Поможем написать учебную работу
Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Лекцыя 4. Кніга ў антычным грамадстве
Антычная культура унікальная зява ў гісторыі сусветнай цывілізацыі. Яна, па сутнасці, стала той асновай, на якой вырасла сучасная еўрапейская культура. “Духоўная Еўропа мае месца нараджэння. пісаў нямецкі філосаф Эдмунд Гусерль. Я маю на ўвазе не геаграфічнае, у адной з краін, хаця і гэта таксама правільна, але духоўнае нараджэнне ў адной з нацый, і, адпаведна, у асобных людзях і групах, якія належалі гэтай нацыі. Гэта старажытнагрэчаская нацыя VIІ і VI ст. да Н.Х. У ёй сфарміравана новая ўстаноўка індывіда ў адносінах да навакольнага свету”.
Чалавек антычнага свету гэта чалавек, які не проста ўспрымае думкі, якія зявіліся дзякуючы боскаму пачатку, але і чалавек, які сам мысліць. Узнікае патрэбнасць у развіцці навукі, ва ўспрыняцці яе і як сукупнасці ведаў, і як працэса атрымання новых ведаў.
У Старажытнай Грэцыі і Старажытным Рыме атрымалі росквіті навукі: матэматыка, астраномія, медыцына, геаграфія, гісторыя. Прынцыпы рымскага права леглі ў аснову заканадаўства многіх еўрапейскіх краін. Помнікі антычнага мастацтва і сёння захоўваюць сваю каштоўнасць. Да антычнасці ўзыходзяць амаль усе жанры еўрапейскай літаратуры.
Антычнасць адкрыла таксама новую старонку і ў гісторыі кнігі. Дзякуючы алфавіту, мастацтва пісьма стала амаль агульнадаступным. Змяніліся адносіны да яго. Калі на Усходзе пісцы складалі прывілеяваную касту, то ў Старажытным Рыме іх залічвалі да рамеснікаў, а іх шэрагі маглі папаўняцца нават з ліку рабоў. Грамадства патрабавала адукаваных людзей. Антычная сістэма адукацыі забяспечыла кнізе шырокую аўдыторыю і таму значна мацней, чым у Старажытным Усходзе, стымулявала развіццё кнігі.
Грэцыя. Першыя помнікі пісьменнасці на тэрыторыі Грэцыі адносяцца да эпохі росквіту крыцка-мікенскай культуры (ХХІ XVI стст. да н. ч.). Для таго часу характэрным было піктаграфічнае пісьмо і іерогліфы.
У XVI XI стст. да н. ч. распаўсюджваюцца лінейнае, а пазней і сілабічнае (складовае) пісьмо.
Пачатакі фанетычнага пісьма ў Грэцыі адносяцца да IX VIII cтст. да н. ч., калі грэкі прынялі фінікійскі алфавіт і кірунак яго пісьма (справа налева).
Да VIII VII стст. да н. ч. адносяцца першыя запісы з выкарыстаннем грэчаскага алфавіта. Пераходным звяном у пісьме быў “бустрафедон” (паварот быка, які арэ), калі чаргавалася напісанне радкоў справа налева, а потым злева направа і так далей.
Не пазней VII VI ст. да н. ч. зяўляюцца першыя запісы міфаў, эпічных твораў Гамера “Іліяда”, “Адысея”, філасофскіх прац, заканадаўчых дакументаў.
У V ст. у грэчаскім алфавіце зяўляюцца знакі для галосных літар, а ў IV ст. да н. ч. яны пераходзяць на пісьмо злева направа.
Старажытнейшы захаваны скрутак на грэчаскай мове паэма Цімафея Мілецкага “Персы” ( знойдзеная ў 1903 г.) адносіцца да першай паловы IV ст. да н. ч. Большасць вядомых твораў, выкананых на папірусе, захаваліся ў выглядзе ўрыўкаў.
Росквіт антычнай культуры і рабаўладальніцкага грамадства ў Грэцыі прыпадае на V ст. да н. ч., калі да яе набыткаў маглі далучыцца ўсе свабодныя грамадзяне. Цэнтрам грэчаскай культуры была Афінская рабаўладальніцкая рэспубліка са сталіцай у Афінах, дзе жылі знакамітыя грэчаскія дзеячы: трагікі Эсхіл, Сафокл, Эўрыпід, камедыёграф Арыстафан (да нашага часу дайшло 11 яго пес). У развіццё грэчаскай навукі і культуры вялікі ўклад зрабілі філосафы-матэрыялісты Фалес, Анаксагор, Геракліт, Дэмакрыт; сафісты Протагор, Горгій; ідэалісты Сакрат, Платон, Арыстоцель, Піфагор. У Афінскай рэспубліцы, як і ў іншых грэчаскіх гарадах-дзяржавах, народная адукацыя стаяла на значнай вышыні дзеці ўсіх грамадзян навучаліся ў школе. У Афінах існавалі таксама дзве вышэйшыя школы, дзе юнакі вывучалі навукі пад кіраўніцтвам настаўнікаў-філосафаў. Найбольш вядомымі з філасофскіх школ былі дзве: школа Платона, заснаваная паблізу Афін у садах у гонар памяці героя Акадэма (ад гэтага ўласнага імя і паходзіць слова “акадэмія”), і школа Арыстоцеля. Калі вучэнне Платона было абстрактным, то выкладанне Арыстоцеля засноўвалася пераважна на назіранні зяў прыроды. Ён чытаў свае лекцыі вучням у час прагулак. Некаторыя з твораў Арыстоцеля, якія дайшлі да нашага часу зяўляюцца запісамі яго лекцый, зробленымі вучнямі.
Адной з вышэйшых праяў элінскага творчага генія было тэатральнае мастацтва. У перыяд росквіту афінскай культуры былі створаны выдатнейшыя трагедыі і камедыі.
Неабходна адзначыць, што рэлігія ў жыцці антычнага грамадства адыгрывала значна меншую ролю, чым ва ўсходнім рабаўладальніцкім грамадстве і нават ў больш познім феадальным. Новыя рысы свецкасці грэчаскай культуры асабліва праяўляюцца ў эпоху элінізма (ІІІ ІІ стст. да н. ч.): развіваецца ваенная тэхніка, марская справа; высокага ўзроўню дасягаюць дакладныя навукі. Асаблівую ролю ў культурным жыцці элінізма мела Александрыя сталіца эліністычнага Егіпта. Уладарыўшыя там Пталамеі, імкнучыся ўмацаваць свае пазіцыі ў Егіпце, заваяваць аўтарытэт у Грэцыі і надаць свайму цараванню арэол асветніцтва і культурнасці, шырока прыцягвалі ў Александрыю выдатных вучоных і пісьменнікаў. Навуковым цэнтрам Александрыі зяўляўся створаны першымі Пталамеямі Александрыйскі Мусейон (уяўляў адначасова бібліятэку, навучальную і навуковую ўстанову). У бібліятэцы налічвалася да 700 000 скруткаў. Гэта была буйнейшая бібліятэка антычнасці.
Значнай ступені развіцця дасягае ў гэты час развіццё кніжнай справы. Галоўнымі матэрыяламі для пісьма ў антычнасці служылі папірус, пергамен і драўляныя дошкі.
Да зяўлення папірусу ў Грэцыі карысталіся чарапком з гліны астраконам (ст.-грэч. τὸ ὄστρακον), які часцей быў чарапком ад глінянага посуду. У параўнанні з дарагім папірусам чарапкі з гліны былі даступнымі і служылі для запісаў, разлікаў, гаспадарчай перапіскі, кароткіх пісем. На астраконах вучні выконвалі школьныя дамашнія заданні. Тэкст на астраконах пісалі чарнілам або выдрэпвалі. Былі знойдзены цэлыя архівы астраконаў (напрыклад, «Архіў Ніканора»). У Афінах астраконы выкарыстоўваліся для галасавання ў працэдуры астракізму і таму зяўляюцца каштоўнай крыніцай ведаў паўсядзённага і палітычнага жыцця. Астраконы вывучае папіралогія.
Матэрыялам для пісьма маглі служыць таксама пальмавыя лісты.
У VI V стст. да н. ч. шырокае распаўсюджанне атрымліваюць драўляныя дошкі і васкаваныя таблічкі (выкарыстоўваліся для выканання школьных практыкаванняў, дзелавых запісаў, перапіскі). Некалькі таблічак ужо складалі кнігу кодэкс (codex абрубак дрэва, затым змацаваныя, звязаныя адна з адной таблічкі праз зробленыя ў іх адтуліны). У залежнасці ад колькасці таблічак адрознівалі дыпціх (2 таблічкі) diptycha, трыпціх (3) triptycha, тэтрапціх (4) tetraptycha і г. д. поліптых (шмат) poliptycha. Пры складанні кодэкса воскам пакрывалі ўнутраныя бакі крайніх дшчачак і атрымлівалася штосьці падобнае на сучасную вокладку. А вонкавыя бакі багатыя людзі ўпрыгожвалі золатам, касцянымі інкрустацыямі, больш бяднейшыя выводзілі свае імёны. Інструментам для пісьма на васкаваных дошчачках служыў асобы грыфель сцілус (сучасны выраз “літаратурны стыль”).
У V ст. да н. ч. распаўсюджанне атрымлівае папірус, які трапіў у Грэцыю не раней VII ст. У Александрыйскай бібліятэцы былі выпрацаваны асобыя правілы вытворчасці рукапісу, дакладна вызначаны памеры скрутка вышыня ў 20 30 см (аднак вядомы скрутак у 37 см трагедый Эўрыпіда; а таксама мініяцюрны усяго 5 см зборнік эпіграм на жанчын ІІ ст. да н. ч.). На папірусе і на пергамене пісалі ў асноўным завостранай камышовай палачкай каламам (лат. сalamus).
Загаловак кнігі размяшчаўся ў канцы, або ў пачатку кнігі. Маглі таксама ўказвацца аўтар і першыя словы твора. Загалоўкі выдзяляліся чырвоным чарнілам (адсюль і “чырвоны радок”). У афармленні ўжывалася чарніла залатога і сярэбранага колераў. Скрутак са склееных аркушаў папіруса (звычайна не больш за 20) па-грэчаскі называўся tomos (сучаснае “том”). Сярэдні абём 56 см, каб зручна было трымаць у руках. Тэкст пісалі слупкамі, вышыня якіх займала ад 2/3 да 5/6 вышыні скрутка. Да скрутка прымацоўвалі пергаменную стужку з скарочаным загалоўкам (titulus) або выпісвалі тытул на адваротным баку скрутка. Скруткі маглі захоўвацца пры добрым даглядзе да 200 гадоў. Каб падоўжыць жыццё папіруснай кнізе яе змазвалі кедравым алеям і захоўвалі ў пергаменным футурале. Багатыя людзі маглі дазволіць ўпрыгожанне футурала пупрурам, замаўлялі таксама спецыяльныя скрынкі мембрану, у якіх захоўвалі ад 5 да 15 скруткаў. Для разгортвання скруткаў выкарыстоўваліся спецыяльныя драўляныя палачкі з галоўкай, якая таксама ўпрыгожвалася (разьбой, наканечнікамі, золатам, слановай косцю).
У хуткім часе на змену папірусу прыходзіць пергамен матэрыял для пісьма са скуры жывёл, часцей козаў, авечак, цялят, радзей трусоў, зайцаў, кошак. Доўгі час папірус і пергамен суіснавалі паралельна і асноўнай формай пэўны час заставаўся скрутак. Напрыклад, Цыцэрон сцвярджаў, што бачыў тэкст усіх 24 песень “Іліяды”, перапісаны на такім тонкім пергамене, што ўвесь скрутак змяшчашся ў арэхавай шкарлупіне.
Хоць пергамен быў адначасова дарагім матэрыялам, бо на выраб нават адной кнігі трэба было забіць цэлы статак авечак ці козаў, аднак з ІІІ стст. да н. ч. з-за ўпадку вытворчасці папіруса ў Егіпце, ён выходзіць на першае месца і выцясняе папірус. Вываз папіруса з Егіпта перарываецца ў VIII ст. пасля заваявання яго арабамі, адначасова арабы прынеслі з сабой новы матэрыял для пісьма паперу.
Ужыванне ж пергамену канчаткова зацвердзіла пераход на новую форму кнігі кодэкс (вядомы ўжо ў V ст. да н. ч.). Старажытнейшыя з захаваных кодэксаў адносяцца, праўда, толькі да ІІІ ст. н. ч. З поспехам кодэкс стаў распаўсюджвацца сярод гандляроў. Гэта забясчвалася яго практычнасцю, даўгавечнасцю, зручнасцю карыстання. Кодэкс уяўляў з сябе сшыткі абёмам у 436 старонак. Фармат яго быў розны, часцей ін-кварта, ін-актава, у ІІІ IV стст. зяўляюцца і вялікія фарматы ін-фоліа у аркуш. У кодэксе зяўляюцца высунутыя ўлева радкі з павялічанай літарай; зяўляецца пагінацыя (нумарацыя) старонак. Загаловак у кодэксе, як і ў скрутках, яшчэ доўгі час пісалі ў канцы кнігі у калафоне. Аднак паступова загаловак замацоўваецца за пачаткам. Кодэксы багата ілюструюцца. У галіне кніжнай справы адбываецца падзел працы, узнікаюць новыя прафесіі: перапісчыка, рэдактара, карэктара, пераплётчыка.
Адпаведна развіваецца кніжны гандль і бібліяфільства (збіранне кніг), пашыраецца кола чытачоў. Так, у V ст. да н. ч. у Афінах можна было купіць кнігу, кошт якой залежаў ад абёму, мастацтва афармлення кнігі, яе папулярнасці. У гэты час узнікаюць такія тэрміны, як “бібліяпола” (кнігагандляр), “бібліятэка” (першапачаткова так называліся кніжныя лаўкі). Знакамітымі збіральнікамі кніг былі Платон, Арыстоцель, Пталамеі. Рост колькасці кніг выклікаў да жыцця і першыя ідэі аб цэнзураванні кніг (Платон), а таксама першыя бібліяграфічныя працы “Pinakes” (“Пінакес”) Калімаха, каля 305250 гг. да н. ч., у якой былі адлюстраваны найбольш каштоўныя кнігі з Александыйскай бібліятэкі.
Рым. Рання рымская культура развівалася пад уплывам грэчаскай культуры. У VIII ст. да н. ч. на заходнім беразе Апенінскага паўвострава ўзнікла грэчаская калонія Кумы, якая пераўтварылася ў буйны гандлёвы і культурны цэнтр. Адсюль прыйшло і грэчаскае пісьмо, якое перанялі этрускі продкі рымлян (іх алфавіт складаўся з 19 літар). Да нашага часу дайшло больш за 8 тысяч помнікаў этрускай пісьменнасці, у асноўным гэта надпісы на пахавальных плітах (не расчытаны у сувязі са знікненнем этрускай мовы ў пачатку новай эры). Праз этрускаў грэчаскі алфавіт атрымаў распаўсюджанне сярод іншых італійскіх народаў. З цягам часу запазычаны алфавіт быў відазменены, галоўным чынам у графіцы літар, і прыняў прыкладна ў ІІ ст. да н. ч. новую лацінскую форму.
Старажытнейшымі рымскімі помнікамі пісьма на лацінскай мове зяўляюцца надпісы на “чорным камені Ромула” і на “на залатой спражцы Пранесты”, якія адносяць да 600 г. да н. ч. У гэты час лацінскі алфавіт складаўся з 21 літары, пазней дадаліся яшчэ тры.
Значнае распаўсюджанне граматнасці ў эпоху Рымскай рэспублікі і ранняй імперыі садзейнічала развіццю кніжнай справы. Пра гэта сведчаць творы Марцыла, Святонія, Вітрувія і інш.
Для пісьма выкарыстоўваліся разнастайныя матэрыялы: гліна, пальмавыя лісты, ліпавы луб (лац. liber “кніга” луб), тканіна (“льняныя” кнігі). Адным з самых распаўсюджаных быў як і ў Грэцыі гліняны чарапок астракон. На свінцовых рулонах запісвалі малітвы і загаворы, якія апускаліся ў магілу разам з пакойнікам. Для пісьма на пальмавых і свінцовых лістах выкарыстоўвалі металічныя інструменты.
Галоўным жа матэрыялам у антычнасці служыў папірус, пергамен, драўляныя васкаваныя дошчачкі. Рымскія дошчачкі (tabulae) ўжываліся вельмі шырока. Іх фарбавалі ў белы колер (адсюль слова “альбом” “Album” “белая дошка”), пакрываючы часцей цёмным воскам. Металічны інструмент для пісьма на васкаваных дошчачках таксама, як і грэкаў называўся стылем (адзін канец завостраны для пісьма, другі у выглядзе лапатачкі для зацірання непатрэбнага). Выкарыстанне такіх дошчачак таксама спрыяла распаўсюджанню кодэкса (2 звязаныя дошчачкі duplieces, 3 triplices, шмат poliplieces). Прыкладна ў І ст. разам з ужываннем пергамена кніга набывае той выгляд, як і сучасная. Старажытнейшыя кодэксы, захаваныя да нашага часу, напісаны ў сярэдзіне IV ст. Аднак захаваліся і ўрыўкі кодэксаў ІІ ст., акрамя таго вядома эпіграма рымскага паэта Марцыла канца І ст. з апісаннем кнігі паэмы Вергілія. З апісання відаць, што кніга мела форму не скрутка, а кодэкса. Такім чынам, не пазней чым каля 100 года да н. ч. (або ў ІІ ст.) кніжныя кодэксы ўжо вырабляліся і былі распаўсюджаны разам з папіруснымі і пергаменнымі скруткамі.
Разам з прамым, чатырохвугольным капітальным шрыфтам, які быў прыдатны для высякання на камені, у Рыме, як і ў Грэцыі, узнікае новы шрыфт закруглены, больш гнуткі і вытанчаны, які атрымаў назву унцыял, а таксама распаўсюджваецца курсіў скорапіс.
Уплыў грэчаскай культуры быў значным і ў развіцці кніжнага гандлю і бібліяфільства ў Рыме. Так, у І ст. да н. ч. кніжны гандаль лічыўся прыбытковай справай.
У Старажытным Рыме ўзнікнкае нават “выдавецкая” справа, пачныльнікам якой быў сябра Цыцэрона Ціт Пампей Атык (109 39 гг. да н. ч.), які ўвёў масавы выраб рукапісаў для продажу. Атык праславіўся выданнем першай ілюстраванай кнігі, якой былі “Партрэты” Тэрэнцыя Варона (116 27 гг. да н. ч.), укючаўшыя 700 біяграфій і выяў, якія былі выкананы ксілаграфічным спосабам, вытных рымлян і грэкаў.
Цэны на кнігі былі параўнальна невысокія. Напрыклад, Марцыял прадаваў свой твор “Ксеніі” (14 старонак спорным пісьмом) па 30 драхм (капеек). Імператарскі Рым быў горадам чытання, у якім жыло мноства вучоных і аматараў-кніжнікаў сярод арыстакратаў. У кожнага багатага рымляніна была бібліятэка. Знакамітым бібліяфілам быў Цыцэрон, які з любоўю гаварыў пра свае зборы кніг. Кнігі захоўваліся на паліцах, у пранумараваных футуралах, да якіх былі прымацаваны таблічкі з загалоўкамі. Па прыкладу грэкаў рымляне пачалі ствараць гарадскія бібліятэкі, якімі сталі публічныя бібліятэкі цэнтры навукі, культуры і асветы. Па меры распаўсюджання новай рэлігіі ўзнікалі і хрысціянскія бібліятэкі. Кожная буйнейшая бібліятэка мела сваю майстэрню па перапісцы кніг, а таксама пасылала сваіх перапісчыкаў для зняцця копій у іншыя бібліятэкі. Традыцыйна рымскія бібліятэкі мелі два фонды лацінскі і грэчаскі. У кожнай бібліятэцы існаваў каталог.
Кніжныя лаўкі таксама служылі месцам сустрэч аматараў літаратуры і мастацтва. Часцей за ўсё ў памяшканні кніжнай лаўкі займаліся таксама перапіскай і тыражыраваннем рукапісных твораў. Кнігі чыталі ўслых як ў кніжных лаўках, так і ў банях, за трапезай, на прагулках, у пасцелі. Праўда, кніга прыносіла прыбытак у асноўным гандлярам, боо аўтарскага права яшчэ не існавала. У перапісцы кніг і ў бібліятэчным абслугоўванні чытачоў шырока выкарыстоўвалася праца рабоў.
Часта кніга станавілася вострай зброяй у палітычнай палеміцы. Палеміка як літаратурная, так і палітычная вялася або вусна, або сродкам распаўсюджвання брашур. Урадавыя паведамленні для насельніцтва размяшчаліся прама на сценах, у найбольш бойкіх месцах. З такіх паведамленняў і нарадзіліся першыя прататыпы сучасных газет “Аcta senatus” “Сенацкая хроніка” (заснавана Цэзарам у 59 г. да н. ч.), “Аcta diurna urbis” “Штодзённая рымская грамадская хроніка”. Гэта былі набеленыя дошкі, падобныя да сучасных афіш, развешаныя на слупах. Граматныя рабы перапісвалі гэтыя афіцыйныя ведамасці на васкаваныя таблічкі і разносілі рымскай знаці. “Хронікі” рассылаліся нават па пошце ва ўсе правінцыі Рымскай імперыі.
Рост выкарыстання пісьмовага слова ў IV III стст. да н. ч. у палітычнай барацьбе прывёў і да яго ганення. Нават у старажытных Афінах творы філосафа-матэрыаліста Эпікура (342270 гг. да н. ч.) былі ў значнай ступені знішчаны па абвінавачванні аўтара ў бязбожжы. У Рыме ў часы праўлення Аўгуста былі ганенні на кнігі, якія змяшчалі прароцтвы пра гібель краіны (было знішчана да 2 тысяч кніг). Імператар Нерон загадваў знішчаць кнігі, у якіх яго высмейвалі. Даміцыян прыгаварыў да пакарання не толькі гісторыка, які пісаў у духу не адпаведным імператару, але і ўсіх гандляроў, якія распаўсюджвалі гэтыя творы. Мяркуюць, што і творы Тацыта не дайшлі поўнасцю да нас, бо ён адкрыта выступаў супраць імператараў Нерона і Даміцыяна.
З таго моманту, як хрысціянства стала дзяржаўнай рэлігіяй, пачалася сапраўдная вайна супраць ерытыкоў, якімі зяўляліся антычныя аўтары. Так, у пачатку IV ст. па загаду імператара Канстанціна былі знішчаны ўсе працы Арыя. Антычная кніга панесла значныя страты: дастаткова сказаць, што нам вядомы назвы трох тысяч грэчаскіх камедый і трагедый, а цалкам захаваліся тэксты толькі 44 з іх. Карыстаючыся эдыктам імператара Феадосія аб закрыцці паганскіх храмаў, архіепіскап Феафіл накіраваў свае сілы на знішчэнне Александрыйскай бібліятэкі.
Кнігі ў Рымскай імперыі гінулі і ад стыхійных бедстваў, якім было, напрыклад, вывяржэнне Везувія ў 79 г. (н. ч.!), якое прывяло да гібелі трох гарадоў Пампеі, Геркуланума, Стабій і некалькіх невялікіх населеных пунктаў і віл. У працэсе раскопак (1748 г.) выявілася, што ў гарадах усё захавалася такім, якім было да вывяржэння, у тым ліку і скруткі кніг на паліцах. Страты былі нанесены кніжнай культуры Рыма захопамі готаў (410 г.), вандалаў (455 г.). Так, у адным са сведчанняў падзення Рыма пісьме багаслова Іераніма ад 412 г. напісана: “…Горад, які захапіў увесь свет, сам аказаўся захопленым; больш за тое, голад папярэднічаў мячу, і толькі нямногія з гараджан ацалелі, каб стаць пленнікамі”.
Распад Рымскай імперыі ў V ст. стаў пачаткам ужо новай гістарычнай эпохі Сярэднявечча, асноўнай дыпламатычнай мовай якога ў Еўропе становіцца латынь, а лацінскі шрыфт атрымлівае паступовае распаўсюджанне ў VIII ст. у Англіі і Германіі, у IX ст. у Францыі, у ХІІІ ст. у Чэхіі, у XIV ст. у Польшчы, Венгрыі, Літве.
Літаратура
1. Владимиров, Л.И. Всеобщая история книги / Л.И. Владимиров. М. : Книга, 1988. С. 2434.
2. Шомракова, И.А. Всеобщая история книги / И.А. Шомракова, И.Е. Баренбаум. СПб. : Изд-во «Профессия», 2005. С. 1316.