талады:

1)  активтік есеп айырысу шоттарының дебеті бойын-ша жазбалар бастапңы ңүрылуын жөне келешек дебиторлың ңарыздың көбеюін, ал кредиті бойынша оның азаюын білдіреді;

2)  қалдық өтелмеген дебиторлың қарыздың бар екен-дігін білдіретін тек дебеттік шот ңана болады.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Активтік есеп айырысу шотының сызбасы

Пассивтік есеп айырысу шоттары кредиторлық қа-рызды есепке алуға арналган. Оларға "Бюджетпен есеп айырысу", "Жабдықтаушылар мен мердігерлерге кредиторлық берешек", "Жүмысшылармен төлемақы бойынша есеп айырысу" сияңты шоттар жатады.

Осы шоттардың ңүрылуы мынадай белгілерімен сипат-талады:

1)  пассивтік есеп айырысу шоттарының кредиті бой-ынша жазбалар бастапңы қүрылуын және келешек кре-диторлың қарыздың көбеюін, ал дебеті бойынша оның азаюын (өтелуін) білдіреді;

2)  қалдық өтелмеген кредиторлық қарыздың болуын білдіретін тек кредиттік шот қана болады.

Капитал шоттары кәсіпорынның меншікті капиталын есептеуге арналған. Оларға "Жарғылық капитал", "Резервтік капитал" жөне т.б. шоттары кіреді.

Капитал шоттарының қүрылуының ерекше белгілері болып мыналар табылады:

1)  капитал шоттарының барлығы пассивтік;

2)  кредиті бойынша жазбалар капиталдың ңұрылуы мен келешекте артуын, ал дебеті бойынша жазбалар олардың азаюын білдіреді;

3)  қалдығы капиталдың болуын білдіретін тек кредиттік шот қана болады.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Реттеуші шоттарды негізгі шоттарға ңосымша ретінде ашады және олар дербес бір шоттар болып саналмайды. Олар негізгі шоттарда есепке алынатын объектілерді бағалау үшін арналған. Сондықтан реттеуші шоттар өзінің қалдығының сомасына негізгі шоттардың ңал-дығын азайтады немесе көбейтеді.

Реттеуші шоттар былай бөлінеді:

1.  Контрарлық;

2.  Қосымша.

Контрарлық шоттар өзінің ңалдығы сомасына негізгі шоттарда ңүралдардың ңалдығын кемітеді. Осыған бай-ланысты олар: контрактивтік және контрпассивтік шоттар болып бөлінеді.

Контрактивтік шоттар негізгі активтік шоттар қал-дығын талдауға арналған. Оған негізгі және реттеуші шоттар қатысады. Негізгі шот активті шот, ал реттеуші шот пассивті (қарсы түратын немесе контрактивтік) шот ретінде қатысады. Контрактивтік шот өзінің ңалдығы сомасына негізгі активті шоттың ңалдыгын азайтады, мысалы, "Негізгі ңүралдар" шотына "Негізгі ңұрал-дардың тозуы", "Материалдық емес активтер" шотына "Материалдың емес активтердің амортизациясы" шот-тары.

Осылайша бухгалтерлік есепте негізгі қүралдар жой-ылу немесе сатылу сәтіне дейін бастапңы ңүны бойынша есептелінеді. Сонымен ңатар олар өздерін пайдалану кезінде тозуға үшырайды, өзінің ңүнын есептелген тозу сомасына жоғалтады. Жойылу немесе сатылу кезіне негізгі қүралдардың ңалдың қүнын білуіміз үшін олар-дың бастаіщы ңүнынан тозу сомасын алып тастауымыз керек.

Контрпассивтік шоттар пассивтік шоттарда есепке алынатын ңүраушылық ңүралдарының ңүрылу көздері-нің сомасын талдауга арналган. Контрпассивтік шоттар бойынша ңалдың негізгі шоттың қүрылу көзі мөлшерін кемітеді. Мүнда негізгі шот пассивтік шот, ал реттеуші (контрпассивтік) шот активтік шот ретінде жүреді. Мысалы, "Жарғылық капитал" шотына қатысты "Төлен-беген капитал" шоты. Жарғылық капитал субъектінің ңүрылтай құжаттарына сәйкес алғаш рет жарияланған кезде "Жарғылық капитал" кредиттеледі және "Төлен-беген капитал" дебеттеледі, яғни "Төленбеген капитал" шотының дебеті салымдар бойынша қатысушылары мен қүрылтайшылардың қарыз сомаларын көрсетеді. Салым-дарды жарғылық капиталға айналдыру бойынша "Төлен-беген капитал" шоты кредиттеледі, ал ақшалай қаражат пен материалдық құндылықтар шоттары дебеттеледі. "Төленбеген капитал" шоты бойынша дебеттік ңалдық осы сомаға жарғылық капиталдың толың қүрылмағанын білдіреді.

Қосымша шоттар контрарлың шоттарға қарағанда өзінің ңалдығы сомасына негізгі шоттарда шаруашылық ңүралдары мен олардың қүрылу көздерінің ңалдығын кемітпейді, керісінше арттырады. Қандай шоттардың қосымша болуына байланысты олар активтік және пассивтік болып бөлінеді.

Қосымша активтік шот өзінің қалдығы сомасына не-гізгі активтік шоттардың қалдыгын толтырады. Мүнда негізгі және реттеуші шоттар активтік шот болып табы-лады. Мысалы, материалдар субшоттары көлік-дайындау шығындарын (материалдарды дайындау және тасымалдау шығындары) есептеуде реттеуші ңосымша болып келеді. Сонымен ңатар материалдарды сатып алудың нақты өзіндік қүны сатып алу багасы бойынша жөне көлік-дайындау шығындары ңүнынан қүралады.

Қосымша пассивтік шоттар өзінің ңалдыгы сомасына сәйкес пассивтік шоттардың қалдығын толтырады. Мүн-да екі шоттар да пассивтік болып саналады. Мысалы, есепті кезеңнің соңында меншікті капиталға қосылатын меншікті акцияларды сату ңүнының номиналды қүны-нан асу сомасы туралы ақпарат жинақталатын "Эмиссия-лық кіріс" шоты бойынша есеп жүргізу.

Әрекеттік шоттар шаруашылық әрекеттері есебіне арналған шоттар. Оларды үш топңа бөлуге болады:

1.  Тарату шоттары.

2.  Калькуляциялық шоттар.

3.  Салыстырмалы шоттар.

Тарату шоттары жинацтап-тарату, бюджеттік тарату, есептік-тарату шоттары болып бөлінеді.

Жинацтау-тарату шоттары шыгындарды есепке алғанда олар орындалған сәтте бірден белгілі бір ендіріл-ген өнімге жатңызуға мүмкіндік болмайтын кезде ңол-данылады. Ондай шығындарға негізгі және көмекші енді-рістердің жалпы өндірістік шығындары жатады:

•  өндірістік машиналар мен қүрылғыларды үстау мен пайдалану;

•  амортизациялың аударымдар мен өндірістік мақ-саттағы күрделі жөндеу шығындары;

•  өндірістік мүліктерді саңтандыру шығындары;

•  өндіріс орындарын жылыту, жарық беру және күтіп үстау шығындары;

•  өндірісте қолданылатын өндіріс орындары, маши-налар мен ңүрылғылар үшін жалдық төлем;

•  өндірісті қамтамасыз етумен айналысатын өндіріс-тік қызметшілер төлемақысы;

•  маңсаты бойынша үқсас басқа да шығындар.

Осы шығындар жиналады, яғни олар орындалу ша-масы бойынша жинақтап-тарату шотының дебетіне жа-зылады. Таратуға жататын барлық шығындар жинаң-талып болғаннан кейін тиісті шоттардың арасында тара-тылады, дебетіне жинаңтап-тарату шоттарының креди-тінен жүмсалады.

Жинақтап-тарату шоты айдың соңында жабылады.

Жинаңтап-тарату шоттарына үстеме шыгындар жатады.

Осы шоттардың қүрылуы мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:

1) жинақтап-тарату шоттарының мақсаты белгілі бір уақыт ішінде шығындардың арнайы топтарын жинау және осы шығындарды ңатысты шоттар арасында тарату болып табылады;

2)  шығындарды бейнелейтін шоттар ретінде олар ак-тивтік шоттарга жатады;

3)  дебеті бойынша жазбалар жинақталатын шығын-дардың артуын, ал кредиті бойынша таратылатын шот-тардың кемуін білдіреді;

4)  қалдығы жинаңталған, біраң әлі таратылмаған шы-ғындар сомаларын көрсететін тек дебеттік қана болуы мүмкін. Қалдығының болмауы жинақталған үстеме шы-ғындардың толық таратылуын көрсетеді.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Жинақтап-тарату шоттарының тобына әр түрлі есепті кезеңге қатысты жөне өндірілген өнімге жеткенше есепті кезеңнің арасында алдын ала таратуды талап ететін шы-ғындарды есепке алуға арналған шоттарға үқсас келеді. Осы шығындар болашақ есеп кезеңцеріне (ай, жыл) жат-қызылуы керек, мысалы, аванспен алдын ала төленген жалдьщ төлем, саңтандыру төлемдері, мерзімді басылым-дарға жазылу бойынша шығындар және т.б.

Есепті кезеңге шыгындарды тарату өндірілген өнім-дердің өзіндік қүнын калькуляциялау үшін және кәсіп-орынның ңаржы-шаруашылық қызметін дүрыс анықтау үшін ңажет. Осы шығындарды есепті кезеңдердің ара-сында таратқандықтан, оларды есепті-тарату шоттары деп атағанымыз жөн.

Есепті-тарату шоттарына болашаң кезең шығындары "Сақтандыру полисі", "Жалдық төлем" шоттары және басңалары жатады, бүл шоттар активтік.

Есепті-тарату шоттарының ңүрылуы жинаңтап-тара-ту шоттарының ңүрылуымен үқсас, мысалы, болашақ кезең шығындары шоттарының дебетінде осы шығындар-ды жинау, ал кредитінде оларды ңатысты кезеңдегі шығындар шоттарына тарату және жатңызу көрсетіледі. Тек бүл шоттарда әлі таратылмаған болашақ кезең шығындары бойынша бастапқы және соңғы қалдыңтары болуы мүмкін.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Бюджеттік-тарату шоттары есепті кезеңде алын-ған табыстар мен өндіріс шығындарына шыгындардың қосылуын есептеуге және оларды таратуға арналған. Оларға "Алдагы кезең табыстары", "Күмәнді қарыздар бойынша резервтер" шоттары жатады, бүл шоттар пас-сивтік.

Болашақ кезең табыстарының шоттарында болашақ есепті кезеңге қатысты есепті кезеңде алынған (есептелін-ген) табыстар есептелінеді. Оларға жалдьщ немесе пәтер ақы, коммуналдық қызметтерге төлемдер, жүк тасымал-дарынан түсімдер, айлық және тоқсандың билеттері бойынша жолаушыларды тасымалдаудан түсімдер, бай-ланыс қүралдарын пайдалануға абонементтік төлемдер және т.б. Сонымен қатар өткен жылдардың есепті ке-зеңінде анықталған жетіспеушіліктер, сонымен бірге кінәлі адамдардан алуға жататын сомалар мен қүнды-лықтардың жетіспеушілігі бойынша баланстық қүны арасындагы айырмашылықтар.

Алдағы шығындар мен төлемдер резервтері шоттары бекітілген төртіппен шығындар мен төлемдерді тепе-тең мөлшерде өндіріс және айналым шығындарына жатқызу мақсатында резервтелген сомаларды көрсетеді. Осы шоттардың кредиті бойынша ай бойғы аударымдармен белгілі бір мақсаттарға шаруашылың ңүралдарының ңүрылу көздері жинаңталады, ал дебеті бойынша тиісті мақсаттарға мерзімі болған нақты шығындар мен төлем-дер көрсетіледі.

Сызба түрінде бүл шотты былай көрсетуге болады:

Калькуляциялық шоттар кәсіпорынның өнім өндіру-мен, сонымен қатар қамтамасыз ететін өндірістермен және шаруашылықтармен өнім шығарумен, жүмыс орындаумен, қызмет көрсетумен байланысты шығын-дары туралы ақпараттарды жинақтауға арналған.

Калькуляциялық шоттарда өндірілген дайын өнімнің, орындалған жүмыстың және көрсетілген ңызметтің нақты өзіндік қүнын аныңтау үшін калькуляциялың есептемелер қүру кезінде есептелінетін өндірістік шы-ғындар көрсетіледі. Калькуляциялың шоттардың дебе-тінде наңты шығындар, ал кредитінде - нормативті (жос-парлық) қүны - есепті қүны бойынша ай бойы өнімнің шығуы есептелінеді, ал айдың соңында наңты өзіндік қүнға екі әдіспен жатқызылады: "қызыл сторно" және қосымша жазба.

Қызыл сторно эдісі наңты өзіндік қүны нормативтік (жоспарлы) - есепті қүнынан төмен болған кезде ңолда-нылады. Айырмашылығына ңызыл сиямен жазу жазы-лады. Бүл - осы сомаға бастапқы сома азаятынын білді-реді.

Қосымша жазба эдісі нақты өзіндік қүны нормативті (жоспарлы) - есепті қүнынан жоғары болған кезде ңол-данылады. Бүл жағдайда сома айырмашылығына жай ғана қара сиямен қосымша жазу жазылады.

Калькуляциялық шоттарға "Негізгі өндіріс", "Көмек-ші өндіріс" және т.б. шоттар жатады.

Калькуляциялық шоттарды қүрудың сипатты ерек-шеліктері:

1)  калькуляциялық шоттар өндірілген дайын өнімнің немесе орындалған жүмыстар мен көрсетілген қызмет-тердің нақты өзіндік ңүнын анықтау және барлық шы-ғындарды есепке алу мақсатында жүргізіледі;

2)  бүл шоттар активтік;

3)  дебеті бойынша жазбалар шығындардың артуын және жинаңталуын, ал кредиті бойынша жазбалар өзін-дік құнын жатңызылуы мен азаюын білдіреді;

4)  ңалдығы аяңталмаған процесс (әрекет) - аяқтал-маған өндіріс бойынша шығындар сомасын білдіретін тек дебеттік болып табылады.

Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес барлың тура және жанама өндірістік шығындар бір айдың ішінде бір элементті транзиттік шоттарда есептелінуі керек, ал айдың соңында осы шоттардан жалпылаушы шот-тареа - әрбір топтың басты шоттарына апарылады.

Салыстырмалы шоттар бір жылдың ішінде көсіп-орынның табыстары мен шығыстарын есептеуге арнал-ған. Олар бір жыл ішінде табыстар мен шығыстар шотта-рында жеке-жеке есептелініп, олардың көрсеткіштері салыстырылады және кәсіпорынның қаржылық нәти-жесі анықталады.

Табыстар шоттары дайын өнім (жүмыс, қызмет) және басқа да алынған табыстар туралы аңпараттарды жал-пылауға арналған. Бүл шоттар пассивтік, жыл басында қалдығы болмайды, бір жылдың ішінде кредиті бойынша табыстар жиналады, ал жылдың соңында дебеті бойынша барлың табыстар сәйкес шоттарға апарылады. Оларға: негізгі қызметтен табыстар (дайын өнім, жүмыс, қызмет, тауарлар сатудан, жал және т.б. табыстар), негізгі емес қызметтен табыстар (материалдық емес активтердің, негізгі қүралдардың, бағалы қағаздардың шығуынан, багамдық айырмадан табыстар және т.б.) жатады.

Шыгындар шоттары сатылған дайын өнімнің өзіндік қүнын, сонымен ңатар осы өнімді (жүмыс, ңызмет), айна-лымнан тыс активтерді, бағалы қағаздарды және т.б. сатумен байланысты шығындарды көрсетеді. Бүл шоттар активтік, жыл басында оларда қалдығы болмайды, дебеті бойынша бір жыл ішінде шығындар жиналады, ал жыл-дың соңында кредиті бойынша барлық шығындар табыс-тар есебіне сәйкес шоттарға апарылады. Оларға: сатылған дайын өнім (жүмыс, ңызмет) өзіндік қүны есебі, дайын өнімді (жүмыс, ңызмет) сату шығындары, сыйаңылар бойынша шығындар, жалпы және әкімшілік шығын-дары, негізгі емес қызмет шығындары, корпоративті та-быс салығы бойынша шығындар шоттары жатады.

Шоттардың осы екі тобы жеке түрде ештеңе де көрсет-пейді, тек ңана олардың көрсеткіштерін салыстырған кезде қаржы-шаруашылық қызмет нәтижесін көруге болады, сондыңтан оларды салыстырмалы шоттар деп атауға болады.

Қаржылық-нәтижелік шоттар субъектінің ңаржы-шаруашылық ңызметінің нәтижесін анықтауга және алынған ңаржылың нөтижелерді есептеуге арналған, сондьщтан олар екі топқа бөлінеді: царжылыц-нәпгижелік шоттар жэне қаржылық нәтиже есебі шоттары.

Қаржылың-нәтижелік шоттареа қаржылық нәтиже қүрылатын және осы нәтижеге сәйкес шотңа апарылатын "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шоты жатады. Бүл шот пассивтік, желтоқсанның ең соңғы күні "Табыстар" шоттарынан кредитіне, ал "Шығыстар" шоттарынан дебетіне апарылып, жылдың соңында қаржыльщ нәтиже ңүрастырып аныңталады. Жылдың соңындағы қалдық кредитіндегі кәсіпорынның есеп жылындағы таза пайдасы боп саналады, ал дебитіндегі - зиян. Келесі жылдың басында жылдық қаржыльщ есептемені ңүрып өткізгеннен кейін бүл шотта анықталған есептік жылдың қаржылық нәтижесі "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шотына апарылады.

Қаржылық нәтиже есебініц шоты болып "Өткен жылдардағы пайда (залал)" шоты саналады. Бүл шот пассивтік, кредиті бойынша таратылмаған табыс немесе зиянның жабылуы, ал дебеті бойынша жабылмаған зиян немесе табыстардың таратылуы көрсетіледі.

5.7. Шоттардың экономикалық мазмүны бойынша жіктелуі

Шоттарды әкономикалық мазмүны бойынша жіктеу-дің негізіне шоттарда көрсетілетін объектілердің эконо-микалың мөні қойылған. Осы белгісі бойынша барлың шоттар үш топқа бөлінеді:

1. Шаруашылық қүралдары есебінің шоттары;

2. Шаруашылық құралдарының құрылу көздері есе-бінің шоттары;

3. Шаруашылық процестері есебінің шоттары (11 -сызба). Шаруашылық құралдары есебінің шоттары өндіріс саласы, айналым саласы жэне оқшауландырылган қара-жат кщралдарыныц шоттары болып бөлінеді.

Өндіріс процесі есебінің объектілері болып еңбек қүралдары мен еңбек заттары табылады. Негізгі қүрал-дардың бар болуы мен қозғалысын, олардың тозуын, материалдық емес активтердің, өндірістік қорлардың болуы мен қозғалысын білдіреді. Осы барлың көрсеткіш-тер "Негізгі ңүралдар", "Негізгі қүралдардың тозуы", "Материалдық емес активтер", "Материалдар" және т.б. сәйкес шоттардың көмегімен алынуы мүмкін.

Айналым процесінде есеп объектілері айналым ңүрал-дары, ақша қаражаты, есеп айырысудағы қаражат болып табылады. Осыған орай айналым саласы ңүралдарының есебі бойынша шоттарға "Дайын өнім", "Тауарлар", "Кассадағы нақты ақшалар", "Есеп айырысу шотындағы ақшалар", "Валюталық шоттағы ақша", "Сатып алушы-лармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу" және т.б. шоттар жатады.

Шаруашылық қүралдарының қүрылу көздері есебі шоттары оларда бейнеленетін қайнар көздердің сипаты бойынша - меншікті царажаттар көздері, тартылган қаражат көздері болып бөлінеді.

Меншікті қаражат көздері есебі шоттарына "Жар-ғылың капитал", "Резервтік капитал", "Эмиссиялық кіріс", "Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян)" және т.б. шоттары кіреді. Бүл шоттарда кәсіпорынның мен-шікті қаражат көздерінің болуы мен қозғалысы көрсе-тіліп бейнеленеді.

Тартылган цайнар көздер және олармен болатын өзгерістер есебі үшін "Қысқа мерзімді банктік қарыз", "Салыңтар бойынша міндеттемелер", "Жабдыңтаушы-лар мен мердігерлерге кредиторлық берешек", "Жүмыс-шылармен төлемақы бойынша есеп айырысу" және т.б. шоттарында көрсетілген ақпараттар пайдаланылады.

Шаруашылық процестері есебінің шоттары дайын-дау, өндіру жэне сату процестері есептерінің шоттарына ажыратылады.

Дайындау процесіндегі шығындар (көлік - тасымал-дау) дайындалған өндіріс қорларының өздері есептелетін шоттарда есептеледі.

Өндіріс процесі шоттары бүл өндірістік шығындар есепке алынатын өндірістік шоттар. Оларға: "Негізгі өндіріс", "Көмекші өндіріс", "Үстеме шығындар" шоттары жатады.

Сату процесі шоттары бүл өнімді сату бойынша табыстар мен шығындар есептелінетін және субъектінің қаржы-шаруашылың қызметінің нәтижесі шығарыла-тын шоттар. Оларға: "Табыстар", "Шығындар", "Есептік жылдың пайдасы (залалы)" шоттары жатады.

Экономикалың әдебиеттерде шоттардың экономика-лың мазмүны бойынша жіктелуіне басқа да шоттардың жіктелуі келтіріледі. Олардың арасындағы басты айыр-машылыңтар шаруашылың қүралдарының түрлері мен шаруашылың процестерін көрсететін шоттардың топтас-тырылуында жатыр. Ал шаруашылың қүралдарының қүрылу көздерін есепке алатын шоттардың топтасты-рылуы, тәртіп бойынша, бірдей қүрылады.

Шоттардың экономикалық мазмүны бойынша жікте-луі бухгалтерлік есепшоттарының жоспарын қүруға не-гіз болып алынған.

5.8. Шоттардың баланспен байланысы бойынша жіктелуі

Балансқа ңатысы бойынша барлық шоттар былай бөлінеді:

1. Баланстық;

2. Баланстан тыс.

Баланстық шоттар кәсіпорынға тиісті шаруашылың ңүралдарын және олар қүрылған қүрылу көздерін көрсе-теді. Осы шоттар бойынша қалдық баланстың негізгі бөлігінде көрсетіледі және олардың сомалары баланс валютасын ңүрайды. Баланстық шоттардың ерекшелігі олардың арасында корреспонденция үшін шектеудің жоқ екендігі болып табылады.

Баланстық шоттар былай бөлінеді:

1)  активтік және контрактивтік, олардың екеуі де баланс активінде көрсетіледі;

2)  пассивтік және контрпассивтік, осы шоттар бойынша қалдықтар баланс пассивінде көрсетілген.

Баланстан тыс шоттар - бүл нақты кәсіпорынның меншігі емес объектілер көрсетілетін шоттар, сондықтан да олар кәсіпорын балансына өсер етпейді.

Баланстан тыс шоттар үш топқа бөлінеді:

1)  депозитті-муліктік. Олар кәсіпорынға жатпайтын, бірақ оның иелігіндегі ңүндылыңтарды есепке алуға арналган. Осындай шоттарға "Жалға алынган негізгі қүралдар", "Жауапты сақтауға алынған тауарлы-мате-риалдық қүндылыңтар", "Комиссияға ңабылданған тауарлар" шоттары және т.б. жатады;

2)  бақылау шоттары. Олар баланстық шоттар жүйе-сінде көрсетілмейтін жеке өрекеттерге бақылау жасауга арналған. Оларға: "Қатал бақылаудағы бланкілер", "Жекешелендірілген чектер" және т.б. шоттар жатады;

3)  шартты қүқьщтар мен міндеттемелер. Бүл шоттар шаруашылық келісім-шарттары, нарядтардың орында-

131

луы туралы көрсеткіштерді алу үшін жөне қаита қал-пына келтіргенге дейінгі: ірі шығындалулар мен үр-льщтар, орындалған мердігерлік-қүрылыс жүмыстарына төлемдер, олардың осы мәселелерді толығымен шешуге дейінгі даулар салдарынан банк арқылы жіберілмеген төлемдер баланстан алынып тасталған ңүралдарды көр-сету үшін пайдаланылуы мүмкін.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бухгалтерлік есепшоттарын жіктеуді қарастыру әрбір шотты жіктеу белгілеріне байланысты сипаттауға және қажетті бухгалтерлік жазбаларды қүру тәртібін аныңтауға мүмкіндік береді.

Шоттардың жіктелу белгілеріне байланысты сипаттамалары

р/с	Бухгалтерлік есеп шоттары	Мақсаты және кұрылымы бойынша	Экономикалык мазмұны бойынша	Баланска қатысы бойынша
1	Материалдар	Негізгі, инвентар-лык	Еңбек заттарын есептеуге арналған	Баланстык,, активтік
	Жарғьшық капитал	Негізгі. Меншікті капитал	Меншікті қаражат көздерін есептеуге арналған	Баланстык, пассивтік
3	Кассадағы акша	Негізгі, акшалай	Айналым саласы кұралдарын есептеуге арналған	Баланстык, активтік
4	Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысу	Негізгі, есеп айырысу	Айналым саласы кұралдарын есептеуге арналған	Баланстық активтік
5	Негізгі кұралдардың тозуы	Реттеуші, контрактив- тік	Еңбек кұралдарын есептеуге арналған	Баланстык, Контрак-тивтік

5.9. Бухгалтерлік есеп шоттары жоспарының сипаттамасы

Шаруашылық қызметін бақылау үшін ңажетті бар-лық маңызды көрсеткіштер бухгалтерлік есепте шоттар-дың негізінде бейнеленіп көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп-шоттары кәсіпорынның шаруашылық қүралдары түр-лерінің жағдайы және ңозғалысы, олардың ңүрылу көз-дерінің болуы мен шаруашылық процестерінің нәтижесі туралы ақпараттарды қамтиды. Шаруашылық субъек-тісінің қаржылық есеп беруі есепті кезеңнің соңында бухгалтерлік есепшоттары мәліметтері бойынша тікелей байланыста ңүрылады.

Тиісінше, осындай мөліметтерді алуга көмек көрсе-тетін шоттардың көмегімен оларды дүрыстап және мүңият таңдап алуымыз керек.

Ағымдағы бухгалтерлік есепті жүргізу үшін пайдала-натын логикалық тізбек түрінде ресімделген шоттардың жүйесі шоттар жоспары деп аталады.

Шоттар жүйесі маңызды ңүжат болып табылады және шоттардың экономикалық жіктелуінің негізінде дайын-далады. Шоттар жоспарына қосымша ретінде әрбір шот-тың мазмүны мен маңсатының сипаттамасы және оның басңа шоттармен корреспонденциясы берілетін нүсқау-лығы әзірленеді.

Бухгалтерлік есеп шоттарыныц үлгі жоспары барлық жинаңтау шоттарының тізбегінен түрады. Шоттың бө-лімшелері екі орынды санмен, ал жинақтау шоттары үш орынды сандар кодымен беріледі.

Бухгалтерлік есепшоттарының үлгі жоспары мына-дай 10 бөлімнен түрады:

1-бөлім. Айналымнан тыс активтер 2-бөлім.Тауарлы-материалдық ңорлар

3- бөлім. Дебиторлық ңарыз жөне басңа да активтер

4- бөлім. Қаржылық инвестициялар жөне ақша

5- бөлім. Меншікті капитал

6- бөлім. Міндеттемелер

7- бөлім. Табыстар

8- бөлім. Шығыстар

9- бөлім. Өндірістік есептің шоттары

10- бөлім. Баланстан тыс шоттар

Шоттардың үлгі жоспарында екі орынды санды кодпен берілген әрбір тараудың бөлімшелері бар, ал бөлімше шоттар тобынан түрады. Барлығы 52 бөлімше және 164 жинаңтау шоттары бар. Төменде шоттардың үлгі жоспары берілген:

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің

18.09.2002 ж. № 438 бүйрығымен бекітілген

(Қазақстан Республикасы

Қаржы министрінің - 21.10.2003 ж.

№ 372 бүйрығымен енгізілген

өзгерістерімен бірге)

БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПКЕ АЛУ ШОТТАРЫНЫҢ ҮЛГІЖОСПАРЫ

1-бөлім. АЙНАЛЫМНАН ТЫС АКТИВТЕР

Шот кодтары

110. Материалдық емес активтер 1.1.101 Лицензиялыц келісімдер

102 Бағдарламалың қамтамасыз ету

103 Патенттер

104 Үйымдастыру шығындары

105 Гудвилл

106 Басқа да материалдың емес активтер

2   11. Материалды емес активтердің амортизациясы

2.1.111 Материалды емес активтердщ амортизациясы - лицензиялыц келісімдер 112 Материалды емес активтердің амортизациясы -бағдарламамен ңамтамасыз ету

2.2.113 Материалды емес активтердіц

амортизациясы - патенттер

114 Материалды емес активтердіц амортизация-сы, - цйымдастыру шыгындары

115  Материалды емес активтердің амортизациясы -гудвилл

116 Материалды емес активтердің амортизациясы -басқа де материалды емес активтер

4   12. Негізгі құралдар

121 Жер

122 Ғимараттар мен қүрылыс-жайлар

123 Машиналар мен жабдыңтар, күш беруші қондыр-ғылар

124 Көлік қүралдары

125 Басңа да негізгі ңүралдар

126 Аяқталмаған қүрылыс

5   13 Негізгі қүралдардың тозуы

5.1.131 Римараттар мен ццрылыс-жайларыпыц тозуы

132 Машиналар мен жабдықтардың, күш беруші қон-дырғылардың тозуы

133 Көлік қүралдарының тозуы

134 Басңа да негізгі қүралдардың тозуы

6   14 Инвестициялар

6.1.141 Еншілес цйымдарга салынган инвестициялар

142 Тәуелді үйымдарға салынған инвестициялар

143 Бірлесіп баңыланатын заңды түлғаларға салынған инвестициялар

144 Жылжымайтын мүлікке салынған инвестициялар

2-бөлім. ТАУАРЛЫҚ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР

7   20 Материалдар

201 Шикізат және материалдар

202  Сатып алынатын жартылай фабрикаттар және ңүрастырушы бүйымдар, конструкциялар мен бөлшектер

203 Отын

204 Ыдыс және ыдыстық материалдар

205 Босалқы бөлшектер

206 Басқа да материалдар

207 Қайта өңдеуге берілген материалдар

208 Қүрылыс материалдары және басқалар

862 Табиғат апатынан түскен табыстар (залалдар)

863  Тоңтатылған операциялардан түскен табыстар (залалдар)

864 Төтенше жағдайлардан және тоңтатылған опера-циялардан түсетін басқа да табыстар (залалдар)

87 Басқа ұйымдарга үлестік қатысудан түскен табыс (шеккен залал)

871 Басңа үйымдардағы үлестік қатысудан түскен та-быс (шеккен залал)

9-бөлім. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ШОТТАРЫ

45.1. 90 Негізгі өндіріс

900  Негізгі өндіріс

901 Материалдар

902  Өндіріс жүмысшыларының еңбекақысы

903 Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар

904 Үстеме шығыстар

91 Өзінде өндірілген жартылай фабрикаттар

910 Өзінде өндірілген жартылай фабрикаттар

911 Материалдар

912 Өндіріс жүмысшыларының еңбекақысы

913 Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар

914 Үстеме шығыстар

47           92 Көмекші өндірістер

920 Көмекші өндірістер

921 Материалдар

922  Өндіріс жүмысшыларының еңбекаңысы

923 Еңбекақыдан бөлінетін аударымдар

924 Үстеме шығыстар

48           93 Үстеме шыгыстар

931 Материалдар

932  Өндіріс жүмысшыларының еңбекаңысы

933 Еңбекаңыдан бөлінетін аударымдар

934 Үстеме шығыстар

935 Негізгі ңүралдардың тозуы және материалды емес активтердің амортизациясы

936 Коммуналдық ңызметтер

937 Жалгерлік төлем

938 Басқалар

10-бөлім. БАЛАНСТАН ТЫС ШОТТАР

10-бөлімде баланстан тыс шоттардың тізімі беріл-меген. Әрбір кәсіпорын өзінің баланстан тыс шоттарының тізімін бекітеді.

Әрбір шаруашылың субъектісі өзінің қажеттіліктерін басшылыкқа ала отырып, есепшоттарының жүмыс жос-парын жасайды. Ол кәсіпорынның есеп саясатында бекі-тіледі. Кәсіпорынның ңызметі мен оның ңаржылық нә-тижесі шоттардың жүмыс жоспарының логикалық кон-струкциясы мен шаруашылың әрекеттері сызбала-рының байланысына тәуелді болады. Кәсіпорынның есеп саясатымен байланыстырылған өте білімді қүрылған шоттардың жүмыс жоспары неғүрлым тез қаржы-шаруашылық қызметін талдау, оңтайлы басқару және баңылау үшін аңпараттар жинауға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасында 2006 жылдың 1 қаңта-рынан бастап барлық үйымдар бухгалтерлік есепті Қар-жылың есептіліктің халықаральщ стандарттарына сәйкес жүргізеді. Сондықтан Қаржы министрлігі Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын үйымдар үшін бухгалтерлік есеп шоттарының жүмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі Нүсқаулық (негіз) бекітті.

Шоттардың жүмыс жоспары бухгалтерлік есептегі шаруашылық әрекеттерді тіркеу жөне топтау жүйесін білдіреді және бухгалтерлік есепті жүргізу үшін қажет жинақтау және талдау шоттардың толық тізбесін ңам-тиды. Үйым шоттарының жүмыс жоспары үйым ңыз-метінің ерекшелігіне сәйкес Нүсңаульщқа сай әзірленеді. Шоттардың жүмыс жоспарын үйымның басшысы бе-кітеді.

Шоттардың жүмыс жоспарындағы бухгалтерлік есеп шоттарының нөмірлері төрт белгіден тұрады. Нөмірдің бірінші саны - бөлімге тиістілігін білдіреді, өтімділікті азайту сатысы төртібімен орналасңан, екіншісі - кіші бөлімге тиістілігін білдіреді, үшіншісі - жинаңтау шот-тардың топтарына тиістілігін көрсетеді, төртінші санды жинақтау шоттардың орнапасу өтімділігі тәртібімен ұйым дербес аньщтайды.

Шоттардың жүмыс жоспары мынандай бөлімдерді ңамтиды:

1-бөлім - "Қысқа мерзімді активтер"; 2-бөлім - "Үзақ мерзімді активтер"; 3-бөлім - "Қысңа мерзімді міндеттемелер"; 4-бөлім - "Үзақ мерзімді міндеттемелер"; 5-бөлім - "Капитал мен резервтер"; 6-бөлім - "Кірістер"; 7-бөлім - "Шығыстар"; 8-бөлім - "Өндірістік есепке алу шоттары".

Төменде бухгалтерлік есепшоттары жұмыс жоспары-ның жинақтау шоттары топтарының тізбесі беріледі:

Қаржыльщ есептіліктің халыңаралың

стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын

үйымдар үшін бухгалтерлік есепшоттарының жүмыс

жоспарын әзірлеу жөніндегі Нүсңаулыңңа (негізге)

қосымша

БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПШОТГАРЫНЫҢ ЖҮМЫС

ЖОСПАРЫНЫҢ СИНТЕТИКАЛЫҚ ШОТТАРЫ

ТОПТАРЫНЫҢ ТІЗБЕСІ

1-бөлім. ҚЫСҚА МЕРЗІМДІАКТИВТЕР 1000 Ақша қаражаты

1010 Кассадағы теңгемен ақша ңаражаты 1020 Кассадағы валютамен аңша ңаражаты 1030 Жолдағы теңгемен ақша ңаражаты 1040 Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты

1050 Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша қаражаты

1060 Депозиттік банк шоттарындагы ақша ңаражаты

1070 Арнайы шоттардағы ақша қаражаты

1100 Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары

1110 Қысңа мерзімді үсынылган қарыздар

1120 Саудаға арналган қысқа мерзімді қаржы активтері

1130 Өтеуге дейін үсталатын қысқа мерзімді инвести-циялар

1140 Сатуға арналған қолда бар қысқа мерзімді қаржы инвестициялары

1150 Өзге ңысңа мерзімді қаржы инвестициялары

1200 Қысқа мерзімді дебиторлық берешек

1210 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі

1220 Еншілес үйымдардың ңысқа мерзімді дебитор-лық берешегі

1230 Қауымдастырылган және бірлескен үйымдардың қысңа мерзімді дебиторльщ берешегі

1240 Филиалдар мен ңүрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторльщ берешегі

1250 Қызметкерлердің ңысқа мерзімді дебиторлық берешегі

1260 Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек

1270 Алуға қысқа мерзімді сыйаңылар

1280 Өзге ңысқа мерзімді дебиторлық берешек

1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв

1300 Қорлар

1310 Шикізат және материалдар

1320 Дайын өнім

ІЗЗОТауарлар

1340 Аяқталмаған өндіріс

1350 Өзге қорлар

1360 Қорларды есептен шығару бойынша резерв

1400 Ағымдагы салық активтері

1410 Корпорациялық табыс салығы

1420 Қосылған қүн салығы

1430 Өзге салың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер

1500 Сатуға арналған ұзаң мерзімді активтер 1510 Сатуға арналған үзаң мерзімді активтер 1520 Сатуға арналған істен шығатын топтар 1600 Өзге қысқа мерзімді активтер 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар 1620 Алдағы кезеңдердің шығыстары 1630 Өзге ңысңа мерзімді активтер

2-бөлім. ҮЗАҢ МЕРЗІМДІАКТИВТЕР 2000 Үзақ мерзімді қаржылық инвестициялар

2010 Үзаң мерзімді берілген қарыздар 2020 Өтеуге дейін үсталатын үзаң мерзімді инвести-циялар

2030 Сатуға арналған қолда бар үзақ мерзімді қаржы-

лық инвестициялар

2040 Өзге үзақ мерзімді қаржылың активтер

2100 Үзақ мерзімді дебиторлық берешек

2110 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың үзаң

мерзімді берешегі

2120 Еншілес үйымдардың үзаң мерзімді дебиторлық берешегі

2130 Қауымдастырылған және бірлескен үйымдардың үзақ мерзімді дебиторльщ берешегі

2140 Филиалдар мен қүрылымдың бөлімшелердің үзаң мерзімді дебиторлық берешегі

2150 Қызметкерлердің үзақ мерзімді дебиторлың берешегі

2160 Жалдау бойынша үзаң мерзімді дебиторлың берешек

2170 Алуға арналган үзаң мерзімді сыйақылар 2180 Өзге үзаң мерзімді дебиторлық берешек 2200 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвес-тициялар

2210 Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвес-тициялар

2300 Жылжымайтын мүлікке инвестициялар

2310 Жылжымайтын мүлікке инвестициялар

2320 Жылжымайтын мүлікке инвестициялардың амортизациясы және қүнсыздануы

2400 Негізгі қүралдар

2410 Негізгі ңүралдар

2420 Негізгі қүралдардың амортизациясы жөне қүн-сыздануы

2500 Биологиялық активтер

2510 Өсімдіктер

2520 Жануарлар

2600 Барлау және бағалау активтері

2610 Барлау және бағалау активтері

2620 Барлау жөне бағалау активтерінің амортизация-сы және ңүнсыздануы

2700 Материалдық емес активтер

2710 Гудвилл

2720 Гудвилдің қүнсыздануы

2730 Өзге материалдық емес активтер

2740 Өзге материалдық емес активтердің амортиза-циясы және қүнсыздануы

2800 Кейінге қалдырылган салықтық активтер

2810 Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге ңалдырылған салыңтың активтер

2900 Өзге үзақ мерзімді активтер

2910 Берілген үзақ мерзімді аванстар

2920 Алдағы кезеңдердің шығыстары

2930 Аяқталмаған ңүрылыс

2940 Өзге үзақ мерзімді активтер

3-бөлім. ҚЫСҚА МЕРЗІМДІМІНДЕТТЕМЕЛЕР 3000 Қысқа мерзімді қаржы міндеттемелері

3010 Қысқа мерзімді банктік қарыз

3020 Қысңа мерзімді алынған ңарыз

3030 Қатысушылардың дивидендтері және кірістері бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек

3040 Үзаң мерзімді қаржы міндеттемелерінің ағым-дагы бөлігі

3050 Өзге ңысқа мерзімді қаржы міндеттемелері

3100 Салықтар бойынша міндеттемелер

3110 Төлеуге тиісті корпорациялық табыс салығы

3120 Жеке табыс салығы

3130 Қосылған қүн салығы

3140 Акциздер

3150 Әлеуметтік салың

ЗІбОЖерсалығы

3170 Көлік қүралдары салығы

3180 Мүлік салығы

3190 Өзге салықтар

3200 Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер

3210 Әлеуметтік саңтандыру бойынша міндеттемелер

3220 Зейнетаңы аударымдары бойынша міндеттемелер

3230 Басқа міндетті төлемдер бойынша өзге міндетте-мелер

3240 Басқа ерікті төлемдер бойынша өзге міндеттемелер 3300 Қысқа мерзімді кредиторлық берешек

3310 Жеткізушілер мен мердігерлерге қысңа мерзімді кредиторлың берешек

3320 Еншілес ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлың берешек

3330 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдарға ңысңа мерзімді кредиторлық берешек

3340 Филиалдарға жөне ңүрылымдың бөлімшелерге ңысңа мерзімді кредиторлың берешек

3350 Еңбекақы төлеу бойынша ңысқа мерзімді берешек

3360 Жалдау бойынша ңысқа мерзімді берешек 3370 Үзаң мерзімді кредиторльщ берешектің ағым-дағы бөлігі

3380 Төлеуге қысқа мерзімді сыйаңылар

3390 Өзге ңысқа мерзімді кредиторлық берешек

3400 Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері

3410 Қысңа мерзімді кепілдік міндеттемелер 3420 Заңды наразылыңтар бойынша ңысқа мерзімді міндеттемелер

3430 Қызметкерлерге сыйақылар бойынша ңысңа мерзімді бағалау міндеттемелері

3440 Өзге қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері 3500 Өзге қысқа мерзімді міндеттемелер

3510 Алынған қысқа мерзімді аванстар 3520 Алдағы кезеңдердің кірістері 3530 Сатуға арналған істен шығатын топтың міндетте-мелері

3540 Өзге ңысқа мерзімді міндеттемелер

4-бөлім. ҮЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР

4000 Үзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер

4010 Үзақ мерзімді банктік ңарыздар

4020 Үзақ мерзімді алынған ңарыздар

4030 Өзге үзақ мерзімді қаржылың міндеттемелер

4100 Үзақ мерзімді кредиторлық берешек

4110 Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін үзақ

мерзімді берешек

4120 Еншілес үйымдарға берілетін үзаң мерзімді

кредиторлық берешек

4130 Қауымдастырылған және бірлескен үйымдарға

берілетін үзақ мерзімді кредиторлық берешек

4140 Филиалдар мен қүрылымдық бөлімшелерге

берілетін үзақ мерзімді кредиторлық берешек 4150 Жалдау бойынша үзақ мерзімді берешек 4160 Төлеуге арналган үзақ мерзімді сыйақылар 4170 Өзге үзақ мерзімді кредиторлық берешек 4200 Үзақ мерзімді бағалау міндеттемелері 4210 Үзақ мерзімді кепілді міндеттемелер 4220 Заңды наразылыңтар бойынша үзақ мерзімді ба-

ғалау міндеттемелері

4230 Қызметкерлерге сыйаңылар бойынша үзақ мер-

зімді бағалау міндеттемелері

4240 Өзге үзақ мерзімді бағалау міндеттемелері 4300 Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер 4310 Корпорацияльщ табыс салығы бойынша кейінге

ңалдырылған салықтың міндеттемелері 4400 Өзге үзақ мерзімді міндеттемелер 4410 Алынған үзақ мерзімді аванстар 4420 Алдағы кезеңдердің кірістері 4430 Өзге үзақ мерзімді міндеттемелер

5-бөлім. КАПИТАЛ МЕН РЕЗЕРВТЕР

5000 Шыгарылған капитал

5010 Жарияланған капитал

5020 Төленбеген капитал

5100 Эмиссиялық кіріс

5110 Эмиссиялық кіріс

5200 Сатып алынган жеке меншік үлестік аспаптар

5210 Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар

5300 Резервтер

5310 Қүрылтай қүжаттарында белгіленген резервтік капитал

5320 Қайта багалауға арналған резерв

5330 Шетелдік валютаны қайта есептеуге арналған резерв

5340 Басңа да резервтер

5400 Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)

5410 Есептік жылдың пайдасы (залалы)

5420 Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде пайданы (залалды) түзету

5430 Өткен жылдардағы пайда (залал)

6-бөлім. КІРІСТЕР

6000 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс

6010 Өнімдерді сатудан жөне қызмет көрсетуден алы-натын кіріс

6020 Сатылған өнімді қайтару

6030 Бағадан және сатудан түсетін жеңілдіктер

6100 Қаржыландырудан түскен кіріс

6110 Сыйақылар бойынша кірістер

6120 Дивидендтер бойынша кірістер

6130 Қаржылық жалдау бойынша кірістер

6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс

6150 Қаржылық аспаптардың әділ қүнын өзгертуден түскен кірістер

6160 Қаржыландырудан түсетін басқа да кірістер

6200 Басқа да кірістер

6210 Активтердің шығуынан түскен кірістер 6220 Өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер 6230 Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер 6240 Қүнсызданудан залалды қалпына келтіруден

алынатын кірістер

6250 Бағамдық айырмадан түскен кірістер 6260 Операцияльщ жалдаудан түскен кірістер 6270 Биологиялық активтердің әділ ңүнын өзгертуден

түскен кірістер

6280 Басқа да кірістер

6300 Қысқартылатын қызметпен байланысты кірістер 6310 Қысңартылатын қызметпен байланысты кірістер 6400 Үлестік қатысу әдісі бойынша есепте ескерілетін

үйымдар пайдасының үлесі

6410 Қауымдастырылған үйымдардың пайда үлесі 6420 Бірлескен үйымдардағы пайданың үлесі

7-бөлім. ШЫҒЫСТАР

7000 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтер-дің өзіндік қүны

7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтер-дің өзіндік қүны

7100 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар

7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар

7200 Әкімшілік шығыстар

7210 Әкімшілік шығыстар

7300 Қаржыландыруға арналган шығыстар

7310 Сыйақылар бойынша шығыстар

7320 Қаржылық жалдау бойынша пайыздарды төлеу-ге арналған шығыстар

7330 Қаржылық аспаптардың әділ қүнын өзгертуден алынатын шығыстар

7340 Қаржыландыруға арналған басңа да шығыстар

7400 Басқа да шыгыстар

7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар

7420 Активтердің қүнсыздануынан түсетін шығыстар

7430 Бағамдьщ айырма бойынша шығыстар

7440 Резервті қүру және үмітсіз талаптарды есептен

шығару бойынша шығыстар

7450 Операциялың жалдау бойынша шығыстар 7460 Биологияльщ активтердің әділ қүнын өзгертуден

түсетін шығыстар

7470 Басқа да шығыстар

7500 Қысқартылған қызметпен байланысты шығыстар 7510 Қысңартылған қызметпен байланысты шығыстар 7600 Үлестік қатысу әдісімен ескерілетін ұйымдардың

залалындағы үлес

7610 Қауымдастырылған үйымдардың залалындағы үлес

7620 Бірлескен үйымдардың залалындағы үлес 7700 Корпорациялық табыс са лыгы бойынша шыгыстар

7710 Корпорациялың табыс салығы бойынша шығыстар

8-бөлім. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПКЕ АЛУ ШОТТАРЫ

8000 Өндірістік есепке алу шоттары

8010 Негізгі өндіріс

8020 Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары

8030 Қосалқы өндірістер

8040 Үстеме шығыстар

Бакылау сүрақтары:

1.  Дайындау процесі әрекеттерінің есебі үшін ңандай шоттар пайдаланылады?

2.  Бухгалтерлік есеп әдісінің элементі - бағалау дегенді қалай түсінуге болады?

3.  Өндіріс процесі әрекеттері есебі үшін қандай шот-тар пайдаланылады?

4.  Бухгалтерлік есеп әдісінің элементі - калькуляция дегенді қалай түсінуге болады?

5.  Сату процесі әрекеттерінің есебі үшін ңандай шот-тар пайдаланылады?

6.  Бухгалтерлік есепшоттарын жіктеу ңандай үш белгісі бойынша жіктеледі?

7.  Шоттардың ңүрылым бойынша жіктелуі калай?

8.  Шоттар қүрылымы бойынша ңандай топтарға, топ ішінде қандай бөліктерге және түрлерге бөлінеді?

9.  Сипаттама беріңіздер:

•  Негізгі шоттар;

. Реттеуші шоттар;

•  Калькуляциялық шоттар;

•  Салыстыру шоттары;

•  Жинаңтап-тарату шоттары.

10. Қаржы-нәтижелік шоттарга сипаттама беріңіздер.

11.  Бухгалтерлік шоттар экономикалық мазмүны бойынша қандай бөлімдерге бөлінеді?

12. Бөлімдердің ішінде бухгалтерлік шоттар экономи-калық мазмүндары бойынша қандай топтарға және түр-лерге бөлінеді?

13. Баланстан тыс шоттардың мақсаты неде? Осы шот-тарды жүргізу ерекшеліктері неде?

14.  Бухгалтерлік есепшоттарының үлгі жоспарына анықтама және сипаттама беріңіздер.

15. Бухгалтерлік есепшоттарының үлгі жоспарының бөлімдерін атаңыздар.

16.  Активті және пассивті шоттардың атаулары мен шифрларын атаңыздар.

6. Лекция тақырыбы: Құжаттандыру және түгендеу 

6.1. Бухгалтерлік құжаттар және олардың мақсаттары

Кәсіпорында жүргізілетін барлық шаруашылың әрекеттер растаушы ңұжаттармен ресімделуі керек. Бұл ңүжаттар негізінде бухгалтерлік есеп жүргізілетін алғашқы есеп ақпараты қызметін атңарады, сондықтан қүжаттандыру бухгалтерлік есеп әдісінің ең негізгі эле-менттерінің бірі болып табылады.

Бухгалтерлік құжат (лат. сіоситепйиіп — дәлелдеу, куәлік) дегеніміз — шаруашылық әрекеттерді орындау фактісін, оларды орындауга қүқықты растайтын немесе жұмысшылардың оларга сеніп берілген қ үндылықтарга материалдық жауапкершілігін бекітетін жазбаша куәлік.

Кәсіпорынның қаржы-шаруашылың қызметі сан алуан және әр түрлі шаруашылық әрекеттерін орындау-мен бірге жүреді. Өз кезегінде әрбір шаруашылық әрекеті міндетті түрде орындалған шаруашылық әрекеттері немесе оларды орындауға қүңың туралы алғапщы мөлі-меттері бар есеп ңүжаттарымен ресімделеді. Өндіріс және сату процестері, сонымен қатар кәсіпорынның өз ішіндегі және одан тыс жеке бөлімшелері мен әр түрлі қаржылық, шаруашылың, есеп айырысу ңатынастары есеп ңүжат-тарының объектілері болып табылады.

Кәсіпорындардың шаруашылың және есеп жүмыс-тарындағы қүжаттардың маңыздылығы:

1) Қүжаттар есеп жазбаларын негіздеу қүралы қыз-метін атқарады. Қүжаттардың сапасына айтарлыңтай шамада дерлік бухгалтерлік есептің де сапасы байла-нысты болады. Дүрыс бухгалтерлік есеп ақпараттарын қажетті кезде тек кәсіпорынның барлық шаруашылың әрекеттерін уақытында және нақты ресімдеу жағ-дайында ғана алуға болады. Қүжаттар есеп деректерінің дүрыстығы мен шынайылығын растайды және бухгалтерлік жазбалардагы мүмкін болатын қателерді анықтауға көмек береді.

2)  Бухгалтерлік ңүжаттардың зор оперативті магы-насы бар. Олар үкімдерді беруге, сонымен қатар шаруа-шылық әрекеттердің дүрыстығын растауға қызмет етеді, яғни кәсіпорынды оралымды басқаруға қолданылады.

3)  Бухгалтерлік қүжаттар бақылау-талдау цыз-метін атқарады. Қүжаттардың көмегімен орындалған әрекеттердің дүрыстыгы баңыланады, жүргізілетін жүмыстың   ағымдағы   талдауы   жасалады,   ягни кәсіпорынды алдын ала, агымдагы жэне кезекті басцару үшін пайдаланылады.

Алдын ала бақылау кәсіпорын басшысының қүжат-тарға ңол қоюы кезінде жүзеге асырылады, өйткені олар орындалған әрекеттер үшін қүжаттарды толтырған жү-мысшының жеке жауапкершілігіне ие болады.

Ағымдагы бақылау алгашқы қүжаттардың мәлімет-тері бойынша қаржы-шаруашылың қызметі есебі мен талдауы процесінде жүргізіледі.

Кезекті бақылау көбінесе қүжаттың тексеру, аудит нысанында жүргізіледі, сонымен ңатар есеп ңызметкер-лері бухгалтерлік есепте шаруашылың әрекеттерін бейнелеу кезінде ңүжаттарды тексеру жолымен жүзеге асырады.

Алынған мәліметтер кәсіпорын ңызметін жақсарту бойынша шаралар қабылдау үшін қолданылады.

4)  Қүжаттардың кэсіпорынныц меншігін сақтауын цамтамасыз етудегі рөлі ерекше. Олардың көмегімен материалдың жауапты түлғалардың әрекеттері қадағала-нады, қүндылықтарды алу мен берудің негізділігі тексе-ріледі. Олар кәсіпорынның меншігін үрлау және қаса-қана әрекеттер жасау жағдайларын ашуға, сонымен ңа-тар олардың алдын алуга мүмкіндік береді.

5)  Қүжаттардың қүқықтық маңыздылығы бар, олар көсіпорындармен және басңа субъектілермен немесе жеке түлғалармен арада туындайтын дауларды шешуде пайдаланылады. Төрелік сот пен сот инстанцияларында осындай дауларды дүрыс және уаңытында қүрылған жазбаша куәліктің заңды күші бар ңүжаттары арқылы шешеді.

Қүжаттармен ццжаттандыру, бірізге салу, стан-дарттау жэне ццжат айналымы сияңты үғымдар тығыз байланысты.

Қүжаттандыру - шаруашылың қүралдарын, міндет-темелер мен шаруашылық әрекеттерін бухгалтерлік қүжаттармен ресімдеу әдісі. Әрекет есепте оны растайтын тиісті қүжаттарсыз көрсетілуі мүмкін емес. Сондыңтан барлың шаруашылық әрекеттерін дүрыс және уақы-тында ресімдеу бухгалтерлік есептің алғашқы кезеңі болып табылады.

6.2. Құжаттардың жіктелуі

Құжаттарды неғүрлым тереңірек игеру және пай-далану үшін қүжаттар бухгалтерлік есепте құжаттардың мақсатын сипаттайтын айтарлықтай мәнді белгілері бо-йынша былай жіктеледі:

•  Мақсаты бойынша;

•  Қүрылу тәртібі бойынша;

•  Шаруашылық әрекеттердің мазмүны бойынша;

•  Әрекеттерді бейнелеу әдісі бойынша;

•  Толтыру орны бойынша;

•  Толтыру әдісі бойынша (12-сызбаны қараңыз).

Қүжаттар маңсаты бойынша үкімдік, атңарушы (растаушы), бухгалтерлік толтырылған және аралас болып бөлінеді.

Өкімдік - шаруашылық әрекеттерді орындауға арнал-ған бүйрық, өкімдерден тұратын құжаттар болып табы-лады. Олар әрекет жүргізуге рүқсат береді, бірақ олардың орындалуын растамайды. Мысалы, бүйрықтар, сенім-хаттар, жүмыс нарядтары, есеп айырысу шотынан аңша қаражаттарын алуға чектер, жабдыңтаушыға есеп айы-рысу шотынан аңша сомаларын аударуға төлем тапсыр-масы және т.б. Өкімдік қүжаттарда көрсетілген әрекет-терді орындауға жарлық беруге қүқыңтары бар кәсіп-орын қызметкерлері қол қояды.

Атқарушы (растаушы) ццжаттар тек әрекеттердің орындалу фактісін растайды, бухгалтерік жазбаларды қуаттайды, материалдың және ақша қаражатын алу, беру және шығындау туралы әрекеттерді куөландырады. Мысалы, орындалған шығындарды, материалдың жауапты түлғалардың есебін, сатылған өнімдерге шот-фактуралар, кіріс және шығыс кассалық ордерлерін растайтын негізгі ңүралдарды ңабылдау-беру актілері, түбіртектер, шоттар және т.б.

Бухгалтерлік жолмен толтырылеан ццжапгтпарды шаруашылың әрекеттерін жазуга басңа қүжаттар бол-маған жағдайда немесе бухгалтерлік есепте үкімдік және растаушы қүжаттарды дайындау мақсатында қызметкерлер жасайды. Мысалы, жалпы өндірістік және шаруашылық шыгындарды тарату ведомостары, амортизациялық аударымдарды есептеу және тарату ведомостары, жинаңтау ведомостары, өнімнің өзіндік қүнының калькуляциясы, нормативті өзіндік қүннан ауытқуларды есептеу, бухгалтерия жасайтын әр түрлі анықтамалар мен есеп айырысу түрлері және т.б.

Аралас ццжаттпар бір мезгілде өкімдік және растаушы, өкімдік және бухгалтерлік жолмен толтырылған қүжат-тар ңызметтерін атқарады. Мысалы, шығыс кассалық ордерінің бірінші бөлігінде ақшаны беру туралы өкім бар, ал екінші бөлігінде ақшаны алушы мен кассирдің қолдарымен расталған аңшаны беру ресімделеді; материалдық қүндылықтарды босату қүжаты ңоймадан цехңа ма-териалдарды босату өкімінен, сонымен қатар нақты бер-гендігін ресімдеуден түрады және т.б.

Қүрылу тәртібі бойынша ңүжаттар алғашңы және біріктірілген болып бөлінеді.

Алеашқы ццжаттар өрбір жеке әрекетке олар орын-далған сәтте қүралады. Мысалы, кассалық кіріс ордері, кассалың ШЫРЫС ордері, материалдарды босатуға талап, төлем тапсырмасы, негізгі қүралдарды беру-тапсыру актісі, негізгі қүралдарды істен шығару актісі және т.б.

Біріктірілген ццжаттар қүрылған алгашқы қүжат-тардың негізінде ресімделеді. Оларды пайдалану біртекті әрекеттерге бақылау жасауды жеңілдетеді. Олар растау-шы, бухгалтерлік толтырылган және аралас болуы мүм-кін. Мысалы, аванстық есептер, кассалық есептер, шот-тардан банк көшірмелері, топтастырылған және жинақ-тау ведомостары. Оның ішінде, аванстьщ есептер аралас болып табылады. Олар растаушы және бухгалтерлік толтырылған қүжаттардың қызметтерін атқарады. Онда есеп беруге тиісті түлғалармен есеп айырысудың толық сипаттамасы беріледі: өткен аванстың ңалдығы немесе асып кетуі, аванс мөлшері, шығындалган сома, оның қалдығы мен кассаға кірістелуі немесе асып кетуі және оны кәсіпорынға қайтару күні. Сонымен ңатар аванстық есепте өндіріс шығындарын тексеруден және бекіткеннен кейін шоттар бойынша бөлу қарастырылған. Есептің артында жеке шығындардың тізімі мен растаушы қү-жаттары беріледі.

Шаруашылық әрекеттердің мазмүны бойынша ңүжат-тар материалдың, ақшалай және есеп айырысу ңүжат-тары болып табылады.

Материалдъщ ццжаттар еңбек қүралдары мен затта-рының бар болуы мен қозғалысын көрсетеді. Оларға не-гізгі ңұралдар, материалдық емес активтер, үзақ мерзімді салымдар, өндіріс қорлары мен шығындары жатады. Мысалы, негізгі ңүралдарды қабылдау-беру актілері, ма-териалдық ңүндылықтарды кірістеу және босату қүжаттары, өндіріс шыгындары шоттары бойынша есеп тірке-гіштерін толтыруға қажетті кестелер, аныңтамалар мен есеп айырысулар және ведомостар, шот-фактуралар, ілеспе қүжаттар және т.б.

Ацшалай ццжаттар ақшалай ңаражаттың қозғалысын көрсетеді. Олардың көмегімен кассалық және банк өре-кеттері есептелінеді. Мысалы, чектер, банк көшірмелері, кассальщ кіріс және шығыс ордерлері, аңшаны қабылдау түбіртегі, пошта және вексель маркалары, қарыздар, облигациялар, жинақ сертификаттары және т.б.

Есеп айырысу ццжаттары кәсіпорынның заңцы және жеке түлғалармен есеп айырысуын көрсетеді. Мысалы, төлем тапсырмасы, есеп-төлем ведомостары және т.б.

Әрекеттерді бейнелеу әдісі бойынша қүжаттар бір реттік және жинақтау қүжаттары болып бөлінеді.

Бір реттік ццжаттар бір рет жеке әрекетті немесе бір уаңытта орындалатын бірнеше әрекеттерді бейнелеу үшін қолданылады. Ресімделгеннен кейін бір реттік қүжат бухгалтерияға түседі және бухгалтерлік есепте бейнелеу үшін негіз болып табылады. Мысалы, кассалың кіріс және шығыс ордерлері, есеп айырысу-төлем ведо-мостары және т.б.

Жинацтау қцжаттары бір текті ңайталанатын әрекеттерді бейнелеу үшін белгілі бір кезеңге (апта, декада, ай) ңүрылады. Кезеңнің соңында есеп жазбалары үшін пайдаланылатын көрсеткіштер бойынша жиындары есептелінеді. Жинаңтау ңүжаттары біріктірілген қүжат-тардан айырмашылығы біріктірілген ңүжаттар алғашңы қүжаттардың негізінде толтырылады, олардың жиынты-ғы болып табылады, ал жинақтау қүжаттары әрекеттердің жинақталуы жолымен біртіндеп қүрылатын алғашқы қүжат. Лимиттік-алу карталары, екі аптальщ не айлық нарядтар және т.б. жинаңтау қүжаттары болып табылады.

6.3. Құжаттардың деректемелері

Өрбір бухгалтерлік қүжат онда орындалған әрекеттер туралы керекті түсініктер алу үшін барлық ңажетті мә-ліметтерден түратындай етіп ресімделуі керек. Қүжат-тың ңүрамдас бөлігі болып табылатын осы мәліметтер деректемелер деп аталады.

Қүжаттардың деректемелері шаруашылық әрекеттер-дің сипатына байланысты болады. Әр түрлі әрекеттер үшін олар сан алуан болып келеді.

Алайда, көптеген ңүжаттарда кездесетін негізгі үлгі болады, оның ішінде олар ақпараттары ңағаз және элек-тронды түрдегі қүжаттарда міндетті болып табылатын деректемелері бар.

Міндетті реквизиттердің қатарына мыналар жатады:

1)  ңүжаттардың атауы (талап, лимит-алу картасы, аванстық есеп және т.б. ) және оның реттік нөмірі;

2)  қүжат жасалған кәсіпорынның атауы мен мекен-жайы;

3)  осы ңүжатпен ресімделген шаруашылың әрекетіне қатысушы тараптар;

4)  қүжатты жасау күні;

5)  әрекеттің мазмүны мен оны орындау шарты, соны-мен қатар оны орындауга негіздеме (келісім-шартқа сілтеме, наряд, бүйрың және т.б.);

6)  әрекеттердің өлшем бірліктері, яғни оның ақшалай және заттай көрсеткіштерінің санмен көрсетілуі;

7) әрекетке жөне оның ңүжатта дүрыс ресімделуіне жауапты түлғалардың қолтаңбасы.

Осы деректемелердің бірінің болмауы немесе дүрыс көрсетілмеуі есеп мәліметтерінің алғашқы көзі ретінде қүжаттарды пайдалануды ңиындатады, ал кейбір жағ-дайда қүжатты оның күшінен айырады.

6.4. Қүжаттарды құруға және ресімдеуге қойылатын талаптар

Бухгалтерлік ңүжаттардың көшірмесін алуга және ресімдеуге 1997 жылғы 31 желтоқсандағы Қазаңстан Республикасы Қаржы министрлігі Бухгалтерлік есеп жөне аудит департаментінің №455 бүйрығымен бекітіл-ген №24 "Бухгалтерлік ңызметті үйымдастыру" бухгал-терлік есеп стандарты белгілеген арнайы талаптар қой-ылады.

№24 бухгалтерлік есеп стандартында әрекеттерді ресімдеу сапасына баса назар аударылады. Бүл талаптар көбінесе мыналарға қатысты.

Ең алдымен қүжат бланкіде жасалуы қажет. Бланк болмаған жағдайда ғана қүжатты таза қағаз парағына жасауға жол беріледі.

Қүжатты жазу жазба машинкасында немесе автомат-тандырылған әдіспен, сиямен не химиялық ңарындашпен жүргізіледі. Әсіресе аңша қүжаттары үшін -кассалық кіріс және ШЫРЫС ордерлері, төлем тапсырмалары және басқа да банк қүжаттары. Бүл қүжаттарда сомалар тек цифрмен ғана емес, жазбаша да ңойылады.

Қүжаттар арнайы нысанмен барлың қажетті дерек-темелерін міндетті түрде толтыру арқылы жасалады.

Құжаттың мазмұнын әрекеттерді дүрыс көрсету үшін толық сәйкес болуы үшін тура және анық жазу керек.

Қүжаттың мәтіні мен сандарын оларды әр түрлі түсі-ніп, талңыламау үшін анық және түсінікті етіп жазу ке-рек.

Қүжатта оның түпнүсқасына және дүрыстығына кү-мән келтіретіндей тазалауға, сызуға және басңа ақаулар-ға жол беруге болмайды.

Қүжат бланкісіндегі бос бағандар мен жолдарға басқа жазбалар жазып ңоймау үшін сызып қою керек.

Ақшалай қүжаттарда(чектерде, кассалық ордерлерде және т.б.) сомаларын тек сандармен ғана емес, сонымен қатар жазбаша сөздермен де көрсету керек.

Қүжат тіркелетін әрекеттерді ресімдеуі және оған заңдың күш беретін қажетті барлық қолтаңбалармен ресімделуі керек. Қүжатқа ңолтаңбасын ңойған түлғаның аты-жөні оқуға мүмкін болатындай аның болуы керек.

Әрбір қолтаңбаның алдында оны қоюшы түлғаның қызметі көрсетіледі.

Жогарыда айтылғандардан мынадай жалпы құжат-тарды қүру ережелерін шығаруға болады.

Қүжаттарды дүрыс құру үшін мыналар қажет болып табылады:

1)  ңүжатты бланкіде сиямен не химиялық қарын-дашпен, не жазба машинасымен не электрондық әдіспен жазу керек (ал бланк болмаған жағдайда таза бет па-рағында);

2)  ңүжаттың белгіленген нысаны мен деректемелерін қатаң сақтау керек;

3)  қүжаттың мазмүнын тура және анық жазу;

4)  қүжаттың мәтіні мен санын анық және түсінікті жазу;

5)  қүжат бланкісіндегі бос толтырылмаған жерлерін сызу;

6)  ақша қүжаттарындағы сомаларды санмен және жазбаша жазу;

7) ңол қойған түлғаның ңызметін көрсете отырып, анық жазылған қолдармен қүжатты қамтамасыз ету.

Қүжаттарды қүру кезінде қателер жіберілуі мүмкін.

Қүжаттардағы ңателер былай жөнделеді:

Жөндеуге жататын ңате сөздер мен сандар сызылып тасталғанда оқуға мүмкін болатындай етіп үқыпты түрде жіңішке сызыңпен сызылады. Сызықтың үстінен дүрыс жазбасы жазылады. Осыдан санда не сомада бір ғана сан дүрыс болмаса, онда осы бір ғана санмен шектелмей, барлық сандарын жөндеу керек. Жасалған жөндеу туралы қүжаттың бір бос жеріне (астына не жолдарына) ңүжатты толтырған түлға жазба жазады.

Банк және кассалық ңүжаттарда ңатені түзетуге мүлдем жол берілмейді. Егер мүндай қүжатта оны қүру кезінде ңате жіберілетін болса, ол бүлінген болып сана-лады да, басңа бланкіде қайтадан жазылады.

Қүжаттарды қүру тәртібін бүзғаны үшін ең алдымен оған қолтаңбасын қоюшы және қүрушы түлғалар жауап береді. Тағы да басты жауапкершілікті осы ңүжаттарды ңабылдайтын, оларды жан-жақты тексеретін және олардың негізінде есеп жазбаларын жасайтын бухгалте-рия аппараты атңарады. Ерекше жауапкершілік есептің басшысы ретінде бас бухгалтерге жүктеледі. Бас бухгал-тер дүрыс емес ңүжаттар немесе ңалай болса солай толты-рылған және ресімделген ңүжаттар үшін, оларды жоғал-ту мен бүлдіру, бекітілген тәртіпті бүза отырып мате-риалдың ңүндылықтарды босатңаны үшін материалдық, тәртіптік және ңылмыстьщ жауапкершілік атқарады.

Әрбір есеп қызметкері сонымен бірге өзінің жүмыс учаскесінде қүжаттарды қүру және ресімдеу тәртібін бүзғаны үшін жауапкершілік атңарады.

6.5. Қүжаттарды тексеру және бухгалтерлік өңдеу

Бухгалтерияға қүжаттар субъектінің басшысы бекіткен кесте бойынша қатаң бекітілген мерзімде келіп түседі.

Бухгалтерияға келіп түскен ңүжаттар үш әдіспен жүргізілетін міндетті тексеруге жатады:

• қүжаттар мәні бойынша тексеріледі, яғни қүжатта көрсетілген әрекеттердің заңдылығы мен маңсаттылығы бекітіледі, осы әрекеттің қүжатта көрсетілген көлемде болуы керек пе, жоқ па - осы аньщталады. Мүндай жаг-дайда қүжаттарды қарама-ңарсы тексеру әдісін пай-даланады. Мысалы, өнім өндіруге қүжаттарының және осы өнімдерді қабылдау ңүжаттарының салыстырылуы, өнімді тиеу қүжаттары мен осы өнімді қабылдап алуға сатып алушылардың түбіртектері және т.б.;

•    қүжаттарды формалды тексеру жүргізіледі (нысаны бойынша), яғни осы қүжаттың бекітілген ны-санды бланкілерде толтырылғандығын, барлың дерек-темелерінің толтырылу дүрыстығын, әрекеттерді орын-дауға және ңүжаттарды ресімдеуге ңатысатын лауа-зымды түлғалардың ңарастырылған қолтаңбалары бар екендігін тексереді;

•  құжаттарды арифметикалық тексеру, ңүжаттарда жүргізілген есептеулердің дүрыстығы тексеріледі.

Егер тексеру кезінде қүжат дүрыс қүрылмаса, онда жаңа қүжатты ңайта қүру үшін оны қүрушыға кері ңай-тарады.

Бухгалтерия тексерген және қабылдаған қүжаттар таксировка, топтастыру және контировкадан түратын бухгалтерияльщ өңдеугс жатады.

Қүжаттар таксировкасы - бүл заттай көрсеткіштердің ақшалай түрде көрсетілуі және сомаларын есептеу.

Топтастыру - бүл қүжаттардың атауы ғана емес, соны-мен қатар олармен байланысты қүжаттар бойынша қү-жаттарды таңдау. Ол біртекті құжаттар бойынша жал-пы жиындарын шығаруға мүмкіндік береді, бүл топтас-тырылған мәліметтердің өңделуін жеңілдетіп, бір бух-галтерлік жазбамен жазба жүргізуге мүмкіндік береді.

Құжаттар контировкасы қүжаттарда үсынылган ша-руашылық әрекеттерінің дебеті мен кредиті бойынша жазылуға тиісті шоттарды анықтаумен түсіндіріледі (қүжаттарда шоттар корреспонденцияларын қою).

Қүжаттарды жазып болғаннан кейін бухгалтерлік тіркегіштер бойынша олардың "өтелді" деген мөртаба-нының әрбір қүжатқа қойылуымен өтелуі жүргізіледі. Ақша қүжаттарын "алынды" және "төленді" мөртабан-дарымен өшіреді. Құжаттарды осылай өшіруді қүжат-тардың екінші рет пайдаланылуы жолымен қасақана әрекеттердің алдын алу үшін жүргізуге тура келеді.

6.6. Қүжат айналымы

Қүжаттардың қүрылуынан немесе басңа кәсіпорын-дардан алынуынан бастап олардың бухгалтерлік жаз-балар үшін қолданылуына және мүрағатқа берілуіне дейінгі қозғалысы ңүжат айналымы деп аталады.. Қүжат айналымының негізгі кезеңдері болып мына-лар табылады:

1)  ңұжатты қүру және ресімдеу;

2)  ңүжатты есеп аппаратының (бухгалтерияның) ңабылдауы;

3)  ңүжаттың бухгалтерияның бөлімдері және жүмыс орындары бойынша ңозғалысы, оның өңделуі және есеп жазбалары үшін пайдаланылуы;

4)  ңүжаттың мүрағатңа тапсырылуы.

Ңүжат айналымын әрбір кәсіпорында бас бухгалтер бекітеді және кәсіпорынның барлық қызметкерлері үшін міндетті болып табылады.

Қүжаттың қандай да болмасын тәртібін бекіту шаруа-шылың әрекеттерінің сипаты мен ерекшеліктеріне және олардың есептік ресімделуіне, сонымен қатар кәсіпорын мен оның есеп аппаратының (бухгалтерияның) қүрылы-мына байланысты.

Кез келген кәсіпорындағы қүжат айналымын бас бух-галтер дайындайды, кәсіпорын басшысы бекітеді. Онда міндетті түрде мыналарды ңарастыру керек:

•  есеп берулер мен алғашңы қүжаттардың атаулары;

•  қүрууақыты;

•  қүжаттарда жазбалар жүргізетін, қол қоятын түлға;

•  бухгалтерияға қүжаттарды тапсыру уақыты мен оған жауаптылар;

•   ңүжаттарды қабылдайтын, тексеретін, өңдейтін және оның бухгалтерияда қалай пайдаланылатыны мен ағымдагы мүрағатта саңталуын баңылайтын түлға.

6.7. Құжаттарды сақтау

Барлың орындалған есеп ңүжаттары мүрағатта сақта-лады.

Қүжаттардың сақталуы бухгалтерлік есептің дүрыс жүргізілуінде ерекше рөл атңарады. Саңтаудың үтымды жүйесі заңмен бекітілген мерзімнің ішінде қүжаттардың ңаз-қалпында саңталуын ғана емес, сонымен қатар олар-дың ңандай да болмасын анықтамалар үшін кез келген сәтте пайдаланылу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Мүрағатқа тапсыруға жататын ңүжаттар алдын ала іздегенде тезірек табылатын ыңғайлы жерлерде орналас-тырылады және ілініп қойылады немесе істпер деп атала-тын ерекше папкаларда түптелінеді.

Қүжаттардың істерде орналастырылуы олардың сипаты мен мақсатына байланысты мынадай белгілер бойынша жүргізіледі:

1)  Заттық белгісі бойынша (сүрақтар бойынша, өрекеттер бойынша, мысалы: кассалық қүжаттар, мате-риалдың қүжаттар, келісім-шарттар, тапсырыстар, сме-талар және т.б.);

2)  Корреспонденттік белгісі бойынша (яғни, осы қүжаттарға қатысты кәсіпорындардың атаулары бойын-ша);

3)  Хронологиялық белгісі бойынша (айлар бойынша, айлар шегінде - күндер бойынша);

4)  Қүжаттардың нөмірлері бойынша.

Шоттар бойынша жазбалар жүргізілген бухгалтерлік қүжаттар әрекеттердің (кассалық материалдық есеп айырысу және т.б.) түрлері бойынша бөлінуіне және айдың күніне байланысты сақталады.

Мүрағатқа істер белгілі бір тәртіппен - алфавит бойын-ша, нөмірлері бойынша және т.б. орналастырылады.

Мүрағаттағы орналастыру техникасына қатысты екі негізгі әдіс бар:

1)  Көлденеңінен сақтау;

2)  Тігінен саңтау.

Көлденеңінен саңтау кезінде істер бірінің үстіне бірі көлденеңінен қойылады. Сақтаудың бүл әдісі тәжірибе жүзінде пайдалануға қолайсыз, сондықтан сирек ңолда-нылады.

6.8. Түгендеу және оның түрлері

Түгендеу - бүл негізгі ңүралдар, тауарлы-материал-дық қүндылыңтар, аяқталмаған өндіріс, ақша ңаражаты, есеп айырысуларды есеп мөліметтерімен салыстыратын бухгалтерлік есеп әдісі элементтерінің бірі болып табы-лады. Бухгалтерлік есеп әдісі элементіне қатысты ол тек бухгалтерлік есептің маңыздылығын көрсетіп қоймайды, сонымен қатар бухгалтер тәжірибе жүзінде өте қажетті болғандықтан, осы сауалға неғүрлым толығырақ тоңта-лайық.

Түгендеуді меншік нысанына, қызмет ету түріне және жүмыс тәртібіне қарамастан барлың кәсіпорындарда жүргізеді. Ол қүжаттандырудың міндетті қосымшасы болып табылады. Барльщ шаруашылық ңүбылыстары-ның толың және дүрыс көрсетілуін түгендеуді қүжаттан-дырудың көмегімен ғана ңамтамасыз етуге болады.

Шаруашылың қүралдарын қамту толыңтығына бай-ланысты түгендеу толық және ішінара болып бөлінеді.

Толыц тцгепдеуді, ереже бойынша, жылына бір рет жылдық есеп берудің алдында жүргізеді, оның мақсаты - кәсіпорын балансында барлық активтер мен пассив-тердің шынайы бейнеленіп көрсетілуін қамтамасыз етеді. Сонымен бірге толық түгендеу бақылау жүргізуші органдардың талап етуі бойынша да жүргізілуі мүмкін.

Ішінара тцгендеу түгенделетін объектілердің тек бел-гілі бір бөлігін ғана қамтиды, яғни шаруашылық қүрал-дарының қандай да бір түрін ғана, мысалы, негізгі қүрал-дар, кассадағы бар аңшалай қаражат.

Түгендеу сипатына байланысты былай бөлінеді:

- Жоспарлы, түгендеу жүргізудің мақсаты мен мүм-кіндігіне байланысты алдын ала белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын түгендеу;

- Кездейсоц, кәсіпорын басшысының өкімімен, бақы-лаушы органдардың тапсырысымен, материалды-жауапты   түлғалардың   ауысуы   кезінде,   табиғат апатынан кейін жүргізілетін түгендеу.

Түгендеуді тексерілетін қүндылықтарға жауап беретін жауапты түлға болып тағайындалған арнайы комиссия жүргізеді.

Түгендеу жүргізу мерзімділігі, жиілігі, түгендеу ко-миссиясының қүрамы әрбір шаруашылық жүргізуші субъекті дайындайтын есеп саясатында бекітіледі.

6.9. Түгендеу жүргізу тәртібі мен ресімделуі

Бухгалтерлік есеп стандартында әр түрлі шаруашы-лық ңүралдары мен міндеттемелерге түгендеу жүргізу тәртібі қарастырылған, енді біз оның жүргізілуінің жал-пы тәртібіне тоқталайың.

Түгендеу жүргізудің алдында түгендеудің жүмыс ко-миссиясы өз мүшелеріне жүмыстың басталу мен аяқталу мерзімдері бекітілген бүйрық үсынады.

Нақты қалдыңтарын алуды аяңтаған күнге қүнды-лыңтардың кірісі мен шығысы бойынша барлық қүжат-тарды өңдеу аяқталып, талдау есебінің карточкаларында (кітаптарында) сәйкес жазбалар жүргізіліп, түгендеу күніне қалдықтары шығарылып болуы керек.

Тауарлы-материалдық қүндылыңтардың нақты бо-луын тексеруді бастамас бүрын түгендеудің жүмыс комиссиясы мыналарды жүзеге асыруға міндетті:

-  Жеке кіретін және шығатын жерлері бар ңүнды-лыңтар сақталган барлық сақтау орындарын, қосалқы орындарды пломбалау керек;

- Барлық салмақ өлшегіш аспаптарының дүрыстығын тексеру керек;

- Материалдық қүндылыңтар мен ақшалай ңаражат-тың қозғалысы туралы түгендеу жүргізудің алдында соңғы кіріс және шыгыс қүжаттарының тізілімдері мен есеп берулерді алу керек.

Түгендеу тізімінің соңғы бетінде сонымен бірге осы тексеруді жүргізген түлғалардың ңолы бар жиындардың таксировкасы мен ңайта санаулары, бағаларын тексеру жүргізілуі керек.

Салыстыру ведомостары түгендеу кезінде есеп мәлі-меттеріне ауытқулар анықталған қүндылықтар бойынша да қүрылады.

Салыстыру ведомостары мен материалдық жауапты түлғалардан алынған түсініктемелердің негізінде түген-деу комиссиясы анықталған жетіспеушіліктердің, жо-ғалтулар мен бүлінулердің, артықшылықтардың себеп-терін аныңтайды және осыған байланысты алынган айырмашылықтардың тәртібін реттейді.

Барлық жетіспеушіліктер мен артықшылықтар бой-ынша, сонымен ңатар дебиторлық қарыз бойынша талап ету мерзімінің өтуімен байланысты түгендеу комиссия-сымен сәйкес жүмысшылардан жазбаша түсініктеме алынуы керек.

Үсынылған түсініктемелер мен материалдардың негізінде түраңты әрекет етуші түгендеу комиссиясы анықталған жетіспеушіліктер, жоғалтулар мен ңүнды-лықтар бүлінуінің, сонымен қатар артықшылыңтардың сипаттамасын бекітеді.

Түрақты әрекет етуші түгендеу комиссиясы салыс-тыру ведомостарының дүрыстыгын тексереді және өз ңорытындыларын түгендеу нәтижесі бойынша хаттамада көрсетеді. Онда жетіспеушілікке, жоғалтуға және артық-шылыңқа кінәлілер мен оның себептері туралы толық мәліметтер келтіріледі, сонымен ңатар кінәлі адамдарға ңатысты қандай шаралар ңолданылғандығы, әрі бухгал-терлік есеп мөліметтеріне қарсы қүндылықтардың нақты болуын реттеу бойынша үсыныстар келтіріледі.

Нысан № тцг.-18

(кәсіпорын, ұйым) Цех (ңойма)_________

ТҮГЕНДЕУ НӘТИЖЕСІНЩ САЛЫСТЫРУ ВЕДОМОСЫ

г. №         бүйрың (өкімнің негізінде)

Негізгі қүралдардың түгендеуі жүргізілді

(цызметі) Түгендеубасталды "

аяқталды "

(аты-жөні)

ж. ж.

Түгендеу кезінде мыналар бекітілді:

Тізім-нін реттік нөмірі	Объек-тінін аты мен қыска-ша сипат-тамасы	Шык-кан (дайындал ған) жылы	Инвен-тарлык (номенклатура-лык) нөмірі	Түгендеу корытындысы
				Артыкшылык		Жетіс-пеушілік
				Саны	күны	саны	күны
1	2	3	4	5	6	7	8

Бухгалтер

Салыстыру нәтижесімен таныстым

(материалдық-жауапты тцлганыц қолтаңбасы)

Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес түгендеу нәтижелерін мынадай  тәртіппен реттейді:

•  Артыңшыльщтар мен жетіспеушіліктердің өзара есебі (ңайта сорттау бір кезде және бір материалдық жауапты түлғада, сондай-аң бір атаулы қүндылықтарға қатысты болған кезде жіберіледі);

•  Бухгалтерлік есепте өзара есеп көрсетілмейді;

•  Артыңшылықтар келешекте кінәлі адамдарды және олардың туындау себептерін бекіту мен кірістеуге алынады. Бүдан бухгалтерлік есепте актив есебі шоттары дебеттеледі және кірістелген артыңшылыңтар кәсіпорын табысы болып табылғандықтан, басқа да табыстар шот-тары кредиттеледі;

•  Қүндылықтардың жетіспеушілігін олардың туын-дау себептерінен тәуелсіз материалдьщ жауапты түлға-лардың мойындарына салады;

•  Табиғи кему нормасы шегінде жетіспеушіліктерді өндіріс шығындарына жатқызады (ңұралдардың нақты түрлеріне табиғи кему нормаларын салалың министрлік-тер бекітеді);

•  Табиғи кему нормаларына артық жетіспеушілік-терді, қүндылықтардың бүлінуінен жоғалтуларды, соны-мен қатар нақты кінәлілер жоқ болғандағы үрлыңтарды және материалдың жауапты түлғалардан іздестірудің негізсіздігі кезінде оларды кезең шығындарына жатңы-зады;

• Анықталған жетіспеушіліктер, ңүндылықтардың бүлінуінен залалдар нақты кінәлі адамдардан іздесті-ріледі. Бухгалтерлік есепте кәсіпорын алдындағы нақты кінәлі түлға дебиторлың қарыз ретінде ресімделеді.

Түгендеуді уақытында және сапалы жүргізу шаруа-шылық ңүралдарының нақты болуының есеп мәлімет-тері мен олардың сақталуын қамтамасыз етеді.

Бақылау сүрақтары:

1.  Бухгалтерлік ңүжаттар дегеніміз не?

2. Алғапқы есеп қүжаттары бухгалтерлік есеп және басңару жүйесінде ңандай орын алады?

3.  Қүжаттандыру дегеніміз не?

4.  "Бір ізге салу", "стандарттау", "алғашқы аңпарат-тандыру" үғымдарын қалай түсіндіруге болады?

5.  "Қүжат айналымына" анықтама беріңіздер. Оның қүрылуы кәсіпорын үшін неге қажет болып саналады?

6.  Жалпылама түрде алғашқы қүжаттар ңандай бел-гілері бойынша жіктеледі?

7.  Қүжаттардың жіктелуін сипаттаңыздар:

8.  Есеп қүжаттарын ресімдеуге қойылатын негізгі талаптар қандай?

9.  Бухгалтерияға түскен қүжаттарды тексеру немесе өңдеу кезектілігі ңандай?

10. Қүжаттар таксировкасы және контировкасы деге-німіз не?

11.  Қүжаттар деректемелерін атаңыздар.

12. Кәсіпорыннан және мүрағаттан қүжаттарды алуға кімнің қүқығы бар?

13.  Түгендеуге анықтама беріңіздер. Оның түрлерін атаңыздар.

14. Міндетті түрде түгендеу қандай жағдайларда жүр-гізіледі?

15. Түгендеу кезінде ңандай негізгі қүжаттар пайдала-нылады?

16. Есепте түгендеу нөтижесі қалай көрсетіледі?

7. Лекция тақырыбы: Бухгалтерлік есептің есептіркегіштері және нысандары

7.1. Есептіркегіштердің түсінігі, түрлері мен нысандары

Есеп тіркегіштер дегеніміз - шаруашылық ццрал-дары мен әрекеттерін тіркеу цшін пайдаланылатын кестеленген цагаз парақтары.

Есептіркегіштердегі жазбалар алдын-ала рәсімделген және өңделген алғашқы қүжаттардың негізінде жаса-лады және есеп жүмысының маңызды учаскесі болып табылады, өйткені есептің уақыттылығы, бухгалтерлік есеп беруді тапсырудың сапасы мен мерзімі олардың дүрыстығы мен уақыттылығына байланысты болып келеді.

Бухгалтерлік есепті жүргізу тәжірибесінде есептірке-гіштерінің әр түрлі нысандары қолданылады, бірақ олар-дың барлығын мына белгілері бойынша топтастыруга болады:

•  Сыртқытүрі;

•  Бухгалтерлік жазбалар сипаты;

•  Есеп жазбаларының көлемі және оларды қорытын-дылау дәрежесі;

•  Қүрылу нысаны.

Сыртқы түрі бойынша есептіркегіштер бухгалтерлік кітаптарға, карточкаларға, бос параңтарға, электрондың түрлерге бөлінеді.

Бухгалтерлік кітаптар дегеніміз - шаруашыльщ әрекеттері жазбаларына арналған түптелген, кестеленген және нөмірленген қағаз парақтары. Әрбір кітаптағы беттердің кестеленуі мен тіркегіштерінің сипаты жазба-лардың сипаты мен тіркегіштердің мақсатына байланысты әр түрлі болып келеді. Кітап ереже бойынша бір жылға ашылады, оның бірінші бетінде жазбалары бір жыл бойы жүргізілетін шоттар мен субшоттардың атаулары беріледі. Өте маңызды мақсаты бар кейбір кітаптарда барлың параңтары тігіледі және «Осы кітапта осынша парақ нөмірленген және тігілген» деген жазу жазылып, жауапты түлғалардың қолтаңбасымен және мөрмен бекітіледі.

Сондықтан бухгалтерлік кітаптар қазіргі кезде жеке объектілердің талдау есебі, сондай-ақ жинақтау есебі (Бас кітап) мен кассальщ әрекеттердің есебі (кассальщ кітаптар) үшін пайдаланылады.

Карточкалар - бүл баспаханалың әдіспен қажетті реквизиттері басылған шамамен қатты қағазда кестелен-ген жеке беттер. Карточкалар оларды картотекада бірге сақтауға мүмкіндік беретін белгілі стандартты мөлшерде болады.

Бухгалтерлік кітаптардан карточкаларға көшу бух-галтерлік есептегі жазбалар техникасының жетілгендігін көрсетеді. Карточкаларды пайдалану бухгалтерия қыз-меткерлері еңбегін бөлуге, олардың еңбек өнімділіктерін жоғарылатуға, есептіркегіштерінің автоматтандыры-луын кеңінен қолдануға мүмкіндік береді.

Бос парацта карточкаларға қарағанда мөлшері жағы-нан біршама үлкен, тіркегіштердің көптеген санынан түрады және күнтізбелік тәртіппен есеп мәліметтері рет-ретімен жинаңталады. Оларды журналдар деп атау қа-былданған. Олар жеке параңтарды алуға және оңай салуға мүмкіндік беретін арнайы папкаларда немесе тіркегіштерде сақталынады.

Электрондыц эдіспен дайындалган тіркегіштері де-геніміз - ақпараттардың автоматты жолмен алынған ар-найы тіркегіштер. Оларда болатын мәліметтер әр түрлі деңгейлі қорытындыларға бөлінудің арнайы белгілері бойынша топтастырылады: жеке, аралық, жалпы және біріктірілген. Электрондық әдіспен дайындалған тіркегіштер есеп пен басқаруга барлық қажетті мәліметтерден тұрады.

Есепте есептіркегіштердің қандай да нысандарының -кітаптар, бос параңтардың қолданылуы олардың ерек-шеліктерімен және кәсіпорынның есеп саясатымен анықталады.

Есептіркегіштер бухгалтерлік жазбалар сипаты бойынша келесі топтарға бөлінеді: хронологиялық, жцй-елік, аралас.

Хронологиялық тіркегіштер шаруашылың әрекеттерін рет-ретімен кезегі бойынша тіркеу үшін пайдаланылады. Хронологиялың есептіркегіштерге мысал ретінде есептің мемориалды-ордерлік нысаны кезінде жүргізілетін арнайы тіркеу журналын алуға болады. Журналда шаруашылық әрекеттері олардың бухгалтерлік жаз-балармен ресімделу шамасы бойынша тіркеуге алынады: жазбалардың реттік нөмірі, оның күні мен сомасы жа-зылады. Яғни, журналда тіркелген әрекеттердің жалпы ңорытындысы шоттар бойынша жазбалардың толықты-лығын тексеруге мүмкіндік береді.

Жцйелік есептіркегіштерде шаруашылық әрекеттері корреспонденцияланатын шоттар бойынша тіркеледі. Оған мысал болып Бас кітап, талдау есебінің кітаптары мен карточкалары табылады.

Талдау есебінің тіркегіштері талдау есебінің көрсет-кіштерін көрсету үшін қолданылады. Жалпы ңатар бойынша талдау тіркегіштерін қүру үшін әр түрлі кәсіп-орындарда төмендегідей болып бөлінетін карточкалар-дың үлгі нысандары қолданылады: сандың есеп, сандың-сомалық есеп, контокорренттік және көп кестелі.

Сандың есепті карточкалар тек сандық өлшемдегі әрекеттерді бейнелеуге арналған. Мүндай карточкалар ңоймадағы тауарлы-материалдық ңүндылыңтар есебі үшін қолданылады.

Сандық-сомалық есеп карточкалары әрекеттерді заттай, сондай-аң ақшалай өлшегіштермен бейнелеу үшін пайдаланылады. Оларда сомалары мен сандары жазу кестелері ңарастырылған.

Контокоррентті карточкалар тек ақшалай өлшемде ғана есеп жүргізуге арналган.

Көп кестелі карточкалар жеке бөліктердің жазбалар детализациясы талап етілетін шоттар бойынша аңшалай өлшегіштерде есеп жүргізу үшін пайдаланылады.

Есептіркегіштердің қүрылу нысаны бойынша біржақты, екіжаңты, көп кестелі, сызықты және шах-матты болып бөлінеді.

Біржақты тіркегіштердіц кіріс (дебет) және шығыс (кредит) бағандары бір жақта орналасуы айтарлықтай ерекшелігі болып табылады. Мүндай тіркегіштерге мате-риалдың қүндыльщтар есебіне арналған әр түрлі карточ-калар жатады. Есеп бір парақта аңшалай, заттай немесе барлық уақытта екі өлшегіште де жүргізіледі. Біржақты тіркегіштер жинаңтау және талдау есебінде қолданылады. Олар мынадай болып келеді:

Кұні	№	Әрекет мэтіні	Кіріс (дебет)	Шығыс (кредит)	Қалдық	Қолтаңба

Екіжақты тіркегіштер шот нысанында болады, яғни дебеттік жағы ашылған параңтың сол жағында, ал кредиттік оң жагында болады. Екіжаңты тіркегіштер есептің ңолмен жүргізілетін әдісі кезінде жинақтау және талдау есебінде жүргізіледі. Екіжақты тіркегіш төмендегідей нысанда болады:

ДЕБЕТ

КРЕДИТ

Күні	№	Әрекет мәтіні	Сомасы	Кұні	№	Әрекет мәтіні	Сомасы

Көп баганды нысандарда мәліметтер корреспон-денцияланатын шоттар бөлігінде дебеттік және кре-диттік жақтарында ашық тіркеледі.

Сызықты тіркегіштер оларда біртекті аңпарат-тарды бір жолда жазуға болатындығымен және осы жолмен қосымша мәліметтерді де жазуға болатынды-ғымен түсіндіріледі. Демек, егер бір жолда есептелген төлемақыны көрсетсек, осы жол бойына барлық ауда-рымдар мен ұсталынымдарды да жазуға болады.

Шахматты тіркегіштер шахматтың қағидасы бойынша қүрылған, онда әрбір жазылған сома екі белгіні сипаттайды, мысалы: дебеттелетін және кредиттелетін шот немесе алынған материалдың түрі мен оны алу көзі.

13-сызба

Есептіркегіштердің жіктелуі

7.2. Есептіркегіштерге жазбалар жүргізу тәртібі мен техникасы

Шаруашылық әрекеттерін есептік тіркеу процесінің жалпы белгісін мына сызба түрінде көрсетуге болады:

Осы кезеңдердің әрбіреуінің мағынасы төмендегідей:

•  Қцжаттарда әрбір жеке әрекет тіркеледі;

•  Жинақтау жэне талдау шоттарында кәсіпорын-ның шаруашылың қүралдары мен әрекеттерінің ағым-дағы есебі мен топтастырылуы жүргізіледі;

•  Баланста кәсіпорынның шаруашылық ңүралдары мен олардың ңүрылу көздері мерзім бойынша белгілі бір күнге қорытындыланады және ақшалай багалаумен көрсетіледі.

Бухгалтерлік есеп әдісін келешекте рет-ретімен ашу және наңтыландыру төртібі үшін жинақтау және талдау шоттары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қүрал-дары мен әрекеттерін топтастыру және ңорытындылау жүргізілетін есептіркегіштердің негізгі түрлері қарас-тырылған.

Есептіркегіштерге жазбалар жүргізу тәртібімен танысайық. Есептіркегіштерге жазбалар жүргізу сапасы есепте айтарлықтай маңызды рөл атңарады. Ол есеп мәліметтерінің сапасын көтеру мен уақыттылығын жетілдіру ісінде шешуші факторлардың бірі болып сана-лады.

Осыған байланысты есеп жазбаларына келесі талаптар қойылады: ццжаттылыц, уацыттылыц, цысқалық, нацтылыц, аныцтыц.

Осы талаптарға сәйкес есеп тәжірибесімен есептір-кегіштерде жазбалар жүргізудің бірқатар ережелері жасалған.

Ең алдымен есептіркегіштеріне жазбалар рэсімделген, тексерілген жэне өңделген ццжаттар негізінде жүргізілуі керек. Жазбалар аяқталғаннан кейін әрбір қүжатта оны екінші рет пайдаланбас үшін осы қүжаттың көрсет-кіштері қай есептіркегішінде көрсетілгендігі туралы белгі жасалынады.

Есептіркегіштеріне жазбалар жазу мазмүны есеп тіркегішініц тцрімен,оныц ццрылуымен жэне мақсаты-мен анықталады.

1) Тіркегішке жазу күні;

2) Жазба жүргізілген қүжаттың нөмірі мен күні;

3) Жазбалардың мазмүны талап етілетін негіздеме;

4)  Корреспонденцияланатын шоттардың нөмірлері мен талдау есебінің позициялары;

5) Сомасы. Жазбалардың неғүрлым маңызды, мәнді элементтері болып табылады.

Осы элементтердің барлығы есептіркегіштерінің барльщ түрлері мен нысандарында жеке кесте, баған жә-не басқа да қарастырылатын тіркегіштер түрінде кезде-седі.

Есептіркегіштерде мәтінін қысқа және аздап, ал ма-гынасын тура жөне анық етіп жазу керек. Сандары мен мәнін оңай әрі дүрыс оқу үшін анық және түсінікті етіп жазу керек. Себебі қатені тез анықтауда және туындаған қатені бірден жөндеу маңызды болып табылады.

7.3. Тіркегіштердегі есеп жазбаларының қорытындысы, салыстырылуы мен жинақталуы

Есептіркегіштерде, әдетте, айдың аяғында ай бойғы ай-налым жиынтығы мен шоттар бойынша жиындар есеп-теледі. Ай бойғы есеп жүмыстарының аяңтаушы циклы баланс қүруға қажетті сәйкес көрсеткіштерді алу және есеп жазбаларын салыстыру, жинақтау мақсатында жүргі-зіледі.

Өзара байланысты журнал-ордерлер мен ведомостар-дыц жиынтық сомаларыныц өзара салыстырылуы есеп жазбаларының дүрыстығына баңылау жасау қүралы болып табылады.

Есеп жазбаларына бақылау жасауда жинацтау жэне талдау есебініц мәліметтперін өзара салыстыру маңыз-ды орын алады.

Егер жинаңтау және талдау есебі мәліметтері арасын-да қажетті теңдік болмаған жағдайда есепті дүрыс, нақты белгіленген деп айтуға болмайды.

Жинақтау есебі талдау есебінен бөлек жүргізілген жағдайда олардың жиындарын салыстыру бізге бүрын-нан мәлім айналым және қалдың ведомостарының көме-гімен жүзеге асырылады.

Бір есептіркегіште жинаңтау есебін талдау есебімен біріктіру немесе талдау есебінің жазбалары жинаңтау есебінің тіркегіштерінің алдынан келсе, онда келешек үшін олар негіз болып табылады және оларды салысты-руға қажеттілік болмайды.

Кәсіпорындагы бухгалтерлік есепті меңгеру барысын-да неғүрлым тереңірек қарастырылатын есеп жазбаларын бақылаудың және есептіркегіштердің жиынтьщ көр-сеткіштерінің әдістері тәжірибе жүзінде ңолданылады.

Жазбалардың жиындар мен есептіркегіштердің бар-лығын ТОЛЫРЫМӨН тексеріп, келіскеннен кейін есеп-тіркегіштердің қорытынды жиынын Бас кітапқа көші-руге кіріседі. Бас кітаптың, есептіркегіштердің және карточкалардың мәліметтері бойынша есеп беру қүры-лады.

Есеп жүмыстарының айлық циклы міне, осындай. Кө-ріп отырганымыздай, есептіркегіштерге шаруашыльщ әрекеттерінің жазбалары, жиындарды санау мен қоры-тындылау қарастырылған және қатаң бекітілген тәртіп-терімен сипатталады.

Есеп мәліметтерінің есеп тіркеулері мен жиында-рының бекітілген ережелерін саңтау есепті үйымдас-тыруда қажетті наңтылықты қамтамасыз етеді және кәсіпорынның қызметін бақылау, оралымды басқару ісінде оның маңыздылығын жылдам жогарылатуға мүм-кіндік береді.

7.4. Есептіркегіштердегі қателерді түзету

Есептіркегіштерде жазбалардың жиындарын есепте-генде және салыстырғанда кей кездерде қателер жіберілуі мүмкін.

Алайда, бір ғана қатенің фактісін бекіту мүмкін емес, өйткені біз қатенің қай жерде және неден кеткенін әлі білмейміз. Қателерді анықтағаннан кейін оларды табуы-мыз керек, яғни сол тіркегішті, оның бет нөмірін, қате кеткен жиынтық бөлігін табуымыз керек. Сонымен қатар қатенің міні мен сипатын да анықтауымыз ңажет.

Қателерді табу кейде өте күрделі, уақыт пен еңбек шы-ғынын талап ететін іс болып табылады. Сондықтан қатені тез таба білу үлкен төжірибелік маңызға ие болады.

Қателерді іздеудің неғүрлым кең тараған әдісі жаішай тексеру немесе жазбалар пунктировкасы болып табылады.

Оның мәні қате табылған есептіркегіштегі барлың жаз-балар біртіндеп қүжаттармен немесе осындай әрекеттер бейнеленген басқа есеп тіркегіштерімен салыстырылады. Әрбір тексерілген соманың алдында «V» белгісіңойылады. Мүндай тексеру кезінде қате міндетті түрде табылады.

Қателер табылғаннан кейін оларды жөндеу жүргізіледі. Есеп жазбаларында ңателерді дүрыс жөндеу есеп мәлі-меттері мен сандарының сенімділігін және аньщтылығын қамтамасыз ету ісінде маңызды рөл атңарады.

Есептіркегіштердегі қате есеп жазбаларын жөндеу техникасының мынадай тәртібі бар.

Егер есептіркегіштердегі қате жиындарды қойғанға дейін табылса, онда жөндеу дүрыс емесін сызып және белгілі сөзбен дүрыс жазбалар жазу жолымен жөнделеді. Қате жазбаларды сызу сызылган сөзді оқуға болатындай етіп жазады. Керекті жазба бар мүмкіндіктерге байланыс-ты сызылғанның астына жазылады, яғни осы жағдайда есептіркегіштердегі қате жазбаларды жөндеу техникасы қүжаттардағыдай болып келеді.

Қүжаттарда ңүжатқа қол қойған түлғаның ңолымен, ал есептіркегіштерде қатені жөндеген түлганың қолымен ңателерді жөндеу расталынуы керек. Сөз жазу кітаптың, карточканың, журнал-ордердің жолдарында жөнделген қатеге қарсы бағанда жазылады. Банк қүжаттарында қатені жөндеу тәртібі банк ережелерімен бекітіледі.

Қателердің дүрыс еместерін сызып, оның орнына дүрыс жазбаларын жазу әдісі корректурлың әдіс деп аталады.

Корректурлық әдісті бухгалтерлік жазбада көрсетілген басңа есептіркегішке әрекеттерді жазған кезде, сонымен қатар жазу нәтижесінде жіберілген қателерді жөндеу кезінде ңолданылады. Бүл әдіс журнал-ордерлік нысан-дағы тіркегіштерде жиындарын қойғанға дейін қателер анықталган жағдайда, сонымен қатар мемориалды-ордерлік нысанды есептіркегіштерде бухгалтерлік баланс-тың қойылуына дейін және егер олардың түзетілуі мемо-риалды ордердің өзгеруін талап етпейтін жагдайда қол-данылады. Тіркегіш жиындарын Бас кітапқа көшіргеннен кейін қателерді түзетуге болмайды. Ондай жағдайда жіберілген қате сомаға Бас кітапңа жеке жол болып енгізілетіндей бухгалтерия анықтама рәсімдейді. Олар сәйкес есептіркегіштерде сақталынады.

Қосымша жазба әдісі есептіркегіштердегі сома наңты сомадан кем болган жағдайда ңолданылады. Егер:

•   шоттар корреспонденциялары дүрыс көрсетілсе, бірақ керекті сомадан кем жазылған кезде;

•  өнімнің өзіндік қүны нормативті (жоспарлы) қүнынан жогары болған кезде пайдаланылады.

Қызыл сторно (теріс жазба) әдісі қате шоттар корреспон-денциясын жөндеу үшін немесе керекті сомадан сома артық болған кезде қолданылады. Жөнделген жазба немесе сома есептіркегіштерге қызыл сиямен жазылады.

Есептеген кезде қызыл сиямен жазылған сомалар қо-сылмайды, керісінше жиынтың сомадан алынып таста-лынады. Сәйкесінше, қызыл сторналанған жазба жазбаны толығымен жояды және сонымен бір уақытта орындалған әрекетті дүрыс көрсететін жазба әдеттегі сиямен жазы-лады. Қызыл сторно әдісі көмегімен өткен есеп кезең-дерінде жіберілген қателер жиындарды санаганға дейін және одан кейін де жөнделеді.

Қызыл сторно әдісі өнімнің өзіндік ңүны нормативті (жоспарлы) құнынан төмен болған жағдайда, өнімнің нормативті (жоспарлы) құнын наңтылы өзіндік қүнға корректировка жасаған кезде де пайдаланылады.

7.5. Бухғалтерлік есеп нысандарының мәні

Бухгалтерлік есеп көптеген тіркегіштерде жүргізіледі. Есеп тіркеуі үшін жазбалар әр түрлі кезектілікпен жүргізілетін әр түрлі кітаптар, карточкалар, журнал-ордерлер, ведомостар мен жеке парақтар қолданылады. Олардың барлығы бухгалтерлік есептің әр түрлі нысан-дарының қүрылуына әкеледі.

Бухгалтерлік есеп нысандары дегеніміз - жинацтау жэне талдау есебі байланысын, шаруашылыц эрекет-терін тіркеу эдістемесі мен техникасын, есеп үрдісін ұйымдастыру мен технологиясын аныцтайтын есептіркегіштердіц жиынтыгы.

Бухгалтерлік есептің бір нысанынан келесі нысанын ерекшелендіретін белгілері болып келесілер табылады:

•  ңолданылатын тіркегіштердің саны, олардың мақ-саттары мен түрлерінің сыртңы мазмүны;

•   жинаңтау және талдау есебінің хронологиялық және жүйелік тіркегіштерінің өзара байланыстары;

•  есеп тіркегіштеріне жазбалар жазу кезектілігі мен әдістері;

•   бухгалтерлік есепте механизация және автома-тизация құралдарының пайдаланылу дәрежесі.

Қазіргі кезде ұйымдарда есептің негұрлым кең тарал-ған нысандары болып мемориалды-ордерлік, журнал-ордерлік және автоматтандырылган нысандары табы-лады. Есептіркегіштердің ңүрамы және оларға жазы-латын жазбалардың кезектілігі есептің мемориалды-ордерлік нысаны болып табылады.

7.6. Мемориалды-ордерлік нысан

Есептің мемориалды-ордерлік нысаны кезінде ал-гашқы және жинақтау қүжаттарының негізінде бірінші тіркеу журналына, одан кейін Бас кітапқа (жинақтау есебінің тіркегіші) жазылатын мемориалды ордерлер ңүрылады. Талдау есебі алғашқы және біріктірілген қү-жаттар негізінде жасалатын карточкаларда жүргізіледі. Жинақтау және талдау есептерінің мәліметтері бойынша айдың соңында бір-бірімен салыстырылатын айналым ведомосын ңүрады.

Есептің мемориалды-ордерлік нысаны есеп үрдісінің ңатаң кезектілігімен, есеп техникасының қарапайым-дылығымен және дұрыстығымен ерекшеленеді, осы нысан кезінде талдау тіркегіштерінің стандартты нысан-дары, есеп машиналары, тіркеудің көшірме әдісі кеңінен ңолданылады. Сонымен ңатар ол бойынша маманданды-рылған және мамандандырылмаған қызметкерлер арасында есеп жүмыстарын бөлуді жүзеге асыруға болады.

14-сызба Бухгалтерлік есептің мемориалды-ордерлік нысаны

Мемориалды-ордерлік нысанның кемшіліктері мына-дай:

•  бір ғана жазбаларды бірнеше рет көшіруден туын-дайтын есептің күрделілігі (мемориалды ордерде, тіркеу журналында, жинақтау және талдау тіркегіштерінде);

•  талдау есебінің жинақтау есебінен бөлінуі, талдау есебінің күрделілігі (ол жинақтау есебінен артта қалып отырады);

•  талдау есебі тіркегіштерінің нысандары шаруа-шылық қызметін талдау, бақылау және есеп беруді қүру үшін қажетті көрсеткіштерден түрмайды.

Осыған байланысты есеп салыстырмалы түрде төмен танымдық мағынада болады, сонымен ңатар есеп беруді ңүру үшін ағымдағы есептің мәліметтеріне таңдау жасап, топтастыру жүргізуіміз керек. Қазіргі кезде есептің мемориалды-ордерлік нысаны кейбір мекемелер мен үйымдарда гана қолданылады.

7.7. Журнал-ордерлік нысан

Журнал-ордерлік нысан бойынша есеп жүргізуде пайдаланылатын негізгі тіркегіш журнал-ордерге бай-ланысты өзінің атауына ие болды.

Журнал-ордерлер - арнайы кестеленген бос парац-тарда шахматтыц цагида бойынша қцрастырылган бухгалтерлік тіркегіштер.

Есептің журнал-ордерлік нысанының негізгі ерекше-ліктері мыналар:

•  шаруашылың әрекеттерін есепке алу үшін тек кре-диттік белгісі бойынша жазбалар жүргізілетін журнал-ордерлердің қолданылуы;

•  журнал-ордерлер ңатарында жинақтау жөне талдау есептерінің біріктірілуі;

•  журнал-ордерлерде жүйелік жазбалардың хроноло-гиялық жазбалармен бірге бірігуі;

•  журнал-ордерлерде шаруашылық әрекеттерінің бақылау және есеп беруді қүру үшін қажетті көрсеткіш-терінің көрсетілуі;

•  журнал-ордерлер мен Бас кітаптың рационалды ңүрылуының арқасында жазбалар санының қысқарты-луы.

Журнал-ордерлер айтарлыңтай тіркегіштер саны бар үлкен форматты бос парақтар болып табылады. Олар жеке жинақтау шотына немесе жинақтау шоттарының тобына бір айға ашылады. Әрбір журнал-ордерге арнайы түраңты нөмір тағайындалады. Ереже бойынша, журнал-ордерлерәртүрлімөлшердеболады. Төменде 1010 «Касса» шоты бойынша №1 журнал-ордер көрсетілген.

Журнал-ордерлерге жазбалар күн сайын немесе ал-ғанщы қүжаттардан не алгашқы қүжаттар мәліметтерін жинақтау және топтастыруға арналған көмекші ведомос-тардан жүргізіледі. Екінші жағдайда журнал-ордерлерге көмекші ведомостардың жиындары жазылады.

1010 «Касса» шотына №1 журнал-ордері

Баған №	Күні	1010 шотының кредитінен шотгар дебетіне	Жиыны
		1200  «Дебитор-лык карыз» 1600   «Берілген аванстар»	1 100 «Қаржылық инвести-циялар» 1040 «Есеп айырысу шо-тындағы ақшалар»	3350 «Жұмысшы-лармен   төлемакы бойынша есеп айырысу»	Жэне т.б.
I	20.01			10000		10 000

Журнал-ордерлерге осы журналда есепке алынатын әрекеттердің жиынтың есептері тек кредиттік жазбалар бойынша жүргізіледі. Мысалы, 1010 «Касса» шоты бойынша№1 журнал-ордерде «Касса» шотына кредитте-летін ғана әрекеттер жазылады. «Касса» шоты бойынша дебеттелетін әрекеттер Бас кітапңа жазылады. Бүдан кор-респонденцияланатын шоттардың айналымдарын көшіріп жазу болмайды. Әрбір журнал-ордердің айльщ жиындары осы журналда есепке алынатын өрекеттердің шоттарының кредиттік айналымының жалпы сомасын және онымен корреспонденцияланатын әрбір шоттың дебеттік айналымдарының сомаларын көрсетеді.

Айналым ведомостары талдау есебі дерлік жүргізі-летін шоттар бойынша ғана қүрылады.

Журнал-ордерлердің тексерілген айлық жиындары келесі нысандағы Бас кітаіща жазылады.

ЕСЕПТІҢ ЖУРНАЛ-ОРДЕРЛІК НЫСАНЫНДАҒЫ БАС КІТАП

«Касса» шоты

(шоттың атауы)

Ай	Шоттар кредитінен дебеті бойынша айналымдар	Кредит	Қалдык
		бойынша
	1010	№	№	№	Жэне	Дебет	аиналым	Дебет	Кредит
	«Есеп				т.б.	бойынша
	аиыры-
	су					жиыны
	шоты»
01.01 200    ж.						10000	10000	1000 1000	-
каңтар	10000
және
т.б.

Кредиттік айналым сәйкес журналдан Бас кітапқа көшіріледі, ал дебет бойынша айналымдар корреспон-денцияланатын шоттар бойынша әр түрлі журнал-ордерлерден кітапңа жазылады. Журнал-ордерлер мен Бас кітап өзара бірін-бірі толыңтырып отырады: журнал-ордерлерде әрбір жинаңтау шотының кредиттік айналы-мына, ал Бас кітапта осы шоттың дебеттік айналымына шифрдың шешімі беріледі. Айналымдарды тексергеннен кейін келесі айдың басына қалдығы шығарылады және Бас кітаптың сәйкес жолына жазылады.

Есептің журнал-ордерлік нысанының кемшіліктеріне мәліметтерді қолмен толтыруға және есептің автомат-тандыруын қиындатуға бағытталған журнал-ордерлердің күрделілігі мен қиындығы жатады.

15-сызба Бухгалтерлік есептің журнал-ордерлік нысаны

		Алғашқы және біріктірілген кұжаттар
				Жинақтаушы  топтастырылған ведомостар
Кассалық кітаптар		Журнал - ордерлер
		Бас кітап		Талдау есебінң тіркегіштері
		Бухгалтерлік баланс      және басқа да нысандар
				Талдау есебінң айналым ведомосы

-> жазба,------------>•    жазбаларды салыстыру

7.8. Бухгалтерлік есептің автоматтандырылган нысаны

Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті жетілдірудің басты бағыттары аңпараттарды автоматты түрде өңдеудің жаңа техникалың қүралдарды пайдаланумен байланысты-лығы.

Есептің журнал-ордерлік нысаны кезіндегі көрсе-тілген кемшіліктердің айтарлыңтай бөлігінен электрон-ды есептеуіш машиналарын пайдалана отырып қүрылган есептің автоматтандырылған нысаны еркін болып келеді. Жалпы түрде есептің осы нысанына ақпараттарды өңдеудің мынадай кезектілігі тән болып келеді: ақпараттарды машиналық тасымалдаушы -электронды есептеуіш машиналар арқылы шығушы ақпараттар электронды түрде қағазға түсіреді.

16-сызба Бухгалтерлік есептің автоматтандырылған нысаны

Шаруашылық әрекеттері

Алғашқы кұжаттар

Машнналық тасымал дауиіыларға малімегтерді колмен тасымалдау күрыліъісы

Ақпараттарды тіркеу кұрылгысы

Үнемі және ауыспалы мәліметтер базалары

Есепті және аиықтамалық тасымалдаушылар

Бухгалтерлердің жүмыс орындарын компьютерлер-мен ңамту және олардың негізінде бухгалтердің авто-маттандырылған жүмыс орнын (АЖО) қүру қолданыста қарапайым мүмкіндік беретін болады.

Есептің машиналың бағытталған нысанын пайдалану көбінесе есеп үрдісінің автоматизациясын; есеп мәлімет-терінің жоғары нақтылығын; есеп мәліметтерінің ора-лымдылығын; есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділік-терін жоғарылату; оларды жай ғана техникалық қызмет-терді атқарудан босату және шаруашылық қызметті баңылаумен және талдаумен айналысуға үлкен мүмкін-дікті беруге; бір гана аңпараттарды тасушыларды пайда-ланатындықтан, есеп пен жоспарлаудың барлың түрле-рінің байланысын қамтамасыз етеді.

7.9. Бухгалтерлік есептің ықшамдалған нысаны

Соңғы кездері шағын бизнесті кәсіпорындарға есеп-тіркегіштердің тек екі нысанын ғана - шаруашылық әре-кеттері есебінің кітабы (жинақтау есебінің тіркегіші) мен талдау есебінің тіркегіштері болып табылатын сәйкес объектілер (негізгі ңүралдар, дайын өнімнің өндірістік қорлары және т.б.) есебінің ведомостарын пайдалануға рүңсат етілген.

Ведомость мәліметтерін көшіруде шаруашылың әре-кеттер есебі Кітабына жазбаларды тасымалдаудың кредиттік қағидасын да пайдалануға болады. Бүл жағ-дайда әрбір ведомостан шаруашылық әрекеттер есебі кітабының «Сома» бағанындағы ведомостың шығындар бөлімі бойынша жалпы сомасы жазылады және содан кейін Кітаптың сәйкес шоттары бойынша сомалар жеке-жеке жазылып түсіндіріледі.

Ай аяқталғанда кітап жиындары жасалады және әрбір шот бойынша айналымдары есептеліп, соңғы қалдығы шығарылады.

Барлық шоттардың дебеттік қалдықтарының жалпы жиыны шоттардың кредиті бойынша айналымдардың жалпы жиынымен және «Сома» бағанының жиындары-мен сәйкес келуі керек. Активтік және пассивтік шоттар бойынша соңғы қалдьщтар да тең болуы керек. Әрбір жиынтың шоттар бойынша бастапңы және соңғы ңал-дықтар туралы мәліметтер бухгалтерлік баланс қүру үшін пайдаланылады.

Бухгалтерлік есептің «Бас журналының» ықшымдалған нысаны

Қазіргі кезде үйымдарға бухгалтерлік есептің нысан-дарын өздері таңдауға қүңың берілген. Үсынылған ны-сандардың негізінде олар өздерінің нысандарын дайын-даулары, есептіркегіштерді жетілдірулері және жалпы әдістемелік қагидаларды, сонымен қатар есеп ақпарат-тарын өңдеу технологияларын сақтай отырып тіркеу және өңдеу бағдарламаларын жасаулары мүмкін.

Бақылау сұрақтары:

1.  Есептіркегіштерге анықтама беріңіздер.

2.  Есептіркегіштердің түрлерін атаңыздар.

3.  Сыртқы түрі бойынша қысқаша сипаттама беріңіз-дер:

4.  Есептіркегіштердің сипаттамасы ңандай?

5.  Есептіркегіштердегі қате жазбаларды тексерудің қандай әдістері бар? Осы әдістерге сипаттама беріңіздер.

6.  Бухгалтерлік есеп нысандары дегеніміз не?

7.  Бухгалтерлік есеп нысандарын атап шығыңыз.

8.   Бухгалтерлік  есептің  мемориалды-ордерлік нысанына сипаттама беріңіздер.

9.  Есептің мемориалды-ордерлік нысанына тән кемшіліктер ңандай?

10.  Бухгалтерлік есептің журнал-ордерлік нысаны-ның мазмүны қандай?

11.  Журнал-ордер дегеніміз не?

12.  Бухгалтерлік есептің автоматтандырылған ныса-нына сипаттама беріңіздер.

13.  Бухгалтерлік есептің «Бас журнал» нысанына сипаттама беріңіздер.

8. Лекция тақырыптары:

8.1. Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы, оның құқықтық және әдістемелік түрғыда қамтамасыз етілуі

Бухгалтерлік есепті үйымдастыруда, шаруашылық әрекеттерді орындау барысында заңдылықтарды қа-дағалауда көсіпорын басшысы жауапкершілік атқарады. Ол бухгалтерлік есептің дүрыс жүргізілуіне, барльщ бөлімшелері мен қызметтерінің, кәсіпорын қызметкер-лерінің орындауын қамтамасыз етуіне, есеп үсыну үшін барлық қүжаттар мен мәліметтерді рәсімдеу және үсыну төртібінің талаптарын қамтамасыз етуде жағдай жасауы керек.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жалпы қүқьщтьщ және әдістемелік басқару бухгалтерлік есеп және аудит әдістемелігі бойынша Департамент өкілетті органы болып саналатын Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі ңызмет атқаратын ҚР Үкіметімен жүзеге асырылады.

Ңазаңстан Республикасында 1995 жылдан бастап бух-галтерлік есепті нормативті реттеудің төрт деңгейлі жүйесі бойынша бухгалтерлік есептің реформалануы жүргізілді.

Бірінші деңгей - Қазақстан Республикасы Заңдары:

•  ҚР-да бухгалтерлік есепті үйымдастыру мен жүр-гізудің біртекті қүқықтьщ әдістемелік негіздерін бекі-тетін «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы»;

•  Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі;

•   Қазақстан Республикасының сальщ Кодексі. Екінші деңгей — ҚР Қаржы министрлігінің өкілетті

органымен (1998 жылға дейін бухгалтерлік есептің

Ұлттық комиссиясы, ал қазір бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі Департаменті) дайындалған және бекі-тілген ҚР бухгалтерлік есеп стандарттары, бухгалтерлік есепшоттарының үлгі жоспары, ал 2006 жылдан бастап хальщаралық қаржылық есептіліктің стандарттары.

Үшінші деңгей - бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік үсыныстар, шоттардың үлгі, жүмыс жоспа-рын ңолдану бойынша нүсңаулыңтар, бухгалтерлік есеп-тің есептіркегіштерін толтыру бойынша нүсңаулықтар және т.б. Нормативті қүжаттардың осы деңгейі ҚР Қаржы министрлігімен дайындалып бекітіледі.

Төртінші деңгей: субъектінің есеп саясаты, осы субъектінің жүргізетін есебінің нысаны, шоттардың жүмыс жоспары, белгілі бір объектілер бойынша есептің таңдалған әдістері талқыланатын субъектінің өзімен дайындалып бекітіледі.

Нормативті қүжаттардың есеп жүйесінің төрт дең-гейлі әдісі шартты және кему немесе арту жағына өзгер-тілуі мүмкін.

8.2. Бас бухгалтердің қүқықтары мен міндеттері

Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп бас бухгалтерімен басқарылатын бухгалтериямен жүзеге* асырылады. Егер кәсіпорында бухгалтерлік қызмет болмаса, басшы есеп пен есеп беру жүргізуді арнайы мамандандырылған үйымдарға келісім-шарт (көбінесе ол шағын кәсіпорындарға қатысты) негіздерінде тапсыруына қүқыгы бар. Кәсіпорынның бухгалтериясындағы жүмыс ереже бойынша бухгалтерлік жүмыстың мөлшері мен көлеміне байланысты мынадай негізгі топтарға бөлінеді:

- Есеп айырысу ;

- Материалдың;

- Өндірістік калькуляциялық ;

- Қаржылық.

Бас бухгалтер қызметіне кәсіпорын басшысы тағайын-дады (қызметінен босатады) және оған бағынады. Бас бухгалтер есеп саясатын ңүруға жауапты, бухгал-терлік есепшоттарда шаруашылық әрекеттерді бейнелеуді және бақылауды, оралымды ақпараттарды үсынуды, бекітілген мерзімде бухгалтерлік есеп беруді қүруды, кәсіпорынның ішкі шаруашылың резервтерін анықтау, және мобилизациялау мақсатында қаржы-шаруашылық қызметтің экономикалық талдауын жүргізуді (басңа қызметтермен бірге) қамтамасыз етеді. Бас бухгалтер кәсіпорынның басшысымен бірге тауарлы-материалдык; ңүндылыңтар мен ақша қаражаттарын қабылдау және беру, сонымен қатар есеп айырысу, несиелік және қар-жылық міндеттемелер мен шаруашылық келісім-шарттар үшін негіздеме болып табылатын қүжаттарга қол қояды. Аталған ңүжаттар бас бухгалтердің ңолынсыз жарамсыз болып табылады және орындауга ңабылданбайды. Ңолтаңба қою қүқығы кәсіпорын басшысының жазбаша үкімімен осыған өкілетті түлғаларға берілуі мүмкін.

Бас бухгалтерге келісім-шарт және ңаржылың тәртіпті бүзатын жөне зандылыққа қайшы келетін әрекеттер бой-ынша қүжаттарды орындауға және рөсімдеуге қабылдауға болмайды. Осындай қүжаттар туралы бас бухгалтер кәсіпорын басшысына жазбаша хабарлайды, ол жазбаша үкіммен осы ңүжаттарды есепке алады. Осы сәттен бастап орындалған әрекеттердің заңсыздығына кәсіпорын басшысы жауапкершілік атңарады.

Бас бухгалтермен материалды жауапты түлғаларды (кассир, қойма меңгерушісі және т.б.) ңызметке тағай-ындау, босату және ауыстыру келісіледі. Алгашқы есеп қүжаттарына қол ңоюға қүқығы бар түлғалардың тізімі кәсіпорын басшысы бас бухгалтермен келісе отырып бекітіледі. Шаруашылық әрекеттерді қүжатты рәсімдеу және ңүжаттар мен мәліметтерді бухгалтерлік қызметке тапсыру бойынша бас бухгалтердің талаптары кәсіпорын-ның барлың қызметкерлері үшін міндетті болып табылады.

Бас бухгалтерге тікелей ақша ңаражаттары және матё-риалдық қүндылықтармен байланысты жауапкершілік жүктелуі мүмкін. Оған чектер және басқа құжаттар бойынша кәсіпорын үшін ақша қаражаттары мен тауарлы-материалдық қүндылықтарды алуға рүңсат етілмейді.

Штатында кассирі жоқ шағын ғана кәсіпорындарда оның міндеті бас бухгалтермен немесе кәсіпорын басшы-сының жазбаша үкімі арқылы басқа қызметкерлермен орындалуы мүмкін.

Бас бухгалтерді орнынан босатқан кезде қайтадан тағай-ындалған бас бухгалтерге істерді тапсыру жүргізіледі. Со-нымен бір уақытта кәсіпорын басшысымен бекітілген актінің қүрылуымен бухгалтерлік есептің жағдайы мен дұрыс аңпараттарды тексеру жүріізіледі.

8.3. «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы

1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап 26 желтоқсан 1995 жылғы №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» Заң күші бар ҚР Президентінің Жарлыгы күшіне енді, ал ол қазір 2002 жылдың 24 маусымынан бастап «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» ҚР Заңы деп аталды. Заң Қазақстан аймағында тіркелген, кәсіпкерлік ңызмет-пен айналысатын барлық шаруашылық заңды субъек-тілер мен жеке тұлғалар үшін есеп пен есеп берудің біркелкі қүңықтың әдістемелік негіздерін бекітеді. Бүл дегеніміз - қызмет ету бағытынан (түрінен) тәуелсіз әрбір субъект өзінің қызметін бастағаннан кейін мемлекет шегінде оның қызметін реттейтін сәйкес заңдарды, мемлекет алдындағы жауапкершілігі мен өздерінің ара-сындагы қүңықтары мен заңцы жауапкершіліктерін сақ-тауға міндетті. Осы заң бухгалтерлік есеп пен есеп берудің барлық сауалдары бойынша кәсіпорын басшылары, бухгалтерлері мен басқа да лауазымды түлғалары басшы-лыңқа алуга міндетті нормаларды анықтайды.

«Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» ҚР Заңы 5 бөлімнен және 19 баптан түрады.

1-бөлім. Жалпы ережелер. Бөлімде заңның ңызмет ету саласы, бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінің мемлекеттік реттелуі, бухгалтерлік есеп стандарт-тары мен бухгалтерлік есепшоттарының үлгі жоспары, бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берудің мақсат-тары мен қағидалары берілген.

2-бөлім. Бухгалтерлік есеп жүйесі, бухгалтерлік құжат-тандыру және ішкі бақылау. Бөлімде бухгалтерлік есеп, бухгалтерлік ңүжаттандыру және ішкі бақылауды үйым-дастырудың негізгі талаптары қарастырылған.

3-бөлім. Қаржылық есеп элементтерінің есебі және бағалау. Бүл бөлімде қаржылық есеп берудің элементтері, олардың бағалануы мен есебі қарастырылган.

4-бөлім. Қаржылық есеп беру. Қаржылың есеп беру түсінігі мен қүрамы, консолидирленген қаржылық есеп беру; есептік кезең туралы түсінік; қаржылың есеп беруді үсыну мерзімдері мен қай органдарға тапсырылатыны қарастырылады.

5-бөлім. Қорытынды ережелер. Бұл бөлімде «Бухгал-терлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Қазаңстан Республикасының заңдылықтарын бүзғандыгы үшін жауапкершіліктер көрсетіледі.

8.4. Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары

Бухгалтерлік есеп стандарттары - есеп жүйесін реттеу-дің екінші деңгейі, олар қаржылық есеп беретін барлық субъектілер үшін нормативті қүңықтық қүжаттар болып табылады. Стандарттардың негізінде есептің жеке учаске-лері, сонымен ңатар шаруашылық субъектілерінің сала-лық ерекшеліктері бойынша бухгалтерлік есепті жүр-гізудің базалың тәртіптері бекітіледі.

Стандарттар есептін, әр түрлі аспектілерін суреттейді және оның ңандай да бір әдістері мен амалдарын дүрыс пайдалануды талдаудың әдістемелік негізі, қүралы болып қызмет атқарады.

1997 жылдың 1 ңаңтарынан бастал Қазаңстан Респуб-ликасы халыңаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына көшу негізінде ңазіргі кезде сандық түрде қолдану бо-йынша әдістемелік үсыныстарды дайындаумен толықты-рылып отыратын 20 стандарттарын енгізді. Халықаралық

төжірибедегі сияқты Ңазақстанда ңызмет етіп отырған есеп стандарттарын былай бөлуге болады:

•  Жалпы эдістемелік (№4 «Ақша ңаражаттарының ңозғалысы туралы есеп» және т.б.);

•  Әлеуметтік саясат бойынша стандарттар (№16 <<3ейнетақьілыққамтамасызетушығындарыесебі»жәнет.б.);

•  Мцліктер мен ццралдардыц жеке ті/рлері бойынша стандарттар(№6 «Негізгіқүралдаресебі»,№7 «Тауарлы-материалдық қорлар есебі», №8 «Қаржылың инвестиция-лар есебі») және т.б.

Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарының тізімі үсынылады:

Стандарт немірі	Стандарт атауы	Енгізілген жылы
БЕС4	Акша қаражаггарының қозғалысы туралы есеп	1997
БЕС5	Табыстар	1997
БЕС6	Негізгі кұралдар есебі	1997
БЕС7	Тауарлы-материалдык корлар есебі	1997
БЕС8	Қаржылық инвестициялар есебі	1997
БЕС9	Шетел валютасындағы әрекеттер есебі	1997
БЕСІ0	Байланысты тараптар туралы акпараттарды ашу	1997
БЕСІІ	Корпоративті табыс салығы бойынша есеп	1997
БЕС12	Күрделі кұрылыска келісім-шарт	1997
БЕСІЗ	Консолидирленген   каржылык   есеп   беру   және   еншілес серіктестіктерге инвестициялар есебі	1997
БЕС14	Тәуелді шаруашылык серіктестіктеріне инвестициялар есебі	1997
БЕС15	Кдржылық есегт беруде бірлескен қызмет бойынша катысу ұлесін бейнелеу	1997
БЕС16	Зейнетақылык камтамасыз ету шығындары есебі	1997
БЕС17	Жал есебі	1997
БЕС18	Инвестициялық корлар есебі	1997
БЕС 19	Зейнетақы жинактау қорларына есеп беру есебі мен кұрылуы	1997
БЕС20	Мұнайгаз өндіруші кызмет есебі мен есеп беруі	1997
БЕС21	Банктердің каржылык есеп беруі	1998
БЕС23	Шағын кәсіпкерлік субъектілердін есебі және есеп беруі	1998
БЕС24	Бухгалтерлік қызметгі ұйымдастыру	1998
БЕС25	Зейнетакы активтерін баскару бойынша компаниялардың есебі мен есеп беруін кұруьі	1998
БЕС27	Есепті кезең мерзімінен кейінгі болжанылмаған жағдайлар мен окиғалар	1999
БЕС28	Материалдык емес активтер есебі	2000
БЕС29	Ғылыми-зертгеу және тәжірибелік-конструкторлык жұмыс-тар шығындары есебі	2000
БЕСЗ0	Кдржылыкесептілікті ұсыну	2003
БЕСЗІ	Таза табыс не зиян есеп мерзімдегі маңызды кателер және есеп саясатындағы өзгерістер	2003
БЕС32	«Жалпы    сақтандыру»    саласында    сактандыру    кызметін жүргізетін   сактандыру,   кайта  сактандыру  ұйымдарынын кдржылық есептілігі	2003
БЕСЗЗ	Делдалдык   кызметтін   әрекеттерін   акпаратгандыру   және есептеу	2004

8.5. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары

Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары

- жоғары кәсіби халыңаралық ұйымдармен дайындалған және үсынбалы сипаттағы бухгалтерлік есеп ережелері, әдістері, үгымдары мен процедуралары жиыны. Халықаралық есеп тәжірибесінде әр түрлі елдерде есепті зерттеу-мен, салыстырумен және жіктеумен, беру унификациясы бойынша дайындалымдар және үсыныстармен айналыса-тын көптеген үйымдар бар. Олардың ішінен атап көрсетуге болатындары:

- Халықаралық бухгалтерлік стандарттар комитеті;

- Біріккен Үлттар Үйымы;

- Экономикалық және әлеуметтік кеңес;

- Трансүлттық корпорациялар бойынша комиссия;

- Есеп пен есеп берудің хальщаралың стандарттары бойынша эксперттердің үкіметаралық жүмыс тобы (БҮҮ);

- Экономикалық ынтымақтастьщ және даму бойынша үйым;

- Европальщ Одақ (ЕО).

Есеп стандарттары үрдісіне ықпал етуші кәсіби бухгал-терлердің аймақтық үйымдарына мыналар жатады:

- Кәсіби бухгалтерлердің Европалық федерациясы;

- Америкааральщ бухгалтерлік ассоциация;

- АСЕАН елі мүшелері бухгалтерлерінің федерациясы;

- Азия және Тынық мүхит аймақтары бухгалтерлерінің конфедерациясы;

- Бухгалтерлік есеп бойынша Африкалық кеңес;

Америкалық үйымдар:

- Бағалы қағаздар және биржа бойынша комиссия;

- Қаржылың есеп стандарттары бойынша кеңес.

Қазіргі кезде халықаралық бухгалтерлік есеп стандарт-тары Қазақстан Республикасында да қолданылады. Олар-дың тізімі төменде берілген:

Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары

Стандарт нөмірі	Стандарт атауы	Енгізілген жылы
ХБЕСІ	Кдржылық есептілікті ұсыну	2004
ХБЕС2	Қорлар	2004
ХБЕС7	Ақша кдражаггарының қозғалысы туралы есеп	2003
ХБЕС8	Есеп саясаты, есеп айрысуды бағалаудағы өзгерістер мен қателер	2004
ХБЕС 10	Есеп беретін мерзімнен кейінгі жағдайлар	2004
ХБЕСП	Кдоылыстык келісім-шарттар	2003
ХБЕС12	Пайдага әсер ететін салыетар	2003
ХБЕС14	Сегментгі есептілік	2003
ХБЕС16	Негізгі қңшідар	2004
ХБЕС 17	Жал	2004
ХБЕС 18	Тұсім	2003
ХБЕС 19	Қызметкерлерге сыйакылар	2003
ХБЕС 20	Мемлекетгік   субсидияларынын   есебі   мен   укіметгік   көмек туралы акларатгарды ашу	2003
ХБЕС 21	Валюталық бағамдар өзгерістерінің әсері	2004
ХБЕС 23	Карыздар бойынша шығындар	2003
ХБЕС 24	Байланысушьт тараптар туралы акпараттарды ашу	2004
ХБЕС 26	Зейнетақылык камтамасыз ету бағдарламалары бойынша есеп және есеп беру	2003
ХБЕС 27	Жеке және жинак каржылык есептемелік	2004
ХБЕС28	Кауымдастырылган ұйымдарга инвестициялар	2004
ХБЕС 29	Гиперинфляция жағдайындағы каржылык есептемелік	2003
ХБЕС 30	Банктер   мен   ұқсас   қаржылык   институггардың   кдржылық есептемеліктерінін акпараттарын ашу	2003
ХБЕСЗІ	Бірлескен қызметгерге катысу	2004
ХБЕС32	Каржылық инструнентгер - акларатгарды ашу жэне ұсыну	2004
ХБЕСЗЗ	Акцияға пайда	2004
ХБЕС 34	Аралық қаржылықесептілік	2003
ХБЕС 36	Активтердін к^нсыздануы	2004
ХБЕС 37	Бағалау міндеггемелері,  шарггы міндеггемелер және шартгы активтер	2003
ХБЕС38	Материаддык емес активтер	2004
ХБЕС39	Қаржылық инструментгер - мойындау жэне бағалау	2004
ХБЕС 40	Инвестициялыкжылжымайтын мүлік	2004
ХБЕС 41	Ауыл шаруашылығы	2003

Бақылау сүрақтары:

1.  Кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті үйымдасты-руға кім жауапты?

2. Бухгалтерлік есепті реттейтін заңдың қүжаттарды атаңыздар.

3. Нормативті қүжаттардың төрт деңгейлі жүйесінің мазмүны қандай?

4. Кәсіпорында бухгалтерлік есепті кім басқарады?

5.  «Бухгалтерлік есепке алу және ңаржыльщ есеп беру туралы» ҚР Заңы қандай органмен бекітіледі?

6.  ҚР бухгалтерлік есеп стандарттары қандай орган-мен дайындалып бекітіледі?

7. Бухгалтерлік есепшоттардың үлгі жоспары ңандай органмен дайындалып бекітіледі?

8. Субъектінің есеп саясаты қандай органмен дайын-далып бекітіледі?

9.  Бухгалтерлік есептің жүмыс жоспары ңандай органмен дайындалып бекітіледі?

10.  «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылың есеп беру туралы» ҚР Заңы қүрылымына сипаттама беріңіз-дер.

9. Лекция тақырыбы: Ақша қаражаттарының есебі

Кассадағы ақша қаражаттарының аудиті.

Банктегі және басқа да шоттардағы ақша қаражаттарының аудиті.

Есеп беруге міндетті сомалардың аудиті.

Күшіндегі заң актілеріне сәйкес шаруашылық жүргізші  субъектілерде каражаттарын қызмет көрсететін банктердің тиісті мекемелеріндегі сәйкес шоттарда сақтауға міндетті Шаруащылықтың банк мекемелері арқылы ақша қаражаттарының есеп айырысу операциялары есеп айырысу, валюталық ағымдағы, ашылған аккредивтерде және басқа да шоттарда сақтауға ұзак және қысқа мерзімді несиелер алуға, олардың көшірілуін және қайта толықтыруларына міндеттемелер жөніндегі баска заңды тұлғаларға ақша аудару жолымен жүзеге асырылатын төлемдерге, шоттардағы жаңылыс немесе қате жазылған жазулар бойынша қызмет көрсететін банк мекемелеріне шағым талап жасауға байланысты туындайды.

Банктердің  шот ашу оны рәсімдеу тәртібі, сондай-ак нақты ақшасыз есеп айырысуға байланысты операцияларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі анықтаған    кұжаттарында    белгіленген   тәртіптің    негізінде реттеледі.

Банк операцияларының аудиті мынандай басты мәселелерді қамтиды:есеп айырысу, валюталык. ағымдағы және басқа да шот- қандай банк мекемелерінде ашылғандығын анықтауды; - есеп   айырысу,   валюталық   ағымдағы   және   басқа   да шоттарды ашуға байланысты банк мекемелеріне табыс етілген құжаттарының шоттарды  ашуға берілген  өтініш;  қойылатын қолдар мен мөр таңбалары үлгілерімен карточкалары, шаруашылық салық есебіне тіркеу дерегін растайтын салық қызметі органдарының анықтамасы; мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі; жарғы көшірмесі; кұрылтайшыларының саны бірден асқан жағдайда құрылтай шартының көшірмесі; көшірмелері тігілген папканың сақталғандығын анықтауды;

ашылған  шоттардағы   ақша  қаражаттарының  операцияларының    шаруашылыққа  тиімділігін,    орындылығын    және заңдылығын тексеруді;

шоттарға келіп түскен ақша қаражаттарының уақтылы және толық кіріске алынып, субъектіге хабарланғандығын тексеруді;

ашылған шоттар жүзеге асырылған есеп айырысу операцияларының кезекті реттерінің сақталғандығын анықтауды;

шот иесінің екімінсіз (келісімінсіз) аударылып  есептеп шығарылған ақша қаражаттарын анықтауды;

бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдердің уақтылы
аударылғандығьш тексеруді;

банктердегі шоттардан кассаға кіріске алынған қаражаттардың мақсатына жұмсалғандығын тексеруді;

шаруашылыққа есеп айырысу ережелерін бұзғаны үшін
ықпал ету шараларының қолданылғандығын тексеруді;

шаруашылықтың   төлем    қабілетін,  алынған    несиелер
бойынша есеп айырысу мерзімнің өтуінің себебін (оның ішінде
банк несиелері және бюджетпен салық бойынша) анықтауды:

банк мекемелері мен шаруашылықтың арасында тұрақты
қатынастың орнатылғандығын, құжаттарында көрсетілген ақша
қаражаттарының қозғалыстарының жазуларының нақтылығын мәліметтерінің сәйкестігін тексеруде.

10. Лекция Тақырыбы: Еңбек ақы бойынша есеп айырысу

Еңбекақының номиналды және шынайы түрлері болады. Номиналды еңбекақы дегеніміз – жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды еңбекақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл-ауқаты жайлы айту мүмкін емес.

Шынайы еңбекақы – алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.

Еңбекақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып табылады, сондықтан да еңбекақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуын аудиторлық  тексеру еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.

Қызметкерлермен есеп айырысу есебін аудиторлық тексерудің негізгі міндеттері:

1. Еңбектің саны мен сапасын, шығарылым нормасының орындалуын, жұмыс уақыты мен жалақы қорын пайдаланылуын тексеру;

2. Субъектінің әрбір қызметкеріне жалақыны дер кезінде және уақытылы есептеуді тексеру;

3. Жалақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалуды тексеру;

4. Белгіленген мерзімдегі қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысуды жүргізуді тексеру;

5. Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дер кезінде және дұрыс енгізуді тексеру;

6.Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына қажетті еңбек пен жалақы туралы деректерді алуды тексеру;

7. Еңбек және жалақы бойынша статистикалық есептемені жасауды тексеру.

Шаруашылық қызметінің процесінде жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығару нәтижесінде қызметкерлердің саны өзгереді, жұмысы бойынша ауысулар жүргізіледі. Сондықтан оны аудиторлық тексеру маңызды орын алады. Жалпы кәсіпорын бойынша, оның құрылымдық бөлімшелері бойынша қызметкерлердің саны туралы және осы санның өзгерісінің себептері туралы; жынысы, жасы, санаты, лауазымы, мамандығы, жұмыс стажы, білімі және басқа белгілері бойынша қызметкерлер құрамы туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Адам құрамын есепке алу үшін № Т-2 нысанындағы жеке карточка, ал ғылыми қызметкерлер үшін № Т-4 нысанындағы ғылыми қызметкерді есепке алу карточкасы қолданылады. Жұмысқа келген адамдар соңғы жұмыс орны туралы жазулар жазылған еңбек кітапшасын кадрлар бөліміне көрсетуі тиісті.

Аудитор қызметкерлер еңбекақыдан басқа әлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен еңбекке уақытша жарамсыздық жөніндегі жәрдемақыны алуды тексереді.

Негізгі және қосымша еңбекақылар еңбекақы қорын құрады. Еңбекақы қорының құрамына еңбекақының барлық түрлері сыйақылар, үстемелер, қосымша ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша сомаларын қоса алғанда, ақшалай немесе натуралды нысанда есептелген жеке әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.

«Бухгалтерлік есеп туралы» Заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығында меншіктік капитал -бұл субъектінің міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі оның активтері деген анықтама берілген. Яғни меншіктік капиталдың шамасы бухгалтерлік есептің балансында бағаланып көрсетілген активтер мен міндеттемелердің құнына тікелей байланысты. «Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар» бухгалтерлік есептің №2 стандартында меншіктік капиталға: жарғылық, резервтік төленбеген, косымша төленген және төленбеген, айналымнан шығарылған капитат және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) жатады деп көрсе-тілген. Демек, бүл аталғандар меншіктік капиталдың элеменітері ретінде аудиттің зерттеу объектісіне айналады. Алдымен меншіктік капиталдың элементтері аудитін қарастырмай тұрып, меншіктік капиталдың элементтерінің қалыптасуына ықпал ететін меншік түрлеріне сәйкес әрқайсысы шаруашылық жүргізушісі мәртебесіне ие бола алатын шаруашылық жүргізуші шаруашылықтардың ұйымдық-құқықтық нысандарын анықтап алу қажет.

Қазақстан Республикасының күшіндегі заң актілерінде мына төмендегідей ұйымдық-құқықтық нысандағы субьектілер көрсетілген:

мемлекеттік ұйым;

коммерциялық емес ұйымдар;

өндірістік кооперативтер;

шаруашылык серіктестіктер.

Резервтік капитал (қор) күшіндегі заң актілерінің баптарына сәйкес және құрылтайшыларының құжаттарында қаралған тармаққа сәйкес шаруашылықтың күтпеген шығындардың (зиянды) жабу үшін, сондай-ақ есепті жылдың табысы жетпеген жағдайда инвесторлардың табысын төлеу үшін құрылады. Бір сөзбен айтқанда, резервтік капитал дегеніміз шаруашылықтың сақтандыру капиталы. Резервтік капиталға бөлінбеген қаржылар шаруашылықтың түрақты жүмыс істеуінің және үшінші тұлғаның мүддесін қорғаудың кепілдігі болып саналады. Осылай құралған қаржы көзі шаруашылықтың үшінші тұлғаның алдындағы міндеттемесін орындайтындығына олардың сенімін арттырады.

Резервтік қапиталды құру міндетті жөне ерікті сипатта болуы мүмкін. Бірінші жағдайда, ол Қазақстан Республикасының Заң актілерінде қаралған баптарға сәйкес құрылса, ал екіншісінде - шаруашылықтың құрылтайшыларының жүргізіп отырған саясатына сәйкес құрылады. 1996 жылғы 12 қарашада №2 Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссиясының қаулысымен бекітілген қаржылық қорытынды есепті дайындау және тапсыру үшін тұжырымдық негіздемеде резервті құру шаруашылықты және несие берушілерін зиян шегудің салдарынан қосымша қорғау үшін жарғысында немесе заңда қаралады деп атап көрсетілген.

Егер құрылтайшыларының құжаттарында резервтік қор қүру қаралмаса, онда шаруашылыққа өз еркімен қор құруына рұқсат етілмейді.

Акционерлік қоғам және басқа да ұйымдық құқықтық нысанда құрылған субъектілерге Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес міндетті түрде резервтік қор қүру қаралса, резервтік капитал бабы бойынша құрылтайшыларының құжаттарында жарияланған жарғылық капиталдың кемінде 15% мөлшерінде резервтік капиталға бөлініп жинақталған сомасын көрсетеді.

11. Лекция тақырыбы: Материалдық құндылықтар, өндіріс және өнімді өткізудің есебі

Негізгі құралдар дегеніміз - материалдық және материалдық емес өндірістік салаларда еңбек кұралы ретінде ұзақ мерзімге (бір жылдан жоғары) қасиетін, қалпын жоймай сақтап пайдаланылатын материалдық активтер.

Негізгі құралдар субъектінің материалды-техникалық жарақтану базасын құраудың негізін қалыптастырып, қызметіндегі жетекші бағыттарды іске асыруда маңызды рөл атқарады. Негізгі құралдарды сақтау, есепке алу және пайдалану ерекшеліктерінен оның аудитінің мақсаты туындайды. Яғни аудитінің мақсаты - негізгі құралдардың сақталу орындары бойынша ішкі және сыртқы қозғалыстарының құнына, пайдалы қызмет ету мерзіміне енгізілген өзгерістерінің дер кезінде бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілгендігін және оларды қорытынды есептегі мәліметтерімен сәйкестігін тексеру болып табылады. Аудиттер алдына қойған мақсатына жету үшін тексеруді талап ететін басты міндеттерді анықтап алуға тиіс.

Негізгі құралдардың сақталу, есепке алу және пайдалану есебінің аудитінің басты міндеті:

негізгі құралдардың нақты қолда барлығына жөне сакталуына бақылаудың қамтамасыз етілгендігін;

еңбек құралдарының негізгі құралдарға дұрыс жатқызылғандығын, олардың жіктелуі, меншіктік қатынасы және өндіріс үрдісіне қатысу сипаты бойынша топталғандығын;

есепте негізгі құралдардың дұрыс бағаланғандығын;

есепте негізгі құралдардың кіріс және шығыс операцияларының дұрыс көрсетіліп құжатталғандығын;

есепте негізгі құралдарға тозудың және жөндеудің дұрыс есептеліп құжатталғандығын;

негізгі құралдардың дұрыс және тиімді пайдаланылғанын;

бухгалтерлік есеп пен қорытынды есепте нақты қолда бар негізгі құралдардың және олардың қозғалысы туралы мәліметтердің дұрыс көрсетілгендігін тексеру болып табылады.

Негізгі құралдар ұзақ уақыт (бір жылдан жоғары) бойы өндіріс процесінде қатысып, өзінің қасиетін, қалпын сактап біртіндеп тозатындықтан, олардың есебіне аудит жүргізген кезде аудитордың негізгі мақсаты - негізгі құралдарға қаралған тәртіптерге сәйкес тозу есептелгендігін анықтау болып табылады. Ол үшін аудитор негізгі құралдар нысандарының амортизацияланып тозу есебіне тексеру жүргізген кезінде мынандай мәселелерге назар аударуға міндетті:

-есеп жүргізу саясатында қаралған тозу есептеу тәртібін сақталғандығына;

-негізгі   құралдарға  тозу есептеу   ведомостының  дұрыс толтырылып есептелгендігіне;

жолаушыларды және жүк тасымалдайтын автокөліктер тозу есептеу ерекшеліктерінің сақталғандығына;

негізгі құралдарды кіріске алғанда және шығыс жасағанда тозу есептеу және оны тоқтату тәртіптерінің сақталғандығына;

пайдалы қызмет ету мерзімі бітуіне қарамастан, әлі өндіріске пайдаланып жүрген  негізгі  құралдарға тозу есептеудің жалғасуына немесе тоқтатылғандығына;

пайдалы қызмет ету мерзімінен бұрын істен шығып, жарамсыз   болып   қалған   есепте   бар   негізгі   құралдарға   тозу есептеудің жалғасуына;

тозу есептеу өдістерінің, негізгі құралдардың тиісті топтарына қолданылғандығына;

негізгі құралдар нысандарының пайдалы қызмет ету мерзімі   (ұзартылғанда,   қысқартылғанда)   қайта   қаралып,   тозу есептеу тәртібіне өзгерістер енгізілгендігіне;

жедел тозу есептеу әдістерін қолданудың   негізделгеніне және аморгизациялану сомаларының тікелей мақсаты, бағыты бойынша жұмсалғандығына;

күрделі жөндеуге және қайта жарақтандырып, жабдықтауға тоқтатылған негізгі құралдарға тозу есептелгендігіне;

құрылысы толық аяқталмай пайдалануға берілген негізгі
құралдар нысандарына тозу есептеу тәртібінің сақталғандығына;

тозу есептеуге жатпайтын негізгі құралдарға есптелмегендігіне;

есептелген амортизациялану құнын негізгі құралдардың
топталып,   сыныптау   бағыттары   бойынша  тарату  тәртібінің сақталғандығына;

ішкі  аудитордың немесе лауазымды тұлғалардың тозу
есептеудің тәртібінің сақталуына бақылау жасап отырғандығына.

Бухгалтерлік есептің №6 стандартында (БЕС) берілген анықтамада:

Тозу дегеніміз - физикалық және моральдық сипатына жоғалту процесі деп көрсетілген. Физикалық (табиғи) толық ескіріп тозу - негізгі құралдардың пайдалы қызмет ету мерзімінде күш-қуатын сарқа жүмсау және сыртқы факторлардың әсер етуінің нәтижесінде болады. Моральдық тозу процесінің нәтижесінде активтер ғылым мен техниканың дамуының қазіргі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуы, яғни нысандардар     бірін-бірі ығыстырып шығаруы кездеседі. Негізгі құралдардың табиғи толық ескіріп тозуына бірнеше  факторлар  әсер етеді:

біріншіден, негізгі құралдардың өндіріс процесінде күш қуатын сарқа жүмсап, пайдалы қызмет ету мерзімінің бітуі;

екіншіден, негізгі құралдардың қалпы сақталып, өндірістік және өндірістік емес салада пайдалану қасиетінің толық жойылуы;

үшіншіден, негізгі құралдарды пайдалану барысында тозу процесін жеделдететін сыртқы ортаның әсерінен тетіктерінің тот басып шіруінің, мүжілуінің, бүлінуінің салдарынан сапасын жоғалтуы.

Моральдық тозудың салдарынан қолданыстағы негізгі құралдар өндірістен ығыстырылып шығарылуы және пайдалану тиімділігі төмендеуі мүмкін. Демек, өндірісті нарық экономикасының талаптарына жауап беретін сапасы, өнімділігі жоғары жаңа жетілген құрал-жабдықтармен жарақтандыруды талап етеді.

Негізгі құралдар нысандары толық ескіріп, құнының тозу құнына дейін төменделгеніне қарамастан, бастапқы қалпын және өндіріске пайдалану қасиетін сақтайтындары да кездеседі.

Негізгі құралдардың қызмет ету мерзімі ішінде дайын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) жартылай фабрикаттың, аяқталмаған өндірістің өзіндік кұнына, активтің амортизацияланатын құнын жүйелі бөлу түріндегі тозудың құндық көрінісін амортизациясы деп атайды. Яғни, амортизация жұмыс істеу бойында активтің амортизацияланатын құнын әлсін-әлсін бөлу түріндегі тозудың құнымен көрсетіледі. Жинақталған амортизацияланатын құны пайдалы немесе нормаланған қызмет мерзімінің ішінде амортизациялық аударымдар түрінде, жүйелі түрде шаруашылықтың шығындарына таратылып отырылады.

Пайдалы қызмет мерзімі - бұл негізгі құрал-жабдықтарды пайдаланудан экономикалық табыс табу көзделіп отырған кезең. Бухгалтерлік есептің №6 стандартында амортизация есептеудің мынандай әдістері қаралған:

а) құнын біркелкі (түзу сызыкты) есептен шығару;

ә) қүнын атқарылған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс).

б) жедел есептен шығару;

- азайып бара жатқан қалдығына екі еселеп тозу есепте сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік әдіс).

Жоғарыда келтірілген бухгалтерлік есептің 6 «Негізгі кұралдар есебі» стандартында қаралған амортизация есептеу әдістеріне қысқаша, жеке-жеке тоқталайық.

Стандартта бірінші әдіс «құнын біркелкі (төте) есептеп шығару» деп көрсетілсе, ал кейбір аударма оқулықтарда бір калыпты немесе бірыңғай түзу сызықты амортизация есептеу әдісі деп те жүр. Бұлай болатын себебі әлі терминдердің өзінің бір қалыпқа түспегендігін көрсетсе керек. Біздің ойымызша, төте дегенге қарағанда түзу сызықты деген сөз дүрыс сияқты. Бүл әдісті қолданған кезде негізгі құралдардың бастапқы құны бойынша амортизацияны бір қалыпты (түзу сызықты) немесе нормативтік (шектеулі) ережелерге сәйкес есептеп нысанның қүны пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі таратылады. Шаруашылықтың мүліктерінің құрамында соңғы кездерде отандық бухгалтерлік есептің жаңа нысандарынын қатарына жататын материалдық емес активтердің үлесі арта түсуде. Бұрын онша етене таныс емес жаңа нысандардың есебін жүргізуде түсініксіздіктердің кездесіп отыратыны заңды құбылыс. Аудитор материалдық емес активтердің қатарына жататын активтерді анықтап, топтау, бағалау, кіріс-шығыс құжаттарын рәсімдеу тәртіптеріне және амортизация есептеу ерекшеліктеріне назар аударып, бағдарлама жасауға, тексерілетін мәселелерді анықтауға міндетті:

баланстың көрсеткіштерінің Бас кітаптағы мәліметтерімен
сәйкестігін;

материалдық емес активтердің топталу тәртіптерінің сақталғандығын;

нақты қолда бар материалдық емес активтердің меншіктік
құқығын растайтын бастапқы құжаттарын;

кіріске алынған материалдық емес активтерді бағалау төртіптерінің сақталғандығын;

материалдық емес активтерге дұрыс амортизация есептелгендігін;

материалдық   емес   активтерді   шығысқа   шығару   есеп
операцияларының дұрыс орындалғандығын;

материалдық емес активтердің аналитикалық және синтетикалық есебін жүргізудің дұрыс ұйымдастырылғандығын;

материалдық емес активтерге салықтың дұрыс есептеліп көрсетілгендігін.

Шаруашылықтарға, өнеркәсіптік және интеллектуалдык (ақыл-ой) меншік нысандарына, сондай-ақ тағы басқа да осы төрізді мүліктік құқықтардың құнын білдіретін материалдық емес активтерге қаражаттарын салуға құқық берілген.

Материалдық емес активтерге аудиторлық тексеру жүргізген кезде оларға тән ерекшеліктерін білудің маңызы өте зор. Материалдык, емес активтерді шаруашылық қызметінде алатын орны мен қызметіне қарай, олардың материалдық-заттық калпының, яғни табиғи мағынасының болмағандығына қарамастан оларды ұзақ уақыт бір жылдан жоғары пайдалану барысында табыс әкелетін және алшақтату белгілеріне сүйене отырып 3 топқа бөледі: интеллектуалдық меншік; мүлікті пайдалану кұқығы; кейінге қалдырылған шығындар.

Жалпы материалдық емес активтерді аталған үш топқа бөлудің негізгі мақсаты - оларды тізбектеп қайта-қайта жазып жатпай-ақ, топтар бойынша тұтас қарастыру.

Күшіндегі заң актілеріне сәйкес интеллектуалдық меншікке жататындар: авторлық құқық (ғылым, әдебиет,) өнер туындыларына аралас құқық нысандары (ЭЕТ бағдарламалары мен базалары), патенттер (өнертапқыштық , жаңалық ашу, ендірістік үлгілер, селекциялық жетістіктер, пайдалану куәліктері (тиімді үлгілерді, тауар, қызмет көрсету белгілері) лицензиялық келісімдер, «НОУ-ХАУ», «ГУДВИЛ» ж.т.б.

Мүлікгі пайдалану құқығына жататындар: жер участкілерін, табиғи ресурстарды (су, пайдалы қазбалар), пәтерлерді, мүліктерді ж.т.б.пайдалану құқықтары. Кейінге қалдырылған шығындарға жататындар: ұйымдастырылу шығындары, ғылыми зерттеулерді өңдеу және тәжірибе-конструкторлық өңдеулер шығындары.

Аудитор материалдық емес активтердің топталуын тексерген кезінде мына мәселелерге назар аударуға тиісті:

- материалдық емес активтерге азаматтардын интеллектуал және іскерлік қасиеттері, оның біліктілігі және еңбекке қазіргі  жатпайтындығын,  өйткені  оларды  азаматтан  ажырап (алшақтатып) басқа түлғаға беру мүмкін емес: ұйымдастыру  шығындарын  және  гудвилді   субъектіден  қарауға болмайтындығын. Өйткені, ұйымдастыру шығындарын және гудвилді субъектіден тыс және жалға беру, сату және басқадай пайдалану мүмкін емес.

Кейбір оқулықтарда материалдық емес активтерді өндіріс пен коммерциялық қызметпен, қолдану /пайдалану құқықтарымен байланысты және материалдық емес активтердің басқа да түрлері деп төрт бөліп қарастырған. Мәселе, олардың қандай топқа бөлінгендігінде емес, олардың сипатына, алатын орнына қарай жіктеліп, бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуінде. Аудитордың міндеті - материалдық емес активтердің бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілгендігіне көз жеткізіп анықтау.

Жоғарыда аталған материалдық емес активтердің әрқайсына жеке-жеке тоқталып жатпай-ақ, «НОУ-ХАУ», «ГУДВИЛ» және «Ұйымдастыру шығындары» сияқты түрлеріне ғана қысқаша тоқталамыз.

«НОУ-ХАУ» мағынасы, техникалық құжаттама түрінде рәсімделген, бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті өндірістік тәжірибені қажет ететін техникалық коммерциялық және басқа да білімдердің жиынтығы.

«НОУ-ХАУ» элементтері арнайы формулалар мен рецептерді, құжаттарды, өндірісті ұйымдастыру үлгілерін, техникалық прогресс сипатындағы ж.б. мүмкін болған басшылықты қолдану тиімділігі болуы мүмкін. Сондай-ақ, елеулі күрделі қаржы салымын талап ететін өнімді орау, маркетинг жөнінде жетістік, тәжірибе, лабораториялық және басқа да зерттеулер жүргізу дағдысы жатуы мүмкін. «Ноу-Хау» түріндегі ақпараттардың негізгі белгілерінің бірі - оның жасырын құпиялылығы. «Ноу-Хау»-дың өндіріс құпияларынан өзгешелігі - оның едәуір бөлігі көпшілікке мәлім белгілі әдістерден және т.б. тұратын болғандықтан, патенттелмейді. Демек, «Ноу-Хау»-дың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табысты бақылай алған жағдайда ғана, ол материалдық емес активтердің анықтамасына жауап береді. Нәтижесінде «Ноу-Хау» субъектінің белгілі бір өндіріс үрдісіндегі меншігі болып табылып, сатып алу және сату нысанына айналады.

Аудитор материалдық емес активтердің топталу белгілеріне сәйкес топталғандығын анықтағаннан кейін, олардың Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген заңдардың және нормативтік актілердің талаптарына сәйкес мына төмендегідей тәртіпте бағаланғандығына баса назар аударуы тиіс:

нысандарды сатып алу және оларды дайындауға жұмсалған нақты шығындарына;

басқа субъектілерден, мекемелер мен азаматтардан тегін
сыйға)   алынған   материалдық   емес   активтердің   бағасының сараптау жолымен немесе келісім бағасы бойынша анықталған.

Материалдық емес активтерге амортизация есептеп, ол өндіріс шығындарына немесе басқа көздердің шоттарына арқылы жабу үшін олардың бастапқы құнын дұрыс анык бағалаудың маңызы зор. Материалдык емес активтерді өндірістік-шаруашылық салаларында пайдаланудың нөтижесінде толық және моральдық тозуға ұшырайды. Материалдық емес активтердің тозу үрдісі, оның пайдалы қызмет ету мерзімінде өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына енетін есептелген амортизациялану құны. Аудитордың бастапқы мақсаты - материалдық емес активтердің амортизацияланып тозу, шығындарының амортизация есептеу нормаларына сәйкес дұрыс есептеліп жене өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына дүрыс таратылғандығын анықтау.Амортизациялану нормасы материалдық емес активтердің бастапқы құны мен пайдалы қызмет ету мерзіміне тікелей байланысты болғандықтан, аудитор амортизация есептеу базасы болып табылатын материалдық емес активтердің келіп түсу көздеріне карай кіріске алынып анықталатын, активтің бастапқы кұнымен, белгіленген пайдалы қызмет ету мерзімімен жете танысуға тиісті. Материалдық емсс активтердің бастапқы қүны нысанды сатып алуға, дайындауға және оларды жоспарланған мақсатқа пайдалануға байланысты жарамдылық жағдайына жеткізуге жүмсалған нақты жиынтық шығынды білдіреді.

Шаруашылық өзіне берілген құқығын пайдаланып, өз бетімен есептеп тапқан материалдық емес активтердің амортизациялану нормасы нысанның бастапқы құнының толық өндіріс шығындарына таратылуын қамтамасыз етуге міндетті.

Аудитордың материалдық емес активтердін бастапқы құнының өндіріс шығындарына толық таратылуы пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау жолдарына да байланысты екенін ескергені абзал. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімдерін анықтаудың үш жолы қаралған:

- тиісті шарттарда кдралған материалдық емес  активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі  олардың  пайдалану  мерзімімен сәйкес келеді. Демек, жылдық амортизациялануға бөлудің мәні,
материалдық  емес  активтердің  бастапқы  құны     белгіленген тиісті  құжаттарда анықталған  олардың  пайдалы  қызмет ету мерзіміне тең болады;

шаруашылық,  материалдық  емес  активтердің   пайдалы қызмет ету мерзімін өз бетімен анықтайды. Материалдык емес активтерге байланысты нормативтік қүжаттарында «Ұзак мерзімге» деген түсініктің қолданылуы материалдық емес активтердің   пайдалы   қызмет   ету   мерзімінің   бір   жылдан   төмен болмауын естен  шығармауды талап етеді.  Бұндай жағдайда жылдық амортизациялануға бөлудің мәні, шаруашылық белгілеген материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі олардың бастапқы құнының қатынасына тең:

егер материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау мүмкін болмаған    жағдайда онда амортизациялаңуға бөлуді есептеу 10 жылға белгі

12. Лекция тақырыптары: Капитал, қорлар, несиелермен бюджеттен тыс төлемдердің есебі

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде шаруашылық серіктестікті қалыптастыру, құқық және міндеттерінің тәртібі анықталған. АК 58-бабында шаруашылық серіктестігі жарғылық капитал құрылтайшыларының (қатысушылары) үлесіне (салым ақшасы) бөлінген коммерциялық ұйым ретінде сипатталады, ал өзінің қызмет процесінде жасаған, жинаған немесе құрған мүлік жеке меншігіне жатады. Шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталындағы салым ақшаға ақшалай қаражат, құнды қағаздар, заттар, мүліктік құқық, оның ішінде ақыл-ой меншігі және басқа нәрселер жатуы мүмкін.

Әрбір шаруашылық жүргізуші субъектіні құру үшін құрылтайшылық құжаттары болуы керек. Құрылтайшылық құжаттар нотариалдық тұрғыда расталып, заң органдарында мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жарғылық субъект серіктестік құрылтайшыларының салым ақшаларынан – жарғылық капиталды жариялайды. Салым ақшаны бағалау тараптардың келісімі бойынша жүргізіледі және тәуелсіз аудиторлық тексеруге жатады.

Шаруашылық серіктестік мына формалар бойынша мүмкін:

толық серіктестік – жарғылық капиталы оның құрылтайшысын анықтайды, алайда заң актісімен (АК 64-бап) белгіленген ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек;

коммандиттік (сенімге негізделген) серіктестік – жарғылық капиталдың мөлшері заң актілерімен белгіленген ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек. Салымшылардың жиынтық мөлшері коммандиттік серіктестіктің (АК 74-бабы) жарғылық капиталдың 50% құрауы мүмкін;

жауапкершілігі шектеулі серіктестік – жарғылық капиталдың мөлшерін серіктестік құрылтайшылары анықтайды және заңда белгіленген (АК 78-бабы) ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек;

қосымша жауапкершілікті серіктестік – жарғылық капиталдық мөлшері, жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндей анықталады, алайда бұл серіктестіктің қатысушылары жарғылық капиталдағы өз салым ақшаларымен оның міндеттемелері бойынша жауап береді, ал бұл соманың жетіспеушілігіне өз мүліктерінің еселенген мөлшерінде өздерінің салым ақшаларына қосады (АК 84-бабы);

акционерлік қоғам – жарғылық капитал барлық жарияланған акциялар шығарылымының жиынтық атаулы (номинальдық) құнына тең, алайда заңда қарастырылған ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек, Акцияларға ашық жазылыс жарғылык капиталдың толық төлеміне дейін жеткізілмейді (АК 88-бап).

Акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша Акционерлік қоғам жарғылық капиталды оның жалпы санын қарастыру мақсатында акцияның бір бөлігін сатып алу жолымен кемітуге құқылы, алайда заң актілерінде қарастырылған («Акционерлік қоғамдар туралы» Заңның 28-бабы) ең аз деңгейдегі мөлшерден кем болмауы керек. Акцияны сатып алу қайта бөлу, әйтпесе оның күшін жою мақсатында және директорлар кеңесінің шешімі бойынша қоғам жарғысында қарастырылған басқа себептермен жүзеге асырылады. Шешімде акция түрлерінің саны мен категориялары, сатып алу бағасы, төлем мерзімі көрсетіледі.

Акционерлік қоғам барлық кредит берушілерге акцияның сатып алынатыны туралы хабарлауы керек. Ал кредит берушілер коғамнан өз жұмысын азайтуда немесе тоқтатуды және өздеріне келтірген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы.

Заңға сәйкес сатып алынған акция саны қоғам шығарған акцияның жалпы санының 25%-інен аспауы керек, ал акцияны сатып алуға қоғам бағыттаған қаражат қоғамның 10% өзіндік капиталынан аспауы керек.

Қандай да болмасын шаруашылық субьектілерін олардың қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың барлығының да кредиторлық қарыздары болады. Кез келген өндіріспен айналысатын субьекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық субьектісі сол сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни жабдықтаушы субьектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріс пен де саудамен де айналыспайтын субьектілердің өз қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай – ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында кредиторлық қарызы болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер мен басқа да мекемелерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жаңдандырып жатқан, сондай-ақ кредиторлық қарыздарын шектен тыс көбейтіп алып, оларды қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, банкротқа ұшырап жатқан кәсіпорындар көптеп кездеседі. Осыған байланысты кредиторлық қарыздар есебі қаржы есебінің негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады.

13. Лекция тақырыптары: Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы

Тақырып 14. 9. Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы.

Аудиттің мәні, мақсаты және маңызы.

Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және дамуы.

Аудиторлық қызмет және оны нормативтік-құқықтық реттеу.

Аудитор латынның "аudio" деген сөзінен шыққан, яғни ол "тындап тұр" деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық – жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап-басқарушы тындаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" - "тыңдаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.

Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді. Заңдылық тұрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу тұрғысынан қол жұмысы түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.

Ерікті (инициативалық) аудит кәсіпорын тарапынан өз еркімен жүргізіледі. Бұл жағдайда аудит тексеруінің көлемін және қойылатын талапты кәсіпорын шешеді. Міндетті аудит мемлекет құрылымының арнайы анықтаған шешімі бойынша жүргізіледі. Көбінесе бұл жағдайда заң орындары кәсіпорынға аудит тексеруін жүргізуді талап етеді. Шаруашылық субъектісінің кәсіпкершілігінің көрсеткіштерін тексеруді заң орындары анықтайды. Тексеру жүргізу тәртібін, жұмыс көлемін заң орны тапсырады.

Нарықты қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі де, тапсырушалыра талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны да ерекше.

Жалпы аудит туралы, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін көптеген түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне тоқталамыз. Біріншіден, сыртқы аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оның табыстылық көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның қаржылық жағдайына түсініктеме беру.

Сыртқы аудиттің объектісі - ол, шаруашылық субъектілері. Сыртқы аудиттің мақсаты тапсырушының талабына сәйкес анықталады. Тапсырушылар - кәсіпорын, мемлекеттік құрылым және қаржы, мүлік егелері.

Сыртқы аудит қызметін атқарушылар - жеке аудиторлар және аудит фирмалары.

Екіншіден, басылымдағы ақпарат мәліметі бойынша сыбайлас кәсіпкерлер күдіксіз қарым-қатынасқа келеді. Себебі, басылымға шыққан материалдарды сыбайластар зерттеп,  талдап, сыбайластыққа сенімді екен деген қорытынды жасайды.

Үшіншіден, аудит қорытындысымен шаруашылық жүргізуге кепілдік алған кәсіпорындар сол елдің экономикасының бір қалыпты дамуына негіз болады. Тұрақты халықты жұмыс орнымен қамтамасыз етеді.

Төртіншіден, қалыптасқан экономика құрылымы болған елде тиянақты нарықты қатынас заңдылығы қалыптасып, сол заңдылыққа сәйкес ол елде тауарға нарықты қатынас бағасы тұрақты бір жүйеге келеді.

Қазір Қазақстан Республикасында аудит қызметі жаңадан ғана дамып, қалыптасып келе жатыр. Осы орайдағы ең өкініштісі - аудит қызметі толық міндетті түрде таратылған жағдайда еліміздегі жүргізіліп жатқан реформаның әлдеқайда сәтті жүргізілуіне, нарықты қатынас заңдылықтарының кәсіпорын шаруашылығында тез қалыптасып кетуіне көптен-көп көмегі тиетіні сөзсіз.

Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы қажет, бірақ, біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму ерекшеліктеріне сәйкес аудит принциптерін лайықты түрде қарастыру қажет.

 

Сыртқы аудиттің мазмұнын кеңірек түсіндіру үшін төмендегі схеманы келтіреміз.

Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы және қателер мен алаяқтық, олардың елеулілігін бағалау.

Аудиттің халықаралық стандарттары мен олардың сипаттамасы.

Аудитордың мамандық этикасының Кодексі.

Елеулілік түсінігі.

Шаруашылық субъектілерінің жұмысы өзінің жарғылық құжатына сәйкес жүргізіледі де, ал жұмыскерлер сол заңның талабына сәйкес белгіленген тәртіпке байланысты өз қызметін атқарады.

Аудиттің стандарты және нормативтері екінші топқа жататын құжаттар. Олар арқылы аудит жұмысын тікелей бір жүйеге келтіріп отырады. Олар өз кезегінде аудит теориясының үшінші элементі деп саналады. Аудит постулаты арқылы аудит стандартының мазмұны анықталады, ал аудит стандарты мен нормативтері аудит жұмысының сапалылығын анықтайды. Оларды аудит орындау тәртібімен бірдей деп санауға болмайды. Стандартты, нормативтерді бұлжытпай орындау қажет, себебі бүл құжаттар аудит принциптерін толық орындауға аудит тексеруін сапалы жүргізуге тікелей әсерін тигізеді. Аудит жұмысы осы стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде жүргізіліп, оның міндеті мен мақсатын орындайды.

Аудиттің стандарты және нормативтері деп “аудит принциптерінің талабына сәйкес аудит қызметін жүргізуге белгіленген ереже-нұсқауларды" айтады. Сол ереже-нұсқаулар аудиторға өз жұмысын ұйымдастыруға, аудит әдістерін-анықтауға әртүрлі шаруашылық жағдайларына орынды баға беруге, аудитор қорытындысын жасауға негіз болады. Себебі, аудиторлар сол стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес жұмыс істеу үшін үздіксіз өздерінің біліктілігін, мамандықтарын жетілдіріп, ізденіп, оқып қажет болса ғылыми зерттеу жүргізіп отыруды қалыптастырады. Өзінің мазмұнына және арналған мақсатына сәйкес аудит стандарты үш топқа бөлінеді: 1) жалпы стандарттар; 2) жұмыс стандарты; 3) ақпарат стандарты. Осы стандарттар аудит қызметінің құрылымын, схемасын аныктайды.

Жалпы стандарттар. Жалпы стандарттар мазмұны аудитор мамандығын, іскерлігін, мамандық сапасын, мамандықпен өз міндетін атқару, мақсатына жету жолындағы аудитордың мамандық бейнесін құрайды. Аудиторға жалпы стандарттар тұрғысынан қойылатын талаптар мен міндеттер: мамандық; қызметкерлік; дербес тәуелсіздігі мен объективтігі; аудит қызметіне дайындық деңгейі, мәлімет жинау; ақпарат жасау; қызмет көрсету барысында түсініктеме беру.

Осы аталған талаптар мен міндеттер мазмұнына сәйкес аудит фирмалары аудиторлар мен мамандар тобын құрастыруы қажет. Арнайы мамандар дайындау, аудит қызметін жүргізу үшін ереже-нұсқау дайындау, осы стандарттарды қолдану тиімділігін қарастыру.

Жалпы стандарттың аудитке қоятын үлкен талабының бірі -  ол дербес тәуелсіздігі.  Аудитор  өз  қызметін  белгілеген бағдарламасы  бойынша  жүргізеді,   оның  тәуелсіздігі  аудит қызметі заңының талабына сәйкес жоғарыда айтылған аудит принциптеріне негізделген, аудит әдістеріне сәйкес өз құқысына сүйене отырьш аудиторлық тексеру жүргізеді. Сондықтан да ешкім, ешқандай мемлекет құрылымы аудит фирмасына өз тарапынан заңсыз немесе қысымшылық жолымен аудитор шешімін өзгертуге,   аудитордың   қызметіне   немесе   оның   аудитор қорытындысына ешқандай әсер ете алмайды. Сонымен қатар аудитор тәуелсіздігі тапсырушылармен жасалған келісім-шарт талабына сәйкес, ол тексеруге қажет мәліметті түгелдей талап етіп алуга құқысы бар. Қаржы төлем жағынан да ешқандай тәуелділігі жоқ. Тапсырушы келісім шарттың бірінші хатгама бойынша анықталған төлемді сөзсіз төлеуге міндетті. Аудитор , фирмалары өзін сыбайлас, маманданған жан-жақты қызметтер атқара алатын мекемелермен тығыз байланыс жасап кез келген мәселелерді шешу туралы анықтама жасайды, түсініктеме береді. Бұл қызмет оның тәуелсіздігін одан әрі қуаттандырып, бекіте түседі.

Аудитордың қызметкерлік деңгейі жоғары болуы қажет. Аудит қызметінің күрделігіне сәйкес аудитор мамандары өз дайындығымен, жұмыс мамандығымен, үлкен тәжірибесімен олардың алдына қойылатын талапқа сай болуы қажет.

Аудитор өз қызметінің барысында аудит стандарттарының талабына сәйкес өте мұқият ынталылықпен жұмыс жасауға міндетті. Озінің жоспарына сәйкес мәлімет жинауда, оны жүйге келтіруде, ақпарат жасауда, аудиторлық қорытынды жасауда  ерекше талапкерлік көрсетуге міндетті. Яғни, аудитор тексеру барысында ішкі тексерудің, бухгалтерлік есептің, басқа түрлі іс-әрекеттердің құжаттарын тексере білуі қажет. Осындай тексерулер жүргізу үшін аудитор жан-жақты білімді болуы қажет. Мысалы, бухгалтерлік есепті, экономикалық талдауды, мәліметті заң ғылымын, қаржы саласының ғылыми-практикалық ағымын, салық есебін тағы сол сияқты басқа да толып жатқан білім саласынан біліктілігі жоғары болуы қажет.

Жұмыс стандарты. Жұмыс стаңдарты дегеніміз ол - аудит қызметін жүргізу үшін дайындалған ереже-нұсқаулар жинағы. Оған жататындар: аудит қызметін жүргізу жоспары, ағымдағы бақылау әдісі мен бағдарламасы, мәліметтер жинау жүйесі, ішкі бақылау жұмысьша баға беру. Аудиттің негізгі мақсаты - оның жаппай тексеру жүргізу арқылы негізгі міндетін орындау, аудиторлық қорытынды жасау болса жұмыс стандарты сол аудит процесінің барлық ағымына қажет әдіс жолын анықтайтын аудит құралы. Совдықтан да жұмыс аудиттің құрамы, кандай түрлі аудит жүргізілсе де соның мазмұнын, басқару барысын анықтайды. Жалпы аудит қызметінің нәтижесі жұмыс стандартын тиімді қолданған жағдайда жоғары нәтижелі болады. Оның қауіпсіздігі, сенімділігі, мәлімет қолданушылар (пайдаланушылар) үшін құндылығы артады.

Аудит қызметінде ерекше орын алатын стандарттың ең соңғы сатысы ол - қорытынды жасау, немесе ақпарат стандарты. Шаруашылық субъектілерінің, белгілі бір уақыт кезеңіндегі өндірістік немесе коммерциялық әйтәуір кәсіпкерлік шаруашылығының  нәтиже  көрсеткіштері  өткен  уақытқа  сәйкес (айлық, тоқсандық, жылдық) қорытынды жасалынып бір жүйеге келтіріледі.   Бұл  процесс  өте  күрделі.   Мысалы,  өндірістік кәсіпорынды алатын болсақ оның кәсіпкершілік қорытындысында қанша өнім шығарғаны, қанша өнім сатқаны, қанша табыс тапқаны,  қанша өндірістік шығын  болғаны,  қанша коммерциялық шығын болғаны тағы сол сияқты. болып жатқан шаруашылық нәтижесінің көрсеткіштері бір жүйеге келтіріліп ақпаратқа тіркеледі. Коммерциялық кәсіпорынды алатын болсақ оның сол шаруашылық саласының ерекшелігіне сәйкес ақпарат мазмұны   құралады.   Шаруашылық   саласының   ерекшелігін айтқандағы   мақсат,   аудит  қызметінің  қорытынды   сатысы, аудиттің  жұмыс  стандарты  да  сол  тапсырма  берушілердің кәсіпкерлік ерекшеліктеріне байланысты, мазмұны сол кәсіпорын шаруашылық көрсеткіштеріне сәйкес болатындығын анықтау.

Ақпарат стандарты мазмұны жағынан аудит қызметінің қорытындысын жасауға арналған ереже-нұсқау. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу тәртібі, аудит материалдарын тапсыру тәртібі, аудиторлық қорытындының мазмұны анықталған.

Шаруашылық субъектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес аудитор ақпараты бірнеше түрде төменде келтірілген түрде жасалынады: тұжырымдау - аудит қорытындысын жасау үшін аудит қызметінің материалдарының ақпараты, қаржы ақпараты; аудитор қорытындысын жасау үшін кәсіпорын шаруашылық көрсеткіштерінің ақпараты; кәсіпорын басшысына хат; көсіпорын басшысына жазбаша түрде берілетін ескертулер, кемшіліктер туралы мәлімет. Ақпарат стандартының негізгі мақсаты бухгалтерлік есепте, есеп кестелерінде, бухгалтерлік ақпараттарда жіберілген кемшіліктерге, қателерге, болған заң бүзушылыққа, ішкі бақылауда жіберілген кемшіліктерге, қателерге түсініктеме беру. Негізінде осы көрсетілген кемшілік, қате түрлері кәсіпорын шаруашылығына үлкен нұқсан келтіреді. Кейбір жағдайларда олардың табыстылығына, сыбайлас кәсіпорындармен қатынасы зиян келтіреді. Аудитордың міндеті - нақты жіберілген қателерді, қылмыскершілікті анықтап, соны түзету жолдарын жүйелі түрде түсіндіру, өз ойын тұжырымдап нақты қорытынды беру.

Аудит стандартының мәліметі анық, түсінікті, сенімді, дербес тәуелсіз, әділ мазмұнды тапсырушылар өз жұмысында басшылыққа пайдалануға жарайтын мағыналы болуы қажет.

Қазіргі кезде дүние жүзінде экономикалык интеграция қалыптаса бастаған кезде халықаралық шеру бірлестігі құрылуына байланысты, нарықты қатынас заңдылықтарының барлық елдерде тұрақтылана бастауына байланысты, экономика мәліметін жүйелендіру, бугалтерлік есеп жүргізу, аудит қызметі де дүние жүзілік даму талабына сәйкес өзгеріске кездесетіні сөзсіз. Себебі, дүниежүзілік шаруашылық, кәсіпкерлік өзара тығыз байланыста дамитын болганнан кейін олардың арасындағы есеп аудит жұмысы да барлық елде бірдей жүргізілуі объективті жағдай. Сондықтан да Қазақстан Республикасында барлық елдерде қолданылатын бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес Республикалық есеп стандарты заң ретінде қабылданды.

Сондай-ақ Қазақстан Республикасында аудит стандарты дайындалуда. Дүниежүзілік аудит қызметінің даму барысында қазіргі кезде аудиттің халықаралық 29 нормативі, оған қосалқы 4 жұмыс нормативті шығарылған.

Халықаралық аудит нормативтері және  қосалқы жұмыстар

№	Нормативтің аттары	Шығарылған Уақыты
1	2	3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34	Халықаралық аудит нормативтер Аудит қызметінің негізгі принциптері және мақсаттары Аудитордың тапсырушы алдындағы хат –міндеттемесі Аудитті қалыптастыратын негізгі принциптер Бағдарлама жоспары Басқа аудиторлардың материалдарын пайдалану Ішкі бақылау және күдіктілікті бағалау Аудитор жұмысының сапасын бақылау Аудитордың дәләлі Құнды мүлікті бақылау құжаттары, алашақ қарыздар мен берешек сомаларын анықтау Құжаттау Ішкі аудит қызметінің қорытындысын пайдалану Қателер және алдаушылық Аналитикалық орындау тәртібі Қаржы ақпараттары туралы аудитор ақпараты Қаржы ақпаратын тексеру нәтижесінде берілетін басқа мәліметтер ЭВМ арқылы жүргізілген бухгалтерлік есептің аудиті Компьютермен орындалған есеп процесінің аудиті Өзара байланысты жақтары Сараптаушылар жұмысын пайдалану Аудиторлық реттеу ЭВМ арқылы есеп және ішкі бақылау жұмысына баға беру Аудитор ақпаратының жасалынған күні ,баланс жасалғаннан кейінгі іс- әрекеттер қаржы ақпарат басылымынан шыққаннан кейінгі анықталған фактілер Тапсырушы мен кәсіпорын басшысына берілген мәлімет Кәсіпорынның тұрақты шаруашылық жасау мүмкіншілігіне баға беру Арнайы мақсатпен берілген аудитор қорытындысы Аудитор күдігінің материалдық жағы Есеп бағалауының аудиті Қаржы мәліметінің даму бағытын қарастыру Кәсіпорынның қаржы ақпаратын бірінші рет тексергендегі есептер қалдығын анықтау туралы аудитордың жауапкершілігі Аудит қызметіне және оның тәуелсіздігіне ішкі бақылау күдігінің және аудит күдігінің әсері Қосалқы жұмыс нормативтері Көрсеткіштерді қолданудың негізгі принциптері Қаржы ақпаратын талдау Келісілген міндеттерді орындауды бақылау Қаржы мәліметін жинау міндеттемесі	1991ж, қазан 1980ж, шілде 1990ж, қазан 1981ж, ақпан 1991ж, қазан 1981ж, қазан 1991ж, қыркүйек 1982 ж, қаңтар 1991ж, ақпан 1982ж,қаңтар 1982ж, шілде 1982ж, қазан 1990ж, қазан 1989ж, қазан 1984ж, ақпан 1984ж, ақпан 1984ж, ақпан 1984, қазан 1985, ақпан 1985, ақпан 1985, маусым 1991, қазан 1985,қазан 1989, қазан 1986, қазан 1987, қазан 1989, ақпан 1986, ақпан 1990, шілде 1990, шілде 1996, қазан 1990, қазан 1990, қазан

Халықаралық аудит нормативтерін және оған қосалқы жұмыс нормативтерін дайындауды және басылымға шығуын Халықаралық аудит қызметінің комитетімен, Халықаралық бухгалтер федерациясы анықтайды. Олар ереже-нұсқау ретінде қолданылмайды, тек қана барлық елде аудит жұмысы бір бағытта жүргізілуіне бағыт береді. Олардың мазмұны қалыптасқан ағым және жұмыс бағытын көрсетеді. Осы орайда олар дүние жүзінде бірдей қолданылып қалыптасып отыр. Сонда да болса олар барлық едде бірдей түрде, үлгіде, қолданылады деп атауға болмайды. Себебі, әр елдің экономикалық деңгейі, даму бағыты әртүрлі. Оған қоса аудит жұмысына әр елдің саясаты, шаруашылық ерекшелігі, халқының менталитеті өзінің талабын қояды.

Халықаралық қалыптасқан тәртіп бойынша аудит нормативтері төрт топқа бөлінеді: бірінші топта — бірден, толығымен қабылданатын аудит нормативтері; екіншісінде -қабылданатын нормативтер, бірақ аздаған өзгерістер жасаумен; үшінші топта — толық қарастыруға жататын, қабылдау үшін арнайы талдау жасау арқылы жүйеге келтіріп қабылдауға дайындаудан кейін қабылданатын нормативтер; төртінші топта -әр елдің экономикасының ерекшелігіне сәйкес қабылдауға болмайтын нормативтер.

Аудит нормативтері мағынасы жағынан аудит қызметін жүргізуге арналған, соның бағытын бір жүйеге келтіретін аудит қорытындысын жасауға негіз болатын құрылым. Олар арнайы әрбір тексеру объектісіне қажетті ереже емес, тек қана аудит жүмысының бағытын көрсетеді. Сондықтан әр елде аудит қызметінің дамуына сәйкес өз елінің экономикасына және басқа ерекшеліктеріне сәйкес өз елінің аудит нормативтерін дайындап басылымға шығаруға тиісті. Әрине, олар халықаралық аудит нормативтерінің үлгісіне барынша жақын болуы қажет. Сондықтан олар келесі принциптерді сақтауы қажет.

тәуелсіз дербестік - әрбір аудит стандарты аудит қызметі
барысында тәуелсіз дербестегін қамтамасыз етуі қажет. Сырт
жағынан тәуелсіздіктің әсер етуіне жол бермеуі қажет.

объективтілік - нормативтік құжаттарға сүйене отырып,
тиісті құжаттармен дәлелдеу жасауы арқылы қамтамасыз етіледі.
Сол құжаттар арқылы бухалтерлік есеп көрсеткіші дәлелденеді де
аудит тексеруінің объективтілігі анықталады;

3) толықтылық - аудит қызметі өзінің негізгі мақсатын
орындау үшін, тексеруді толық қамтамасыз ету үшін өзіне қажет
барлық шаруашылық әрекеттерін құжатгар арқылы анықтайды;

4) дәлелділік-аудит қызметі барысында анықталған
күдіктілік, сенімсіздік немесе қылмыс анықталған болса оны
аудитор тапсырушымен келісе отырып шешім қабылдайды.
Аудитордьщ   негізгі   мақсаты - тапсырушыға   анықталған
фактілерді дәлелдеп, оған толық түсініктеме беру. Өз тарапынан
аудитор алдына фактілерге сүйене отырьш қылмыстарды сотқа
немесе тергеуге беру мақсатын қоймайды.  Ондай шешімді
тапсырушы қабылдайды, ал аудитор тек қана сол фактілерді
дәлелдейтін құжаттар жасап береді.

Аудит қызметінде, барлық елдерде міндетті түрде қолданылатын элементтер бар: қарастыру, бақылау, талдау-іздестіру, анықталған фактілерді дәлелдеу. Сонда да әр елдерде жүргізілетін аудит қызметінде сол елдің шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты өздеріне тиімді әр түрлі әдістер қолданылуы мүмкін.

Барлық елдерде аудит қызметінің қажетті деп танылған талаптары, ол - сол елдің заңына және нормативтік құжаттарына, ереже-нұсқауында анықталған тәртіпке сай бухгалтерлік есептің және әдісінің мүлікті бағалау жолының, есеп айырысу тәртібінің, ақпарат жасалуының орындалуы.

Аудит қызметінің даму жолында құқылық міндеттілік жағынан аудит стандарты үлкен рөл атқарады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында аудиторлар палатасының арнайы комиссиясы    халықаралық    бекітілген    нормативтер    мен стандарттар   үлгісіне   сүйене   отарып,   нарықты   қатынас экономикасының заңдылығына үйлестіре отырып  Қазақстан Республикасының ұлттық аудит стандартын дайындады.  1995 жылы    20-21     шілде    айында     өткен     кезектен тыс Республикамыздың аудитор Палатасының конференциясында ұсынылған 28 ұлттық стандарттың 32-сі қабылданды. Жан-жақты талдаудан кейін келесі аудит стандарты қабылданды:

Қаржы   ақпаратының   аудиті,    оның   мақсаты   мен
принциптері.

Аудит жүргізу талабы (хат-міндеттеме).

Аудит қызметін сапасын бақылау.

Құжаттау.

Аудиттің қаржы ақпаратын тексергені туралы анықтамасы.

Қаржы   ақпаратының   аудиттік   тексеру   жасағандағы
зандылықты жөне нормативтік тәртіпті сақтауы.

Ақпарат-жоспар.

Тапсырушының кәсіпкерлігін білу.

9. Ішкі бақылау және күдіктілікті бағалау.
10.Аудитор дәлелділігі.

11.Бірінші аудиторлық тексеру. Тексеру алдындағы қалдық.

12.Кәсіпорын басшысына берілетін мәлімет.

Қабылданған "Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" заң және осы жоғарыда келтірілген ұлттық аудит стандарттары еліміздегі аудит қызметінің дамуына, бір жүйеде жүргізілуіне әсерін тигізетін сөзсіз.

Аудит этикасы

Аудит қызметінің  негізгі мақсаты – ол те жоғарғы деңгейдегі мамандар арқылы аудит қызметін көрсеті. Ондай қызмет атқару үшін тек қана білгір маман болып қана қоймай өте мәдениетті, тәрбиелі, әдепті, адал адам болуы қажет. Этикадеген сөзі, оның мағынасы – нағыз тиянақты, әдепті, текті кісі деген түсінік береді. өз кезегінде адам әдепті болуы үшін тек түсінігінде, білгірлігінде ғана емес оның жан дүниесі, мәдениеттілігі, адалдығы таза адам деген сияқты түсінікке тұратындай адам болуы крек. Этикада мамандардың әлеуметтік көзқарасыда ерекше орын алады.

Ғылыми тұрғыдан қарастыратын болсақ этиканың теориясы бар. Онда әртүрлі мамандардың этикалық бейнесі бар. Сондықтан да этика кодексі арнайы категория ретінде тарап кеткен. Ол кодексте әртүрлі мамандар үшін әдет-ғұрып, тәртіптілік, ізеттілік көрсету жолының құрамы анықталған. Арнайы мамандар тілімен айтқанда жалпы этика екі трүге бөлінеді. Ол – жалпы жан дүние этикасы және мамандық этикасы. Қандай мамандық болса да олардың этикасы мамандық негізінде қалыптасқан қызмет саласының ерекшелігне негізделген әдептілік,ізеттілік, философиялық тұрғыдан анықталған. Аудитор өз жұмыында объективтілік көрсету үшін ол жұмыс барысында барлық фактілерге әділ көзбен қаап өз ойын объективтілікпен тұжырымдауы қажет.

Мамандар этикалық кодексінде аудитордың дербес, туелсіздік көрсету жолына көп көңіл бөлінген. Ондағы негізгі мәселе тәуелсіздікті қамтамасыз ету үшін, алдымен объективтілікті және күдіктілікті жібермей жұмыс істеу.

Біріншіден, тапсырушымен қарым-қатынаста тіуелді болу жағдайына немесе аудит принциптерін бұзу жағдайына жол бермеу керек. Әрине, аудит қызметнің барысында  аудитор тапсырушымен үздіксіз байланыста боады, ал жеке аудиторла болса гонорар алу үшін тәуелсіздік жағдайда болады деуге де болады. Сонда да болса аудитор өзінің тәуелсіздігін, тапсырушыларын сақсатуға тиісті.

Екіншіден, аудитор өзінің дербес, тәуесіздігін қамтамасыз ету үшін тапсырушылармен туыстық, семьялық, таныстық қатынасының жоқ екеніне күмәнсіз болуы керек. Себебі, тапсырушы мен аудитор фирмасының немесе жеке аудитордың жоғарыда айтылғандай байланысы болса онда аудит қызметінің тәуелсіздігіне күмән туғызады.

Үшіншіден, аудит этикасының кодексіне ерекше айтылған ой ол – аудитор өзінің дербестік этикасын сақтау үшін тапсырушы кәсіпорынмен материалдық, қаржылық байланыста болмауы керек. Ол кәсіпорынмен инвестициялық немесе акционерлік қарым-қатынаста болса оны үзуге міндетті. Сол сияқты аудитордың әйелі немесе балаларының инвестицияға, акцияға, құнды қағаздарға қатысы болмауы керек.

Төртіншіден, аудитор сыйлық алудан, қонаққа барудан немесе несиеге ақша алудан тікелей бас тартуы қажет.

Аудит этикасының кодексінде тағы ерекше айтылған жағдай ол – соттасу немесе сол тергеуінен алуақ болуы керек.

Аудитор этикасын дайындауды, үлкен жұмысты Халықаралық бухгалтерлер Федерациясы жүргізіп отыр.Этика кодекснің анықталған тәртібі мыналар:

адалдық, объективтілік, аудитор сырттан жасалған қысымға ерік бермей, өзінің тәуелсіздігін сақтауы қажет;

конфиденциалдық. Аудитор құпиялықты сақтауға міндетті, тапсырушының рұқсатынсыз ешқандай мәліметті жария етуге немесе басқа біреуге беруге құқысы жоқ;

білім, тәрбиелік, қызметкерлік. Аудитор тапсырушыдан жұмыс алу үшін өз біліміне сенімді болуы қажет;

аудитордың тексеру жұмысы техникалық және мамандығы жағыан бухгалтерлік есептің ереже-нұсқауына, стандарт талабына сәйкес болуы қажет. Сонымен қатар аудитор тапсырушы талабын бұлжытпай орындауға міндетті.

Қорыта келгенде, дүниежүзілік әртүрлі аудит этикасын қарастырғанда, оған үлкен мағына берілетіні қатал талап қойылатыны айқындалады. Олар өз кезегінде әділетті экспорт деңгейінде жұмыс істейді, оған үлкен сенім артылады, ол өз кезегінде соны ақтауға міндетті.

Талап қоятын ереже

Аудитордың алдына қойылатын осы топтағы талап-міндеттер:

біліктілік комиссиясына емтихан тапсыру арқылы өзінің білімін, мамандығын жетілдіру;

шаруашылық субъектілерінің экономикалық жағдайын, жалпы дамуына көмек көрсетіп, олардың қоғамға қажетті өнімді көбейтуіне іскерлікпен көмектесу;

тапсырушылармен жұмыс барысында сыпайы және әділетті қарым-қатынаста болу;

ұжымдағы қызметкерлерімен сенімді, сыйлы қатынаста болу;

өз мамандығының беделін жоғары ұстау және қоғам алдында өзінің беделн көтеру;

келісім-шартта кәсіпорын басшыларының тізімін көрсету қажет, аудит қызметі барысында уақытылы хабарласып, мәлімет беріп отыру;

аудит тапсырушыға үлкен зиян келтіретін фактілерді хабарлап отыру;

аудитті тексеру барысында анықталған шаруашылық, зұлымдық қылмыстар туралы заң, тергеу мекемелеріне хабарлауды – тапсыруды ұсыну;

аудиторлық тексеру барысында кәсіпорын шаруашылығында нақты қылмыстық фактілер анықталса аудит қызметін жүргзуден бас тартуы қажет;

аудит қызметін төлем ақысына, орындалатын жұмыс көлеміне сәйкес анықтау.

Аудитор этикасы дегеніміз – аудит қызметінің сапалы жүргізілуіне тікелей әсерін тигізеді. Сондықтан, сол аудит этикасына, тәртібіне бір жүйелі бақылау жасап отыру үшін Қазақстан Республикасының, аудитор Палатасының жанынан тәртіптілік-бақылау комиссиясын ұйымдастыруға дұрыс бола еді ол тапсырушының шағым-арыз, аудиторлармен келіспеушілік болған жағдаларын талдап, қажет болған жағдайда аудиторларды жазалап, айыптап отырады.

Бухгалтерлік стандарттар бойынша комитет эзірлеген «Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсынудың негіздерінде» «елеулілік» ұғымына былайша анықтама берілген: «Егер ақпаратка рұксатнама беріліп, тиісті жеріне жөнелтілгенде пайдаланушының каржылық есеп беруінің негізінде қабылдайтын экономикалық шешіміне әсерін тигізетін болса немесе акпараттың бұрмаланып көрсетілуі пайдаланушының экономикалык шешіміне зиянын тигізіп жатса, онда мұндай ақпарат елеулі деп саналады. Елеулілік баптардың немесе қателіктердің шамасына байланысты болады әрі соған орай белгілі бір жағдайларда олардың рұқсатнамасына (пропуск) немесе бұрмалануына катысты уәж-пікір қабылданады. Яғни, елеулілік көбінесе есеп берудін табалдырығын немесе межесін (нүктесін) көрсетеді және кандай да бір пайдасын тигізетін акпаратқа ие болатын сипаттамасы жоқ».

Елеулі белгілерді бағалау кәсіби пікірдің мазмұнын білдіреді. Тексерудің жоспарын жасау барысында аудитор сандық катынастағы елеулі бұрмалауларды анықтау максатында елеуліліктің қолайлы деңгейін белгілейді.

Жоспарлау кезеңінде аудитор қаржылык есептемелерде елеулі бұрмаланған ақпараттарды тудыратын сәттерді де қарастырады. Нақты есеп шоттардың сальдосымен және операциялардың кластарымен байланысты елеуліліктің аудиторлық бағалауы, мысалы, қандай баптарды зерттеу кажет, іріктемелерді пайдалану керек пе, әлде талдамалы процедураларды пайдаланған дұрыс па, міне осындай мэселелерге катысты аудитордң бір шешімге келуіне септігін тигізеді. Бұл колайлы деңгейге дейін аудиторлык тәуекелдікті кемітетін аудиторлык процедураларды таңдап алуына мүмкіндік береді.

Елеулілік пен аудиторлык тәуекелдіктін арасында кері байланыс болады, яғни елеуліліктің денгейі неғұрлым жоғары болған сайын аудиторлық тәуекелдіктің деңгейі соғұрлым тө.мен немесе осыған керісінше болады. Елеулілік пен аудиторлык тәуекелдіктің арасындагы кері байланысы аудитор аудиторлык процедураның сипатын, орындалу мерзімін жэне көлемін анық-тау барысында назарға алады (ХАС 320 «Аудиттегі елеулілік»).

14. Лекция тақырыбы: Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы және қателер мен алаяқтық, олардың елеулілігін бағалау

Аудиторлық қорытынды құрылымы мен түрлері.

Шаруашылық етудің қазіргі кездегі жағдайында ҚР-да әлемдік  тәжірибеге бағытталған аудит құру процесі жүруде. Бұл жаңа экономикалық жүйенің құрылуымен байланысты, оның негізін нарықтық қатынастар мен әлемдік экономикалық кеңістік құрайды. Осы жағдайларда болып жатқан радикалды өзгерістер аудиттің сапалы өзгеуін талап етеді.

Шаруашылық етуші субъектілерде бухгалтерлік есеп «Аудит» «Бухгалтерлік есеп туралы», «Салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР-ның заңдарына сәйкес бухгалтерлік есепке алу стандарттарында, субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерін есебіні бас шоттар тізбегінде бекітілген ортақ принциптер мен ережелер, сондай-ақ ҚР бухгалтерінің есепке алу жөніндегі шығарған нұсқаулары, ерешеліктері негізінен құралады.

Бухгалтерлік есеп туралы ҚР Президентінің Жарлығымен, Бухгалтерлік есеп стандартымен (БЕС),  Бас жоспар шоттарымен және оларды қолдану жөніндегі нұсқаулармен, БЕС методологиялық нұсқауымен сәйкес кәсіпорынның қаржы қызметін және бухгалтерлік есеп жүйесін реттейтін құжат болып табылаттын есеп саясаты жасалған.

Амортизацияны есептеу үшін бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдісі қолданылады. Сонымен біге амортизациялық аударымдар сомасы салық заңымен белгіленген амортизация нормасымен анықталады.

Техникалық жағдайын сақтау мақсатымен негізгі құралдарды жөндеу мен пайдалануға кететін шығындар деп айтылады.

Тауарлы-материалдық бөлшектердің өзіндік құнын бағалау орташа есептелген құн әдісі бойынша жүргізіледі.

Кәсіпорын аудит стандартқа сәйкес жургізіледі.

Қаржылық есеп беруде тауарлы-материалдық бөлшектер нақты құн бойынша көрсетіледі.

-Табыс салығы бойынша қаржылық есеп беуде көрсетілген салық көлемі салық мақсатымен мәлімделген табыс салығына сәйкес келеді.

Есептің бастапқы құжаттарында бар ақпараттарды талдап қорытындылау, жіктеу және жинақтау үшін бухгалтерлік есептің келесі регистрлерін қолданады: 14 журнал-ордер, оладың ведомостлары, сондай-ақ бас кітап және жасалған кестелер.

Есеп регистрларының қолданалынатын пакеті ҚР Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаментінің 24.11.97. N72 бұйрығымен бекітілген. Бухгалтерлік есеп регистрлері ҚР бухгалтерлік е,сеп жөніндегі Ұлттық комиссиясының, бухгалтерлік есеп стандартының, Бас жоспар шотының қаулысымен бекіткен, қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін Концептуалдық негізбен сәйкес жасалған.

Кәсіпорын бухгалтерлік баланстан, қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруден және кақшалы қаржылардың қозғалысы туралы есеп беруден тұратын қаржылық есеп беруді жасайды.

Бухгалерлік баланс кәсіпорынның активтерін, меншікті капиталын, міндеттемелерін көрсетеді.

Есеп регистрларындағы шаруашылық операцияларда  көрсететін дәстүрлі бухгалтерін қызмет көпшілік қолданушылардың сұрақтарына жауап бере алмайды. Мәліметтерді талдау қажет, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау дәл осыған арналған.

Шаруашылық қызметті талдауға жабдықтауды өнімді шығару мен өткізуді талдау кіреді. Өндірістік қаржылық қызметтің әдеттегі бағыты, алға қойған мақсатқа жету үшін жағдай жасайды. Бухгалтерлік есеп стандарты ұсынатын шаруашылық операциялардың әдістері мен бағалауларын таңдауды анықтайтын негізгі құжат болып кәсіпорынның, есептік саясаты табылады. Оны бухгалтеріне есеп стандарты шеңберінде құра отырып, “Есеп саясаты және оның ашылып көрсетілуі” бірінші номерді алады.

Субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін нормативті реттеу жүйесінде маңызды орынды бухгалтеін есепшоттары алады. Шот – бұл бухгалтерін есепте ақпаратта сақтаудың негізгі бірлігі.

Субьектілердің қаржы есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясының қаулысы бекіткен субьектілердің қаржы-шаруашылық қызметібухгалтерін есебінің бас шоттар тізбегінің негізіне қаржылық есеп берудің элементтері бойынша субьектілердің қызметі туралы ақпараттарды құру идеологиясы (1-8бөлімшелер) жатыр. Бас шоттар тізбегі бухгалтерлік есеп стандартының талаптарымен сәйкес екінші, үшінші тәртіптердің шотында ақпараттарды жүйелеуге мүмкіндік береді.

Бухгалтерлік есеп стандарттары бухгалтерлік есепті жүргізу жөніндегі нормативті құжаттар бола тұрып, активтерді меншікті капиталды, міндеттемелерді бағалаудың әдістерін анықтайды және оларды таңдауды ұйғарады.

ҚР-да бухгалтерлік есеп жүйесін нормативті реттеудің үш деңгейі негізінде кәсіпорын өз бейнесінің мақсатын алға қоя отырып, өз есеп саясатын салалық құрамын, иөлшерін, т.б. құрайды.

Кәсіпорынның есеп саясаты, оны қаржылық және басқару құжаты болып табылады. Басқару есебінің міндетіне кәсіпорында қабылданған шешімдер сәйкестілігін қамтамасыз етуге көмектесетін, оларды тәжірибеде жүзеге асырумен, ішкі бақылау жүйесін жасау міндеттері кіреді. Қаржы есебі есеп ақпаратын дайындау процесі болып саналады, оның пайдаланушылары болып кез-келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде кәсіпорынның сырқы әріптестері (инвесторлар, кредиторлар) болуы мүмкін.

Әлемдік тәжірибе соның ішінде,нарықтық экономикасы дамыған елдерде, бухгалтерлік есеп және аудиттің бес моделі басым болады:

1) Британ-Американдық моделі;

2) Континенталдық;

3) Оңтүстік-Американдық;

4) Испандық ;

5) Интернациональдық;

Бірінші моделдің мәні мынада: қаржылық есеп берудің барлық экономикалық ақпараты инвесторлар үін дайындалады, өйткені негізгі инвестициялар заңды немесе жеке тұлғалармен дайындалады.Ол Ұлыбритания, Голландия және АҚШ-та жасалады.

Континенталды моделде Еуропаның көптеген елдері және Жапония ұстанады, мұнда бизнес банктермен тығыз байланысты болады, компанияның қаржылық мәселелерін қанағаттандыратын негізінен солар болып табылады.Бухгалтерлік есеп заң жүзінде белгіленеді және консервтивтігімен ерекшеленеді.

Оңтүстік-Американың моделді Оңтүстік Америка елдері қолданады: Аргентина, Боливия, Бразилия және т. б. Бұл моделдің негізгі ерекшелігі есеп мәліметтерін үздіксіз түзету болып табылады.Интернационалдық модель-бұл есеп стандарттар мен есеп берудің халықаралық жүйесіне бейімделген. 2002 жылғы 24 маусымдағы № 329 Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заң күші бар Жарлығы негізінде ҚР-да барлық шаруашылық өтуші субьектілер Британ-Американдық моделге ауыстырылды. Халықаралық бухгалтерлерінен есеп стандарттарын ескеріп бұл моделге өту бухгалтерінен есепті ұйымдастыру жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді атап айтар болсақ, Қазақстанның бухгалтерлік есеп сиандартының енгізу, бас шоттар тізбегін енгізу.

Қаржылық есеп беру өткен жылдың қаржы нәтижелерін көрсетеді, шешім қабылдау үшін алынған ақпараттарды жинақтайды. Қаржылық есеп беру нарықтық экономика жағдайында шаруашылық етуші субьектісінің қызметі туралы қаржылық ақпаратын жалғыз көзіне айналды. Қаржылық есеп беру бухгалтерлік, статискалық және оперативтік мәліметтердің негізінде кәсіпорында байланыстыратын ақпараттық жүйе болып табылады.

Жете зерттеу жеткен табыстардың есептерін, сондай-ақ кәсіпорынның жұмысындағы кемшіліктерді көрсетеді. Соңғы жылдары елімізде бухгалтерлік есепті және қаржылық есеп беруді ұйымдастыру жөнінде көптеген жұмыс жүргізілді. Оны жүргізу 2002 жылғы 24 маусымдағы № 329 Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заң күші бар Жарлығы негіз болды.

Бұл құжаттарға сәйкес бухгалтерлік есеп жөніндегі ҚР-ң ұлттық комиссиямен 2006 жылы 1 қаңтардан бастап Қазақстанда халықаралық есеп стандарты күшіне енді, шаруашылық қызметінің, шоттар тізбегінің өзгерістері жөніндегі нұсқаулар жасалды.

Қорытынды қаржылық есеп аудитінің ақпараттық жүйесі, мақсаты және тәсілдері.

Аудиттің ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар.

Қаржылық есептіліктің бөлшектеу кезеңдері.

Сатып алу кезеңінің аудиті.

Аудит экономика мәліметі жүйесіне негізделген. Ол сонымен қатар басқарушылық шешімге негіз болады. Әз кезегінде, мәлімет ағымын тиімді үйымдастыру үшін белгілі принциптерді анықтау кажет. Ол принциптер: мәлімет қажеттілігін анықтау, оны тиімді түрде қажетіне сай етіп дайындау; өндіріс барысын нақты; дұрыс көрсету; бөліну, тұтыну жэне сату барысының мәліметін анықтау; еңбек, қаржы, материалдар ресурсының есебі; әр түрлі есептеуші құрылымдардан анықталатын мөліметтердің бірдей болуы; оперативтік мөлімет ЭВМ қолдануда жан-жақты талдау жасауға ыңғайланған; мәліметті жоспар жасауға және басқару барысында қолдану принципі.

Қазіргі кездегі кәсіпорын мөліметіне, мазмұнына төмендегідей түсініктеме беруге болады. Экономикалық мәлімет мазмұны жағынан өте күрделі, құрамы жан-жақты болып келеді. Ал келешекте оның мазмүны және құрамы одан әрі күрделі бола бермекші. Сонымен қатар қазіргі өндіріс технологиясының ерекшелікгеріне сәйкес олардың мазмұнын басқару шешімен қабылдау үшін жеткіліксіз болуда. Ал мәлімет ағымы күннен күнге көбеюде. Сондықтан да оған ғылыми таддау жолын қарастыру өте қажет. Ондағы мақсат оның ағымын жүйеге келтіру, керексіз мәлімет ағымына тежеу жасау.

Аудит мәліметінің көзі, олар бухгалтерлік, аналитикалық жөне есептен тыс мәліметгер. Бухгалтерлік есеп мәліметінің көзіне жататындар: бухгалтерлік есеп жөне ақпаратгары; статистика және статистика ақпараттары; талғамалы есеп кәрсеткіштері. Бухгалтерлік есеп және оның ақпараты аудит мәліметінің көзі ретінде ең негізгі болып саналады. Себебі, ондағы мәліметтер әрқашанда дұрыс, есеп құжаттары арқылы анықталған мәліметтер. Оның көрсеткіштері кәсіпорының бизнес-жоспарының орындалуын жүйелі түрде бақылау, талдау арқылы қорытындыланған нәтижесін көрсетеді. Онда кэсіпо-рынның негізгі құралының, өндіріс қорының, дайын онімнің қозғалысы түгелдей нақты есеп арқылы топталынған, бір жүйеге келтірілген. Ол үшін бухгалтерлік есептің ғылыми әдістері қолданылған. Мысалы, үздіксіз түгелдей бақылау арқылы шаруашылық әрекеттерін құжатқа тіркеу арқылы бухгалтерлік есептер жүйесіне тіркеп, топтау әдістері қолданылған.

Статистикалық есеп және оның ақпараттары аудит мәліметі ретінде қоғамды экономикалық көп санды қүбылыстар арасындағы заңдылықтарды жүйеге келтіретін есеп түлғасы. Оның ерекшелігі шаруашьшық барысындағы фактілерді, іс-әрекеттерді тек санымен ғана көрсетіп қоймай оның мазмұнын толық қамтиды. Соңдықтан да, ол құнды мөлімет. Себебі, статистика есебінің мәліметі арқылы экономикалық талдау жасалынады да оның қорытындысы аудит қызметінде өте құнды материал.

Оперативтік есеп және оның ақпараты, өзінің негізгі міндетіне сәйкес кәсіпорьш шаруашылшының әр кезендегі барысын қамтитын болғандықтан және де басшылық барысында тікелей қолданылатын болғандықтан оның аудит мөліметі ретінде алатын орны ерекше болады. Әсіресе, ішкі аудит қызметінде оның рөлі өте күшті. Өйткені, ішкі аудиттің жүмысшылары да, кәсіпорын басшысы да оперативтік есеп мәліметіне сүйене отырып жедел дұрыс шешім қабылдайды. Қажет болған жағдайда жедел түрде фактілерге талдау жасап тиімді шешім қабылдайды, аудит қызметінің даму жолында талғамалы есеп көрсеткіштері өте қажет мәлімет болып отыр. Себебі, аудит өте тығыз уақытта өткізіледі, оған көптеген себептер бар. Сондықтан бухгалтерлік, статистикалық, оперативтік есеп көрсеткіштерінің ішінен тек қажеті болған мәліметті талғамалы әдіспен қолдану, аудит қызметінде тиімді мөлімет көзі болып отыр. Тағы оның ерекшелігі мәлімет ретінде алғашқы есеп құжаттан алынады.

Есептен басқа аудит мәліметі көзіне жататындар: ішкі және сыртқы тексеру материалы, ішкі және сыртқы аудит материалы; салық инспекциясының материалы; басылымға шыққан материалдар; ұжым жиналысының материалдары; қаржы, банк мекемелерінің анықтамалары, жеке іздестіру материалдары; сыбайлас кәсіпорындардың пікіріне, көзқарасына анықтамалар. Кәсіпорын шаруашылығына аудит тексеруін жүргізу үшін нормативтік құжаттар колданылады. Оның ішіңце кәсіпкерлік (бизнес) жоспары ерекше орын алады, себебі барлық өндірістік шаруашылық, даму жолының жоспары кәсіпкерлік — жоспарымен тығыз байланысты. Одан басқа, аудит процесінде көптеген нормативтік қүжаттар тексеруге негіз болады. Мысалы, жан-жақты жоспар көрсеткіштері, ереже-нұсқау құжаттары, мүлікті бағалау төртібін анықтайтын қүжаттар, мемлекеттік, шет елдің мемлекеттік құжаттары қодданылады. Сонымен қатар аудит тексеруі барысында аудитор әр түрлі мөліметтерді пайдаланады, оларды өз кезегінде тікелей және қосалқы мәлімет көзі деп бөлінеді.

Тікелей мәлімет көзі - фактілерге тікелей кепілдік анықтама беретін құжаттар, бухгалтерлік есеп кестелері, түгелдеу (опись) қүжаттары, түгелдеу барысының қорытындысын анықтау актісі. Яғни, нақты материалдық құжаттар тікелей мәлімет көзі болып саналады. Қосалқы мәлімет көзі — олар материалдық емес, бірақ сол кәсіпорын шаруашьшығының кәсіпкерлік жұмысына қатысты мөліметтер. Мысалы, шаруашылық субъектісінің басқа сыбайлас кәсіпорындармен қарым-қатынасын сипаттайтын мәліметтер.

Бухгалтерлік есеп құжаттары өзінің дәлел көзі мағынасында төрт топқа бөлінеді; алғашқы қүжаттар -топтаушы, өзінше ерікті және қосымша құжаттар болып бөлінеді. Алғашқы есеп құжаттары деп - шаруашылық әрекетінің нақты орындалғанын немесе орындалуына негіз болатын жазбаша анықтама, онда фактінің саны және сапасы, құрамы туралы өлшемдер көрсетіледі.

Топтаушы құжаттар — олар шаруашылық барысындағы өзара ішкі мағынасы бірдей өлшемдермен топталғандарын жинақтап, бір жүйеге келтірілген құжаттар. Теорияда оларды екінші сатыдағы құжаттар дейді. Оған фактілер, шаруашылық іс-әрекеттері алғашқы құжаттар арқылы тіркеледі.

Өзінше ерікті құжаттар - ол құжаттарға мүліктік жауапкершіліктегі жұмысшылардың, немесе басқалай қызметкерлердің өз еркімен жасайтын құжаттары. Олар мағынасы, мазмұны, зандылығы жағынан белгіленген талапқа сай, шаруашылық барысын бақылау жасап отыруға арналған құжаттар.

Қосымша құжаттар - ол құжаттар кәсіпорын шаруашылығына бақылау жасаушы жеке қызметкерлердің пікір, ойын көрсететін, негізінде экономикалық фактілерді, құбылыстарды анықтайтын, аудиттік тексеруде көптеген мәлімет көзі болатын құжаттар.

 Алғашқы есеп құжаттары арқылы нақты материалдар ресурсының жетпегендігін, ақша қаржысын пайдалануда жіберілген қылмыскерлік, өндіріс процесіндегі кемшіліктер анықталса, топтаушы құжаттар арқылы - бухгалтерлік есеп кестесіндегі көрсеткіштерінің дұрыстығы анықталады. Ерікті құжаттар мен қосымша құжаттар арқылы нақты фактілер дәлелденбейді, бірақ олардың мәліметі арқылы аудитордың тексеру бағытын, қызметкерлердің жауапкершілігін  анықтау негізделеді.

Аудитор өзінің жұмысында осы құжаттар арқылы, фактілерді дәлелдеу мақсатымен жұмыс қағазын жүргізеді. Себебі, тексеру барысындағы фактілер тек құжаттар арқылы анықталады.

Аудит барысындағы жиналған құжаттарда жүйелеу, мазмұн - мағынасына сәйкес топтау, ол аудитор мамандығының деңгейіне байланысты аудитордың жұмыс қағазында тіркеледі. Аудитор тексеру актісін жасау үшін сол жұмыс қағазындағы мәліметтерді   талдау   арқылы   өз   ойын,   қорытындыларын дәлелдейді.

Қорыта келгенде, аудитор өр түрлі құжатгар арқылы жан-жақты материалдар дайындап шаруашылық субъектісінің табыстылық, қаржылық есептерін тексеріп, таза пайда сомасының дұрыс анықталғандығын дәлелдеп аудиторлық қорытынды дайындайды. Онымен қоса жұмыс қағазындағы жиналған фактілерге сүйене отырып кәсіпорын шаруашылығының тиімді даму жолына байланысты өзінің пікірін айтады.

Аудиттің негізгі мақсаты шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебін тексеру болғандықтан, оның мәлімет негізі -бухгалтерлік есеп және топталған мазмұндағы қорытынды есебі болады. Осы орайда мәлімет көзі ретінде есеп кестелері ерекше орын алады, себебі қандай есеп болсада есеп көрсеткіштері есеп жасау үшін есеп кестелері арқылы бір жүйеге келтіріледі. Өз кезегінде есеп көрсеткіштері сол есеп кестелерінің топталған екі жақты жазу әдісін қолданып негізделген мәліметтер арқылы жасалынады.

 Аудит тұрғысынан мәлімет көзінің ең негізгісі - ол қаржы есебі. Қаржы есебі арқылы шаруашылық субъектісінің барлық жағынан   жетістіктері,   қаржылық   жағдайы,   табыстылығы толығымен көрсетіледі.

Қазіргі кезде біздін елімізде қабылданган "Бухгалтерлік есеп стандарты" заңына сөйкес кәсіпорындар үш түрлі қаржылық есебін тапсырады:

бухгалтерлік баланс;

қаржы - шаруашылық нәтижесінің есебі;

ақша қаражатының есебі.

Қандай құрылымдық түрде болса да, шаруашылық саласына қарамастан, әр түрлі меншіктегі шаруашылық субъектілері қазіргі мемлекетіміздің заңды талабына сәйкес, кәсіпорындар және жалпы кәсіпкерлікпен айналысатын мекемелер жылдық бухгалтерлік есебін (отчетын) жасайды. Оның негізгісі жылдық бухгалтерлік баланс (форма № 1), қаржы — шаруашылық нәтижесінің есебі (отчеты) (форма № 2).

Бухгалтерлік баланс өте күрделі бухгалтерлік есеп әдісі.  Ол кәсіпорын мүлкін арнайы экономикалық топтау арқылы,  оның қаржыландыру  көзімен  жүйелеуге  келтіріп, оларды экономикалық топтаумен немесе, кәсіпорын нақты қаржыландыру көзімен байланыстырып көрсетеді. Қазіргі кездегі бухгалтерлік баланстың ерекшелігі, инвестиция жолымен келген мүлікті және қаржыны да осы баланста көрсетеді.

Бухгалтерлік баланс көрсеткішіне сәйкес, кәсіпорынның шаруашьшық   құрылымын,   өндірістік   деңгейін,   қаржылық көлемін, негізгі құнмен қуаттылығын, шаруашылық тиімділігін, табыстылық деңгейін  тағы  басқа  жан-жақты  мәліметтерді анықтауға    болады.    Қазіргі    кезде    бухгалтерлік    баланс "Бухгалтерлік есеп стандарты" талабына сәйкес жасалынады. Онда бухгалтерлік баланс қаржы есебі тұрғысынан қаралынып, оның мақсаты, міндеті, жалпы кәсіпкерлік шаруашылық алатын орны анықталған.

Стандартта бухгалтерлік баланстың мақсаты, ол — біріншіден, қаржы есебі оның мазмұны қаржылық мәліметін толық көрсету және онда болған өзгерістерді анықтау. Екіншіден, пайдаланушыларды кажет мәліметпен қамтамасыз ету. Сонымен қатар, қаржы есебінің негізгі принциптері көрсетілген.

Біздің елімізде қазіргі баланс, халықаралық үлгідегіде сәйкес формада іске асырылуда. Ондагы мақсат баланс мәліметі өте түжырымды, көлемі жағынан тиянақты, мазмұны жағынан түсінікті болуы қажет. Оның негізгі принципі баланс-нетго немесе өлшемі тазаланған, баланс баптарының көрсеткіштері қайталанбайды деген сөз. Мысалы, баланстың активіндегі негізгі құрал бабының қасында, оның тозу сомасы көрсетіледі. Ал, қорытынды сомасы саналған кезде негізгі құрал тозу табысы (сомасы) шығарылып тасталады. Ондағы мақсат негізгі құрал бабындағы көрсетілген негізгі құралдың қолдық бағасын анықтау. Сол сияқты өндіріс қорының өзіндік құнын анықтауда материалдық емес активтің, тауардың өзіндік құнын анықтауда баланс баптарының нақты құнын шығару үшін екінші сатыдағы толықтыру баптары қолданылады.

Балансты тексеру, оның бухгалтерлік есеп көрсеткіштерімен анықталады. "Бас кітап" көрсеткіші баланс көрсеткішіне дәлел болуы қажет. Ал одан әрі нақты тексеру қажет болған жағдайда бухгалтерлік есептің аналитикалық керсеткіштерімен дәлелденуі қажет.

Қаржы — шаруашылық нәтижесінің есебін жасаудың алдында кәсіпорын табысына түсініктеме беру қажет. Бесінші бухгалтерлік есеп стандарты шаруашьшық субъекгісінің табыс соммасын анықтауға арналған. Бүл заңның ерекшелігі сол, ол шаруашьшық субъекгісінің өнім, тауар сатудан, қызмет керсетуден алған төлемі кәсіпорын табысы деп анықталған. Сонымен қатар табысқа басқа шаруашылық субъектілерінің несие түрінде пайдалануы әсерінен алынған "процент", акцияға жұмсалған қаржыдан дивиденд, құнды қағаз операциясынан түскен табыстар жатады.

Стандарт     талабына     сәйкес     "қаржы-шаруашылық нәтижесінің есебін " жасаған кезде шаруашьшық субъектісі өзінің түсініктеме хатывда анықтама беруге тиісті: 1) кәсіпорын табысын анықтауға арналган есеп саясатында көрсетілген ереже нүсқауға түсініктеме беруге; нақты табыстар түріне түсініктеме беруге міндетгі; тауар сату табысына; қызмет көрсету табысына; "процент" нөсие беру операциясынан; роялти - компьютер программасын, патенит, сауда   маркасын   пайдаланғаны   үшін   төлем,   дивиденд табысына "акцияға" жүмсалған ақша қаржысынан түскен табысқа;

3) бухгалтерлік есеп стандарты бойынша қаржы-шаруашылық нәтижесінің есебінің үлгісі төмендегідей болып бекітілген.

Қаржы-шаруашылық нәтижесінің есебі.

Дайын өнімді сатудан түскен табыс (+)

Дайын өнімнің өндірістік өзіндік қүны (-)

Дайын өнімнің жиынтық табысы (%) (1-2)

Кәсіпорын шығыны: жалпы және әкімшілік шығыны (-)

4а. Тауарды сату  шығыны (-)

     5.  "Процент" төлеу шығыны (-)

  6.  Негізгі кәсіпкершілік табысы (зияны) (3-4, 4а-5)

     7. Қосалқы кәсіпкершілік табысы (зияны) (+,-)

 8. Салық төленгенге дейінгі табыс (6+7-8)

 9.Табыс салығы (%) (%)

10. Салық төленгеннен кейінгі табыс (8-9)

11. Кездейсок. апаттан түскен табыс (зиян) (+,-)

12. Таза табыс (зиян) ?

Ақша қаржысының есебі

Бухгалтерлік есеп стандартының талабына сәйкес шаруашылық субъектісінің қаржылық есебінің құрамына төртінші стандартқа сөйкес жасалатын ақша қаржысының есебі кіреді. Бүл есепке көсіпорын ақша қаржысының кіріс - шығыс операциялары үш топқа бөлініп көрсетіледі: операциялық, инвестициялық және қаржы кәсіпкерлігі.

Төртінші, бухгалтерлік есеп стандарты бойынша ақша қаржысының есебіне анықтама мақсатымен қамтитын әрекеттеріне түсініктеме берілген. Осы стандартқа байланысты ақша қаржысы есебінің негізгі мақсаты, ол әрбір заңды түлғаның қаржылық жағдайын анықтау, ақша қаржысының кіріс — шығыс әрекеттеріне толық мәлімет беру, оны өз кезегінде іс-өрекеттік инвестициялық және қаржы кәсіпкерлік тобына бөліп көрсету.

Төртінші стандарт бойынша берілген анықтамалар:

Ақша қаржысы кассадағы, банктегі есептегі нақты ақша;

  Ақша қаржысының қозғалысы - ақша қаржысының кіріс -

шығыс әрекеттері.

  3. Операциялық   кәсіпкершілік   -   заңды   түлғаның   ақша

қаржысымен кәсіпкерлік жасап табыс табуы;

 4. Инвестициялық кәсіпкерлік - үзақ мерзімдік активтік сатыл

алу, сату әрекеттері;

 5. Қаржы   кәсіпкерлігі   -   заңды   тұлғаның   кәсіпкершілік

барысындағы меншікті қорына және несие  қаржысына

әсерін тигізетін әрекеттер.

Заңды тұлға өзінің ақша, қаржы әрекеттерінің мазмұн, мағынасын екі түрлі әдіспен анықтайды:

1.  Тікелей әдіс - онда ақша қаржысының іс-әрекеті кіріс-

шығыс құжаты негізінде көрсетіледі.

 2. Қосалқы немесе жанама әдіс - ақша қаржысының құбылысы инвестициялық кәсіпкерлік әсеріне байланысты және каржы кәсіпкерлігі іс-әрекетінің әсерінен табыстылықты реттейді.

Шаруашылық субъектілері қазіргі бухгалтерлік стандарт бойынша осы жоғарыда көрсетілген үш түрлі қаржылық есебін тапсырады. Аудит тұрғысынан оларды тексеру өте күрделі. Аудиттің негізгі мақсаты көсіпорындарға аудитор бір жылдық жұмыс қорытындысын анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру үшін осы қаржылық есептерді түгелдей тексеруге міндетті. Балансты тексеру үшін аудитор оның әр бабын жеке-жеке анықтауы қажет. Ол үшін "Бас кітап" көрсеткішін аналитикалық есеп кестелеріндегі жазушы салыстырып, оның жеке-жеке жүргізілетін аналитикалық есеп тізбегімен салыстырып, одан кейін ең соңында түгелдеу құжаттарымен беттестіру, қарама-қарсы анықтау жасау арқылы түгелдеу барысының құжаттарына талдау жасағаннан кейін ғана тексеру толық жүргізілді деуге болады.

Қаржы-шаруашылық нәтижесінің есебін тексеру үшін аудитор алдымен бухгалтерлік есеп жұмысының ұйьмдастыруын, есеп жүргізу әдісін анықтауға міндетті. Есептің әр бір жолын тексеру үшін оның есебін жүргізу тәртібін анықтап одан кейін ғана тексеруге болады.

Дайын өнімді сатудан түскен табыс - бүл көрсеткіштің
анықтығын шаруашылық субъектісінің "есеп саясатының"
талабына сәйкес, табысты есептеу әдісіне сәйкес анықтау
қажет. Онда "кассалық әдіс" немесе "есептің есептеу өдісі"
қолданылуына сәйкес анықталады.

Дайын өнімнің өндірістік өзіндік құны — бүл көрсеткішті
тексеру   үшін    аудитор   кәсіпорынның   технологиялық
ерекшелігіне сәйкес өндіріс өнімінің өзіндік құнын анықтау
әдісіне сүйене отырып оның "калъкуляциясын" тексеруі
қажет, ал оның әр бабын тексеру үшін өндіріс шығынын
есептеуді тексеру қажет.

Қазақстан Республикасы Президентінің "бухгалтерлік есеп" туралы Указында (№ 2732, 26.12.1995 ж.) өндіріс өнімінің шығынын есептеу жүйесі анықталған. Онда өндіріс шығынын есептеу үшін келесі топтау - бабы белгіленген:

- материалдар шығыны;

- негізгі қүрал тозу табысы;

- еңбек ақы төлемі;

- әр түрлі қорларды есептеу:  әлеуметгік қамсыздандыру,

міндетті медицина, емдеу қоры, жолдар, жүмыссыздыққа  қарсы қамсыздандыру қоры;

-суға төлем, табиғи ресурс шығыны, заңды тұлға үшін төлем, геологиялык шығындарға төлем, тағы басқалай міндетті (занды) шығындар;

-тағы басқа шығындар.

Аудит барысында осы өндіріс шығынын есептеу бабының бухгалтерлік есебін жүргізу ерекшеліктерін жан-жақты тексеруі қажет. Осы орайда аудитор тексеру барысында сол шаруашылық субъектілерінің "есеп саясатын" басшылыққа алады.

Жалпы және әкімшілік шығыны - 821 есептегі тікелей
өндіріс процесіне қатысы жоқ,  әкімшілік және жалпы
шаруашылық шығыны есептелінеді Аудит барысында осы
топқа жататын шығындар аналитикалық есебін тексеру
арқылы анықталады.

Тауарды сату шығыны - 811 есептегі топталған тауарларды
сату барысына қатысты шығындар аналитикалық есебін
тексеру арқылы анықталады.

"Процент" төлеу шығыны - 831 есептегі әртүрлі несие
алғаны үшін төленетін "процент" шығыны және шығарылған
құнды қағаз үшін аренда келісім шарты бойынша төлемдер
көрсетіледі.

Өндіріс өнімінің өзіндік құнын анықтауда көптеген қосалқы есеп көрсеткіштерін дүрыс анықтау өте күрделі жүмыс. Мысалы, бітпеген өнім табысы анықтау, өндірісте бүлінген өнім сомасын анықтау, жалпы өндірістік шығындарды бөлу, тағы басқа көрсеткіштерді анықтау.

Шаруашылық субъектілерінің "ақша - қаржысының есебі ақша операцияларының негізіне сәйкес үш түрде жасалынады: нақты ақша қаржысының әрекеттері. Касса кіріс-шығыс әрекеттері нақты құжаттар арқылы тексеріліп анықталады. Аудит барысында есеп кестелері, касса есептері тексеріледі. Кәсіпкершілік операциясы - касса есебінде алғашкы құжаттар арқылы жеке-жеке негізгі құралдың сату табысу, материалдық  емес активті сату табысы, тағы басқа түрлі кірістер жеке-жеке көрсетіледі.

Үшіншіден, касса арқылы жүргізілген инвестиция әрекеттерінде алғашқы құжат арқылы жеке-жеке көрсетіледі. Мысалы, құнды қағаз шығарудан түскен табыс несие алу нәтижесінде түскен табыс тағы сол сияқты кіріс әрекеттері. Шығыс болған табыстары несиені төлеу, құнды қағаз сатып алу, тағы басқа осы топтағы төлемдер. Аудит барысында алғашқы құжат есеп кестелері арқылы олардың заңдылығын, дұрыстығын анықтау жасалынады.

Алғашқы қүжаттарды және есеп кестелерін тексеру

Аудит барысында тексеру жұмысы бухгалтерлік есеп — кестесінің алатын орны ерекше. Себебі, есеп көрсеткіштері сол есеп кестелері арқылы жүйеге келтіреді. Есеп кестелерінің түрі, мазмұны есеп түрлеріне сәйкес әр түрлі болады. Қазіргі кезде шаруашылық субъектілерінде есеп түрлері әр түрлі. Қазіргі кезде компьютерлік есеп жүргізу көп қолданылғанмен алғашқы есеп құжаттарын жүйеге келтіру үшін есеп кестелері, кітап, ведомость ретінде қолданылып отыр. Ондағы мақсат сол есеп кестелері арқылы бухгалтерлік есеп мәліметін бір жүйеге келтіру, олардың мазмұн — мағынасын есеп жүргізу талабына сәйкес келтіру. Заң талабына сәйкес есеп мәліметін топтау.

Сондай жүйеге келтірілген есеп кестелері есеп жасауға, оперативтік анализ жасауға, әр жүйедегі мәлімет көрсеткіштерінің арасындағы байланысты анықтауға тиімді есеп құралы болады. Аудит барысында тиімді есеп кестелері үлкен қызмет көрсетеді. Дұрыс жүргізілген есеп кестелері арқылы аудиттік тексеру жүргізіп қорытынды жасауға болады.

Аудит барысында алғашқы есеп құжатымен жұмыс істеу өте күрделі. Себебі, есеп құжаттары барлық мәлімет көзі, қандай мәлімет болса да ол тек бухгалтерлік құжат арқылы ғана дәлелденеді. Сол бухгалтер құжаттарының өзінде көптеген түрлі қателер немесе қылмыстық мақсатпен жөндеулер, заңсыз жөндеу немесе санды түзету, қол қоюдың жасанды болуы, арифметикалық қате жіберілуі тағы сол сияқты көптеген кездейсоқ жағдайлар кездесуі мүмкін. Сондықтан, аудитор алғашқы есеп құжатын тексеруде ерекше мұқият, ынталы, ерекше талаптанып қарауы қажет. Бухгалтер құжаты тек қана сиямен немесе пастамен толтырыпған болуы қажет.

Ақша әрекетінің бухгалтерлік құжаттары ерекше мұқияттылықпен толтырылады, онда қате жіберілген жағдайда ондай құжаттарда түзету жасауға болмайды. Ақша құжатгары тәртіп бойынша арнайы тіркеуден өткізіледі, сондықтан да бухгалтерлік құжатта қате жіберілген болса ондай ақша құжаттары жойылмай сақтауға алынуға тиісті. Ондай құжаттарга "күші жойылған" ("аннулирован") деп қызыл сиямен жазылып сақтауға алынады. Касса әрекетін жүргізу ережесі бойынша кіріс жэне шығыс касса ордерлерін үшінші қызметкер толтыруы қажет, оны әнім өз бүйрығымен анықтауы қажет. Касса ордерін толтыруға кассирдің де, аға бухгалтердің де қүқысы жоқ.

Касса әрекетінде қате немесе қылмыскершілік жіберілсе ондай фактілер касса түгелдеу, тексеру жасаған кезде анықталады. Ондағы қолданылатын ең сенімді тексеру әдісі ол -қарама-қарсы құжаттарды салыстыру әдісі. Мысалы, дүкенші кассаға нақты ақша өткізсе, кіріс касса ордері касса есебіне тіркеледі де оның (карточкасы) тіркеме үзіндісі дүкенші есебіне тіркеледі. Яғни, кассир есебі мен дүкенші есебінің тіркеуінде бірдей ақша көрсетуі қажет. Немесе кассир банкіден чек кіташпасымен нақты ақша алған болса сол ақшаны банк көшірмесімен қарама-қарсы тексереді. Касса есебінде бір құжаттың қайталануы да мүмкін (шығыс ордерлерінің немесе басқадай ақша шшыс қүжаттарының). Касса барысын тексеруде касса ордерлерінің тіркеу кітабын, касса кітабын, касса есебін мұқият тексеру қажет.

Материалдың алғашқы бухгалтерлік есебін құжаттау барысы да өте күрделі. Бүл тексеру материалға жауапкершіліктегі жұмысшылар есебін тексеру арқылы анықталады. Материалды кіріске алу есебінде алғашқы құжаттарды тексеру үшін жабдықтаушылармен есеп айырысу журнал - ордері арқылы тексеру ерекше орын алады. Себебі, материалды кіріске алу, ол үшін төлем жасау қарама-қарсы тексеру жолын қамтамасыз етеді. Материалды шығысқа шығару есебінің құжаттарын тексеру, материадды кіріске алған цехтардағы есеп арқылы қарама-қарсы тексеріледі.

Шаруашылық субъектілерінде алғашқы бухгалтерлік құжаттар-есептеу кестелері болады. Оларды тексеру бухгалтерлік нормативтік күжаттар арқылы жүргізіледі. Мысалы, жұмысшьшарға еңбек ақы төлемін есептеу немесе тауардың табиғи шығыс соммасын есептеу, өндірісте өндіріс өнімінің өзіндік құнын есептеу калькуляциясын тағы басқа көптеген құжаттар тексеріледі.

Қорыта келгенде қандай алғашқы есеп құжаты болмасын барлығы мемлекеттік бухгалтерлік есеп жүргізу заңы талабына сай болуы қажет.

Аудиторлық тәуекелділік және аудиторлық дәлелдеулер.

Аудиторлық тәуекелдік және оның құрамы.

Аудиторлық дәлелдер және оның түрлері.

 

Қаржылык есептемелердің аудитімен біркатар тэуекелдік аспектілері тікелей байлынысты. Тэуекелдіктің негізгі екі түрі болады: аудиторлык тәуекелдік жэне бизнес (аудитордың немесе оның фирмасының) тэуекелдігі.

Аудиторлык тэуекелдіктің мағынасын былай түсіндіруге болады: аудитор қаржылык есептілік дұрыс жасалған деген қорытындыға келеді, осының негізінде аудиторлык корытындыға пікір-ескертпе айтылмайды, яғни пікірдің шынайылығына күмэн келтірмейді, ал шындығына келгенде - каржылық есептіліктің елеулі акауы болады.

Бизнес тәуекелдігінің мағынасы мынаған саяды: клиентке ұсынылған аудиторлык корытынды әділ жасалса да, аудитор немесе аудиторлык фирма клиентпен арадағы өзара карым-катынасында сәтсіздікке ұрынады. Бизнес тәуекелдігін бакылаудағы басты фактор аудиторлык тәуекелдіктің деңгейін мұкият аныктау болып табылады. Аудиторлык тәуекелдікті бағалаудың негізгі екі әдісі бөліп көрсетіледі:

а)  бағалаушылық (интуициялык, яғни түйсіктік);

э)  сандық.

Арнайы әдебиеттерде сипатталған аудиторлык тэуекелдіктін үлгісі (моделі) 5А8 47 (ол 8АЗ 39 (аудиттің іріктеу эдісі туралы) ережесіне және тәуекелдіктің елеулілігіне негізделеді). Аудиторлық тәуекелдіктің алдын ала үлгісі мынадай формада болуы ыктималы:

DAR=ІR*CR*DR,

мұнда DAR - колайлы аудиторлык тәуекелдік;

ІR- шаруашылык ішіндегі тэуекелдік;

СR - бакылау тәуекелдігі,

DR - табылмау тәуекелдігі, яғни байкамай қалу катері.

Осы келтірілген үлгіге (модельге) кіретін аудиторлык тэуекелдік түрлерінің ерекшеліктерін қарастырайық.

Қолайлы аудиторльщ тәуекелділік (DAR) - аудит аяқталғаннан   кейін   каржылык есептемеде   елеулі   кателіктердің барын жэне стандартты аудиторлык пікір-ескертпесіз (пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді) білдірілгенін аудитор мойындауға әзірлік шарасы.

Шаруашылық   ішіндегі  тәуекелділік  (ІR)   -   сегментте қателіктің барын  жэне  бұл   кателіктің  шаруашылык   ішіндегі бақылау    жүйесінің   тексеруінде    рұксат    етілген    деңгейдегі шамадан тыс (артык) екенін аудитордын болжау шарасы.

Бақылау тәуекелдігі (СR.)  -  сегменттегі   шамадан  тыс қателік   клиенттің   шаруашылық   ішіндегі   бакылау   жүйесінде табылмайтыиын жоне жойылмайтынын аудитордың болжау шарасы.

4. Табылмау қатері (ОR) - кандай да бір сегмент бойынша аудиторлык мэліметтер арқылы шамадан тыс кателікті табу мүмкін еместігін аудитордын мойындауға дайындык шарасы (39, 241-242-6.).

Аудиторлық тәуекелділіктің жоғарыда келтірілген үлгілерін колданып, олардың деңгейін үш тәсілдің біреуімен анықтауга болады немесе осыларды бір мезгілде пайдалану керек.

Аудиторлық тәуекелдіктің үлгілерін пайдаланудың бірінші тәсілі. Айталык, аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында шаруашылық ішіндегі тәуекелдіктің - 80%, бақылау тәуекелдігі - 50% жэне табылмау катері - 10%, деп жорамалдайды. Аудитте тәуекелдіктің осы сандары бойынша есептеп, аудитор нәтижесінде 4% (0,80,5-0,1) алады. Егер аудитор бұл жагдайда тәуекелдіктің осы жолғы (тиісті) қолайлы деңгейі 4% жоғары болмауы керек деп шешетін болса, онда ол әлеуметті (потенциальный) жоспарды колайлы деп санауы керек.

Мұндай жоспар аудиторлык тәуекелдіктің колайлы деңгейін аудитордың алуына көмектеседі, бірак, ол тиімсіз. Әлдеқайда тиімді жоспар жасауы үшін аудиторлар тәуекелдікті есептеудің екінші тәсілін жиі пайдаланады, яғни табылмау катері мен алуға жататын мәліметтердің тиісті санын аныктайды.

Осы максаттағы аудиторлык тәуекелдік үлгілерінің формуласы былайша өрнектеледі:

ОК=-°**-. (7.2.)

ІЯ-СК

Алдындағы үлгілерге орала отырып, былайша айтып көрелік: аудитор өзіне қолайлы аудиторлык тәуекелдіктің деңгейін 5% белгіледі, сол себепті де аудит жоспары 10% табылмау қатерінің денгейіндегі іріктеліп алынған айғақтардың санымен келісудің кажеттілігіне орай өзгеруі ықтимал. Өйткені тәуекелдік үлгілерінің осы формасында табылмау катері шешуші факторға айналады, өйткені ол кажетті айғактардың санын алдын ала анықтап береді. Тапап етілген айғақтар саны табылмау катерінің деңгейіне кері пропорционал болады. Табылмау қатерінің деңгейі негұрлым төмен болса, айғақтар соғұрлым көп талап етіледі.

Біркатар аудиторлар іс-тәжірибеде колданатын аудиторлық тәуекелдік үлгілерін пайдаланудың үшінші, әлдекайда жалпы тәсілі айғактардың тәуекелдікпен байланысы туралы және әр түрлі тәуекелдіктердің арасындағы өзара байланыс туралы аудитордың есіне салып отыруга бағытталған. Бұл өзара байланыстардың маңызын түсіну айғактардын тиісті санын айтуды ұйымдастыруда көп көмегін тигізеді.

Әдетте ТМД елдерінде аудиторлык тәуекелдікті есептеу үшін мына формула жиі колданылады:

АТ=ТТ-БТ-ПТ,

мұнда А, - аудиторлык тәуекелдік;

Тт - кэсіпорынның (ұйымның) өзіндік ерекшелігіне байланысты таза тэуекелдік, яғни рұқсат етілген шамадан асатын кателіктің есеп беруде болу ықтималдығы;

Бт - бақылау тэуекелдігі, яғни рұксат етілген шамадан асатын, клиенттің ішкі бақылау жүйесі байкамай калган кателіктің болу ыктималдығы;

Пт - накты шамалардың қателіктерін тестілеу процесінде аныкталмауы ыктимал, аудитор үшін колайлы тәуекелдік.

Осылайша, тэуекелдігі көп салалардағы аудиторлық жұ-мысты шоғырландыру аркылы тэуекелі төмен салапардағы тексеруге кететін уакытты үнемдеуте болады.

Аудитордың жұмысының  сапасын бақылау және клиенттің ішкі бақылау жүйесі

Аудит жүргізгенде, жұмыс сапасын бақылау, аудиторлық фирмаларда, аудиторлардың жұмысын ұйымдастыру және аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын бақылау.

Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері.

Ішкі бақылау жүйесі және оның құрамы.

4.   Бухгалтерлік есеп жүйесін бағалаудың мақсаты.

Аудит жүргізу дәйектілгі және сапасын бақылау.

Аудит жүргізу тәртібі және басқалай турлі қызмет көрсету тәртібі . Аудитор қызметін атқару үшін біліктілік куәлігі бар адам ғана аудитор қәсіпкерлігімен айналысады. Ол маман жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден етуі қажет екені анықталған. Ал аудитор фирмасы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекеттік тіркеуден өтуі қажет және оның директорының біліктілік куәлігі болуы қажет. Бұл аудитор субъектілері өзінің қаржылану жолына кез келген меншіктен қор құруына құқылы.

Аудитор субъектілерінің мемлекеттік құрылым мекемелеріне, тексеруші мекемелеріне аудиторлық қызмет көрсетуге құқысы жоқ.

Аудитор палатасы — ол дербес, тәуелсіз қоғамдық бірлестік. Ол аудиторлар съезінде сайланады. Өз жұмысын Палата Уставының талабына сәйкес жүргізеді. Аудитор палатасы ерікті түрде өз құрамына аудит фирмаларын және жеке аудиторларды біріктіреді. Ол өзінің жұмысын Қазақстан Республикасының аудит қызметі туралы заңына сәйкес жүргізеді, осы оның құқылық жағына негіз болады. Аудитор палатасы "Біліктілік комиссиясын" құрады, ол қор аралық құрылымдармен байланысты болады.

Аудитор палатасының негізгі атқаратын қызметі — ол Қазақстан Республикасының көлемінде аудиттің әдістемелік құжаттарын дайындап, даму жолын қарастыру. Сол мақсатпен ол аудит стандарттарын дайындау, әдістемелік ереже-нұсқаулар шығару, аудит мамандарын дайындау, аудитор фирмалары мен аудиторларды есепке алу және олардың жұмысына бақылау жүргізеді, өз кезегінде аудитор палатасын тапсырушыларды есепке алумен, олардың арасындағы кездесетін келіспеушілік жұмыстарын, аудиттің сапалылығын, аудитор қорытындыла-рының нәтижесін есепке алумен айналысады.

Аудиторлық қызмет туралы заңда аудит субъектісі — ол, аудиторлар және аудит фирмалары деп көрсетілген.

Аудитор — ол, маман, біліктілік комиссиясының шешімі бойынша аудиторлық қызмет жасауға арнайы куәлік алған жеке адам, куәлік бес жыл мерзімге беріледі.

Аудиторлар — аудит субъектісі ретінде өзінің аудиторлық қызметін жеке немесе аудитор фирмаларында атқарады. Олар мемлекет құрылымына тәуелсіз, тек қана тапсырушылармен жұмыс істейді. Сол себептен олар жеке фирмаларда жұмыс жүргізуге немесе кәсіпорындарда қызметте тұрып қызмет жасауға құқылы. Сол сияқты ғылыми қызметкерлер және мұғалімдер де аудит қызметін атқара алады. Ал кәсіпорындарда қызмет атқарғанда тек қана ішкі аудит тұрғысынан ғана жұмыс атқаруына болады. Шаруашылық субъектілерінде қызмет жасаушылар немесе соларға сыбайлас қоғамдық жеке кәсіпкерлік мекемелер қызметкерлері аудит қызметін атқаруға құқысы жоқ.

Аудитор фирмасы - шаруашылық субъектілеріне аудит қызметін көрсететін мекеме. "Қазақстан Республикасынын ау-диторлық қызмет туралы" заңының үшінші бабында; "мемлекет заңы мен нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес келісім-шарт бойынша белгіленген телем үшін  аудиторлық тексеру, сараптау, аудиторлық түсініктеме беру, бухгалтерлік есебіне, табыстылық көрсеткіштеріне, салық есептеу-төлеу,  құқылық  аспектісіне, банк операциясына, әлеуметгік қамсыздандыру, экология мәселесін қарастыру, маркетинг жұмысына, қаржылык жағдайына экономикалық талдау жасап, келешектегі қаржылық деңгейіне болжау жасау, өндіріс барысының ұйымдастыруына талдау жасап, оның тиімді даму жолдарын анықтап, шаруашылық субъектілерінің нарықты қатынас экономикасының қарсаңында олардың потенциалдық мүмкіншіліктерін анықтап, аудиторлық қызмет көрсету" - делінген.

Аудит фирмасы әр түрлі меншіктегі қорлар негізінде құрыла береді. Оның негізгі мақсаты кәсіпкерлер арасында шаруашылықты басқаруға қажет дұрыс, мүлтіксіз, сенімді мәліметтермен қамтамасыз ету. Олар өзара қарым-қатынасын сенімді жүргізу үшін аудитор олардың шаруашылық барысының заңдылығын, мемлекет табынан шығарылған нормативтік ереже-нұсқаларды мүлтіксіз орыңдайтындығын, қаржы операцияларының тиянақты, сенімді түрде жүргізілетіңдігіне өз тарапынан аудит принциптеріне негізделген жазбаша түрінде өзінің қорытындысын беруі қажет. Ол аудитор қорытындысы кәсіпкерлер үшін кепілдік мәлімет болады.

Аудит фирмасы осы анықталған негізгі мақсатын орындау үшін әр түрлі кәсіпорындармен келісім-шарт жасап және нақты төлем арқылы олардың қаржылық-шаруашылық жұмысына аудиторлық тексеру жүргізеді.

Осы орайда аудит фирмасының тағы басқадай да мақсаттары анықталады. Оған жататындар:

- кәсіпорын шаруашылығы мен оның мүлкінің қалпына, нақты материалдың түріне сараптау жасау; шаруашылық субъектілерінің жұмысының даму жолына дәйекті ұсыныс, түсініктемелер беру;  

- кәсіпорын    шаруашылығының    даму    жолдарына бағдарлама жасап, келешігіне баға беру; кәсіпорындарға   ғылыми-зерттеу   жүргізу    арқылы бухгалтерлік    есеп    және    экономикалық    талдау әдістемесінің мәліметтін құжаттау, оны жинау және жүйелі  түрде  тапсыру,   жалпы   ғылыми-әдістемелік көмек көрсету:

      - бухгалтерлік есептің, экономикалық талдаудың, аудиттің автоматтандырылған жүйесін дайындап, іске қосу;

- бухгалтерлерді, басқарушылар тобын, экономистерді арнайы оқыту мекемелері арқылы оқытып, семинарлар өткізу, мамандық-біліктілігін көтеруді ұйымдастыру; еліміздегі аудит жұмысының алдыңғы қатардағы жетістіктерін, әдістемелік жазылымдарды, нормативтік құжаттарды, тапсырушылардың жазбаша өнімдерін арнайы басылымға шығару.

Аудитор фирмасы шаруашьшық субъектісі ретіңде ол өз жұмысын шаруашылық есеп түрінде жүргізіледі. Аудит жұмысының барысы, көлемі, қызмет керсету жұмысы, жалпы орындалатын аудит жауапкершілігі келісім-шарт жасау арқылы анықталады. Аудит фирмасы өзінің қорын, ақшалай қаржысын, мүлкін ез еркіне қарай тәуелсіз жұмсайды, пайдаланады. Өзінің балансы болады. Дербес шаруашылық субъектісі ретінде өз жұмысының қажетіне қарай жұмысшылар алады, қажет болған жағдайда келісім-шарт жасап уақытша мамандар жалдайды. Мемлекеттіміздегі заң талабына сәйкес аудит фирмалары өзінің қалауынша әр түрлі ассоциацияларға, күрделі бірлестіктерге қосылуға құқығы бар. Өзінің қалауынша негізгі және айналым қорларын, әр түрлі арнайы қорларды (өндірісті дамыту, әлеуметтік қор, резервтік,) қарастыруға құқылы. Аудит фирмасы өз шаруашылығына байланысты материалдың қаржылық жағдайдағы барлық құбылысқа тікелей жауапкершілікте болады. Аудит фирмасының бастығы директор болады, ол өз бұйрығымен жұмыскерлер алады, жұмыстан босатады, фирма жұмысына байланысты барлық зандықты сақтай отырып басқару жұмысын атқарады.

  Жұмыс фирманың құрылымымен байланысты болмаса аудитор фирмалары аудиторлар өндіріс барысымен немесе коммерциямен айналыспайды.

Аудитор фирмасы аудиторларды тексеруге келісім-шарт жасап аудит жүргізуге келіскен жағдайда аудит жүргізуге құқысы жоқ жағдайлар:

-аудитор сол шаруашылық субъектісіне құрылтайшы немесе басқару қызметіне қатысты болса, туысқандық қатысы және бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға немесе есеп ақпаратын жасауға қатысты болса;

-шаруашылық субъектісінің меншігіне үлестес болса немесе беруден қатысы болса;

 -   шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебін жүргізсе, ақпаратын және қаржылық ақпаратын жасауға қатысқан болса. Бұл жағдайлар анықталған  кезде келісім-шартты  бұзу қажет.  Осы жұмыстар туралы тапсырушылар  материалдық, қаржылық шығын болған жағдайда, оны аудитор фирмасы немесе аудиторлар түгелдей төлеуге міндетті.

Аудиторлық тексеруді жоспарлау.

Жоспарлаудың қағидаттары мен кезеңдері.

Аудитордың клиентпен алдын-ала танысуы (бастапқы жоспар)

Фирма ішіндегі бастапқы жоспарлау стандарты және оның негізгі бөлімдерінің сипаттамасы.  

Міндеттеме-хат және аудит жүргізу жөніндегі келісім-шарт.

Аудиттің жалпы жоспарын дайындау. Аудит бағдарламасын дайындау

Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері (тапсырушылар) аудит фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойьшша шарт жасаудан бүрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор өз тарапынан міндеттеме - хат жазуға тиісті.

Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша түріндегі беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет-мақсаттарды орындау үшін көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан кейін ғана міндеттеме хатгың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.

Міндеттеме-хаттың түрі және мазмұны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:

-қаржы есебін тексерудің мақсаты;

-тапсырушылардың тексеруге мәліметтердің дұрыстығына жауапкершілігі:

-аудит жұмысыньщ көлемі,  ондағы аудитордың жұмыс бабындағы   қолданатын   заң   құжаттары   және   ереже-нұсқаулар, нормативтік қүжаттар;

-тапсырылатын аудит есебінің,  аудит қорытындысының үлгісі;

-жүргізілетін аудит жұмысының бағдарламасы;

-аудит жұмысының төлем ақысы.

Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлімінде екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп, жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның жауапты қызметкері.

Екінші бөлімінде аудитор жауапкерішілігі анықталады. Мысалы, аудит жұмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялық құпиялылықты сақтау төртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттері аталып көрсетіледі.

Үшінші бөлімінде тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит жұмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтылы беру. Қажет болған жағдайда әр түрлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.

Осы шартта, аудит жұмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тәртібі де қарастырылады. Міндетгі түрде аудит шартына бірінші хаттама тіркеледі. Онда аудит жұмысына төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын-ала шартқа тіркеу құжатын анықтайды.

Шартта қажет болған жайғдайда қосымша төлем жасау мүмкіндіктері келісілуі қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған жұмыс кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойынша қосымша қызмет жасау анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт қайта жасалуы мүмкін.

Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтау, жою жағдайы кездеседі. Ол біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өз ара акционерлер арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.

Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит шартын тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт талаптарын орындамаудан болады.

Аудит ұйымдары мен тапсырушылардың құқысы, міндеті, жауапкершілігі Қазақстан Республикасының "Аудит қызметі туралы"  заңда  анық  көрсетілген.   Осы   Заңның  4-бабында  көзделген міндетті аудитті жүргізу шарты Қазақстан Республикасының  заңдарында  белгіленген  мезгілдерден  кешіктірмей жасалады, бұл туралы субъект  аумақтық салык, ұйымын хабардар етеді.

Заңның бесінші тарауында аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың кұқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі  деп аталынған, оның 17-бабында аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары жан-жақты қарастырылған, 18-бабында  олардың міндеттері анықталған.

Заңның алтыншы тарауында "аудиттелетін субъектінің құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі, 21-бабында олардың құқықтары, 22-бабында міндеттері, 23- бабында жауапкершілігі жан-жақты қарастырылған.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында шет ел  аудит фирмаларының бөлімдері-филиалдары жұмыс істейді. Оның ішінде "Артур Андерсен", "Эрнст энд Янг", "Прайс Уотерхауз  тағы басқалары. Қазақстан Республикасында акционерлік бірлестік "Казахстанаудит", дербес аудит бірлестігі “Центраудит” тағы басқа көптеген аудит фирмалары және аудиторлар бар.

Төменде "Казахстанаудит"  бірлестігінің бекіткен  аудит шартының үлгісін келтіреміз. Одан кейін аудит материалдарын  өткізу анықтамасының үлгісі көрсетіледі.

Аудит жүргізу сатылары

Аудит жұмысы- бір жүйеге келтірілген белгілі құжаттар арқылы сатылап жүргізілетін тиянақты жұмыс.

Аудит теориясында оның жүргізілуі бірнеше сатыға бөлінеді:

Бірінші сатысы: Жалпы қарастыру. Тапсырушылармен жұмыс істеу, аудитор ұйымдары үшіншарт жасау кезеңінен басталады. Олай дейтін себебіміз : аудитор ұйымы өзінің .тапсырушының аудит жүргізерден бұрын оның қаржы-шаруашылығына толық зерттеу жасап, алдын-ала өз пікірін тұжырымдайды. Сонымен қатар нақты материалдарға сүйене отырып , оның маркетинг жұмысын , құрал-жабдықтық жағдайын , өндірістік жағдайын, өнім сату процессін толық зерттейді.

Екінші сатысы: Алдын-ала танысу. Аудитор ұйымы шарт жасасқан шаруашылық субъектісі мен аудит жұмысын бастаудан бұрын оның қаржы-шаруашылықсубъектінің қаржы есебін басылымға шыққан көрсеткіштерін зерттеп қана қоймай , сол субъекті туралы әр-түрлі сұрастырулар жүргізеді. Яғни , субъект шаруашылығы күрделі болса оны зерттеу, танысу процесі де күрделі блады. Аудит жұмысын сәтті, жедел, тиімді жүргізу үшін танысу, зерттеу процесін жүйеге келтіретін болсақ оның өзі де күрделі жұмыс.

Үшінші сатысы: Аудит жұмысына бағдарлама.

Қандай жұмыс болмасын оның тиянақтылығы және жүйелі орындалуы үшін сол жұмысқа бағдарлама , жоспар жасауы қажет. Қазақстанның 7-ші аудит стандартында аудит жұмысының жоспарлануы , оның тиімділігін , сапалылығын және белгіленген уақытта орындалатындығын атап көрсеткен .  Аудит жұмысының бағдарламасын жасау дегеніміз оның мағынасын және мақсатын тапсырушы талабына сәйкес , оның шаруашылықпроцесін түгелдей қарастырып тексеру жасауды тиянақты жүргізуге негіз болады. Аудит бағдарламасында аудит объектісі түгелдей анықталуы қажет.

Бағдарламаның түрі мен мазмұны шаруашылық субъектісінің технолгиялық ерекшелігіне сәйкес, аудит жұмысының объектісі байланысты , аудит методологиясы мен аудит қолданатын техникалық әдісінің түріне қарай әр-түрлі болады.

Өндіріс кезеңінің аудиті.

Өндіріс кезеңінің аудитін жүргізудің ақпараттық көзі. 2002 жылғы 24 маусымдағы №329 Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заң күшіндегі жарлығы негізінде, табыс - бұл есепті кезенде активтің өсуі (артуы) немесе міндеттеменің төленуі, ал міндеттеме - бұл есепті кезеңде активтің төмендеп немесе міндеттеменің өсуі (артуы) деп көрсетілген. Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты алу мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.

Шығынның анықтамасы меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды сатуға, жұмысты орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға байланысты шығындарды қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немесе пайдалану нысанында болады.

Шаруашылықтың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі көрсеткіштерінің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді (жұмыс қызмет) сату шығындарымен оның өзіндік құны.

Өзіндік құнның және оның өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын, тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды көрсетеді. Өзіндік құн, құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай-ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.

Баға қоғамдық қажетті еңбек шығындарын мүмкіндігінше дәлірек  көрсетуге  тиісті.  Бұл  шығындарды тікелей  өлшеуге болмайды, өйткені өзіндік құн, бұл шығындардың құралы ретінде қолданылады.

Баға белгілеуге, өзіндік құн, бағаның төменгі шегіне айналып, өндіріс резервтерін жұмылдыруда ынталандыру қызметін атқарады. Нарықтық экономика жағдайында шаруашылыққа қырсыздықты тиімді шаруашылықты жүргізу деп көрсетумен айналысып, өзін-өзі алдаудың қажеті жоқ.

Өзіндік құн, бағаның элементі және шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың басқару құралы ретінде кызметін толық жүзеге асырады. Еңбек ұжымдары, әкімшілік, билігі жүйесінде орын алған қоймаға ғана емес, нарыққа жұмыс істеуді бастайды. Өзіндік құнның деңгейі шаруашылықтың экономикалық жағдайын, бәсекелестік қабілетін сипаттайды.

Өзіндік құн, негізгі экономикалық көрсеткіштер, табыс және рента белділікпен тығыз байланысты. Әдетте, өзіндік құнды төмендету табыстың өсуіне тікелей байланысты болғандықтан, ол ұжым үшін өте маңызды экономикалық ынталандыру құралы болып табылады. Өзіндік құнның өсуінің төмендеуі бюджетке төленетін төлемдерге және меншік иелеріне дивидендтерін төлеуге әсер етеді.

Шығынды дұрыс анықтау, табыстан салық алу кезінде салық алынатын табыстарын жасыруға жол берген шаруашылық жүргізуші субъектілерге айып санкциясын қолдануға кеңінен құқық берілген салык қызметкерлері даулы мәселелерді болдырмауға көмектеседі.

Аудиторлық тексеру жүргізудің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, өндіріс шығындарының есебіне аудит жүргізілген кезде кеткен кемшіліктер мен жіберген қателіктерге, бұрмалаушылықтарға талдау жасауға мүмкіндік туады:

аяқталмаған өндірістегі енбек ақы материалдық қорлар
ж.т.б. негізсіз көлемі жоғарылатылған (төмендетілген) шығындарға;

өндіріс   шығындарына,   заң   актілеріне   сәйкес   арнайы
көздердің есебіне жатқызылған негізсіз енгізілген шығындарға;

калькуляциялау объектісіне жатпайтын шығындарға;

есепті кезеңнің өндіріс шығындарына негізсіз ендірілген
сатылмаған тауардың қалдықтарына тасымалдау шығындарына;

өндіріс шығындарына ендірілген негізгі құралдарға салынған күрделі қаржыға;

өндірістік сипаты жоқ өзіндік құнға негізсіз ендірілген
шығындарға;

негізгі құжаттары жасалмаған және растаушы бастапқы
құжаттары жоқ өзіндік құнға ендірілген шығындарға;

құжаттары мен расталмаған материалдық емес активтердің өзіндік құнға ендірілген амортизациялану сомасына;

жеке   тұлғаларға   жалға   берілген   негізгі   құралдардың
өзіндік құнға ендірілген шығындарына;

өзіндік құнға ендірілген өндірістік емес, негізгі құралдарды сақтау шығындарына.

Өндіріс шығындарының есебін аудиторлық тексеруге кіріспей түрып, алдымен аудитордың қабылданған есеп саясатымен, шаруашылықтың ұйымдастыру және технологиялық ерекшеліктерімен, өндіріс тұрпатымен, шығарылған өнімдердің түрлері мен пайдаланылған ресурстарымен танысуы қажет.

Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынадай мәселелерді анықтауға міндетті:

тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің
әдісінің түрақтылығын, оның нормативтік құжаттарға сәйкестігін;

есепті    кезеңдер    бойынша    өнімнің    өзіндік    құнына
жатқызылған шығындарын шектеудің сақталғанын;

материалдық   шығындарының   өнімнің   өзіндік   құнына
дұрыс таратылып жатқызылғандығын;

негізгі құралдарға дұрыс тозу есептелгендігін;

өндіріс шығындарына ендірілген материалды емес активтерге есептелген, амортизациялану сомасының дұрыстығын;

үстеме    шығындар    сомасының    объектілері    бойынша
таратылу әдістерінің негізділігін.

Өнім (жұмыс қызмет) өндіруге жұмсалған өндірістік шығындардың есебінің дұрыстығын тексерген кезде, аудитор жылдың басында белгіленген өндіріс шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің тұрақтылығын және оның шаруашылықтың салалық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне сәйкестігін анықтауға міндетті.

Арнайы әдебиеттерде өндіріс шығындарының есебінің әдістері мынандай топтарға сыныпталатыны белгілі:

технологиялық үрдіске қатынасы бойынша –  тапсырыстарға және іс-әрекеттерге;

калькуляция объектісі бойынша – тетіктерге, бөліктерге
бұйымдарға, біртекті бұйымдар топтарына, үрдіске, іс-әрекет-
герге, өндіріске, тапсырысқа;

шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз ететін ақпараттарын жинау әдісі бойынша;

алдын ала бақылау әдісі бойынша - нормативтік әдіске
және күнделікті бақылаудағы ағымдағы шығындар есебіне.

Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы жөне практикасы үшін нарықтық экономикасы дамыған Батыстағы елдерде кеңінен қолдау тапқан, әсіресе АҚШ және Германияда «Директ Костинг» жүйесі бойынша өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру тәжірибесі ерекше ықыласқа ие. Оның басты ерекшелігі сонда - бұл жүйе кезінде жоғарыда баяндалған өндіріс шығындарының есебінің әдістеріндегіге қарағанда толық өндірістік өзіндік құн есептелмей, айналым шығындарын ғана қамтитын қысқартылған (бөлшектеп) өзіндік құны есептеледі. Өндіріс көлемі өскенімен, өзгермейтін, тұрақты шығындармен салыстырғанда, айналымдағы шығындарды бақылауды күшейтуді талап етеді. Сондықтан өндірістің өсуі -тұрақты шығындарын қысқартатын бастапқы резерві. Шығарылған өнімнің өсуіне қарай өнім бірлігіндегі үлесі кеми түседі.

Аудитор қолданылған өндіріс шығындарының есебінің әдістерінің негізділігін және оның өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға әсерін бағалауға міндетті.

Өнімнің өзіндік құнына шығындарының дұрыс жатқызылуын тексеру әдістері көпшілігінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға қолданылған жолдарына байланысты. Яғни, толық немесе қысқартылған өзіндік құн есептеуге, сондай-ақ шығындарының топтарына да.

Бухгалтерлік есептің 7 «Тауарлы-материалдық қорларынын есебі» стандартына әдістемелік нұсқауда, жоспарлау және талдау кезінде өнімнің өзіндік құнының өндірістік шығынын құрайтын мынадай топтау түрлері қолданылады:

1) шығынның пайда болу орны бойынша (өндіріс, цех,
бөлімше ж.т.б.;

2) өнімнің, жұмыстың жоне қызметтің түрлері бойынша;

3) шығындарын өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдістері
бойынша.

Бұл аталған топтаулармен шектеліп қалмай, жалпы әдебиеттеріндегі өндіріс шығындарының топталу тәртіптерін басшылыққа ала отырып, өндіріс шығындарын жіктеуді мынандай топтар бойынша кеңейте түсудің маңызы зор.

Жалпы әдебиеттерде өндіріс шығындарын:

жауапкершілік орталығы бойынша;

құрамы бойынша;

өндіріс үрдісіндегі экономикалық рөлі бойынша;

өндіріс көлеміне байланысты сипаттамасы бойынша;

пайда болу кезеңі және өзіндік құнға шығысқа шығарылу
немесе есепті кезеңдері бойынша;

тиімділігі бойынша;

шығындарының түрі  бойынша топталатынын  ескерсек,
жоғарыдағы аталған топтаулардың   жеткіліксіз екендігі байқалады.

Шығындар есебін тексерген кезде өндірістік бөлімшелер (қай цехта немесе қай учаскіде жетілдірілгендігін) және өндіріс түрлері (негізгі, қосалқы) бойынша қаншалықты жақсы ұйымдастырылғанына көз жеткізу қажет. Өндірістік бөлімшелер және өндіріс түрлері бойынша есеп және шығындарын жинақтау бірінші кезекте шаруашылықтың өзі үшін қажетгі. Өнімнің өзіндік құнын бақылауды күшейту мақсатында ресурстардың өз мақсатына орынды жұмсалуын «әрбір шығындар орталығы» бойынша бақылау қажет.

Жауапкершілік орталығы шығынның пайда болу орнымен сәйкес келмеуі де мүмкін. Егер құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері шығынның деңгейі және жұмыстың соңғы нәтижесі үшін жауап берген жағдайда, шығынның пайда болу орнымен жауапкершілікті орталығы сәйкес келеді. Бірақ жетекшілерінің жауапкершілік аймағы және басқару қызметінің аумағы шығынның пайда болу орны бойынша тиісті қызметтерден кең. Басшылық ету жауапкершілігі өндіріс бөлімшелеріне тарайтын болғандықтан, жауапкершілік орталығы бірнеше шығынның пайда болу орнын қамтиды.

Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік өзіндік құнын шығындар   олардың   экономикалық   мағынасына   сәйкес мынадай элементтер бойынша топталады:

материалдық шығындары;

еңбек ақы төлеу шығындары;

еңбек ақы қорынан аударылатын аударымдар;

негізгі құралдардың тозуы;

үстеме шығындары.

Бухгалтерлік есептің 7 «Тауарлы-материалдық қорлардың есебі» стандартына әдістемелік ұсынымды шығындарды топтау калькуляция баптары бойынша келтіріліп, мынадай баптарды камтыған:

материалдар, қайтарылған қалдықтарын шығарып тастап;

еңбек ақы;

еңбек ақы аударымдары;

үстеме шығындары.

Аталған шығындар баптары өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын негізгі көрсеткіш болғандықтан, оларға жеке-жеке тоқталуды талап етеді.

Материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс жатқызылғандығын тексерген кезде, аудитордың мынадай мәселелергс назар аударуын талап етеді:

өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына енетін шикізаттың және материалдардың дұрыс бағаланғандығына;

шаруашылықта қабылданған есеп саясатына байланысты
бухгалтерлік есепте материалдарды сатып алу және дайындау
операцияларының дұрыс көрсетілгендігіне;

өндіріске пайдаланылган, материалдарға ешқандай қатынасы жоқ шығындардың өзіндік құнға шығысқа шығарылған
фактілердің орын алмағандығына, сондай-ақ өндіріс шоттарына
ҚҚС құнын шығысқа шығарған жағдайына;

цехтарға,   учаскілерге   ж.т.б.   босатылған,   бірақ   нақты
өндіріске жұмсалмаған шикізаттардың, материалдардың құнын
өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына өндіру фактілерінің
орын алмағандығына;

құрылыс,  жөндеу  (амортизацияға  бөлуді   қоса)  кезінде
бөлінбеген табысқа немесе басқа да каржыландыру көздеріне
шығысқа шығарылғандығына;

әлеуметтік-мәдени     бағыттағы     объектілерді     сақтауға
жұмсалған материалдардың құны негізгі қызмет шығындарына
жатқызылған жағдайлардың орын алмағандығына. Басқа шаруашылықтарға көмек көрсету максатында орындалған шығындар
осындай тәртіп бойынша көрсетілгендігіне;

техникалык жағдайының және өнім өндіру технологиясының  деңгейіне  сәйкес шикізат және материалдарды жұмсау
нормасының дұрыс белгіленгендігіне;

қайтарылған қалдықтарының дұрыс бағаланып, шығысқа
шығарылғандығына;

өнімнің өзіндік құнына, өндірілген делдалдық кызметі
қоса, тауар биржаларының қызметін төлеу, делдалдық және
сыртқы экономикалық комиссиондық сыйақы төлеу  шығындарының негізділігіне;

өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына, қоймадағы және
өндірістегі кем шыққан құндылықтардың құнының кінәлі
адамдары дәлелденбеген немесе оны қараудан сот органдары
бас тартқан жағдайда шығысқа шығарылуының зандылығына;

шаруашылықтың материалды құндылықтармен бірге
сатып алынған сыйымдылықтар және құндақтау, орау материалдарының   есепте дұрыс көрсетілуіне. Бұндай кезде егер
сыйымдылықтың құны  материалдардың бағасына енсе, онда
материалдардың нақты өзіндік құнын, сыйымдылықтың құнын,
мүмкін болған жағдайда оларды пайдалану және сату бағасына
(оларды жөндеу және басқа да материалдарға қатысты шығындарын ескеріп) кемітудің қажет екендігін есте сақтауы қажет.
Егер сатып алушылар, сыйымдылықтардың құны материалдық
ресурстардың бағасынан жоғары бағаланып төленсе, онда
материалдық құндылықтардың сатып алу шығындарына сыйымдылықтардың құнын олардың мүмкін болған пайдалану бағасы
шығарылып тасталып ендірілгендігіне;

табиғи кему нормасының негізінде кем шыққан және
жоғалған материалдардың құнының дұрыс шығысқа шығарылғандығына;

- материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнының,
олардың есептік бағасы бойынша шығысқа шығарылған құнынан ауытқудың негізділігіне.

Жоғарыда баяндалған материалды шығындарымен қатар өзіндік құнның едәуір бөлігін, кейбір материалдық өндіріс салаларында барлық өндіріс шығындарының 1/3 жуығын еңбек ақы төлеу шығындары алады. Сондықтан өзіндік қүнға шығынның бұл түрінің дұрыс жатқызылуына аудитордың баса назар аударуы қажет. Өнімнің өзіндік құнына енбек ақы төлеу шығындарын, материалдар шығындары сияқты, яғни пайда бөлу орны бойынша көрсетілетінін ескеруі қажет.

«Еңбек ақы төлеу» бабына шаруашылықтың негізгі өндіріс жұмыскерлеріне есептелген еңбек ақы, өндірістік нәтижелері үшін жұмысшы, қызметкерлерге сыйақы, ынталандыру және есесі қайтарылып, орны толтырылатын төлемдерін қоса, шығындары сондай-ақ ұйымның штатында тұрмайтын негізгі өндірісте жұмыс істейтін жұмыскерлерге есептелген еңбек ақы төлеу шығындары көрсетіледі.

Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын зерттей отырып, анықталған тиісті құжаттары бойынша мерзімді еңбек ақыға, кесімді нарыққа, тарифтік қойылымға, лауазымдық мөлшерлі ақыға қарай есептелініп, нақты орындалған жұмыс үшін төленген еңбек ақы субъектіде қабылданған еңбек ақы төлеу нысанына және жүйесіне сәйкес тольгқ сомада, ал есесі қай-тарылып, орнын толтыру төлемдері заң актілерінде қаралған тәртіптегі нормада өзіндік құнға ендірілетінін назарынан тыс қалдырмауы қажет.

Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын тексерген кезде, оның құрамына, сонымен қатар натуралды төлем ретінде берілген өнімдердің құндарының жұмыскердің кейбір категорияларына тегін берілетін заттардың (арнайы киімдер, әскери киімдер) құны, еңбекті реттеуге байланысты төлемдер (аудандық коэффициенттер, сондай-ақ шөлді, сусыз және биік таулы жерлердегі табиғат, ауа райы жағдайы ауыр аудандарда үздіксіз жұмыс стажы үшін коэффициент бойынша қосымша ақы және жалақы төлемдері) енетінін естен шығармауы қажет.

Аудитордың еңбек туралы заң актілерінде қаралған өндірісте және басқадай жұмыс істемеген (шықпаған) уақытына төленуге тиісті төлемдерді мүқият зерттеп тексеруі қажет. Бұл шығындардың елеулі үлесін жасөспірімдер үшін женілдетілген сағаттарға, аналардың балаларын тамақтандыруға байланысты жұмысындағы үзіліске, мемлекеттік міндетті орындаған уақыты үшін ж.т.б. төлемдер, сіңірген еңбек стажы үшін төленген сыйақы, кезекті және қосымша демалыстардың төлемдері құрайды.

Тексерген кезде есепті жылдың өндіріс шығындарына, жұмыскерлердің демалысын төлеу шығындарының (олардан аударымдарды қоса) ендірілуінің негізділігіне назар аударылуы қажет. Жұмыскерлердің кезекті демалысқа жылдық кесте бойынша бірқалыпты шыққан кезінде демалысты төлеуге жұмсалған нақты шығыны өнімнің өзіндік құнына, оның пайда болуына қарай шығарылады. Егер кезекті демалыс жыл бойы өндірістің маусымдық сипатына байланысты бірқалыпты берілмесе немесе бір мезгілде жұмыскерлердің көпшілігі шыққан жағдайда жоспардағы еңбек ақы төлеу сомасына есептелетін пайызына қарай, шаруашылыққа демалыс ақы төлеуге резерв жасау тиімді. Шаруашылықтың таңдаған демалыс ақы төлеу тәртіптері есеп саясатында көрсетіліп, өзгертілмеуге тиісті.

Егер шаруашылық алда тұрған кезекті және қосымша демалысқа, сіңірген енбек стажына, сыйақы төлеу шығындарына резерв жасаса, онда 685 «Жұмыскерлердің демалыстары бойынша есептелген борыштар» шоты бойынша операцияларының негізділігі анықталады.

Демалысты төлеуге есептелген шығындар есепті айдың еңбек ақы төлеу қорына есепті айдағы демалыс күніне тиісті сомада ғана ендірілетінін естен шығармаған абзал. Егер демалыс кезеңінің бөлігі келесі (есептіден) айға өтсе, жұмыскерге осы күндері үшін төленген сома, берілген аванс ретінде (681 шотының дебетінде) өндіріс шығындарына тек қана келесі айда шығысқа шығарылады.

Өнімнің өзіндік құнына жататын еңбек шығындарын тексерген кезде аудитор өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына енбейтін жұмыскерлерге төленген ақшалай және натуралды түрдегі төлемдердің тізіміне ерекше назар аударуы қажет. Мысалы, өнімнің өзіндік құнына, өнімдер (жұмыс, қызмет) жұмыскерлерге босатылған немесе қосалқы шаруашылықтың сол  ұйымның  қоғамдық тамақтандыру  орындарына босатқан, сондай-ақ емделуге және демалуға, саяхаттау жолдамаларының бағасының айырмасы енбейді.

Өзіндік құнға бөлінбеген табысты және басқа да мақсатты түсімдердің есебінен, шаруашылықтың жұмыскерлерінің, акционерлерінің тұтынуына бағытталған мынадай төлемдер енбейді; акциялар, облигациялар және шаруашылықтың мүлкіне жұмыскерлерінің басқа да үлестері бойынша дивидендтер, пайыздар жөне басқа да табыстар; материалдық көмек өндіріс көрсеткіштеріне байланысты емес сыйақы (кіршіксіз көп жылдық қызметі және еңбегі, мерейлі күндерге байланысты және басқа да осындай жағдайлар үшін), жұмыскерлерге ұжымдық шарт бойынша қосымша берілген демалыстарын төлеу; бағаның өсуіне, зейнет ақыға үстеме, есесі қайтарылатын көлемнен жоғары жүргізілетін асханада тамақтың құнының кымбаттауына байланысты, есесі қайтарылатын төлемдер, көпшілік пайдаланылатын көлік пен жұмысқа қатынауды төлеу және басқа да тікелей еңбек ақы төлеумен байланысты емес төлемдер.

Аудитор есептелген еңбек ақы қоры мен тығыз байланысты әлеуметтік салыққа аудару операцияларына баса назар аударып, олардың негізділігіне көз жеткізуге тиісті. Салық кодексінде қаралған салық алынатын базаның дұрыс анықталғандығын, қаржыландыру көздеріне қарамастан тиісті салықтарды ұстанғанға дейін есептелгендігін, занды тұлғалардың әлеуметтік салық есептейтін төлем түрлерінің дұрыс белгіленгендігін анықтауға тиісті. Сондай-ақ, салық алынатын базасы анықталған әлеуметтік салық есептеуге тиісті заңды және жеке тұлғалардың шеңберінің анықталып, олардың тұрған жергілікті орындары бойынша салықты төлеуі жүзеге асырылғандығына көз жеткізу қажет.

Өнімнің өзіндік құнына тарату жолымен ендірілетін өндірістік кешенді шығындар жиынтығы «Үстеме шығындар» бабы. Аудитор бұл бапта жинақталған шығындарды мұқият зерттеп, олардың әрбір нақты өнімнің түрлерінің өзіндік құнына таратылу әдістерінің негізділігін анықтауға міндетті. 

Бұл мәселелердің шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың баға саясатында негізді шешім қабылдау үшін маңызы өте зор.

Жалпы шығындар жинағында өндіріс шығындары және өнімді сату шығындары елеулі үлес салмағы бар. Өзіндік құнның деңгейі және оның динамикасы өткен немесе есеп жылдарында негізгі және айналым құралдарының қаншалықты тиімді пайдалануын еңбектің тиімділігі мен ұйымдастырылуын, үнемдеу режимінің сақталуын көрсетеді. Құнның құрамының басым бөлігін құрайтын, сонымен қатар өндіріске шығындардың мөлшерін сипаттайтын өзіндік құн бұйымның бағасын жобалау және белгілеу үшін бастапқы негіз болып табылады.Өзіндік құн негізгі экономикалық көрсеткіштер – кіріс пен рентабельділік пен органикалық байланыстар. Себебі өзіндік құнды төмендету кірістің өсуіне әсер етеді. Және ол ұжым үшін маңызды экономикалық ынталандыру болып табылады.   

Өнім өндіруге кеткен шығындар есебінің дұрыстығын тексергенде аудитор таңдап алынған өндіріс шығындары есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері өзгермегенін және оның кәсіпорынның салалық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне сәйкестігін тексереді. Аудитор қолданылатын өндіріс шығындары есебінің әдістерін мәнін және маңызын жете білуі қажет.

15. Лекция тақырыбы: Аудиттің қорытынды кезеңі және аудиттің басқа да түрлері және ілеспе қызметтері

Кәсіпорынның кредиторлық және дебиторлық қарыздарын аудиторлық тексеру дебиторлық қарыздардың құрылуынан басталады. Ол үшін дебиторлық қарыздар бөлімінің синтетикалық шоттары бойынша есебінің дұрыс жүргізілуін тексереді.

Өнімді (жұмыс,қызмет) сатудан түскен кіріс қосымша құн салығын,акциздерді және тағы сол сияқты салықтар мен төлемдерді, сонымен қатар қайтарылған тауарлар құны сатудан шегерулер, бағадан шегерулер алынып тастап көрсетіледі.

Негізгі қызметтен кірістер тауарлық материалдық босалқыларды сатудан, қызмет көрсетуден сонымен қатар негізгі қызмет түріне байланысты сый ақы, процент, дивидент, ренталық төлемдер түріндегі кірістерден алынуы мүмкін. Онын шамасы №11 ж. ордер мәліметтері негізінде 70-ші негізгі қызмет бөлімшесінің 701-709 шоттарының кредиті бойынша анықталады. Кәсіпорындар қазіргі кезде өнімді сатудан түскен түсімді есептеу әдісі бойынша анықтайтын болғандықтан сату мерзімі деп өнімді жөнелту, жұмыс қызметті беру және банкке төлем құжаттарын бару уақыты саналады. Өнімді сату қаржы айналымының сонғы сатысы болып табылады. Онын шамасынан кәсіпорыннын қаржы-шаруашылық қызметі айналымдық және рентабельдік көрсеткіштерге байланысты. Сондықтан сату процесі өнімді өткізу мен және сату мен байланысты кәсіпорын басшыларынын басты назарында болады. Оны жоспарлау кәсіпорынды тапсырыстармен қамтамасыз етуден басталады. Сонын негізінде наменклатура бойынша жоспарлар жасалынады. Тапсырыстар өнімге тапсырыс берушілер мен және материал мен жабдықтаушылар мен келісіледі. Сатып алушылардын ассортименті, жөнелту мерзімі, өнімнің саны, сапасы,бағасы,есеп айрысу формасы көрсетілген келісім шартта жасалынады.

Өнімді жөнелту және сату дұрыстығын тексеруге аудитор мыналарды анықтау қажет:

Дайын өніммен жабдықтауға келісім шарт жасалғаны және олардын толтырылуынын дұрыстығы.

Өнімді жөнелту құжаттарынын толтырылуынын дұрыстығы.

Жөнелтілген өнімге баға қойылу дұрыстығы.

Жабдықтауға жасалынған келісім шартқа сәйкес өнімді жабдықтаушыдын жеткізу бойынша шығындар төлемін ескере отырып босату бағасынын қойылуынын дұрыстығы.

Жөнелтілген өнім үшін банкке төлем талап тапсырмаларын берудін уақытында орындалуы.

Өнімді босату бойынша құжаттардын толтырылу дұрыстығы, егер өнім тікелей жабдықтаушынын қоймасынан босатылатын болса.

Дайын өнімнін қоймалық есебінің ұйымдастырылу дұрыстығы.

Өнімді (жұмыс, қызмет) жөнелту және сату аналитикалық және синтетикалықесебін жүргізудін дұрыстығы.

Өнімді жөнелту және сату бойынша бухгалтерлік жазулардын дұрыстығы.

70-ші негізгі қызметтен түскен кіріс бөлімшесінін шоттары бойынша жазулардын Бас кітап жазуларына және қаржы шаруашылық қызметінін нәтижелері туралы есеп беру формасына сәйкестігі.

Шаруашылық субъектінің қарызын аудиторлық тексерудің негізгі міндеті еңбек ақы есебін жүргізу тәртібін, оның бухгалтерлік есеп жағдайын және жалақы бойынша есептесулердің дұрыстығын тексеру болып табылады.

Еңбек ақы-бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектесетін маңызды экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттеледі. Еңбек ақы тұтынушы кірісінің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөлшеріне, тауардың тұтынысына және олардың бағасына елеулі әсер етеді.

Еңбек ақының номиналды және шынайы түрлері болады. Номиналды еңбек ақы дегеніміз жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды еңбек ақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл-ауқаты жайлы айту мүмкін емес.

Шынайы еңбек ақы - алған ақшаға сатып алуға болатын өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады.

Еңбек ақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып табылады, сондықтан да еңбек ақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуын аудиторлық  тексеру еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.

Қызметкерлермен есеп айырысу есебін аудиторлық тексерудің негізгі міндеттері:

Еңбектің саны мен сапасын, шығарылым нормасының орындалуын, жұмыс уақыты мен жалақы қорын пайдаланылуын тексеру;

Субъектінің әрбір қызметкеріне жалақыны дер кезінде және уақытылы есептеуді тексеру;

Жалақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалуды тексеру;

Белгіленген мерзімдегі қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысуды жүргізуді тексеру;

Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дер кезінде және дұрыс енгізуді тексеру;

Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына қажетті еңбек пен жалақы туралы деректерді алуды тексеру;

Еңбек және жалақы бойынша статистикалық есептемені жасауды тексеру.

Шаруашылық қызметінің процесінде жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығару нәтижесінде қызметкерлердің саны өзгереді, жұмысы бойынша ауысулар жүргізіледі. Сондықтан оны аудиторлық тексеру маңызды орын алады. Жалпы кәсіпорын бойынша, оның құрылымдық бөлімшелері бойынша қызметкерлердің саны туралы және осы санның өзгерісінің себептері туралы; жынысы, жасы, санаты, лауазымы, мамандығы, жұмыс стажы, білімі және басқа белгілері бойынша қызметкерлер құрамы туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Адам құрамын есепке алу үшін № Т-2 нысанындағы жеке карточка, ал ғылыми қызметкерлер үшін   № Т-4 нысанындағы ғылыми қызметкерді есепке алу карточкасы қолданылады. Жұмысқа келген адамдар соңғы жұмыс орны туралы жазулар жазылған еңбек кітапшасын кадрлар бөліміне көрсетуі тиісті.

Аудитор қызметкерлер еңбек ақыдан басқа әлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен еңбекке уақытша жарамсыздық жөніндегі жәрдемақыны алуды тексереді.

Негізгі және қосымша еңбек ақылар еңбек ақы қорын құрады. Еңбек ақы қорының құрамына еңбек ақының барлық түрлері сыйақылар, үстемелер, қосымша ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша сомаларын қоса алғанда, ақшалай немесе натуралды нысанда есептелген жеке әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.

Кәсіпорынның жоспарымен белгіленген, еңбек ақы төлеу шығыстарының сомасы еңбек ақының жоспарлы қоры деп аталады. Ал есепті кезеңде қызметкерлерге нақты төленуге тиіс еңбек ақының сомасы кәсіпорындағы еңбек ақының есептік қоры деп аталады.

Есептеу тәртібінің жаңдайы дебиторлық қарыздардың болуымен сипатталады, кәсіпорынның қаржы жағдайы тұрақтылығына елеулі ықпал жасайды.

Дебиторлық қарыздар - бұл сатып алушылардың, тапсырыс берушілерден еншілес серіктестіктердің және басқа да  дебиторлардың төлеуге тиісті борыштары. Әрине кәсіпорын уақытында ақы төлеуге қабілеттілерге қызмет көрсетуге мүдделі. Ақтауға болатын және ақтауға болмайтын қарыздар бар. Ақтауға болатын берешекке мерзімі жетпеген немесе 1 айдан аспаған қарыздар жатады. Ақтауға болмайтын қарыздарға мерзімі асып кеткен қарыздарды жатқызамыз.  

Дебиторлық қарыздар шаруашылық жүргізуші субъект активінің маңызды бөлігі болып табылады. Дебиторлық қарыздардың актвінің үш елеулі сипаттамалары бар:

ақша қаржысының тікелей немесе жанама өсуін құруға әсерін қамтамасыз ететін немесе табысты іске асырады;

активтер - субъект басқаратын ресурстар, әрі табысқа немесе жиынтық қызметтерге құқықтар заңды болуы тиіс немесе оны алудың заңды дәлелі болуы қажет;

болашақта алынатын, бірақ қазіргі уақытта ксіпорын бақылауында болатын табыстар активтерге жатады.

Аудитте талдау тәсілдерін пайдалану

Тест жүргізгенде қолданылатын аналитикалық әдістер. Аудиттің іс құжаттарында және қаржылық есепте талдауды пайдалану.

2.   Коэффициенттерді талдау және шешім қабылдау.

Кәсіпорын шаруашылығын басқаруда ғылыми негізделген шешім болуы қажет. Ол үшін кәсіпорын басшысы білімді, мамандығы жоғары, шаруашылықты және даму келешегін жақсы білетін адам болуы керек. Басқару — ол шешім қабылдау. Ол үшін басқарушы бар білімін, талапкерлігін басқарушылық шешім қолдануға жұмсауы қажет. Яғни тиімді, тиянақты басқару жүргізу үшін арнайы дайындық жасау керек. Барлық өзіне мәлім мәліметтерге экономикалық талдау, сараптау жасап, бір жүйеге келтірілген материалдарға сүйене отырьш басқарушылық шешім қабылдауы керек.

Шаруашылық субъектілерді басқару барысын үш этапқа бөлуге болады: экономикалық мәліметті жинап, топтап бір жүйеге келтіріп талдау және сараптау жасап пайдалануға дайындау; аудит — басқарушылық шешім қабылдау. Осы көрсетілген басқару құрылымын іске асыру үшін мәлімет жинау барысы бухгалтерлік есеп, статистика, жоспарлау арқылы орыңдалады. Сонымен мәлімет жүйесі құрылады, оны төмендеп, сызба арқылы жүйелеуге болады.

Шаруашылық субъектісі мен басқару жүйесінің арасындағы байланыс

                                                                                          сызба

 

Басқарушылықтағы шаруашылық субъектісі мен басқару жүйесінің арасын мәлімет жүйесі құрайды. Басқаруға қажет мәлімет жүйесінде жан-жақты қарастырылып пайдалануға дайындалады. Ол үшін бухгалтерлік есеп мәліметі аудит жасау үшін оны алдымен тексеру қажет, одан кейін топтап, бір жүйеге келтіргеннен кейін оны тіркеу қажет. Яғни, мәліметті шаруашылық операцияларының мазмұнына сәйкес оған мағына беріп оның шаруашылықтағы қажетгілігін, кәсіпорынды басқару үшін нақты қажеттігін анықтау керек. Басқару процесінде, мәліметті тиімді пайдаланып, оптималды шешім қабылдау үшін мәліметгі санау өлшемі мен сапалық өлшемі арасыңдағы  байланыстың негізін анықтау қажет. Аудит барысында осы мәлімет құндылығы анықталып, басшылық процесіңде қолдануға дайындалады. Тағы осы мәліметтер негізінде кәсіпорын шаруашылығының дамуына болжам жасалады.

Нарықты  экономика жағдайында  болжам,   бағдарлама жасау өте қажет. Кәсіпорынның даму бағдарламасы болмаса оның өндіріс, сату процесі дағдарысқа ұшырап нарықты қатынас  принциптерін сақтай алмай қалады. Сондықтан да шаруашылық субъектілері өздеріне бизнес-жоспар жасайды, онсыз шаруашылықты жүргізуге болмайды. Кәсіпорын үшін бизнес-жоспар ол бағдарлама, күнделікті шаруашылықты қалай жүргізу керек  екенін, даму жолын, табыстылық деңгейін, өндіріс шығынын күнделікті қадағалап отыруға негіз болатын қүжат.

Өндірістік кәсіпорындардың бизнес-жоспары бірнеше  бөлімнен түрады: жоспар кіріспесі, өңдіріс мақсаты - өндірілетін  өнім тізбегі, сату жоспары. Негізгі көрсеткіштерге сүйене отырып бәсекелестікті болжау; маркетинг стратегиясы; өндіріс жоспары (өндіріс қуаттылығы, шикізат ресурсы); коммерциялық  күдік (қамсыздандыру); қаржы жоспары (өнім сату, шығын және табыс  есебі,  табыстылықтын аналитикалық  есебі).   Бизнес- жоспардың, осы жоғарыда көрсетілген әр бөлімі аудит арқылы анықталады. Соған сәйкес аудитгің басқалай басқару функциялары іске асады. Мысалы:

өндірісті   ұйымдастыру,   оның   әр   түрлі   варианттары
қарастырылып, өте тиімді, басқару құрылымы қаланады.

бақылау, басқарушылық шешімнің орындалуын тексеретін
мәліметтер жиналады.

Қорыта келгенде, шаруашылықтағы субъектілерді басқаруда аудиттің атқаратын ролі өте жоғары. Олай дейтініміз, басқарушылыққа қолданылатын мәліметті аудит арқылы бір жүйеге келтіріп, талдап, анықтап, тексеру жасап дайындалған материал аудиттің барлық басқарушылық функциясында қолданылады.

Аудит өзінше жеке ғылым саласы. Басқа ғылым саласы сияқты аудит те объективтік себептермен өз бетінше дами бастаған жаңа ғылым саласы. Оған себеп болған кәсіпорын шаруашылығындағы тексеру процесінің қоғамдық деңгейге көтерілуіне байланысты, әр елдің экономикасының тиянақты дамуын қамтамасыз ету үшін қаржылық жағдайын тексеріп отыруға қойылатын талап қатайған сайын аудит ғылыми сала ретінде жедел даму жолына түсті.

Аудит экономикалық ғылым саласындағы топқа қосылады, оған қоса нарықтық қатынас экономикасында, оның заңдылықтарын іс жүзінде қолдану процесінде ерекше әсерін тигізетін нақты функцияларды орьшдайтын ғылым. Аудит фундаменталдық емес, іс-әрекетке қолданылатын ғылым саласы. Ол жалпы ғылым тану теориясына сүйене отырып жұмыс бабында адамдарға экономикалық білім жолын анықтайтын, шаруашылықтың білімділііін бағалап, оның келешегіне болжау жасауға негіз беретін ғылым саласы. Аудит жеке ғылым саласы ретінде өзіне жақын ғылым түрлерінің әдістерін қолдана отырып, шаруашылық субъектілерінің жұмысын зерттеп, оны әділ бағалап тапсырушыларға өзіне тиімді шешім қабылдауды  анықтап береді.

 Қоғам тану ғылым саласында диалектикалық процесс әсерінен экономикалық ғылым тобында менеджмент, маркетинг, қаржы, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау, статистика сияқты ғылым түрлері пайда болды. Қазіргі кезде осы топқа қосылатын жаңа ғылым саласы ол - аудит. Осы аталған ғылым салаларының ішіңде аудит бухгалтерлік есеппен тығыз байланысты.

Бухгалтерлік есеп аудит үшін ең негізгі мәлімет көзі, екіншіден, зерттеу, іздестіру объектісі. Бухгалтерлік есеп нақты бухгалтерлік құжат арқылы белгілі өлшемдермен тіркелген шаруашылық көрсеткіштерін үздіксіз өзара байланыста тіркеуге алады. Кәсіпорын шаруашылығында орындалған жұмыстар, фактілер арнайы құжаттарға түсірілгеннен кейін шаруашылық операциясы деп аталынып, бухгалтерлік есепке алынады. Бухгалтерлік есептің соңғы сатысы, қорытындысы, ол кәсіпорының қаржылық ақпараттары. Онда кәсіпорын мүліктерінің қорытынды есебі, қаржылық жағдайы, өткен уақытта болған шаруашылық нәтижесі, табыстылығы көрсетіледі (жылдық). Сол ақпарат көрсеткіштерін аудитор тексеріп дұрыстығын анықтайды. Қазіргі кезде аудиторлық тексеруді аудит фирмасы немесе жеке аудиторлар жүргізеді. Аудитті тексеру барысында аудитор бухгалтерлік есептің заң талабына сәйкес, нормативтік ереже нұсқауды дұрыс қолданып жүргізілгенін анықтайды. Бухгалтерлік есеп мәліметінің дұрыстығын анықтау үшін "алғашқы есеп" есеп құжаттарын тексереді. Одан кетін аналитикалық және синтетикалық есеп кестелерінің дұрыстығын тексереді.

Қорыта келгенде аудитор бухгалтерлік есепті жақсы білетін, есеп заңын және нормативтік құжаттарды, салық есебінің ерекшеліктерін білетін жетік білімді маман болуы керек.

Арнайы оқулықтарда, ғылыми зерттеу басылымдарында "аудитті" экономикалық талдау деп анықтайды.  Олай деп айтылуы орынды деуге болады. Себебі, тиянақты аудиторлық қорытынды жасау үшін кәсіпорын ақпаратына экономикалық талдау жасау өте қажет. Қазақстандық стандартта және халықаралық нормативте аудит қызметінің ішінде "қаржылық ақпаратының" экономикалық талдауы арнайы көрсетілген. Мысалы, 12 нормативте аналитикалық процедура айтылған: аудитор өз қорытындысын жасау үшін кәсіпорынның барлық қаржы-табыс туралы мәліметінің, оның шаруашылығында экономикалық жағдайының дұрыс көрсетілгенін анықтау үшін аналитикалық есептеу процедурасын жасауы қажет. Онда ол қаржылық-табыстылық ақпараттың әр элементі өзі жасаған есептеу жолымен анықталуға тиісті.

Аудиторлық қорытынды жасау алдындағы экономикалық талдаудың құндылығы сол, ол кәсіпорын шаруашылығында болған толқулардың, өзгерістердің қандай себептерден болғанын, оның тиімді немесе тиімсіз, зиянды болу себептерін анықтап, олардың нәтижесінің қаржылық ақпаратына қандай әсерін тигізгенін тексеруінде, ақпарат көрсеткіштерінің дурыстығын, факторлардың оған әсерін анықтауында. Аудитор аналитикалық процедура жасаудың алдында өзінің экономикалық талдау жасау бағдарламасын жасайды, ол үш этаптан тұрады: қойылған мақсатқа толық жауап алу үшін тиімді экономикалық талдау әдісін белгілеу; талдау жасалынатын мәлімет базасын анықтау; экономикалық талдауда анықталған ауытқу құбылыстарын шектеуге, түзетуге шешім қабылдау.

Аудит барысында қолданылатын бірнеше экономикалық талдау әдістерін қарастырайық.

Ақпаратты оқу әдісі. Бұл әдістің мақсаты қорлардың,
мүліктің нақты мөлшерін анықтау, олардың тиімді пайдалану
жолын және  кәсіпорынның табыстылық деңгейін тексеру.
Шаруашылық субъектілерінің қаржы ресурстары қандай шаруа-
шылыққа жұмсалғанын және ақпараттан тыс көрсеткіштер
көрсетілген болса соның заңдылығын, экономикалық тиімділігін
анықтап, талдау жасау. Ақпаратты оқу барысында, қосымша
мәліметгерге, тіркеулерді көрсетілген мәліметтерге ерекше көңіл
бөлінеді.

Шаруашылық саласындағы салыстырмалы талдау әдісі.
Шаруашылық саласындағы бірнеше кәсіпорындар ақпаратын салыстыру арқылы экономикалык талдау жасаған кезде олардың  арасында бір-біріне экономикалық жағдайларының айырмашы- лықтары анықталады.  Аудитор  салыстырмалы  көрсеткіштер арқылы әр бір жеке шаруашылық субъектілерінің жетістіктері мен кемшіліктерін, қаржылық жағдайын талдап, өз қорытындысын жасайды. Осы орайда аудитор салыстырмалы талдау арқылы салыстырмалы   уақытта   қандай   толқу,   өзгерістер   қандай себептерден болғанын анықтап, оны нақты ақша, өлшемімен  және процент көрсеткішімен көрсетеді.

3. Ақпаратпен нақты көрсеткіштерді салыстырмалы талдау
әдісі. Қазіргі кезде шаруашылық субъектілері өздерінің шару-
ашылығына бизнес-жоспарын және табыстылық нәтижесін
көрсетуіне бағдарлама жасайды. Бұл бағдарлама кәсіпорынның
басқарушылық   есебінің   негізін   анықтады.   Салыстырмалы
талдауда бағдарлама көрсеткіштері кәсіпорын үшін орындалуға;
тиісті көрсеткіш пе жоқ болмаса жыл бойында өзгертіле беретін
көрсеткіш пе? — соны анықтау қажет. Осы орайда салыстыр-
малы талдау арқылы, кәсіпорының бағдарламада көрсетілген
қаржы сметасының тиімді орынды жаратылғанын, бағдарлама
мақсатының орындалғанын анықтау қажет.

4. Коэффициентгік өлшем қолдану әдісімен талдау. Коэффициент өлшемі статистика тілімен айтқанда экономикадағы
құбылыстардың сапалылық деңгейін көрсететін өлшем. Мысалы,
табыс-пайда коэффициенті, дивиденд коэффициенті т.б. сол
сияқты өлшемдер. Инвесторлар акция сатьш алғанда келешекте
жұмсайтын капиталынан түсеіін табыс мөлшерін есептейді.
Яғни, инвестиция жасаған берген кәсіпорын табыс-пайдалы
жүмыс істейтін болса онда инвестор өзіне тиімді дивидентін
алады. Осы көрсеткішті, акцияға алатын пайда коэффициентімен
өлшейді, оны таза пайда ақшасын барлық акция ақшасына бөлу
арқылы анықтайды.

Акцияның базардағы бағасымен бір акцияның пайда табу мөлшерін "баға-пайда" коэффициенті деп атайды. Оның мөлшерін, көрсеткіштерін бір акция бағасымен оның пайда ақшасын барлық акцияға бөлумен анықтайды. "Баға-пайда" коэффициентін акционерлік коғамдар, инвесторлар өз кәсіпкерлігін басқаруда кеңінен қолданады. Осы көрсеткіштер аркылы олар өз акцияларының құнының өскенін немесе керісінше пайдалылығының, төмендеуін көрсетеді.

Келесі коэффициент көрсеткіші ол - "дивидент төлем коэффициенті" кәсіпорынның ағымдағы пайда ақшасынан дивидент түрінде төленетін ақшаның мөлшерін көрсетеді. Бұл коэффициент дивиденд ақшасын акция ақшасына бөлумен  анықталады. "Дивиденд табыстылығының коэффициенті" - ол дивиденд ақшасының проценттік өлшемінің, акциясының базар бағасымен өлшеміндегі ақшасына бөлу арқылы анықталады.

Аудиттің қорытынды кезеңі және аудиттің басқа да түрлері және ілеспе қызметтері.

Аудиттің қорытынды кезеңінде пайдаланатын аудит тәсілдері

Клиентке ұсыныстар беру.

Қоршаған ортаның аудиті.

4.   Ішкі аудит. Операциялық аудит. Басқа да ілеспе қызметтер.

Ішкі аудит бұрын қалыптасқан ішкі бақылау жұмысының жүйесіне жатады. Оның ерекшелігі кәсіпорын шаруашылығына ішкі бақылау арқылы тәуелсіз қызмет көрсету. Ішкі аудиттің тәуелсіздігі сыртқы аудит төуелсіздігі сияқты өте қажет жұмыс төртібі. Сырттан қарағанда ішкі аудиттің тәуелсіздік сақтауы мүмкін емес сияқты.  Соған қарамастан ішкі аудит өзінің жұмысы,  ақпарат тапсыру  барысында түгелдей дербестігін сақтайды.

Аудит қызметі қалыптасқан елдерде ішкі аудит, үлкен және орталау шаруашылық субъектілерінен құралады. Оның ұйымдастыру ерекшеліктері:

1) шаруашылық субъектілерінің басшылары, әкімшіліктері ішкі аудит қажет деп тапқан жағдайда өзіне, ішкі тобын құруға шешім қабылдап, аудиторлық куәлігі бар маман іздейді;

2) аудитор маманы мен кәсіпорын басшылары келісім-шарт жасасып:

а) аудитор тобының атқаратын қызметін нақты анық-
     тайды;

б) жұмыс атқару төртібі, жұмыс орны, аудитордың жөне
тапсырушының міндеті нақты көрсетіледі;

                 в) аудитор тобының штаты анықталып, еңбек ақы төлем
сомасы анықталады. Бұл келісім-шарттың заңдылық құқысы бар, осы орайда ескеретін жағдай аудитор тобы келісім-шартта көрсетілген еңбек ақысы туралы тапсырушыға тәуелді емес. Яғни, қаржылану, төлем мәселесі аудит қызметіне ешқандай әсерін тигізбейді. Сондықтан да, ішкі аудит тобы өз қызметін жүргізуде, барлық өзіне   қажет   мәлімет   жинауда   кәсіпорын   басшыларынан ешқандай қысым немесе тергеушілік кездестірмейді. Тағы да ішкі  аудит  тобының  туәелсіздігі жоғарғы  сатыдағы  аудит фирмаларының бақылауы арқылы іске алады. Себебі, ішкі аудит тобы өз жұмысы туралы тікелей жоғарғы сатыдағы аудит құрылымына,   директорлар   қоғамынын   комитетіне   акпарат тапсырып   отырады.   Сондықтан   да   ішкі   аудит   тобына тапсырушылар немесе басқа әкімшілік құрылымы ешқандай қысымшылық немесе өздерінің тарапынан ешқандай талап, міндет қоя алмайды.

Ішкі аудиттің ең негізгі мақсаты — ол, кәсіпорын шаруашылығы туралы құралған мөліметтің дұрыстығына, шындығына бақылау жасау, сөйтіп басқару барысында қолданылатын мәліметтің шындығын, дұрыстығын қамтамасыз ету.

Ішкі аудиттің мақсаты кәсіпорынның экономикалық саясатының орындалуына бақылау жасау, қазіргі кезде біздің елімізде есеп саясатының  орындалауына немесе өзгеріс болса оның себебін орынды немесе орнысыз екеніне аудиторлық анықтама жасау. Ішкі аудит тобы осы өзінің ізгі мақсатын іске асыру үшін жүйелі түрде бухгалтерлік есеп жұмысына, ішкі бақылау жұмысына үздіксіз тексеру жүргізіп отырады.

Ішкі аудит қызметі қалыптасқан елдерде аудит қызметі қаржы ақпаратын, информация құрылымын, бухгалтерлік есеп жұмысын   ғана   тексеріп   қоймай   басқалай   да   көптеген экономикалық   қызметтер   көрсетеді.    Олар    шаруашылық субъектілерінің кәсіпкершілік көрсеткіштерше экономикалық талдау жасап оның экономикалық даму жолына болжам жасау, қаржы стратегиясын белгілеу, маркетинг зерттеуін жүргізу, басқару жұмысына түсініктеме беру тағы басқа сол сияқты қызметтер. Яғни, ішкі аудит тобы тапсырушылар талабына сәйкес жан-жақты қызмет көрсетеді.  Сонымен қатар ішкі аудитор тобы сол кәсіпорын құрылымының бір бөлімі болып  саналады.   Кәсіпорын   шаруашьшығында   аудит   тобы   ішкі бақылаушы болып қана қомай ол есеп саясатының орындалуын бақылап, баға беріп отыратын сарапшы ролін атқарады.

Қорыта   келгенде,   ішкі   аудит   кәсіпорын   саласында басқарушылық жұмысын жүргізуге өте қажет қызмет. Аудит жұмысы   арнайы   анықталған   "Ереже"   талабына   сәйкес жүргізіледі. Ішкі аудит ережесінде оның құрылымы, аудитордың қызметкерлік ережесі, аудит стандарты, нормативтік құжаттары, әдістемелік    ереже-нұсқаулары    анықталған.    Ішкі    аудит жұмысының тиянақты және жақсы жүргізілуі сол ішкі аудит жағдайының   сапасына,   онда   қарастырылған   талаптардың құндылығына,     кәсіпорынның     экономикалық    саясатына байланысты болады. Ішкі аудит жағдайы өз кезегінде "контракт" келісім-шарты міндетін атқарады.  Себебі, онда ішкі аудит  тобының құқысы, міндеті бір жағынан, екінші жағынан кесіпорын басшыларының құқы мен міндеті анықталған. Осы ішкі аудит жағдайында оның негізгі мақсаты, жұмыс көлемі, ішкі бақылауындағы және анықталған экономикалық қылмыстарға жауапкершілігі белгіленген.

Ішкі аудит ережесін дайындауға шаруашылық субъектілерінің жауапты қызметкерлері қатысуы қажет. Біріншіден, экономика және қаржы директоры, бас бухгалтер, тексеру комиссиясының бастығы. Әрине, бұл құжаттың жоғарғы сатыдағы құрылымда, акционерлер қоғамында немесе жалпы жиналыста бекітілгені жөн. Сонда ол ішкі аудит тобының тәуелсіздігіне көп көмегін тигізеді. Ішкі аудит тобының тәуелсіздігі тексеру комиссиясының және директордың нақты келісім, билік жасап оның құқы мен өкілдігін анықтап бекітуімен кепілдік алады.

Ішкі аудиторлық тексерудің объектісі, қаржы ақпараты, өндіріс процесі және компьютер жүйесі. Себебі, шаруашылық субъектілерінің негізгі шығыны осы керсетілген шаруашьшыққа тиісті. Оның ішінде .өңдіріс барысының шығыны, әсіресе материал шығыны, өндіріс қызметкерлеріне еңбек ақы шығыны, табиғи және өндірістік қосалқы шығын, ішкі аудитті ұйымдастыру шығыны, тағы басқа шығындар кәсіпорын жоне олардың басшысы үшін арнайы тексеру немесе ішкі бақылау барысын ұйымдастыру ішкі аудит жағдайында жан-жақты қарастырылуы қажет. Жалпы ішкі аудит жан-жақты көптеген бақыпау және тексеру қызметін атқаруға міндетті. Ішкі аудит тексеру жасаумен қатар барлық бухгалтерлік құжаттардың дұрыс жазылуын, әкімшілік тәртіптің орындалуын, қабылданған директивтік шешімнің және кәсіпорын бойьшша шығарылған бұйрықтың орындалуын қадағалап тексеріп отыруға міндетті. Онымен қоса түгелдеу процесін жүргізу және оның нәтижесін шығарып басқарушылық мәліметін талдау арқылы жалпы шаруашылықтың даму жолын қарастырады.

Ішкі аудит жалпы бақылау жоспарын жасайды, оның ішінде шаруашылық іс-әрекеттеріне оперативтік, жедел бақьшау-тексеруді жетілдіру, әсіресе сату барысы, өндіріс шығыны, таза табысты болжау, өндіріске негізгі кұралды енгізу, қаржыландыру көзін қарастыру мәселелерімен айналысады.

9. Глоссарий

Амортизация – негізгі құрал-жабдықтың өндірісте пайдаланылуы барысында ақшалай тұлғалауда есептелген тозуы, тозған еңбек құралдарының құнын олардың көмегімен өндірілген өнімге аудару құралы, әдісі, процесі.

Амортизациялық аударымдар – негізгі құрал - жабдықтың тозығын толтыру үшін, яғни оны ұдайы жаңғырту үшін осы құрал-жабдық құнының бір бөлігін аудару.

Андеррайтер – кепілгер, кепілге алушы. Жаңадан шығарылған бағалы қағаздарды сатып алып, кейін инвесторларға қайтадан сату арқылы олардың белгілі бір санын орналастыруды міндетіне алушы адам.

Аннуитет – дүркін -дүркін төленетін ақшалай сома (жарна, рента немесе табыс). Сақтық ісінде ол рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру жөніндегі төлемдердің шамасын (мөлшерін) көрсетеді.

Аудит – аудиторлардың (аудиторлық фирмалардың) келісімшарт негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік (қаржы) есептемесін, төлем-есеп айырысу құжаттамаларын, салық мағлұмдамаларын және басқа қаржылық міндеттемелерін ведомстводан тыс тәуелсіз тексерулерді жүзеге асыру жөніндегі кәсіпкерлік қызмет түрі.

Аудитор – аудиторлық фирма қызметкері; компаниялардың қаржы-шараушылық қызметінің жай-күйін компания басшылығымен жасасылған өзара шарт негізінде және компания қызметін қадағалаушы мемлекеттік органдардың арнаулы рұқсаты (өкілеттігі) бойынша тексеретін адам. Аудитордың атқарымына тек бақылау ғана емес, сонымен бірге консультация беру де кіреді.

Әртараптандыру- инвестициялық қор активтерін олардың құнының төмендеу қаупін азайту мақсатында түрлі қаржы құралдарна және өзге мүлікке орналастыру;

Базалық актив- бағасына туынды қаржы кұралының қуны тәуелді қаржы құралы, көрсеткіш немесе тауар;

Бағалы қағаздар – иеленушілеріне мүліктік құқық және белгілі бір ақшалай сома алуға құқық беретін ақша немесе тауар құжаттары; мүліктік құқықты куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың заңнамалық актілерімен айқындалған өзге түрлері жатады.

Бағамдық айырма (оң, теріс) – шетелдік валютамен жасалған операциялар бойынша пайда болатын айырма. Бұл айырма бухгалтерлік есепте ұлттық валютамен жасалған операцияны көрсету нәтижесінде операция жасалған күн мен осы операция бойынша есеп айырысқан күн арасында пайда болады.

Бағдарламалық қарыздар – халықаралық қаржы ұйымдарының Қазақстан Республикасының экономикасын дамыту және реформалау жөніндегі өздерімен келісілген іс-шараларын орындау шарттарымен Қазақстан Республикасының Үкіметіне немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне беретін қарыздары.

Басқа  міндетті төлемдер – бюджетке белгілі бір мөлшерде жүргізілетін міндетті ақша  аударымдары (алымдар, баждар, төлемақылар мен төлемдер).

Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі – республикалық немесе жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына қосымша.

Банк кепілдігі – қарыз алушы белгіленген мерзімде қарыз шарты бойынша өзінен алынуға тиесілі соманы төлемеген жағдайда бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті органның алдындағы мемлекет кепілдік берген қарызды өтеу жөніндегі банктің міндеттемесі.

Банкроттық – қаржылық күйреу, жұтау, жоспардың күйреуі.                                                             Бейрезиденттер- жеке тұлғалар, заң тұлғалар, олардың филиалдары мен өкілдіктері;

Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.

Бюджет жүйесі – бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджеттік үдерістер мен қатынастардың жиынтығы.

Бюджет қаражаты – мемлекеттік меншікке түсуі мен жұмсалуы бюджетте ақшалай нысанда көрсетілетін мемлекеттің ақша және өзге активтері.

Бюджет қаражатын алушылар – бюджет қаражаттарын пайдаланатын, мемлекеттік  әлеуметтік тапсырыс бөлігінде жеке және заңи тұлғалар, шаруа (фермер) қожалықтары, үкіметтік емес ұйымдар,сондай-ақ қаржылық қызметтер көрсететін,бюджеттік бағдарламаларды, ішкі бағдарламаларды іске асыру шеңберінде, соның ішінде азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде қызметтер көрсететін тұлғалар.

Бюджет қаражаттарын игеру – бюджет қаражаттарын, оларды алушылардың бюджеттік бағдарлама паспортында, мемлекеттік мекемелер жасасқан азаматтық-құқықтық мәмілелерде және бюджеттік бағдарламаларды іске асыру, соларға сәйкес жүзеге асырылатын нормативтік-құқықтық актілерде көзделген мақсаттарға пайдалануы.

Бюджет тапшылығы (профициті) – таза бюджеттік кредит беруді және қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы опрациялық сальдоға тең тапшылық (профицит).Теріс белгімен алынған шама – бюджет тапшылығы, оң белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.

Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету. Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді және бюджет тапшылығының шамасына сай келеді.

Бюджетаралық қатынастар – жоғарғы және төменгі бюджеттердің бюджеттік үдерісіндегі қатынастары.

Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы жөніндегі бюджеттік есеп пен есептемені жүргізу саласындағы функцияларды жүзеге асыратын атқарушы орган.

Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық бюджетті және өз құзыры шегінде жергілікті бюджеттерді  және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын   атқару жөніндегі бюджеттік есеп пен есептемені атқару, жүргізу саласындағы функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.

Бюджетті нақтылау – тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға немесе тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы бюджеттік көрсеткіштерді өзгерту.

Бюджеттік бағдарлама – бюджеттің мемлекеттік басқару функциялары мен мемлекеттік саясатты іске асыру жөніндегі шығыстары. Бюджеттік бағдарлама бюджет шығыстарының бюджеттік бағдарлама шеңберіндегі бағыттарын нақтылайтын ішкі бағдарламаларға бөлінуі мүмкін.

Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі – бюджеттік бағдарламаларды жоспарлауға, негіздеуге және іске асыруға жауапты мемлекеттік орган. Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі оған жүктелген функциялар мен өкілеттіктерге сәйкес айқындалады.

Бюджеттік бағдарламаларды (ішкі бағдарламаларды) қаржыландыру жоспарлары – міндеттемелер мен төлемдер бойынша бюджеттік бағдарламаларды (ішкі бағдарламаларды) қаржыландыру жоспарлары – мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдануының және бюджет шығыстарының экономикалық сыныптамасы бойынша оларды атқару үшін төлемдер төлеуді жүзеге асыруының ай сайынғы кестесін айқындайтын құжаттар.

Бюджеттік есепке алу – бюджеттік операциялар туралы ақша  түріндегі ақпаратты жинаудың, тіркеудің және қорытындылаудың олардың үздіксіз құжаттық есебін жүргізу арқылы реттелген жүйесі.

Бюджеттік жоспарлау – жоспарланып отырған кезеңге арналған бюджет түсімдерінің көлемін және басымдықты ескере отырып, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттеріне сәйкес оларды пайдалану бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу процесі. Бюджет бір қаржы жылына жоспарланады. Кезекті қаржы жылына арналған бюджеттің жобасымен бір мезгілде алдағы үш жылдық кезеңге арналған бюджеттің болжамы жасалады.

Бюджеттік шот бюджеттің атқарылуы – бюджетке түсімдердің түсуін, бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану) жөніндегі іс-шаралар кешенін орындау. Бюджеттің атқарылуы ағымдағы қаржы жылының 1 қаңтарында басталып, 31 желтоқсанда аяқталады. Бюджет кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, бюджеттің атқарылуы кассалық негізде жүзеге асырылады. Республикалық бюджеттің атқарылуын Үкімет қамтамасыз етеді. Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттердің атқарылуын қамтамасыз етеді.Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган жергілікті бюджеттердің атқарылуына қызмет көрсетуді жүзеге асырады. 

Бюджеттің бірқалыпты атқарылу қағидасы – қаржы жылының аяғына қарай төлемдер көлемінің жинақталып қалуына жол бермеу мақсатында бюджет қаражатын қаржы жылы ішінде бірқалыпты бөлу.

Бюджеттің кірістері – салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес, Қазақстан республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша.

Бюджеттің түсімдері – кірістер, бюджет кредиттерін өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар.

Бюджеттің шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты.

Бюджеттің шығыстары – шығындар, бюджет кредиттері, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу.                                                                 Валюта- мемлекеттердің заңды төлем қаражаты ретінде қабылдаған ақша бірлігі немесе банкноттар, азынашылык билеттер және монеталар, оның ішінде қымбат металдардан жасалған монеталар (айналыстан алынған немесе алынатын, бірақ айналыста жүрген ақша белгілеріне айрбасталуға жататынын қоса алғанда) түріндегі қолма-қол және қолма-қол емес ақша нысанындағы құнның ресми стандарттары, сондай-ақ шоттардағы, оның ішінде халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражат;

Валюталық басқыншылық – орталық (ұлттық) банктің шетелдік валютаны сатып алу-сату арқылы ұлттық валюта бағамына ықпал ету мақсатымен валюта рыногындағы операцияларға араласуы; валюталық саясаттың бір түрі.                                                                  Валюталар айырбасының рыноктық бағамы-- Қазақстан қор биржасының негізгі сессиясында қалыптасқан және Қаржы министрлігінің Ұлттық банкпен бірлесіп белгілеген тәртіппен анықталған теңгенің шетелдік валютаға орташа безбенделген биржалык бағамы; теңгенің шетелдік валюталарға бағамы, олар бойынша Қазақстанның қор биржасында сауда-саттық жүргізілмейді, Қаржы министрлігінің Ұлттық банкпен бірлесіп белгілеген тәртіппен кросс-бағамдарды пайдалана отырып есеп айырысылады.

Дефолт - міндеттемелерді орындамау,борыштарды төлеуден бас тарту.                                

Диверсификация – зейнетақы активтерінің жоғалып кету қатерін азайту мақсатында оларды уәкілетті орган белгілеген талаптарға сәйкес қаржы құралдарына орналастыру.

Дивидендтер – акциялар бойынша төленуге тиісті табыс; Қордың баскару компаниясының оларды өтеп алу кезіндегі пайлар бойынша табысын қоспағандағы пайлық инвестициялық қордың пайлары бойнша төлеуге жататын табыс; заңи тұлға өз қатысушылары, құрылтайшылары арасында бөлетін таза табыстың бір бөлігі; Заңи тұлға-резиденттің оның құрылтай-шыларының,қатысушыларының арасында бөлінген және әрбір құрылтайшығың, қатысушының қатысу улесін сақтай атырып жарғылық капиталды кобейтуге бағытталған мулектен басқа заңи тұлғаны тарату кезінде, сондай-ақ құрылтайшының, қатысушының заңи тұлғаға қатысу үлесін алып қойған кезде, құрылтайшының, қатысушының жарғылық капиталға салым ретінде енгізген мүлкін қоспағанда, мүлікті бөлуден түсетін табыстар. 

Дилер – бағалы қағаздар рыногының ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында баға белгілеуді ұсыну және (немесе) оларды бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау арқылы өз мүдделерін көздеп және өз есебінен эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы.                            

Донорлар - шет мемлекеттер,олардың  үкіметтері мен агенттіктері, халықаралық және шетелдік  меммлекеттік ұйымдар,қызметі Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы  келмейтін шетелдердің үкіметтік емес қоғамдық ұйымдары және қорлары.

Еркін экономикалық аймақ – шетелдік және ұлттық кәсіпкерлер үшін ерекше жеңілдікті экономикалық жағдай қолданылатын ерікті экономикалық аймақ.

Ерікті зейнетақы жарналары – Қазақстан Респуликасының заңдарында және ерікті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамсыздандыру туралы шартта белгіленетін тәртіппен салымшылардың өз бастамасымен алушының пайдасына жинақтаушы зейнетақы қорларына салатын ақшасы.

Ерікті зейнетақы жарналарының салымшысы – ерікті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамсыздандыру туралы шартқа сәйкес өзінің жеке қаражаты есебінен алушының пайдасына ерікті зейнетақы жарналарын жүзеге асыратын жеке немесе заңи тұлға.

Ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары – Қазақстан Респуликасының Үкіметі белгілейтін кәсіптер тізбесі бойынша және Қазақстан Респуликасының заңдарында және ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамсыздандыру туралы шартта  белгіленген тәртіппен  салымшылардың өз бастамасымен қызметкерлердің пайдасына жинақтаушы зейнетақы қорларына салатын ақшасы.

Есептеу әдісі – салық есебінің әдісі,   оған сәйкес табыстар мен шығыстарды төлеу уақытына қарамастан жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету, тауарларды өткізу және мүлікті кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу кезінен бастап есептеледі.

Жалгерлік ақы – жалгерлік тәртібімен берілген мүлік үшін заттай, ақша не аралас нысандарында төленетін ақы.

Жалпы сыртқы борыш – алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы қарыздардың, сондай-ақ ел резиденттерінің өз резиденттері емеспен келісімшарттары бойынша борышқорлық міндеттемелерінің белгілі бір күнгі сомасы.

Жалпы табыс – кәсіпорынның, фирманың өнім, тауарлар өндіру мен сату, қызметтер көрсету нәтижесінде алынған, ақшалай есептелген жиынтық табысы; тауарларды сатудан түскен түсім-ақша түсімі мен оларды өндіруге жұмсалған материалдық шығын арасындағы айырма ретінде айқындалады.

Жалпы ұлттық өнім – кеңінен таралған макрэкономикалық көрсеткіштердің бірі, ол елдің бір жыл бойына өндірілген түпкі (дайын) өнімінің (өнімнің, тауарлардың, қызметтер көрсетудің) рыноктық бағамен есептелген құны болып табылады. ЖҰӨ-ге осы елге тиесілі өндіріс факторларын пайдалана отырып ел ішінде де, шет елде де жасалған өнімнің құны кіреді. ЖҰӨ қосылған құндарды жиынтықтау әдісімен, шығындар ағыны және кірістер ағыны әдістерімен есептелуі мүмкін.

Жалпы ішкі өнім – аса маңызды микроэкономикалық, жалпылама көрсеткіштердің бірі, ол осы елдегі де, сондай-ақ басқа елдердегі де өндіріс факторларын пайдалана отырып, ел ішінде бір жыл бойында жасалған түпкі өнімнің (өнімнің, тауарлардың, қызметтер көрсетудің) рыноктық бағамен есептелген жиынтық құнын білдіреді.

Жеке зейнетақы шоты – салымшының (алушының) жинақтаушы зейнетақы қорындағы жеке атаулы шоты, онда Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оның міндетті не ерікті зейнетақы жарналары немесе ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары, инвестициялық кірісі, өсімпүл және өзге де түсімдер есепке алынады және содан зейнетақы төлемдері төленеді.

Жинақтаушы зейнетақы қоры – зейнетақы жарналарын тартуды және зейнетақы төлемдері жөніндегі қызметті, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен зейнетақы активтерін инвестициялық басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыратын заңи тұлға.

Дара кәсіпкер – заңи тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент және резидент емес жеке тұлға.

Жер қойнауын пайдаланушылар - мұнай операцияларын қоса, Қазақстан Республикасының заңнамалык актілеріне сәйкес Қазақстан аумағында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын жеке және заңи тұлғалар.

Жергілікті атқарушы орган борышының лимиті – тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетте бекітілетін жергілікті атқарушы органның белгіленген күнге (қаржы жылының аяғына) жергілікті атқарушы органның нақты борышынан асып кетпеуге тиіс алынған және өтелмеген қарыздардың  тіркелген сомасы.

Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, републикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті. 

Жылдық қаржыландыру жоспары – бюджет шығыстарының экономикалық сыныптамасы бойынша бюджеттік бағдарламалардың (ішкі бағдарламалардың) жылдық түсімдер көлемімен теңестірілген жылдық қаржыландыру көлемдерін айқындайтын құжат. Жылдық қаржыландыру жоспарын бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган әзірлеп, бекітеді және ол бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті органға беріледі, содай-ақ бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне жіберіледі. 

Зейнетақы төлемдері – орталықтан – 1998 жылғы 1 қаңтардағы жай-күйі бойынша кемінде алты ай еңбек стажы бар жеке адамдарға заңдарда белгіленген тәртіппен еңбек стажына бара-бар түрде жүзеге асырылатын ақша қаражатын төлеу.

Кастодиан банк – бағалы қағаздар жөніндегі құқықтарды тіркеу мен есепке алу, құжаттамалық бағалы қағаздарды сақтау және клиенттердің ақшасын есепке алу жөніндегі қызметті жүзеге асырушы банк.

Кешенді бағалау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі   қызметін жаппай әдіспен тексеру және бағалау.

Комерциялық кредиттер- тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) жеткізушілер (сатушылар) мен алушылар (сатып алушылар) арасында тікелей жүзеге асырылатын экспорт бойынша төлем мерзімін кейінге  қалдыру немесе импорт бойынша алдын ала ақы төлеу (аванстық төлем);

Кредитор – Қазақстан Республикасының бюджеттік және азаматтық заңнамасына сәйкес бюджеттік кредит беретін кредит шартының тарабы. Республикалық бюджеттен бюджеттік кредиттеу кезінде Қазақстан Республикасының Үкіметі кредитор болып табылады. Бюджеттік кредиттеу кезінде бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан әрекет етеді. 

Кредиттік  келісімшарт – бюджеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу кезінде тараптардың құқықтық қатынастарын белгілейтін, кредитор, бюджеттік бағдарлама әкімшісі және қарыз алушы арасындағы келісім.

Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әр түрлі деңгейлер бюджеттерінің арасында бөлудің пайыздық арақатынасы.

Қазақстан Республикасының заңи тұлғасы – Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен құрылған заңи тұлға, соның ішінде шет ел қатысатын заңи тұлға.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік (үкіметтік, егемендік) кепілдігі  – Қазақстан Республикасының қарыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген мерзімде төлемеген жағдайда берешекті толық немесе ішінара өтеуге Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыз берушінің алдындағы міндеттемесі. Мемлекеттік кепілдіктер қарыз берушіге Қазақстан Республикасы резиденттерінің өздері алған мемлекеттік емес қарыздар бойынша міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуі ретінде беріледі.

Қазақстан Республикасының резиденттері – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылған, Қазақстан Республикасында орналасқан заңи тұлғалар, сондай-ақ Қазақстан Республикасында және (немесе) оның шегінен тыс жерлерде орналасқан олардың филиалдары мен өкілдіктері.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес – Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын тиімді пайдалану және оны қаржылық активтерге және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге мүліктерді орналастыру жөнінде ұсыныстар талдап-жасайтын консультациялық-кеңесші орган.

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың резервтері – республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу кезінде оларды болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және жергілікті бюджеттердің құрамында құрылатын босалқы қорлар.

Қазынашылық міндеттеме – ерікті негізде халық арасында таратылатын мемлекеттік бағалы қағаздардың түрі, ол иелерінің ақшалай қаражатты бюджетке аударғанын куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде тіркелген табыс алуына құқық береді.

Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі.

Қаржылық қатынастар – өндірістік қатынастардың табиғи құрамды бөлігі; мемлекет пен шаруашылық жүргізуші жеке субъектілері арасындағы ақша нысанындағы экономикалық қатынастарды көрсетеді.

Қаржы құқығы – мемлекеттің қаржылық қызметімен байланысты қатынастарын реттейтін құқық саласы. 

Қаржы лизингі – Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жасалған лизинг шарты бойынша амортизациялауға жататын негізгі құралдарды беру, егер ол мынадай талаптарға сай келсе: негізгі құралдарды лизинг алушының меншігіне беру және (немесе) лизинг алушыға негізгі құралдарды тіркелген бағамен сатып алу жөнінде құқық беру лизинг шартында белгіленсе; қаржы лизингінің мерзімі негізгі құралдардың пайдалы қызметі мерзімінің 80 пайызынан асса. 

Қаржы менеджменті – кәсіпорында инвестицияларды қоса барлық қаржы процестерін қалыптастыру және реттеу, жоспарлау, шешімдер қабылдау, өкімдер әзірлеу және бақылау сатыларын қамтиды; демек, бұл ұғымның ауқымы тар мағынадағы қаржылық жоспарлау ұғымының ауқымынан кең. Стратегиялық қаржы менеджменті инвестицияларды және капитал құрылымын үзақ мерзімді басқаруды қамтиды. Оралымды қаржы менеджменті өтімділікті қамтамасыз етуге жатады.

Қаржы механизмі – шаруашылық механизімінің құрамды бөлігі; бөлу және қайта бөлу қатынастарының кең жүйесі жүзеге асырылатын табыстар мен қорлану құралатын және орталықтандырылған ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын нысандар мен әдістердің жиынтығы. Қаржылық жоспарлауды, қаржыны басқаруды, қаржы тұтқалары мен ынталандырмаларын, қаржылық көрсеткіштерді, нормативтерін, лимиттерін, қаржы резервтерін кіріктіреді.

Қаржы ресурстары – мемлекеттің, кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың қарамағындағы ақша қаражаты мен қорларының жиынтығы; қоғамдық жиынтық өнім мен ұлттық табысты қайта бөлу барысында құрылады.

Қаржы саясаты – экономикалық саясаттың құрамды бөлігі; мемлекеттің өз функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін қаржыны ұйымдастырып, пайдалану шараларының жиынтығы; қаржы ресурстарын жұмылдыру, оларды бөлу нысандары мен әдістерінде қаржы заңнамасында мемлекеттік кірістер мен шығыстар құрылымында көрініс табады.

Қаржы қарыздары- ақша нысанында берілетін қарыздар (коммерциялық кредиттерді қоспағанда);

Банктердің шет елде халықаралық капитал рыноктарында қаражат тарту мақсатында құрылған еншілес ұйымдарының сол банктердегі салымдары (депозиттері);

Борышкердің міндеттемелерді орындауын қамтамасыз етуге берілетін ақша;

Үшінші тұлғалардың тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып алуды және өзге  мәмілелерді қаржыландыруы, сондай-ақ үшінші тұлғалардың кредитор алдындағы борышкердің міндеттемелерін орындауы, соның нәтижесінде ақшаны және өзге  мүлікті сыйақымен немесе тұлғаның осындай орындауды жүзеге асырған тұлғаға міндеттілігі туындайды;

Қаржыландыру –бюджет қаражаттарын алушыларға осы қаражаттарды бөлу.

Қаржылық есептеме – егер Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде өзгеше көздемесе, нысаны мен көлемін бюджетті атқару жөніңдегі орталық уәкілетті орган айқындайтын мемлекеттік мекемелердің қаржылық жай- күйі, қызметінің нәтижелері және олардың қаржылық жай- күйіндегі өзгерістер туралы ақпарат.

Қарыз – жеке, заңи тұлғалар мен мемлекеттің қайтарма негізде және белгілі бір мерзімге ақшалай қаражат алуы. Қарыз пайызынсыз, жеңілдікті қарыз және коммерциялық шартқа негізделген қарыз, сондай-ақ ішкі және сыртқы қарыз түрлеріне бөлінеді. Қарыз мемлекеттің экономикалық саясатында кең пайдаланылады; мемлекеттің жеке және заңи тұлғалардан алған ішкі қарызы мемлекеттің ішкі борышын құрайды, мемлекет шетелден несие алған жағдайда мемлекеттің сыртқы борышы құралады.

Қарыз алу – қарыз қаражаттарын тарту қажеттігі туралы шешім қабылдау, қарызды тарту, пайдалану, өтеу және оған қызмет көрсету тәртібі мен талаптарын айқындау рәсімдерін, келіссөздер, міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету және оларға кепілдік беру, қарыз бойынша тиісті құжаттарды ресімдеу және оларға қол қою, қарыз келісімшартын бекіту (мемлекеттік сыртқы қарыз алу кезінде), тараптардың міндеттемелерді орындауын есепке алу, бақылау және талдау рәсімдерін қоса алғанда қарыз қаражатын алу, пайдалану рәсімдерін қамтитын үдеріс.

Қарыз алушы – бюджеттік кредитті алушы, негізгі борышты өтеу және сыйақы, сондай-ақ кредиттік шартқа сәйкес басқа да төлемдерді төлеу жөнінде міндеттемелер алатын кредит шартының тарабы. Мыналар: жеке тұлғалар –  Қазақстан Республикасының азаматтары; қарыз алушы банктер – Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар; жергілікті атқарушы органдар; шетелдік мемлекеттер қарыз алушылар бола алады.

Қарыз беруші – мемлекеттік кепілдікпен мемлекеттік немесе мемлекеттік емес қарыздарды берген тұлға.

Қарыз келісімшарты – соған байланысты қарыз алушы қарыз қаражатын алатын және қарыз берушінің алдында оны қайтару және сыйақыны (мүддені), сондай-ақ қарызға байланысты басқа  төлемдерді төлеу жөнінде міндеттеме атқаратын келісім.

Қарызға қызмет көрсету – бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның немесе банктің қарыз алушының шоттарындағы қарыз қаражаттарының пайдаланылуын есепке алу жөніндегі қызметі және қарыз алушының сыйақы (мұдде) төлемдерін, комиссиялық алымдарды және қарыз шарттарына сәйкес басқа  төлемдерді жүзеге асыруы.

Қарызды қайта құрылымдау – тараптардың келісімі бойынша қарыз келісімшарты жөніндегі өздерінің міндеттемелерін орындау мерзімдерін, қаржылық және өзге  талаптарды өзгертуі.

Қатысу үлесі – жеке және заңи тұлғалардың бірлесіп құратын ұйымдарға, консорциумдарға, акционерлік қоғамдарды және паулық инвестициялық қорларды қоспағанда, мүлкімен қатысу үлесі. 

Құжатсыз бағалы қағаздар – құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаздар.

Құжатты бағалы қағаздар – құжаттық  нысанда (бағалы қағаздар мазмұнын арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тікелей оқу мұмкіндігі болатын қағаз немесе өзге материалдық жеткізуші) шығарылған бағалы қағаздар.

Материалдық емес активтер – жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мерзімді (бір жылдан артық) кезең ішінде пайдаланылатын материалдық емес активтер.

мемлекет   кепілгерліктері бойынша борыш- мемлекет кепілгерлігімен тартылған және мемлекетке берілетін концессия объектісінің құнынан аспайтын, алынған және өтелмеген қарыз сомаларының белгілі бір күнгі жағдай бойынша сомасы.

мемлекет кепілгерлігімен тартылатын қарыз- инфрақұрылымдық облигациялар шығару арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттік емес қарыз.

мемлекет кепілгерліктерін беру лимиті- тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітілетін, оның шегінде мемлекет кепілгерліктері берілуі мүмкін тіркелген сома.

Мемлекет кепілдік берген борыш – мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз етілген, белгелі бір күнге алынған және өтелмеген мемлекеттік емес қарыздар сомасы.

Мемлекет кепілдік берген қарыз – мемлекетт кепілдікгімен қамтамасыз етілген мемлекеттік емес қарыз.

Мемлекеттік бағдарлама – салааралық сипаты бар, әлеуметтік-экономикалық дамудың неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге және мемлекеттің қорғаныс қабілетін, құқық тәртібін, заңдылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған мәселелер бойынша  Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлейтін және Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін бағдарлама.

Мемлекеттік бағалы қағаздар – Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар шығарған бағалы қағаздар немесе елдің Мемлекеттік (Ұлттық) банкісінің бағалы қағаздары.

Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және (немесе) құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.

Мемлекеттік борыш – Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің борышына немесе мәслихаттардың шешімдерімен жергілікті атқарушы органдардың борышына жатқызылған алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы. Мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы мемлекеттік борышты кіріктіреді.

Мемлекеттік емес қарыз – Қазақстан Республикасының Үкіметін, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен жергілікті атқарушы органдарын қоспағанда, Қазақстан Республикасының резиденті қарыз алушы болатын қарыз қатынастары.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – белгіленген тәртіппен салымшылардың міндетті зейнетақы жарналарын жинайтын және алушыларға зейнетақы төлемдерін төлейтін, сондай-ақ зейнетақы активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті жүзеге асырып, оларды бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңи тұлға; құрылтайшысы Үкімет болып табылатын акционерлік қоғам нысанында құрылады.

Мемлекеттік инвестициялық саясат – инвестициялық үдерістерді ұлттық экономиканың мүдделері үшін мемлекеттік реттеудің экономикалық және қаржылық негізделген шараларын көрсететін әлеуметтік - экономикалық саясаттың құрамды бөлігі.

Мемлекеттік кепілдіктерді беру лимиті – тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітілетін, оның шегінде мемлекеттік кепілдіктер берілуі мүмкін тіркелеген сома.

Мемлекеттік кредит – кредит қатынастарының жүйесі, бұл қатынастарда мемлекет өз органдары арқылы қарызгер, ал жеке және заңи тұлғалар несиегерлер болып табылады. Мемлекеттік кредит арқылы қайтарымдылық негізінде мемлекеттің шығындарын қаржыландыру үшін ақшалай қаражат шоғырландырылады.

Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) – мемлекеттік қаржылық бақылау объектілерінің републикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептеме жүргізу, олардың атқарылуын бағалау, мемлекеттің байланысқан гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды  мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді) өткізуден түсетін өз иелігінде қалатын ақшаны пайдалану бөлігіндегі қызметінің Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкестігін тексеру.

Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері – бюджеттік үдеріске қатысушылар, мемлекет қатысатын субъектілер, бюджеттік қаражатты алушылар, байланысты гранттарды мемлекет, активтерін, мемлекет кепілдік  берген қарыздарды пайдаланатын жеке және заңи тұлғалар.

Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары – Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті және ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган, сондай-ақ мәслихаттардың   тексеру коммисиялары.

Мемлекеттік қарыз – қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі немесе жергілікті атқарушы органдар болатын қарыз қатынастары.

Мемлекеттік сыртқы борыш – Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің,  Қазақстан Республикасының қарыз беруші резидент еместерінің алдындағы мемлекеттік сыртқы қарыздар мен басқа  борыштық міндеттемелері бойынша мемлекттік борышының құрамды бөлігі.

Негізгі құралдар – қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын материалдық активтер.

Негізсіз (құқыққа қайшы) пайдалану –байланысқан гранттарды, мемлекет кепілдік берген қарыздарды, бюджеттердің қаражаттарын бюджеттік бағдарламалар паспортында көзделмеген іс-шараларды іске асыруға пайдалану. 

Нысанасыз пайдалану – нәтижесінде республикалық және жергілікті бютжеттер қаражаттарының бюджеттік бағдарламаның паспортында көзделген мақсаттар мен индикаторларға қол жеткізілмей пайдалануы және баланысқан гранттарды, мемлекет кепіл берген қарыздарды, мемлекет кепілгерліктерін, мемлекет активтерін, мемелекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген қызмттерді) өткізуінен түскен ақшаны Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінде көзделмеген мақсаттарға пайдалану.   

Облигация – шығару кезінде айналыс мерзімі алдын ала белгіленген, оны шығару шарттарына сәйкес облигацияны шығарған тұлғадан ол бойынша сыйақы алу және оның айналыс мерзімінің аяқталуы бойынша облигацияның ақшалай немесе өзге де мүліктік балама түріндегі нақты құнын алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Облигациялар тек атаулы эмиссиялық бағалы қағаздар ретінде шығарылады.

Пай - инвестициялық пай қорындағы оның иесінің үлесін, инвестициялық пай қоры жұмыс істеуін тоқтатқан кезде оның активтерін өткізуден алынған ақшаны алу құқығын, сондай-ақ инвестициялық пай қоры қызметінің ерекшеліктеріне байланысты өзге  құқықтарды растайтын, шығарылымы құжаттандырылмаған нысандағы атаулы эмиссиялық бағалы қағаз;

Портфелдік инвестиция – қор рыногында конъюнктураның өзгеруіне қарай кейіннен сату үшін бағалы қағаздарды сатып алу; несиегерге тәуелсіз қарызгерге кредит беру. Портфелдік инвестицияның негізгі мақсаты – алып-сатарлықпен (қор рыногында ойнаудан) пайда алу немесе кредит бойынша пайыз алу.

Пруденциялдық норматив – жинақтаушы зейнетақы қорының  және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленетін экономикалық талаптар.

Ресми трансфттер – бюджетке өтеусіз және қайтарылмайтын түсімдер мен бюджеттен жасалатын шығыстар.

Ресми трансферттік түсімдер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін трансферттік түсімдер.

 Резиденттер- Қазақстан Республикасының азаматтары, оның ішінде шет мемлекетте тұрақты тұру құкығына осы мемлекеттің заңнамасына сәйкес берілген құжаты бар Қазақстан Республикасының азаматтарын қоспағанда, шет елде уақытша жүрген немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде оның мемлекеттік қызметінде жүрген азаматтары;

Қазақстан Республикасының тұрақты тұру құқығына құжаты бар шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар;

Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған, Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан жері бар барлық заңи тұлғалар, сондай-ақ Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде орналасқан жері бар олардың филиалдары мен өкілдіктері;

Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі Қазақстан Республикасының дипломатиялық, сауда және өзге  ресми өкілдіктері;

Республикалық бюджет – салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомостволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры. Тиісті қаржы жылына арналған републикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі.

Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) стратегиялық және неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама.

Сақтандыру – сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи тұлғаның заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.

Салық мағлұмдамасы, есеп-қисабы – салық төлеушінің, салық агентінің Салық кодексінде белгіленген тәртіпке сәйкес салық органдарына берілген жазбаша өтініші және (немесе) электрондық құжаты, онда салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілер туралы, сондай-ақ салықтық міндеттемелерін есептеу мен төлеуге байланысты басқа да деректер туралы мәліметтер болуға тиіс.

Салық мөлшерлемесі –  салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасы. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.

Салық режімі –  салықтарды және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салықтық міндеттемелерді есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңнамасы нормаларының жиынтығы.

Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.

Салық төлеушінің тіркеу нөмірі – салық төлеуші ретінде оны мемлекеттік тіркеу және Қазақстан Республикасы салық төлеушілерінің мемлекеттік тізіміне ол туралы мәліметтерді енгізу кезінде салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салық төлеушіге берілетін бірыңғай нөмір.

Салық төлеушінің электрондық құжаты – белгіленген электрондық форматта  берілген,салық төлеушінің электрондық қолтаңбасымен куәландырылған, ол қабылданып, бірдейлігі расталғаннан кейінгі электрондық құжат.

Салық төлеушінің электрондық цифрлық қолтаңбасы – электрондық құжаттардың түпнұсқалылығын, тұтастығын, және авторлығын қамтамасыз ететін арнаулы криптографиялық құрал.

Салықпен реттеу – салық салудың жалпы деңгейін төмендету немесе көтеру есебінен бюджетке алу нормасын өзгерту арқылы өндірісті дамытуға мемлекеттің жанама ықпал жасау шараларының жиынтығы.

Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарусыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылауы.

Салықтық емес түсімдер – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі капиталды, байланысқан гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде белгіленген республикалық, жергілікті бюджеттерге төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджет түсімдері, сондай-ақ, трансферттерден басқа, бюджетке өтееусіз негізде берілетін ақша

Салықтық міндеттеме – салық төлеушінің салық заңнамасына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептемесін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.

Салықтық тексеру – салық службасының органдары жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасы салық заңнамасының орындалуын тексеру. Ұйғарымда көрсетілген салық службасы органдарының лауазымды адамдары мен салық төлеуші салықтық тексерулеріне қатысушылар болып табылады.

Салықтық түсімдер – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер.

Сауда-саттықты ұйымдастырушы – қор биржасы және биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы. Бұл ұйымының акциялары бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушыларының, бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушылары болып табылмайтын, бірақ заңнамаға сәйкес бағалы қағаздардан басқа, өзге қаржы құралдарымен мәмілелерді жүзеге асыруға құқығы бар заңи тұлғалар арасында орналастырылады. Қор биржасының әрбір акционерінің өзіне тиесілі акциялардың санына қарамастан оның акционерлерінің жалпы жиналысында бір ғана дауысы болады.

Сәйкестік бақылау жасау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісі қызметінің Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкестігін бағалау.

Секвестр – бюджет қаражаттарын жұмсауға белгілі бір шектерде тиым салуды көздейтін арнайы тетік, ол бюджетті атқару кезінде бекітілген бюджетке түсетін түсімдер қысқартылған, соның нәтижесінде бекітілген бюджеттік бағдарламаларды толық көлемде қаржыландыру мүмкін болмайтын жағдайда енгізіледі.

Сыйақы – кредиттер үшін; қаржы лизингі бойынша немесе сыйақы түрінде берілген (алынған) мүлік үшін; салымдар (депозиттер) бойынша; жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша, борыштық бағалы қағаздар бойынша төлемдер – дисконт не купон (бастапқы орналастыру құнынан және (немесе) сатып алу құнынан диконтты не сыйлықақыны ескере отырып), вексель бойынша төлемақылар.

Сыйақының (мүдденің) тіркелмеген (құбылмалы) мөлшерлемесі – рыноктық конъюктураға байланысты өзгерістерге ұшыраған кредиттер, қарыздар жөніндегі сыйақы (мұдде) мөлшерлемесі немесе сыйқамен (мұддемен) қоса бағалы қағаздар бойынша кіріс.

Сыртқы бақылау – Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау. 

Сыртқы қарыз – қарыз беруші Қазақстан Республикасының резиденті емес, ал қарыз алушы Қазақстан Республикасының Ұкіметі немесе Қазақстан Республикасының резиденті болатын қарыз қатынастары.

Сыртқы сауда – Қазақстан Республикасынан тауарлар әкетумен және (немесе) Қазақстан Республикасына тауарлар әкелумен байланысты сауда қызметі. 

Сыртқы экономикалық қызметтің тауар номенклатурасы –  тауарларды сипаттау мен олардың кодын белгілеудің үйлестірілген жүйесіне негізделген тауар сыныптамасының  кодтар жүйесі.

Таза бюджеттік кредит беру – бюджеттік кредиттердің және бюджеттік кредиттерді өтеудің арасындағы айырма.

Тақырыптық бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша жаппай әдіспен тексеру және бағалау.

Тарифтік квота – импорттың белгілі бір мөлшеріне кедендік баждың неғұрлым төмен мөлшерлемесін және импорттың осы шамасынан жоғары мөлшеріне кедендік баждың неғұрлым жоғары мөлшерлемесін белгілеу арқылы нақ сол тауар импортына кедендік баждар мөлшерлемелерінің әр түрлі екі деңгейін қолдануды көздейтін сыртқы сауда қызметін реттеудің құралы.

Тауар – айналымнан алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі.

Тауарларды әкетуге және (немесе) әкелуге мемлекеттік монополия – шаруашылық жүргізуші субъектілерге жекелеген тауарларды әкетуге және (немесе) әкелуге Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарға сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген құқық беру түрінде немесе конкурстық негізде жүзеге асырылатын сыртқы сауда қызметін реттеудің тарифтік емес шарасы.

Технологиялар трансферті- құқық иесінен инновациялық қызмет субъектілеріне Қазақстан Республикасында және (немесе) шет елдерде патенттелген инновацияларды пайдалану құқықтарын беру удерісі;

Технологиялық бизнес- инкубатор- инновацияны құру, қорғау құжаттарын алуға өтінімдерді ресімдеу және инновациялық жобаны дайындау үшін жеке және (немесе) заңу тұлғаларға құқықтық, ұйымдық, ақпараттық және өзге қызметтер ұсыну жөніндегі қызметті жүзеге асырушы заң тұлға;

Технологиялық парк (технопарк)- негізгі қызметі инновациялық жобаны іске асыру үшін қажетті жұмыстар мен қызметтерді ұсыну болып табылатын біртұтас материалдық- техникалық кешенге меншік құқығы бар заң тұлга немесе консорциум;

Тиімділікті бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің републикалық немесе жергілікті бюджет қаражаттарын, мемлекет активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуінен түскен ақшаны үнемділікпен, нәтижелілікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен бағалау.

Тиімсіз пайдалану – бюджеттік бағдарламаның байланысқан гранттардын, мемлекет кепілдік берген қарыздардын мемлекет активтерінің іске асырылу мерзімі бөлігінде олардың нәтижелерімен индикаторларына қол жеткізілмеуі мен республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылу кезінде тиімділікпен нәтижелілік қағидаттарының сақталмауы.

Төлем балансы – төлем түріндегі ақшаның елден елге қозғалуын сипаттайтын кесте, тізімдеме. Төлем балансы елдің шетелде белгілі бір кезең бойына төлеген төлемдері мен осы кезең бойына елге түскен төлемдер сомасының арасалмағын сипаттайды. Сауда балансы төлем балансының бір бөлігі болып табылады. Шет елден түскен түсім шетелдегі шығындар мен төлемдерден асып түсетін төлем балансы активтік баланс, ал қарама-қарсы жағдайда пассивтік  баланс деп аталады.

Төтенше мемлекеттік бюджет – республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізілетін бюджет.Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.

Тура инвестициялар-- заңи тұлғаның акцияларын (қатысушылардың салымдарын) төлеуге зияткерлік шығармашылық қызметтің нөтижесіне құқықтарды қоса алғанда, ақшаны, бағалы қағаздарды, заттарды, мүліктік құқықтарды және өзге мүлікті салу, соның нәтижесінде осындай салымдарды жүзеге асыратын тұлғаға осы заңи тұлғаның дауыс беретін акцияларының он және одан да көп пайызы (қатысушылар даусынынң жалпы санының он және одан да көп пайызы) тиесілі болады;

Туынды бағалы қағаздар – осы туынды  бағалы қағаздардың базалық активіне қатысты құқықты куәландыратын бағалы қағаздар. Туынды бағалы қағаздарға своптар, форвардтар, фьючерстер, депозитарийлік қолхаттар, варранттар және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес туынды бағалы қағаздар деп танылған басқа да бағалы қағаздар жатады. Тауарлардың стандартталған партиялары, бағалы қағаздар, валюта және қаржы құралдары базалық активтер болуы мүмкін.            

Үстеме бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісіне қатысты ақпарат алу қажеттігіне байланысты үшінші тұлғаларды бақылау, ол операциялардың бірдейлігіне қарай бір-бірімен өзара байланысты құжаттарды салыстырып қарауды білдіреді. Үстеме бақылау тек қана мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі объектісімен өзара қатынастар мәселелері бойынша тексеріліп отырған мәселе шеңберінде жүргізіледі.

Ішкі бақылау – ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган және ішкі бақылау службалары жүзеге асыратын мемлекеттік қаржылық бақылау.  

Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік қаржылық бақылау функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.

Ішкі бақылау службасы – мемлекеттік органның, оның аумақтық бөлімшелері мен ведомстволық бағыныстағы ұйымдарының республикалық және жергілікті бюджеттерді атқаруына, мемлекеттің байланысты гранттарының, активтерінің, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін өз иелігінде қалатын ақшаның пайдаланылуын бақылауды өз құзыры шегінде жүзеге асыратын орталық мемлекеттік орган бөлімшесі.

Ішкі қарыз – қарыз беруші Қазақстан Республикасының резиденті , ал қарыз алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Қазақстан Республикасының резиденті болатын қарыз қатынастары.

Ішкі сауда – Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылатын сауда қызметі. 

Шетелдік валюта- шет мемлекеттің валютасы, сондай-ақ халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктері;

Экономикалық жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын, тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікті әлеуметтік-экономикалық дамытудың негізгі бағыттарын әзірлеу функциясын жүзеге асыратын атқарушы орган.

Эмиссиялық бағалы қағаздар – бір шығарылым шегінде осы шығарылым үшін бірдей жағдай негізінде орналастырылатын және айналымда болатын, біртекті белгілері мен реквизиттері бар бағалы қағаздар. 

Эмиссиялық емес бағалы қағаздар – заңнамалық актілерде көрсетілген белгілерге сәйкес келмейтін бағалы қағаздар.

Эмитенттер – қолданылып жүрген заңдарға сәйкес эмиссиялық бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыратын заңи тұлғалар.

Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган - Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеу функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.