Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1.Кадастр түсінігіне анықтама беріп, оның мақсаты мен міндеттерін түсіндіріп, сипаттаңыз.
Кадастр (французша: cadastre – парақ, тізілім) –
I. экономикада – елдің, мемлекеттің экономикалық ресурстары туралы негізгі мәліметтердің дүркін-дүркін немесе үздіксіз бақылау негізінде жүйеге келтіріліп, ресми түрде жасалған жиынтығы.
Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
II. биологияда – жүйеленген биологиялық мәліметтер жиынтығы. Кадастр белгілі бір нысанның үстінен үздіксіз немесе мезгіл-мезгіл жүргізген бақылау мәліметтерін тіркеу арқылы жасалады. Бұл мәліметтерді тіркеу үшін, алдымен, оның сапасы дұрыс бағаланып, категорияға, топтарға бөліп жіктелінеді. кадастрдың түрлері көп.
Мысалы, орман кадастры – орман алқаптарының көлемі, сапасы туралы мәліметтер жиынтығы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры – қорық, қорықша, ұлттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы; жануарлар Кадастры – белгілі бір аумақтағы жануарлар саны, таралуы, шаруашылық маңызы және оларды пайдалану туралы мәліметтер; өсімдіктер Кадастрды – жануарлар Кадастры сияқты өсімдіктер туралы жиналған деректер. Кадастры жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Мақсаты: Табиғи ресурстар кадастр туралы түсінік қалыптастырады. Оларды жүйелеу, кадастр қызметінің құқықтық негіздері туралы білім алу.
2.Кадастрлар түрлерінің жіктелуін, кадастрлық іс шаралар нысандарын сипаттап, олардың арасындағы байланысты көрсетіңіз.
Материалдық игілік қайнар көзі және салық салу объектісі ретінде жер туралы мағлұматтарды объективті түрде алу қажеттілігінен тарихи жер кадастрі туындады. Мемлекеттің пайда болуымен бірге жер мемлекеттік кіріс және арнайы салық объектісіне айналды.
Сондықтан қоғамның бір белгілі даму сатысында алдымен жерді есепке алу, содан кейін оны бағалау керектігі пайда болады, яғни жер кадастрін жүргізу қажеттілігі туындайды.
«Кадастр» сөзі латынның «capitastrum» деген сөзінен шыққан. Бұл сөз «салық салынатын заттардың тізімі» деген ұғым береді. Осыған байланысты әуелі кадастр деп салықтанатын заттардың тізімі тіркелген кітапты (реестр) айтатын. Есепке, бағалауға алынған объектіге байланысты жер, су, орман және т.б. кадастрлері деп бөлінді. Сонымен бір жақты түсінікте жер кадастрі – жер салығы салынатын заттар туралы кітап, ал кең түсінікте – жерге салық салу үшін жер туралы мәліметтерді алу мақсатымен жерді есепке алу, жазу және бағалау бойынша мемлекеттің жүргізетін әрекеттер жүйесі. Кадастрлердің басқа түрлерінен жер кадастрі өзінің объектісімен (жер – өндіріс құралы және материалдық игіліктердің қайнар көзі) ерекшелінеді. Жер кадастр әдістемесінің ерекшелігі жердің ерекшеліктерімен себептеледі. Ол ерекшеліктері келесідей:
I. экономикада – елдің, мемлекеттің экономикалық ресурстары туралы негізгі мәліметтердің дүркін-дүркін немесе үздіксіз бақылау негізінде жүйеге келтіріліп, ресми түрде жасалған жиынтығы.
Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
II. биологияда – жүйеленген биологиялық мәліметтер жиынтығы. Кадастр белгілі бір нысанның үстінен үздіксіз немесе мезгіл-мезгіл жүргізген бақылау мәліметтерін тіркеу арқылы жасалады. Бұл мәліметтерді тіркеу үшін, алдымен, оның сапасы дұрыс бағаланып, категорияға, топтарға бөліп жіктелінеді. кадастрдың түрлері көп.
Мысалы, орман кадастры – орман алқаптарының көлемі, сапасы туралы мәліметтер жиынтығы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры – қорық, қорықша, ұлттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы; жануарлар Кадастры – белгілі бір аумақтағы жануарлар саны, таралуы, шаруашылық маңызы және оларды пайдалану туралы мәліметтер; өсімдіктер Кадастрды – жануарлар Кадастры сияқты өсімдіктер туралы жиналған деректер. Кадастры жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
3. Табиғи ресурстар кадастрын анықтап, олардың экологиялық маңыздылығын айтып көрсетіңіз.
Адамзаттың күн көрісі мен тіршілік етуіне қажетті заттар және табиғатта кездесетін жаратылыс дүниелері — табиғи ресурстар деп аталады. Су, жер, өсімдік, жануар, тау-тас, қазба-байлық және өзге де, тікелей не өнделген күйінде тұрмысқа, өндіріске қажетті дүниеліктердің бәрі де табиғи ресурстарға жатады. Табиғи ресурстарды пайдалану нәтижесінде, адамзат — азық-түлік, киім-кешек тұрмыс кажетін өтеуге керекті заттар, жанар-жағар майлар жөне өнеркәсіпке қажетті шикізаттарды алады. Табиғи ресурстар, олардың қолдану саласына қарай — өндірістік, денсаулық сақтауға қажетті, ғылыми, эстетикалык деп бөлінеді. Табиғи ресурстары сарқылмайтын және сарқылатын деп екіге бөлінеді. Сарқылмайтын қорлар адам баласына тәуелсіз болып келеді. Соның бәрі –су. Жер шарындағы судың үлесі барлық жердің 2/3 алып жатыр. Сондықтан оның қоры үздіксіз айналымға түсіп, қалпына келіп отыр. Сарқылатын қорлар өз кезегінде қалпынaа келетін және қалпына келмейтін деп жіктеледі. Мысалы, қазба байлықтар, мұнай, көмір қорлары қалпына келмейтін байлық көзіне жатады. Қалпына келетін қорлар да адамның ақыл-ойына тәуелді болады. Олар – топырақ , өсімдік пен жануарлар әлемі.
Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
Жер кадастры – ауыл мен орман саласында өндірістің басты құралы жер туралы егжей-тегжейлі мәліметтердің жиынтығы;
Су кадастры – жер бетіндегі және жер астындағы су нысандары туралы гидрологиялық мәліметтердің жиынтығы;
Кадастр деректері салықтарды, табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төлемдер белгілеу кезінде, нысандарды жалға беру, кепілге салу, сату кезінде олардың құнын бағалау үшін пайдаланылады.
Кадастр белгілі бір нысанның үстінен үздіксіз немесе мезгіл-мезгіл жүргізген бақылау мәліметтерін тіркеу арқылы жасалады. Бұл мәліметтерді тіркеу үшін, алдымен, оның сапасы дұрыс бағаланып, категорияға, топтарға бөліп жіктелінеді. Кадастрдың түрлері өте көп.
Мысалы, орман кадастры – орман алқаптарының көлемі, сапасы туралы мәліметтер жиынтығы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры – қорық, қорықша, ұлттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы; жануарлар Кадастры – белгілі бір аумақтағы жануарлар саны, таралуы, шаруашылық маңызы және оларды пайдалану туралы мәліметтер; өсімдіктер Кадастрды – жануарлар Кадастры сияқты өсімдіктер туралы жиналған деректер. Кадастры жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Табиғи ресурстарды таусылмайтын, тегін нәрсе сияқты түсіну, Қазақстанның берік нарық жолына түсуімен байланысты кадастрлық қызметтің табиғат ресурстарын кадастрлық бағалау элементінің мәні арта түсті. Табиғат ресурстарын үнемді пайдалану мен қорғау үшін оның сандық, сапалық ресурстарын ғана емес, құндық бағасын да біліп отыру керек. Табиғи ресурстардың кадастрлық бағасын да үнемдеп пайдалануды басшылыққа алуымыз керек деп есептейміз.
4. Кадастр жұмыстарының даму тарихын сипаттап, әртүрлі кезеңдерінің ерекшеліктерін көрсетіп,жетістіктерін анықтаңыз.
Кадастр – тізім деген мағына береді. Кадастр экономикада – елдің, мемлекеттің экономикалық ресурстары туралы негізгі мәліметтердің дүркін-дүркін немесе үздіксіз бақылау негізінде жүйеге келтіріліп, ресми түрде жасалған жиынтығы. Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
Жер кадастры – ауыл мен орман саласында өндірістің басты құралы жер туралы егжей-тегжейлі мәліметтердің жиынтығы;
су кадастры – жер бетіндегі және жер астындағы су нысандары туралы гидрологиялық мәліметтердің жиынтығы;
орман кадастры – орман алқаптарының көлемі, сапасы туралы мәліметтер жиынтығы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры – қорық, қорықша, ұлттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы; жануарлар Кадастры – белгілі бір аумақтағы жануарлар саны, таралуы, шаруашылық маңызы және оларды пайдалану туралы мәліметтер; өсімдіктер Кадастрды – жануарлар Кадастры сияқты өсімдіктер туралы жиналған деректер. Кадастры жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Кадастр алғаш рет мысыр елдерінде көне дәуірде 3000 ж бұрын жер учаскілерін есептеуде пайдаланған. Кадастр туралы Август кезеңінде таралған. Сол кезде тұрғындар сынағы жүргізілді. Орта ғасырда кадастр жұмысы жалғасты, жерді суретке түсіру басталды. 1718 жылдан бастап Рим кадастрына сүйеніп,алғашқы кадастр жасалды. Онда учаскелердің шекаралары анықталды. 1:2000 карталар істелінді. Бұл картада жердің сапасы көрсетілді, жерден түсетін пайданы көрсетті, соған байланысты солардың салықтары анықталды. 1760 жылы 1-ші ақпанда 1-ші кадастр құрылды.19 ғасырда Франция, Бельгия, Австрия, Швецария, Голландияда кадастрдың құрылуы негіз болды.
5.Қазақстанда кадастрлық жұмыстарының ұйымдастырылу кезеңдерін көрсетіп, жүргізілу ерекшеліктерін сипаттаңыз. Кадастр (французша: cadastre – парақ, тізілім) – I. экономикада – елдің, мемлекеттің экономикалық ресурстары туралы негізгі мәліметтердің дүркін-дүркін немесе үздіксіз бақылау негізінде жүйеге келтіріліп, ресми түрде жасалған жиынтығы.Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
II. биологияда – жүйеленген биологиялық мәліметтер жиынтығы. Кадастр белгілі бір нысанның үстінен үздіксіз немесе мезгіл-мезгіл жүргізген бақылау мәліметтерін тіркеу арқылы жасалады. Бұл мәліметтерді тіркеу үшін, алдымен, оның сапасы дұрыс бағаланып, категорияға, топтарға бөліп жіктелінеді. кадастрдың түрлері көп.Мысалы, орман кадастры – орман алқаптарының көлемі, сапасы туралы мәліметтер жиынтығы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры – қорық, қорықша, ұлттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы; жануарлар Кадастры – белгілі бір аумақтағы жануарлар саны, таралуы, шаруашылық маңызы және оларды пайдалану туралы мәліметтер; өсімдіктер Кадастрды – жануарлар Кадастры сияқты өсімдіктер туралы жиналған деректер. Кадастры жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Кадастр мәліметтері топографиялық-геодезиялық, аэро-ғарыштық, картографиялық, жерді үйлестру, инвентаризациялық, топырақтық, геоботаникалық, бағалаулық және басқа зерттеу мен іздестіру жұмыстарын жүргізу арқылы қалыптасады. Кадастр мәліметтерін есепке алу, сақтау бірлігі белгіленген тәртіппен жер құқығы қатынастары субъектілеріне бекітіліп берілген, тұйық шекарада бөлінген жер учаскесі болып табылады
6.Қазақстанның кадастрлық іс-шараларының құқықтық негіздерін көрсетіп, олардың маңыздылығын көрсетіңізЖер кадастрының құқықтық байламы негізін жер учаскелеріне құқықты куәліктейтін құжаттардың беру мен кейін тіркеу және жер құқығына қатысты барлық мәліметтерді тұрақты өзгертуді пайдалануда оның бөлінуін,бөлінбеуін,иектеуін анықтайды.Осы байламға құқықтық механизм қоланатын мемлекет мүддесіне жер учаскелерін бөліп беруді алып қоюды келіісмдеу немесе сот шешімі бойынша жүргізілетін жұмыстар мен әдістерді жатқызуға болады. Жер кадастрынан қаржылық байламы жер үшін төлем ипотекалық кредиттеу,жер учаскелерін және жерді пайдалану құқығын сату мөлшерін анықтау үшін жүргізіледі.Жер кадастрының көп функционалдық байламы жер учаскесін сипаттаушы мәліметтер жиынтығынан (құнарлық,топырақ және өсімдік жамылғысы,геоморфология,гидрология,орналасуы,экологиялық жағдайы және т.б жерлерді сан және сапалық есепке алудан кадастр ақпаратын жинауын,сақтауын,беруін(жер учаскелерінің кварталдардың,аудандардың,қалалардың,облыстардың,республиканың,электрондық карталарымен қоса)қамтамсыз ететін автоматтандырылған жүйені жүргізуден жер туралы есеп жасау және есеп беруден тұрады.
7.Жер кадастрының мақсаттары мен міндеттерінін анықтап, оған түсініктеме беріп, құрастыру прициптерін көрсетіз
Жер кадастры — мемлекет аумағындағы жер ресурстарының табиғи және шаруашылық жағдайы мен оларды бағалау туралы мәліметтер жүйесі. Жер телімдерінің орналасқан жері, нысаны, пайдаланылуы, ауданы мен шекарасы, сапалық сипаттамасы, жер пайдалану есебі мен жер телімдерін бағалау Жер кадастрының мәліметтері жүйесіне кіреді. Мемлекеттік Жер кадастрының деректері жерді пайдалану мен қорғауды жоспарлаған, жерге орналастырған, шаруашылық қызметін бағалаған, жерді пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да шараларды жүзеге асырған кезде сүйенетін негіз болып табылады. Ол деректер жер үшін төлем мөлшерін анықтау кезінде, құқықтық және басқа кадастрды жүргізген кезде пайдаланылуы мүмкін. Жер кадастрын жүргізу мемлекеттік тапсырыспен бюджет есебінен жүзеге асырылады. Жер кадастрының мәліметтеріне әркімнің қолы жете алады, ол мүдделі тұлғаларға ақылы түрде беріледі. Мемлекеттік органдарға Жер кадастры мәліметтерін беру тегін жүзеге асырылады. Мемлекеттік Жер кадастрын жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.Қазақстандағы жер кадастрының мақсаттары мен арналуы оның міндеттерін және мазмұнын анықтайды. Кадастр жүйесінің бірлігі, өз кезегінде, қолданатын әдістемелердің бірдейлігін және барлық деңгейде сәйкесті тәртіпте жүргізуін, жеке әр жер учаскесінен бастап, жалпы мемлекеттік дәрежеде болғанын қажет етеді. Мемлекетке есепке алудың бірыңғай жүйесін ұйымдастыру мемлекеттік жоғарғы басқару органдарының міндеті болғандығынан сол органдар жер кадастрының мазмұнын және жүргізу тәртібін белгілейді.
8.Топырақ бонитировкасына анықтама беріп, оның маңыздылығын айтып сипаттаңыз
Топырақты бонитеттеу – топырақтың табиғи құнарлығын салыстырып бағалау, оларды табиғи қасиеттер бойынша жіктеу.
Жерді құнарлығы бойынша бағалау келесілерге бөлінеді:
топырақты бонитеттеу;
жерді экономикалық бағалау.
Жердің сапалық жағдайы 4 көрсеткіштерден тұрады:
1. Құнарлық;
2. Тұрған орны;
3. Экономикалық факторлар;
4. Кеңістік-технологиялық жағдайлар.
Құнарлылық 2 түрде болады:
табиғи;
жасанды;
Табиғи құнарлық – қоректік заттарды ұзақ процесінде жиалған нәтежиесінде пайда болған.
Жасанды құнарлық – адамның еңбек нәтежиесінде пайда болады.
Табиғи және жасанды құнарлылықпен қатар, экономикалық құнарлық құрастырады.
Топырақты бонитеттеу нәтижелері, табиғи құнарлықтың
негізгі факторлары бойынша, топыраққа қатысты жарамдылықты көрсетеді.
Бонитировка деген сөз латынша “bonitas” деген сөзден шыққан. Бұның аудармасы «сапалық, сапасы артушылық». Бонититеттеу дегеніміз топырақтың сапалылығын білдіреді. Топырақ бонитеті дегеніміз – оның сапасының көрсеткіші. Топырақтың сапасы, оның табиғи белгілері және қасиеттері бойынша бағаланады, ол ауылшаруашылық дақылдарының шығымдылығымен тығыз байланысты. Сондықтан топырақтың сапасын айыру дегеніміз, оларды ауылшаруашылық дақылдар шығымдылығымен өзара байланысты, табиғи белгілері және қасиеттері бойынша бағалау деп түсініледі. Топырақтың құнарлығы микроорганизмдердің қатысуымен қалпына келеді, бірақ оған ұзақ уақыт керек. 2,5 см құнарлы топырақ қабаты қалыптасу үшін 100 жыл, бірқалыпты ортада (жылу, ылғал, күн жүзі және т.б.) 90 см топырақ қабаты жасалу үшін 16 мың жыл керек. Топырақ сапасын айырудың негізгі мақсаты-топырақтың сапасына, құнарлылығына, ішкі белгілері және қасиеттері бойынша салыстырмалық (балл) сандық мінездеме беру болып табылады.
Бонитеттеу жұмыстарын жүргізгенде мынадай жағдайларды есте ұстау керек:
1) топырақтың сапасын бағалау агротопырақ аудандарының шекарасында жүргізіледі, сондықтан оның аудандық ерекшелігі болады;
2) топырақтың бағалайтын белгілерінің жиынтығы, әртүрлі топырақтың эколого-генетикалық қатарларына және топтарына әртүрлі болады;
3) топырақтың сапасын бағалау нәтижелері жерге экономикалық баға бергенде бағалау бірлігі ретінде пайдаланылады.
В.В.Докучаевтың топырақтың сапасын бағалау әдісі. Топырақтың сапасын бағалау мәселесін зерттеуге көп үлес қосқан және ғылыми топырақтанудың негізін салған В.В.Докучаев болды. Топырақтың сапасын бағалау жұмыстарын жүргізгенде В.В.Докучаев табиғи-тарихи әдісті қолданды. Бұл әдістің маңыздылығы мынады: ең алдымен топырақтың, оның негізіндегі қасиеттерін жан-жақты зерттеп алып, содан кейін олардың салыстырмалық бағасы белгіленеді, яғни сапасы бағаланады.
ерекшеліктері, сондай-ақ топырақтың ауа-райы мен өзара байланысын зерттейді.
Табиғи топырақ аудандарын анықтағаннан кейін олардың ауылшаруашылық – экономикалық жағдайын толық зерттеу үшін екінші кезеңге кіріседі.
В.В.Докучаевтың әдісі бойынша жоғарыда айтылған топырақтың сапасын бағалаудың кезеңдері бір-бірімен тек толық байланысты ғана емес, олардың біріншісі екіншісінің негізгі және белгілі болып қызмет етуге тиісті.
Техникалық жағынан В.В.Докучаевтың әдісі мына жұмыстарды біріктіреді:
1) топырақтардың табиғи топтамаларын жасау;
2) олардың геологиялық қасиеттерін (топырақтың қуаттылығы, қарашіріндінің мөлшері, топырақ астының мінездемесі мен олардың орналасу жағдайы) анықтау;
3) топырақтың химиялық құрамын белгілеу;
4) топырақтың физикалық қасиеттерін анықтау.
Әрбір топырақ түрі бойынша толық химиялық, механикалық сараптау (анализ) жүргізіледі, ылғал сіңірімділігі, су өтімділігі, капиллярлылығы, бу айналымы, жылу өткізгіштігі және т.б. анықталады.Топырақты далада және лабораториялық зерттеулердің негізінде төмендегідей тиісті диаграммалар жасалады:
1) геологиялық диаграмма (топырақтың қуаттылығы және қарашіріндінің мөлшері бойынша);
2) химиялық диаграмма (нәрлі заттардың, Менделеев және басқа көрсеткіштер бойынша).
3) Физикалық диаграмма (физикалық қасиеттері бойынша).
Осы үш орта диаграмма негізінде бір ортақ жалпы диаграмма жасалады. В.В. Докучаев топырақты осылай жан-жақты зерттеудің негізінде Нижегородской губерниясының топырағының сапасын бағалауды жүргізген. Бұл бағалау жүз (100) балдық жүйе бойынша жүргізілген: геологиялық, химиялық және физикалық сипаттамаларды салыстыра отырып сігіз топырақ тобы анықталған:
1) жон қара топырағы (ауыр қара шірінді аз батпақты)
2) қара сұр, қара топыраққа көшпелі топырақ (ауыр саздақты)
3) аңғар қара топырағы (қарашірінді-сазбалшықты)
4) Сұр солтүстік топыраққа көшпелі топырақ (орта сазды)
5) Ақшыл сұр (жеңіл сазды) топырақ
6) Құмды топырақ
7) Сазды құм топырақ
8) Құм топырақ
9. Қазақстан жерінің агроөнеркәсіптік маңыздылығын түсіндіріп, сол бойынша жерлердің категорияларға бөлінуін тұжырымдаңыз.
Агроөнеркәсіп кешені Қазақстан Республикасы экономикасының басым секторы болып табылады. Еуропалық комиссияның бағалауына байланысты агроөнеркәсіп кешенін дамыту шығындарының жалпы көлемі бойынша Қазақстан бірқатар дамыған елдердің алдында келеді. Сонымен қатар агроөнеркәсіп кешенінің сапалы жаңа даму деңгейіне өтуіне бірқатар проблемалар кедергі болуда, олардың арасында мыналар бар, олар жеке инвестицияларды тарту тетігінің нашарлығы, жаңа агроөнеркәсіп технологияларының енгізілмеуі, ауылдық өндірістік инфрақұрылымы мен сақтандыру жүйесінің нашар дамуы, ірі тауар өндірістерін құруға деген ынтаның жоқтығы болып табылады. Орталық Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің тапсырысы бойынша Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін дамытудың 2013-2020 жылдарға арналған салалық бағдарламасын әзірлеуде. Атап айтқанда, мынадай шешуші мәселелер зерделенетін болады:
Негізінде топырақтар оларды игеру үшін қолданылатын шараларды білу үшін бірнеше категорияларға бөлінеді:
А.категориясы: 1-арнайы жақсарту шараларын керек етпейді.Оларға тек кәдімгі, зоналық агротехникалық қажет. 2-топырақты жел эрозиясынан сақтауды қажет етеді және суларды және екіншірет тұзданумен күресу қажет.
Б.категориясы: 1-егіншілікке пайдалануға жарамда жерлер.Топырақтың ылғал тәртібін реттеу қажет, су эрозиясынан қорғау қажет. 2-егіншілікке өте аз немесе тіпті жарамсыз жерлер.
В.категориясы: 1-егіншілікке жарамсыз немесе өте жарамсыз жерлер.топырақтың эрозияған,сорланғаннан қорғау қажет етеді. 2-өте аз жарамды жерлер.Топырақ бетін жақсартуды қажет етеді.
10. Табиғи ресурстардың экологиялық кадастырын құрастыру жағдайы мен принциптерін тұжырымдап, әдістемелік нұсқаулары мен ережелерін талқылаңызКадастр (французша: cadastre – парақ, тізілім) –I. экономикада – елдің, мемлекеттің экономикалық ресурстары туралы негізгі мәліметтердің дүркін-дүркін немесе үздіксіз бақылау негізінде жүйеге келтіріліп, ресми түрде жасалған жиынтығы.Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
Жер кадастры – ауыл мен орман саласында өндірістің басты құралы жер туралы егжей-тегжейлі мәліметтердің жиынтығы;
II. биологияда – жүйеленген биологиялық мәліметтер жиынтығы. Кадастр белгілі бір нысанның үстінен үздіксіз немесе мезгіл-мезгіл жүргізген бақылау мәліметтерін тіркеу арқылы жасалады. Бұл мәліметтерді тіркеу үшін, алдымен, оның сапасы дұрыс бағаланып, категорияға, топтарға бөліп жіктелінеді. кадастрдың түрлері көп.
Қазақстан Республикасы табиғи ресурстарының есебі, қазіргі заман бағдарламалы-техникалық құралдарды қолдану негізінде ақпаратты өңдеу және сақтау, жинақтау мүмкіндіктерінің стандартизациясы;шолыма-сараптамалық сипаттағы құжаттардың және мемлекеттік статистикалық есептердің автоматты түрде құрылуы, ақпараттық ресурстарға жедел рұқсатты қамтамасыз етеді.
Кадастрлар қызметі: ақпараттарды жинау, жүйелеу, өңдеу; ақпаратты сақтау және жинақтаудың координациясы; қазіргі заман талабының компьютерлі технологияларын қолдану; цифрлы картография; стандарттарға негізделі; біртұтас ақпараттық кеңістік; ресурстарды басқару; табиғатты қолдану мәселелерін шешу;
Экологиялық Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге да заңнамалық актілерімен бекітілген тәртіпте табиғи ресурстардың жағдайы туралы кеңістік-үйлестірілген мәліметтерді жинаудың автоматтандырылған жүйесін, жүйелендіру, сақтау, өңдеу және көрсетуді ұсынады.
Негізгі мақсаттары: мемлекеттік басқару органдарын және мемлекеттік емес ұйымдарды табиғи ресурстардың жағдайы туралы уақытылы және шынайы ақпаратпен ақпаратты қолдау , Қазақстан Республикасы табиғи ресурстарының есебі, қазіргі заманғы бағдарламалық-техникалық құралдарды қолдану негізінде ақпаратты сақтау, өңдеу және жинақтау әдістерін стандарттау (ГАЖ), Ақпараттық ресурстарға жедел рұқсат етілген қол жетімділікті қамтамасыз ету, мемлекеттік статистикалық есептілікті және барлаулық-талдаулық сипаттағы құжаттарды автоматты құрылуын қамтамасыз ету.
11. Қазақстанның табиғи ресуртарының экологиялық жағдайын бағалау жұмыстарының негізін ашып корсетиниз
Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
Жер кадастры – ауыл мен орман саласында өндірістің басты құралы жер туралы егжей-тегжейлі мәліметтердің жиынтығы;
су кадастры – жер бетіндегі және жер астындағы су нысандары туралы гидрологиялық мәліметтердің жиынтығы;
сондай-ақ, жекелеген кәсіпшіліктер мен ұсақ нысандардың да кадастрлары болады. Кадастр деректері салықтарды, табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төлемдер белгілеу кезінде, нысандарды жалға беру, кепілге салу, сату кезінде олардың құнын бағалау үшін пайдаланылады;
биологияда – жүйеленген биологиялық мәліметтер жиынтығы. Кадастр белгілі бір нысанның үстінен үздіксіз немесе мезгіл-мезгіл жүргізген бақылау мәліметтерін тіркеу арқылы жасалады. Бұл мәліметтерді тіркеу үшін, алдымен, оның сапасы дұрыс бағаланып, категорияға, топтарға бөліп жіктелінеді. кадастрдың түрлері көп. Мысалы, орман кадастры – орман алқаптарының көлемі, сапасы туралы мәліметтер жиынтығы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры – қорық, қорықша, ұлттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы; жануарлар Кадастры – белгілі бір аумақтағы жануарлар саны, таралуы, шаруашылық маңызы және оларды пайдалану туралы мәліметтер; өсімдіктер Кадастрды – жануарлар Кадастры сияқты өсімдіктер туралы жиналған деректер. Кадастры жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Біздің Республикамызда басқаруды дамытудың маңызды міндеттерінің бірі оның табиғи-ресурс потенциалын рационалды пайдалану болып табылады. Бұл мәселені шешу тек аумақтың ресурсты потенциалын кешенді меңгеруде ғана мүмкін болады. Осындай бағалау негізінде пайдаланушылар басымдылықтары мен аймақтағы басқа табиғат ресурстары және лимиттерін алып қою туралы шешім қабылдану қажет. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес табиғат ресурстарының есеп функциясы Қазақстан Республикасы табиғат органдарының енуіне қатысты болады. Табиғатты қорғау ұйымдары мен ресурстік блок ведомстволармен табиғат ресурстарының жеке түрлері бойынша маңызды ақпараттар жинақталды. Қолданыстағы жинақтау, сақтау, өңдеу тәртібі және аумақтың жағдайы туралы ақпаратты пайдалану және оның бүтіндей табиғи-ресурстық потенциалына, табиғат ресурстарының интегралды бағалауына мүмкіндік бермейді, сонымен қатар табиғатты пайдалану және қоршаған табиғат ортасын қорғауды басқарудың арнайы тапсырмаларын шешуде бейімделмеген. Ресурсты үнемдеуге бағытталған табиғатты пайдалануды басқарудың негізгі элементтері болып табиғат ресурстарының мемлекеттік кадастрларының ақпараттық жүйесін пайдалану табылады.
Қазіргі таңда аталған ақпараттық жүйе қолданыста және өз құрамында келесідей функционалды модулдерді құрайды:
1) Орман кадастрының ішкі жүйесі
2) Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың кадастрының ішкі жүйесі
3) Жануарлар әлемі кадастрының ішкі жүйесі
4) Балық кадастрының ішкі жүйесі
5) Картографиялық деректердің блогы
Орман кадастрының ішкі жүйесі орман шаруашылығы жағдайы туралы ақпараттық жүйені (148 аса нысанды құрайды), шаруашылық қызмет бағасын, оның иелеріне бөлінуін, орман шаруашылығының сандық және сапалық жағдайын ұсынады. Орман, жануарлар, балық кадастрларының кадастрлық нысан карталарымен жұмыс сонымен қатар ерекше қорғалатын аумақтар атрибуттық ақпарат алуға кадастрлық нысандарды белгілеуге мүмкіндік береді, сыртқы мәлімет базасынан мәлімет алуға да, нысандардың ірімасштабтағы карталарына ауысуына және солармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. «Аумақтың барлық кадастрлары» қызметі пайдаланушыға таңдалған аумақ бойынша барлық кадастрлық нысандардың тізімін алуға мүмкіндік береді. Соның көмегімен картаның таңдалған учаскесі үшін топтары бар барлық нысандардың тізімі жасалады. Сайып келгенде нысанды таңдау процедурасының орындалу нәтижесінде таңдалған картаның бөлігі үшін аталған жүйенің барлық агрегаттары жүргізіледі.
12. Жер ресурстарын экономикалық бағалау жолдарын айтып, жердің құны мен төлемдерінің есептеуін көрсетіп сипсттаңыз.Басқару бір жүйеге тиеселі заңдарды пайдалану негізінде осы жүйені басқа жағынан бір жағдайға жеткізу мақсатындағы процесс ретінде қарау. Жер ресурстарының мәні. Басқарудың қызыметі. Жерге орналастыру жұмысын ұйымдастыру, жер кадастры жерді пайдалану бақылау, жер таласының шешімі. Жер ресурстарын басқарудың мақсаты. Жер ресурстаарын басқаруда жалпы мемлеттік жетекшілік. Жалпы мемлекеттік басқару және жерді пайдалануды шарушылық функкциялар бойынша эксплуатациялау. Жер кадастры базасында жер ресурстарын болжау, жоспарлауға байланысты жерді орналастыру, бөлу, бекіту. Басқару органдарының құқықтық базасының өзара байланысы және жер иеленушілер мен жер пайдаланушыларға бақылау. Жер ресурстарын басқару: жалпы құқықтық, экономикалық, экологиялық, және трехникалық. Басқа табиғи ресурстар мен жер пайдалану мәселерінің кешенді шешімі. Жер қызметінің аумақтық салалық есебі. Ауыл шаруашылық жерінің приоритеті. Мемлекеттік жер кадастры ретінде ақпараттық және ғылыми – техникалық негізінде жер ресустарын басқарудың жүйесі.
Жерді бағалау басқарудың нақты көзқарасы , ғылыми негізінің шешімі. Экономикалық бағалаудың мазмұны. Жалпы бағалау. Меншік бағасы. Негізгі көрсеткіштер- өнімділік , шығын, дефференциялды пайда, меншікті бағалауға - шығымдылық, шығын, дифференциалды пайда.
Жерді бағалаудың ақшалай қызыметі. Жер бағасының жалпы формуласы. Жердің нормативтік бағасы: нормативті пайда капитализациялау коэффиценті (банктің несиелеу проценті.) Ауылшаруашылық мақсаты жерді кадастрлық бағалаудың әдістері. Қалалық жерді бағалаудан айырмашылығы қалалық жерді аймақтау , жер учаскелерін сатуды ұйымдастыру. Жерді экономикалық және экологиялық қорғаудың мазмұны. Экономикалық және әлеуметтік факторлардфың есебі. Жерді бағалауды енгізуде жерді дайындау мақсатына қарай орналастыру. Шығынға ұшыраған жерлерді анықтаудың әдісі. Жерге орналастыру жобасы бойынша экологиялық бақылау жұмыстарын күшейту.
13) Шет елдердегі кадастрлық іс шараларды жүргізу негіздерін түсіндіріп, ерекшеліктерін айтып, олардың ТМД елдеріндегі кадастрлық жұмыстардан айырмашылығын дәлелдеңізБіздің түсінігіміздегі жерге орналастыру бұл жерді қорғау және рационалды пайдалануды ұйымдастыру жүйесі жерге орналастыру әрекеттері орын алғандығымен көп елде жоқ. «Жерге орналастыру» сөзінің аналогы да жоқ. Бұл сөзді ағылшын авторлары да ұқсас етіп аудармайды. Ағылшын тілінде «Land Use Planning» - жерді пайдалануды жоспарлау; « Land Managment» - жер басқару; «Land Servery» - межелеу, жерді түсіру. Француз тілінде «Amanagment Foncier»,» - ;неміс тілінде «die Flurbereinigung » сөздері «жерге орналастыру» түсінігі жақын болып табылады. Бұл жағдай себептері тарихи, бірдей емес жер қатынастары, XX ғасырдағы Ресейдегі және шетелдегі жер меншіктігінің сипатынан. Сондықтан Ресейдегі геодезия саласындағы негізгі ғылыми жұмыстар басқа елдердің тілдеріне аударылып, кең тараған (Батыс Еуропа, АҚШ, Канада), ал жерге орналастыру кітаптары көбіне әлеуметтік елдерде ғана қолданылған (Шығыс Еуропа, Қытай, Монғолия, Вьетнам). Қазіргі уақытта ғана шет елдердегі жерге орналастыруды зерттеуге көптеген мүмкіншіліктер ашылған.Батыс Еуропа, АҚШ, Канададағы жерге орналастыру әрекеттері жер кадастрымен тығыз байланысты. Бұл келесі себептермен байланысты:
Жер кадастрының берілгендері жерге байланысты мәмілелерді жасағанда жерді бөлгенде, біріктіргенде қолданылған, осылардың негізінде жерді пайдалануды анықтайтын құжаттар берілген.Жер кадастр мәліметтері жерді пайдалануда басқару шешім қабылдау үшін басқару органдарымен қолданылған (жерді пайдалануды жоспарлау)
Жер кадастрының негізінде тек жер учаскелерін бағалау мен санау ғана емес, жылжымайтын мүлік объектілері де есепке алынатын, бұлар салық салуға басты мәлімет болып табылады.
Жер кадастры материалдары өздерінің жер басқарушылары сайманы болып есептеледі. Сонымен, шетелдегі жер кадастры өзіне тек техникалық істерді ғана емес, анықталған жер кадастры процесін қосатын өзінде жерге орналастыру жұмыстарының көп бөлігін аккумуляцияланған.
Сондықтан шетелдегі ғалымдар жерге орналастырудың өзіндік мақсаттарын және маңыздылығын түсіне отырып, жерег орналастыру өндірісті бөлек салаға бөлуі мүмкін емес. Көп елдерде жерге орналастыру әрекеттерінің бөлігі, жерді түсірумен, карта құрумен байланысты жер кадастры, геодезия, картография жайында хабардары бар қызметтерінде концентрацияланған. Бұл жағдайда жерге орналастыру орындаушы басқару органарын құру.Берілген жұмыстар біздің елдегі бар жерге орналастырудың түрлі деңгейлерінің схемаларына сәйкес келеді. Батыс Еуропадағы жоспарларды зерттеме жасау қалаларды өсуі және табиғи қорғау мақсаттарымен анықталған. ХХ ғасырдың 80 – жылдары елдердің жер саясатына қалалар өз ықпалын тигізген. Сондықтан жерге орналастыруды жоспарлау табиғатты қорғауды, жерді бөлудің сұрақтарын шешіп отырған. Бұл жоспарлардың негізінде арнайы заңдар болған. Мысалы, Францияда 1996 жылы «Территорияларды жайластырудың ұлттық директивалары», Швецияда – «Жоспарлау және құрастыру» заңы (1987 ж). Швейцарияда « Регионалды жоспарлау» заңы (1979 ж) қабылданған.Көп елдерде жерді рационалды пайдалану және қорғау шараларын ұйымдастыруды мемлекет өзіне артқан.
Бұл бағыттардағы елдер – АҚШ. Бұл мемлекет бағдарламаларды Ауыл шаруа Министрлігі, ішкі істер Министрліні және т.б арқылы қаржылайды. Тек 1996 жылы осындай шараларға 6,74 млрд. доллар жұмсалған. МСХ жүйесінде арнайы топырақты қорғау қызметі жұмыс атқарады.
Бағдарламалар келесі бағытта жұмыс істейді:
Жерге орналастыру жобаларын түзу қаржылау (мелиорация, жерді консервациялау және т.б);
Техникалық кеңес беру және ғылыми – ақпараттық жұмыс;
Фермерлерге алқапты қорғау техникаларын енгізуге субсидия беру.
Бюджет штаттары бағдарламаларды жүзеге асыруға да қаржы бөледі. Штат және жергілікті деңгейдегі кең таралған сайман – жерді пайдалануды бақылау. Террмториялы зонаны анықтаудағы штаттық ведомстволар функционалды қасиеті бойынша аудандайды. Осыған негізделіп жергілікті басқарушылар әр түрлі объектілерді өз территориясында салынуын қадағалап отырады.
Шет елдегі берілген жұмыстардың негізі - жер кадастр түсірістері болып табылады. Бұлар бірлікті немесе жаңартылатын болып 2 ге бөлінеді, Жаңартылатын жер кадастр түсірістері аралас шаруашылық жерге орналастыру жұмыстарының комплексіе қамтиды. Ауыл шаруашылық жерлердегі осындай жұмыстарды жүргізуде топырақты бонитеттеу қолданылады (жерді бағалау)
Бұл жұмыстардың негізі Германияда ХХ ғасырдың басында қаланған. Басында бұл мамандарды техникалық инженерлер деп атаған. Көп шаруашылықтарда арнайы жобалар дайындаған.
Көп елдерде жерге орналастыру ұйымдарының атқаратын ф- сы бірдей болып келеді:
1. Жерді бөлу конкурс негізінде өтеді;
2. Промотер – кәсіркерлер қатысады;
3. Жерге орналастыру мемлекеттік және жергілікті басқару органдарымен бақыланады;
4. Жерге орналастыру табиғатты қорғау сипатты болып келеді.
Мысалы, Германиядағы жер өлшенулер негізгі ғылыми зерттеулері және олардың классикалық білім алуы университеттерде негізделген. Швеция мен Францияда жер өлшеу істері мүліктік қатынастармен байланысты, Чехия мен Словакияда жерге орналастыру кадрларын құру факультеттері дайындайды. Сонымен шет елде жерге орналастыру бойынша алынатын білімдер түрлі бағыттарда дамиды.
14 Жер кадастры барлық табиғи ресурстардың кадастрлық жұмыстарының негізі екеніні дәлелдеп түсіндірме береіңіз
Жер кадастры — мемлекет аумағындағы жер ресурстарының табиғи және шаруашылық жағдайы мен оларды бағалау туралы мәліметтер жүйесі. Жер телімдерінің орналасқан жері, нысаны, пайдаланылуы, ауданы мен шекарасы, сапалық сипаттамасы, жер пайдалану есебі мен жер телімдерін бағалау Жер кадастрының мәліметтері жүйесіне кіреді. Мемлекеттік Жер кадастрының деректері жерді пайдалану мен қорғауды жоспарлаған, жерге орналастырған, шаруашылық қызметін бағалаған, жерді пайдалану мен қорғауға байланысты басқа да шараларды жүзеге асырған кезде сүйенетін негіз болып табылады. Ол деректер жер үшін төлем мөлшерін анықтау кезінде, құқықтық және басқа кадастрды жүргізген кезде пайдаланылуы мүмкін. Жер кадастрын жүргізу мемлекеттік тапсырыспен бюджет есебінен жүзеге асырылады. Жер кадастрының мәліметтеріне әркімнің қолы жете алады, ол мүдделі тұлғаларға ақылы түрде беріледі. Мемлекеттік органдарға Жер кадастры мәліметтерін беру тегін жүзеге асырылады. Мемлекеттік Жер кадастрын жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Жалпы елдің жер ресурстары әлеуетін тиімді пайдалану мен қорғаудың негізгі стратегиялық бағыттарын белгілеу бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі болып отыр.
Жер кадастры Қазақстан Республикасы жерiнiң табиғи және шаруашылық жағдайы, жер учаскелерiнiң орналасқан жерi, нысаналы пайдаланылуы, мөлшерi мен шекарасы, олардың сапалық сипаттамасы туралы, жер пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерiнiң кадастрлық құны туралы мәлiметтердiң, өзге де қажеттi мәлiметтердiң жүйесi болып табылады. Мемлекеттiк жер кадастрына жер учаскелерiне құқықты субъектiлер туралы ақпарат та енгiзiледi. Жер кадастрының құрамдас бөлiгi суармалы жер учаскелерiнiң мелиорациялық жай-күйi, олардың табиғи және ирригациялық-шаруашылық жағдайлары бойынша сапалық сипаттамаларын бағалау туралы, оларды пайдаланудың есебi туралы мәлiметтер жүйесiн құрайтын суармалы жердiң мелиорациялық кадастры болып табылады. Қазақстан Республикасында жер кадастрын жүргiзудi ұйымдастыруды жер ресурстарын басқару жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган мен оның аумақтық органдары жүзеге асырады.
Облысымызда да жер қорын тиімді пайдалана отырып, топырақтың құнарлығын сақтау, жер ресурстарын қорғау, нарықтық экономика жағдайында қоршаған ортаны басқа да шаралармен бірге қорғау, жер ресурстарын экономикалық, техникалық ұйымдастыру-шаруашылық және құқықтық шаралармен біріктіре отырып аумақтық бағдарлама жасақтау қажеттігі көтеріліп отыр.
Жерді тиімді пайдалануға қатысты жүргізілетін іс-қимылдарды мақсатына қарай үш бөлікке бөлуге болады. Олардың алғашқысы жерді тиімді пайдалануға байланысты заңнамаларды жетілдіру. Қолданыстағы Жер кодексіне сәйкес (92-бап), екі жыл пайдаланбаған жер учаскелері, жерді бақылау инспекциялары тарапынан жазбаша ескерту берілген соң, жер учаскесі тағы да бір жыл пайдаланылмаған жағдайда, сот тәртібінде жер учаскесі оның иесінен мәжбүрлеп алынады. Ал ауылшаруашылық жерлері оларды пайдалануда жер құнарлылығының едәуір төмендеуіне соғатын болса (93-бап), жер инспекциясының, талап арыз беруден үш ай бұрын, заң бұзылуын жою туралы жазбаша ескертуден кейін ғана және осы мерзімде жер иесі заңдардың бұзылуын жоймаған жағдайда сот тәртібімен жер учаскесі мәжбүрлеп алынуы мүмкін.
15.Мемлекеттік табиғи кадастрлар түрлеріне сипаттама беріп ,олардың ерекшеліктерін көрсетіп , тұжырымдама жасаңыз.
Табиғи ресурстардың Мемлекеттік кадастры ҚР табиғи ресурстарының ахуалы туралы мәліметтерді кеңістікті-үйлестіруді көрсетеді және өңдейді, сақтайды, жүйелеу, жинақтаудың автоматтандырылған жүйесін береді, бұл мәліметтердің сараптамалары Республикамыздың аймағындағы табиғи ресурстарды сақтауға және қайта қалпына келтіруге, қорғаумен байланысты, ғылыми және өндірістік, басқарушылық міндеттерді шешу кезінде тиімді қолдану үшін қажет. Бұл жүйе “Сандық геоақпараттық жүйелер негізінде Қазақстан Республикасы табиғи объектілерінің бірыңғай мемлекеттік кадастрлар жүйесін құру туралы” Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 25 қыркүйектегі қаулысына сәйкес құрылған.
Табиғи ресурстар Мемлекеттік кадастрлерінің негізгі міндеттері мен мақсаттары:
- табиғи ресурстардың ахуалы туралы шынайы және дер кезіндегі ақпараты туралы мемлекеттік басқару органдарына, ғылыми орта өкілдеріне, мемлекеттік емес және қоғамдық ұйымдарына, заңды және жеке тұлғаларына ақпараттық қолдау көрсету;
- Қазақстан Республикасы табиғи ресурстарының есебі, қазіргі заман бағдарламалы-техникалық құралдарды қолдану негізінде ақпаратты өңдеу және сақтау, жинақтау мүмкіндіктерінің стандартизациясы;
- шолыма-сараптамалық сипаттағы құжаттардың және мемлекеттік статистикалық есептердің автоматты түрде құрылуы, ақпараттық ресурстарға жедел рұқсатты қамтамасыз етеді.
ТРМК Кадастрлар қызметі:
- ақпараттарды жинау, жүйелеу, өңдеу
- ақпаратты сақтау және жинақтаудың координациясы
- қазіргі заман талабының компьютерлі технологияларын қолдану
-цифрлы картография
- стандарттарға негізделі
- біртұтас ақпараттық кеңістік
-ақпараттық ресурстарды басқару
- табиғатты қолдану мәселелерін шешу
Кадастрлер құрылымы
Табиғат кадастрлерінің ақпараттық жүйесі енгізеді:
- орман қоры, жануарлар және өсімдік дүниесін, ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың, балық ресурстары обьектілерінің мәліметтер базасы
- картографиялық мәліметтер (1:1 000 000 масштапты ҚР топографиялық картасының векторлы қабатын(30 планшет), 1:200 000 (565 планшет), тақырыптық кадастрлы қабаттар, әртүрлі суреттегі карталар (объектілердің үлкен масштапты карталары,объектілердің кестесі).
Кадастрлы орман, жануарлар және өсімдік дүниесін, ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың, балық кадастры обьектілерінің картасымен жұмыс істеуге, кадастрлы обьектілерді теңдестіруге, атрибутты ақпараттан басқа сыртқы дерекқордан мәліметтерді алуға, үлкен көлемді обектілердің карталарына өтіп жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Дерекқордың мәліметтері тәжірибедегі бірқатар мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
табиғи ресурстарды рыноктың жағдайына сәйкестендіре бағалау; экологиялық қауіпті жағдайдың алдын алу үшін аймақтың табиғи жүйесіне түсетін нақты жүгін бағалау. аймақтың табиғи ресурстарын алу үшін лимиттерді құру; аймақтың экологиялық ахуалын есепке ала отырып шаруашылық обьектілерді орнату; ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға табиғатты қорғау бақылауын жүзеге асыру; республика, облыстың т.б экологиялық балансын сақтай отырып өндірістік инфрақұрылымының және ауылшаруашылықты дамыту үшін аймақтың қорын анықтау.
16 Қазақстанның жер қорларына сипаттама беріп , олардың экологиялық жағдайларының ерекшеліктерін түсіндіріңіз.
Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының ортасында аса көлемді аумақты 272,5 миллион гектарды алып жатыр. Ол батысында Еділ (Волга) өзенінің сағасынан бастап – шығысында Алтай тауларына дейін 3 мың километрге дейін және солтүстікте Батыс Сібір ойпатынан, оңтүстікте Солтүстік Тянь-Шянь тауларынан Іле Алатауына дейін 1,6 мың километрге созылып жатыр. Республика алаңы жағынан дүние жүзі елдерінің ондығының құрамына кіреді. Қазақстанның шекаралас мемлекеттермен құрылықтағы шекарасының жалпы ұзындығы 13 392,6 км, оның ішінде Ресей Федерациясымен – 7 591,0 км, Өзбекстан Республикасымен – 2351,4 км, Қытай Халық Республикасымен – 1 241,6 км, Қырғыз Республикасымен – 1 241,6 км, Түрікменстан Республикасымен 425,8 км. құрайды.
Қазақстан Республикасы жер балансының 2011 жылғы 1 қарашадағы деректері бойынша республиканың әкімшілік-аумақтық құрылымының жүйесіне 14 облыс, 2 республикалық маңызы бар қала, 161 әкімшілік аудандар, 231 облыстық, аудандық маңыздағы қалалар мен кенттер және 6789 селолық ауылдық елді мекендер және 2453 ауылдық (селолық) округтер кіреді
Жер қоры — мемлекеттің аумағындағы бүкіл жер құрамы. Қазақстан Республикасы “Жер туралы” (2001) заңына сәйкес жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес мынадай санаттарға бөлінеді:
1) ауыл шаруашылығы мақсатында пайдалануға жарамды жерлер;
2) елді мекендердің (қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің) жері;
3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл шарушылығы мақсатына арналмаған жер;
4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;
5) орман қорының жері;
6) су қорының жері;
7) босалқы жер
Республика жерінің үлкен ауданы құрғақ далалы – 62386,8мың.га, шөлейт - 37258,8мың.га, далалық -26448,0 мың.га аумақта орналасқан. Ең үлкен егістік аудандар: далалық -26448,0 мың.га және құрғақ далалық - 10768,0 мың.га аймақтары орталығында орналасқан. Республиканың жалпы егістік ауданы -26610,7 мың.га, ал ауыл шаруашлық алқаптарының ауданы -222568,7 мың.га құрайды.
Жерді осы аталған санаттарға жатқызуды, сондай-ақ жерді оның нысаналы мақсатының өзгеруіне байланысты бір санаттан басқасына ауыстыруды мемлекеттік органдар Жер кодексінде және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде белгіленген, жер учаскелерін алып қою және беру жөніндегі өз құзіреті шегінде жүргізеді.
Қазақстан Республикасындағы жер қатынастарын Жер кодексі және соған сәйкес қабылданған басқа да Қазақстан Республикасының заң актілері реттеп отырады.
Жердің құқықтық қатынастары дегеніміз – жер заңдары ережелерімен реттелетін жерді иемдену, пайдалану және қорғауға, яғни жер заңының ережелеріне сәйкес пайда болатын, жүзеге асырылатын, өзгеретін және жойылатын немесе тоқтатылатын нақты қоғамдық қатынастарды құрайтын адамдардың ерікті қызметінің нәтижесі.
Жердің құқықтық қатынастарының субъектілеріне Қазақстан Республикасының жерге меншік құқығын жүзеге асырып отыратын өкілді және атқарушы органдар, кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар жатады. Оларға Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдік заңды ұйымдар мен жеке тұлғалар жатады. Жердің құқықтық қатынастарының объектілеріне жоғарыда көрсетілген жер қорының барлық санаттарындағы жерлер жатады
Сонымен қатар, жерді пайдалану құқығын біз тұрақты және уақытша деп қарастырамыз. ҚР жер кодексінің 34, 35 баптырына сәйкес:
Тұрақты жер пайдалану құқығы :
1. Жер учаскелерi тұрақты жер пайдалану құқығымен мынадай мемлекеттiк жер пайдаланушыларға:
1) кондоминиум объектiлерiндегi үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды), үй-жайларды шаруашылық жүргiзу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды тұлғаларға;
2) ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын заңды тұлғаларға, сондай-ақ ғылыми-зерттеу, тәжірибе және оқу мақсаттарына;
3) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерiнде жер пайдалануды жүзеге асыратын заңды тұлғаларға;
4) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда берiледi.
Жер балансының 2011 жылғы 1 қарашадағы деректері бойынша Қазақстан Республикасының аумағы 272,5 млн гектарды құрайды, оның 11 317, 3 мың гектар жерін Ресей Федерациясы Байқоңыр ғарыш айлағы және әскери полигоны ретінде ұзақ мерзімге жалға пайдаланылады, сонымен бірге Өзбекстан Республикасының аумағынан 0,9 гектар жер Қазақстан Республикасына «Шымған» санаторий үшін берілген. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының пайдаланып отырған жер қоры 261 173,8 мың гектарды құрайды. Қазақстан Республикасының территориясы табиғи-климаттық, топырақ жағдайларының әр түрлі болғандығына байланысты 10табиғи-ауыл шаруашылық аймақтарға бөлінген.
17. Казақстан топырақтарының әр аймақтағы айырмашылықтарын көрсетіп, бағалау жұмыстарын жүргізуде пайдалануын анықтаңыз;
Еліміздің топырақ жамылғысы күрделі және әр түрлі.Жалпы топырақ табиғат зоналары бойынша таралады және айқын байқалады. Негізінен 3 топырақ зоналарына бөлінеді.
1- Қара топырақты зона (52⁰ с.е. солтүстігінде)
2- Қара қоңыр топырақты зона (52⁰ – 48⁰с.е. аралығында)
3- Қоңыр сұр қоңыр топырақты зона (52 ⁰– 48⁰ с.е. аралығында)
1)Қара топырақты зона – Еліміздің сол –гінде таралған. Бұл зонаға Сол – к Қаз-н облысын түгелімен , Қостанай обл, Ақмола, Павлодар, Ақтөбе, Орал облыстарының сол –к бөлігін қамтиды. Қара топырақты зона Республика аумағының 25,5 млн гектар жерін (9,5% — ын) алып жатыр. Бұл топырақ зона 3 зона аралығына бөлінеді: 1 – сілтісізденген қара топырақ – орманда дала табиғат зонасының оңтүстігінде азғана бөлігін алып жатыр. 2 – кәдімгі қара топырақ және оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы – дала зонасына тән. Құнарлығы жағына келсек 2 зонаныңда гумусы (қара шіріндісі) мол 6- 8% ал оңтүстігінде қара топырақтың шіріндісі аздау 4 -6%. Қара топырақты зона ылғалмен қамтамасыз етілген жазық далада тараған. Бұл топырақты зона республиканың негізгі астық өндіретін алқабы саналады.
2) Қара қоңыр топырақ зонасы – қара топырақтың оңтүстігінде орналасқан топырақ зонасы. Бұл қара қоңыр топырақты зона Орталық Қаз- нның көп жерін , Каспий маңы ойпатының солтүстігін, Шығыс Қаз –н облысының жазықтарын алып жатыр. Бұл республиканың оңтүстік дала (тым құрғақ далалы) және шөлейтті алқаптарын 90,6 млн гектар немесе (34% — ын алып) жатыр.Бұл қара қоңыр топырақ зонасы да 3 зона аралығына бөлінеді:1 –қуаң даланың күнгірт қара қоңыр топырақтыөңірі,
2 – қуаң даланың жай қара қоңыр топырақты өңірі;
3 – шөлейт жердің ашық қара қоңыр топырақты өңірі. Бұл топырақ зонасының құнарлығы оңтүстікке барған сайын кеми түседі.күнгірт қара топырақ пен кәдімгі қызыл қоңыр топырақтың гумусы 4,5 – 3,0%, ал шөлейт ашық қызыл топырақтың гумусы азырақ 3,0 – 2,0%. Қара қоңыр топырақ зонасының сол – гінде астық өндіру мен ал шаруашылығымен айналысады. Өйткені мұнда ылғал аз түседі. Осы топырақ зонасының оңтүстігінде шөлді аймақ топырақтары алып жатыр. Мұнда негізінен қоңыр және сұр қоңыр топырақ жамылғысы басым келеді. Бұл топырақтың гумусы аз сондықтан онда негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Бұл өңірде суармалы егіс қана тиімді.
Қара топырақты зона
Қара топырақты зона республиканың солтүстігінде тараған. Бұл зона Солтүстік Қазақстан облысын түгелімен, Қостанай облысының көп жерін, Ақмола, Павлодар, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік бөліктерін камтиды. Республика аумағының 25,5 млн гектар жерін (9,5%-ын) алып жатыр. Қара топырақты зона үш зона аралығына бөлінеді: сілтісізденген қара топырақ - орманды дала табиғат зонасының оңтүстігінде аз ғана бөлігін алып жатыр; кәдімгі қара топырақ және оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы - дала зонасына тән. Құнарлылығы жағынан алдыңғы екі өңірдің топырақ құрамында гумусы (қара шіріндісі) мол (6-8%) қара топырақ орын алса, оңтүстігінде қара топырақтың қара шіріндісі аздау (4-6%) келеді. Қара топырақты зона ылғалмен қамтамасыз етілген жазық далада тараған, республиканың негізгі астық өндіретін алқабы саналады.
Қара қоңыр топырақ зонасы
Қара қоңыр топырақ зонасы қара топырақтың оңтүстігінде орналасқан. Бұл Орталық Қазақстанның көп жерін, Каспий маңы ойпатының солтүстігін, Шығыс Қазақстан облысының жазықтарын алып жатыр. Бұл – республиканың оңтүстік дала (тым құрғақ далалы) және шөлейтті алқаптарын 90,6 млн гектар немесе республика жерінің 34%-ын алып жатқан зона. Қара қоңыр топырақ зонасы да үш зона аралығына бөлінеді: қуаң даланың күңгірт қара қоңыр топырақты өңірі; қуаң даланың жай қара қоңыр топырақты өңірі; шөлейт жердің ашық қара қоңыр топырақты өңірі. Топырақтың құнарлылығы оңтүстікке барған сайын кеми түседі. Күңгірт қара қоңыр топырақ пен кәдімгі қызыл қоңыр топырақтың гумусы (қара шіріндісі) 4,5-3,0%, ал шөлейт ашық қызыл топырағының гумусы азырақ, 3,0- 2,0%. Бұл топырақ зонасының солтүстігінде астық өндіру мен мал шаруашылығымен айналысады. Өйткені мұнда ылғал аз түседі.
Қара қоңыр топырақты зона
Қара қоңыр топырақты зонаның оңтүстігінде шөлді аймақ топырақтары алып жатыр. Мұнда негізінен қоңыр және сұр қоңыр топырақ жамылғысы басым келеді. Топырақтың Бұл типі 120 млн гектар жерді, республика жерінің 44%-ын алып жатыр. Қазақстанның оңтүстік бөлігін түгел камтыған. Бұл топырақтың гумусы аз (2,0-1,0%), сондықтан онда негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Бұл өңірде суармалы егіс қана тиімді.
Солтүстік Қазақстандағы Батыс Сiбiр ойпатынан оңтүстіктегi Алатау өңiрлерiне дейiнгi аралық 1500 — 1600 км, Батыстағы Атырау алқабынан Алтай тауларына дейiнгi 3000 км-ге жуық өңiрлердi әр түрлi топырақтар жамылғысы басқан. Бұл топырақ жамылғысының әр аймақтарда түзiлiп, орналасуы географиялық белдемдiлiк заңына байланысты. Мысалы, Қазақстанның 86% жерiн алып жатқан жазық алқаптарында климаттың, топырақтың солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеруi көлденең белдемдiк заңына сәйкес өзгерсе, Қазақстанның 14% жерiн алып жатқан оңтүстік, оңтүстік-шығыс таулы алқаптарында — тiк белдемдiк (биiктiк белдеулiк) заңына сәйкес болады.
"Топырақ"
Жазық алқап топырағы
Ауданы 235 млн. га. Қазақстанның жазық аймақтарында солтүстіктен оңтүстікке қарай мынадай топырақ белдемдерi кездеседi:
Республиканың қиыр солтүстігін орманды дала белдемi алып жатыр. Негiзiнен бұл жерлер Батыс Сiбiр ойпатында орналасқандықтан жер бетi жазық, ойпатты, сондықтан орманның шайылған сұр топырағы мен шайылған сiлтiсiзденген қара топырағы тән. Бұл аймақтың топырақтары құнарлы, негiзiнен жаздық бидай егiледi. Қалған жерлерiн орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауданы 400 мың га;
"Топырақ құрамы"
Осы белдемнен оңтүстікке қарай даланың қара топырақты белдемi (Жалпы Сырттан Ертiс өңiрi жазықтығына дейiн 2000 км-ге созылған) жалғасып жатыр. Аумағы 25,7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негiзiнен астық дақылдары егiледi. Қара топырақты белдем солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 белдем аралығына бөлiнедi: кәдiмгi қара топырақты белдем аралығы Батыс Сiбiр ойпатының оңтүстігін Сарыарқа өңiрiнiң және Жайық биiк шығыс жазығының солтүстік бөлiктерiн қамтып (енi 100 — 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр. Аумағы 11,8 млн. га. Жер бетi жазық, топырағы құнарлы, негiзiнен астық дақылдары егiлiп, еттi-сүттi мал өсiрiледi; оңтүстiктiк қара топырақты белдем аралығы — кәдiмгi қара топырақты белдем аралығының оңтүстігін бойлап батыстан шығысқа созылып жатыр, енi 50 — 125 км-дей, аумағы 13,9 млн. га. Жер бетi жазық, топырағы құнарлы. Бұл негiзiнен ылғалы жеткiлiктi, дәндi дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбiр 7 — 9 жылда бiр-екi рет қайталанады. Республиканың оңтүстік бөлiгiндегi шөлдi белдемге дейiнгi орталық аймақты құрғақ-далалы және шөлдi-далалы қара-қоңыр топырақты белдем алып жатыр. Аумағы 90,5 млн. га, яғни республика жерiнiң 33,2%-ы. Мұнда солтүстіктен оңтүсттікке қарай 3 белдем аралығына бөлiнедi: күңгiрт қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — қоңыржай қуаң дала, мұнда жыл сайын егiннен тұрақты өнiм алынбайды. Топырақтағы қара шiрiк мөлшері 3 — 4%-дай. Аумағы 27,7 млн. га. Топырақ құнары жап-жақсы болғанымен құрғақшылық әрбiр 3 — 4 жылда бiр қайталанып болып тұрады. Соңғы 10 жылда бұл белдем аралығындағы жыртылған жер көлемi оларды пайдаланудың тиiмсiздiгiнен, бұрынғы 10 млн. га-дан 3 — 4 млн. га-ға азайтылған; жай қара-қоңыр топырақ орын алған алқаптың аумағы 24,4 млн. га. Топырақтың беткi қабатындағы қарашiрiк мөлш. 2 — 3%. Құрғақшылық кейде жыл сайын, кейде 2 жылда бiр рет қайталанады, сондықтан суарылмайтын егiншiлiкпен айналысу тиiмсiз, ал суару үшiн тұрақты су көздерi жоқ. Тың игеру кезiндегi асыра сiлтеушiлiкпен бұл белдем аралығында астық үшiн игерiлген 4 — 5 млн. га жерге соңғы 10 — 12 жылда егiс егiлмейтiн болды, тек аз ғана малазықтық жем-шөп егiлетiн жерлер қалдырылды. Мұнда соңғы жылдары тек мал өсiрiледi; ашық қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — өте қуаң шөл (шөлейт) дала, негiзiнен мал шарушылығына жарамды. Аумағы 38,4 млн. га."Әр түрлі топырақтардың классификациясы"
Жайылымы – шүйгін, орман шарушылығы жақсы дамыған. Биік таулы альпілік, субальпілік шалғынды және қарлы-мұзды белдеулері Батыс Тянь-Шань мен Алтай аралығындағы биік таулы аумақтардың 1800 – 3800 м кейде одан да биік деңгейлерді алып жатыр. Топырағы альпілік, субальпілік, шалғынды-шымды. Көпшілік жері топырақсыз тасты шыңдар мен мәңгі мұз, қар басқан шыңдардың үлесіне тиеді. Шалғынды жерлері – жазғы жайлау ретінде пайдаланылады. Жерлерді бағалау – құнарлығын және тұрған орны жер учаскелердің сапалық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер бойынша анықтау.
топырақтың сапасын бағалау агротопырақ аудандарының шекарасында жүргізіледі, сондықтан оның аудандық ерекшелігі болады;
топырақтың бағалайтын белгілерінің жиынтығы, әртүрлі топырақтың эколого-генетикалық қатарларына және топтарына әртүрлі болады;
топырақтың сапасын бағалау нәтижелері жерге экономикалық баға бергенде бағалау бірлігі ретінде пайдаланылады.
В.В.Докучаевтың әдісі бойынша жоғарыда айтылған топырақтың сапасын бағалаудың кезеңдері бір-бірімен тек толық байланысты ғана емес, олардың біріншісі екіншісінің негізгі және белгілі болып қызмет етуге тиісті. Техникалық жағынан В.В.Докучаевтың әдісі мына жұмыстарды біріктіреді:
топырақтардың табиғи топтамаларын жасау;
олардың геологиялық қасиеттерін (топырақтың қуаттылығы, қарашіріндінің мөлшері, топырақ астының мінездемесі мен олардың орналасу жағдайы) анықтау;
топырақтың химиялық құрамын белгілеу;
топырақтың физикалық қасиеттерін анықтау.
18.Қазақстанның жануарлар әлеміне сипаттама беріңіз,фауналық кадастрды құрастыру принциптерін көрсетіңіз.
Қазақстан жерінде сүтқоректілердің - 180, құстың - 500, бауырымен жорғалаушылардың - 52, қос мекенділердің - 12, балықтың 104-ке жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер шаян тәрізділер, ұлулар, құрттар, т.б. бұдан да көп. Тек жәндіктер түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала белдемінде бұлан, елік, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрығы, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекілік, көл айдындарын су құстары – аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Еділ өзенінің жағалауынан Алтай тауы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен жусан, бетеге өскен далалық белдемде суыр, дала алақоржыны, сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, саршұнақ, ал құстан – дуадақ, безгелдек, жылқышы, сұңқар, бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны кездеседі. Едәуір бөлігін Жайық өзенінің аңғарындағы орман алып жатқан далалық белдемнің батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда еуропалық қара күзен, жұпартышқан, орман сусары да кездеседі. Далалық белдемнің шығысында суыр, дала тышқаны, дала шақылдағы, ақ қоян, сілеусін, елік, арқар мекендейді.Жануарлар әлемі кадастры Кадастрдың жасалуына базалық негіз болған «Қазақстан Республикасының аумағында жануарлар әлемін қорғау және тиiмдi қолдануының қамтамасыз ету үшiн құрамында жануарлардың географиялық таралуы туралы жануарлар әлемінің мемлекеттк кадастрын және жануарлардың мемлекеттік есебін, олардың жағдайы мен санын, мекендейтін жерінің сипаттамасын, шаруашылықта қолдану сияқты мәлiметтердiң жиынтығын жүргізетін Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1995 жылғы 21 тамыздағы «Қазақстан Республикасының аумағында жануарларға мемлекеттiк санақ және жануарлар дүниесiнiң мемлекеттiк кадастрын жүргiзу тәртiбiн бекiту туралы» №1153 Қаулысы болды. Жануарлар әлемi кадастрының порталы аңщылық нышаны болып табылатын жануарлар түрлерінің мемлекеттік есебінің жүйеленген мәліметтерін құрайды. Кадастр жүйесі пайдаланудың сенімді таратылған сақтайтын геоақпараттық функционалдық элементтер, мәліметтер базасын басқару және ұйымдастыру құралдарын пайдалану негізінде құралған заманауи компьютерлік технологияларды қолдану, арқылы ақпараттық ресурстарды жедел ұсынуды және көп мақсатты міндеттерді шешуді ақпараттық қамтамасыз ету, ақпараттық ресурстарды басқару, ақпаратты сақтау және толықтыруды үйлестіру үшін бағытталған.
19.Қазақстан флорасының кадастрын құрастыру негіздерін түсіндіріп,оның мақсаты мен міндеттерін түсіндіріп беріңіз
Қазақстан да өсімдіктердің 15 мыңдай түрі бар. Оның 2 мыңнан астамы балдырлар, 5 мыңдайы – саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы –қыналар, 500-ге жуығы мүк тәрізділер және 6 мыңнан астамы – жоғары сатыдағы түтікті өсімдіктер. Қазақстан микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы түрлердің 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің түр байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелінген 500-ден аса түрлерді қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге жуық түрден тұрады. Оның ішіндегі 730 түр тек Қазақстанда өсетін – эндемиктер. Бұлардың ішіндегі ең ерекше 12 монотипті туыс бар: физандра,рафидофитон, жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла, тобылғыгүл, птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия. Қазақстан флорасындағы түрлердің басым бөлігі 15 тұқымдасқа топтасқан. Алғашқы құрлықтық өсімдіктердің қалдықтары ОңтүстікБалқаш өңірі мен Бұрынтауда жоғарғы ордовиктік қатпарлардан табылған. Олар плаун тәрізділерге жататын Akdalophyton caradockі пен қырықбуынға жататын – Sarіtuma tatjanae. Бұлар шамамен 450 млн. жыл бұрын тіршілік еткен.Республикамыздың қазіргі флорасы эоцендік субтропиктік (36 – 58 млн. жыл бұрын), олигоцендік орманды-мезофильдік (26 – 35 млн. жыл),неогендік ежелгі жерортатеңіздік таулы-ксерофиттік, субтропиктік-ксерофитті бұталық және миоцен-плиоцендік алғашқы далалық (13 – 25 млн. жыл), плейстоцендік (2 млн. жыл) флоралардың негізінде қалыптасқан. Өсімдіктердің мемлекеттік кадастры (ӨМК) – өсімдіктер туралы жинақталған деректер. ӨМК мемлекеттік ұйымдардың тапсырысы бойынша мемлекеттік ғылыми мекемелер мен кәсіпорындар орындаған ресми әкімшілік аумақтағы (аудан, облыс, республика) өсімдіктер туралы дерек жинайды. Қазір Қазақстанның 3 облысы (Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Жамбыл) бойынша ӨМК жасалынған. ӨМК 2 бөлімнен тұрады. І бөлім – өсімдіктердің конспектісі. Мұнда зерттелген аумақтың табиғи жағдайына, өсімдік жамылғысына толықтай сипаттама жасалып, сол жердегі өсімдік түрлерінің тізімі беріледі. Әр өсімдіктің қандай тұқымдасқа жататыны (оның латынның және жергілікті атауы), түрдің латынның және жергілікті бинарлық атауы, жалпы биологиялық сипаттамасы; экологиялық сипаттамасы, Қазақстанда таралу ерекшелігі, зерттеліп отырған ресми аумақта таралуы көрсетіледі. ІІ бөлім – ресми аумақтың сиреп бара жатқан және жойылу қаупі бар өсімдіктер тізімі немесе Қазақстанның “Қызыл кітабы” Қазақстан жерінің 181 млн гектар алқабы – табиғи жайылымды жерлер. Ауыл шаруашылығының еншісіндегі 61,2 млн гектары (33,8 пайыз) жекеменшіктің қолында, 10,6 пайызы ғана ауылдар айналасындағы азаматтардың ортақ меншігіндегі аумақтар. Біздің жеріміздің 60 пайыздан астамы жайылымдық жер. Қазір республикамызда мал жаюға жарамды 188,4 миллион гектар жер бар деседі. Біз қазір оның 82,4 миллион гектарын пайдаланамыз, бұл дегеніміз бар жайылымдық жердің үштен бір бөлігін ғана пайдаланып, қалғанын жарамсыз деп танып отырмыз. Республикамыз төрт табиғи-климаттық аймақ пен екі таулы аймақта орналасқандықтан, біздің жайылымдарымызды пайдалану маусымдық сипатқа ие.
Бұл жерлердегі жыл сайын жаңаратын азық ресурсы шамамен 25 миллион тонна шөпке тең, бұл өзінің құнары бойынша бір миллиард пұт бидайға тең. Дүниежүзілік банктің есебі бойынша, бұл жыл сайынғы азық қоры 1,2 миллиард долларға бағаланады.
Сонымен қатар, осы бір ұлттық байлығымызға үлкен қауіп төніп тұр. Жер ресурстарын пайдалану жөніндегі ҚР агенттігінің деректері бойынша, 25,5 миллион гектар жеріміз тозып кеткен. Бұл дегеніміз не? Біріншіден, ауыл шаруашылығы жағынан алғанда мал азығы массасының 50 және одан да жоғары пайызын жоғалтып алдық. Екіншіден, экологиялық тұрғыдан алғанда, жердің жоғары қабаты эрозияға ұшырап, шаңды-құмды ортаға айналды, бұл шаңды дауылдарға әкеледі. Үшіншіден, азығы жеткіліксіз болған мал дұрыс төлдей алмайды, бұл төрт түлік иелерінің экономикалық жағдайына әсер етеді.
20.Қазақстанның су ресурстарына сипаттама беріп, су кадастрын құрастыру принциптерін тұжырымдаңыз.
Қазақстанның су ресурстарына сипаттама беріңізҚазақстан жеррегиондарының ішіндегі сумен аз қамтамасыз етілген елдердің қатарына жатады. Сумен қамтамасыздандыру деңгейі бойынша ол ТМД елдерінің ішіндегі ең оңғы орынды алады, тіпті үркіменстаннан кейін тұр. Қазақстанның жер беті сулар қорының (жер асты суларының қоса алғанда) жалпы мөлшері жылына 89.5 текше шақырымды құрайды.Республикада таза ауыз суды тым тапшылығы байқалады.
Қазақстанның жер беті су ресурстары түгел дерлік таусылған. Республиканың су шаруашылығы мәселелері тек жер беті суларын шектеп пайдалану және жер асты суларының ресурстарын меңгеру есебінен ғана шешілуі мүмкін. Республикада жалпы су пайдаланудың 9 % жер асты суларының үлесіне тиеді, біздің ойымызша, оны 25% дейін көтеруге болады.
Жер бетіндегі және жер асты суларының Қазақстанның геожүйелеріне экологиялық ықпалы көп жақты сипатқа йе. Ол өзен жүйесінің жйілігі және су қоймаларының гидрологиялық және гидрохимиялық режимі арқылы көрінеді. Өзендердің бастаулары , су режимі , жылдық су қорының өзгермелілігі және т.б. гидроэкологиялық факторлар неғұрлым маңызды болып табылады.Осы факторлардың ішіндегі кейбіреулерінің экологиялық ролін қарастырумен шектелеміз. Оңтүстік –шығыс Қазақстанның таулары және таулы жазыктары тұщы сумен көбірек қамсыздандырылған. Республиканың басым бөлігінде адамдардың өндірістік әрекетінің, су көздерінің және коммуналдық-тұрмыстық қалдықтарымен ластануының және басқа да себептердің нәтижесінде таза түщы суға деген тапшылық байқалады. Қазқстанда 85 мыңнан астам өзендер мен уақытша су көздері бар. Олардың ішіндегі 10-ының 8 ғана ұзындығы 800 шақырымнан асады. Бұлар: Ертіс, Есіл, Тобыл, Орал, Сырдария ,Шу , нұра торғай өзендері. Қазақстандағы сегіз мың өзен ғана он шақырымнан ұзын.ірі өзендердің көпшілігі (Орал, Ертіс , Сырдырия ,іле , Шу) трансшекаралық өзендер болып табылады. Және Қазақстанға шекаралас мемлекеттерден ластанған ағын әкеледі. Қазақстанның жер бетіндегi су ресурстары 100.5 км3, олардың iшiнде тек 56.5 км3 ғана республика аумағында құралады, қалған көлемi Орталық Азия мемлекеттерiнен, Ресей Федерациясы мен Қытайдан келiп түседi.
Өзен ағынының көлемi бойынша Қазақстан ғаламшардағы сумен неғұрлым аз қамтамасыз етiлген елдердiң қатарына жатады. Су ресурстарының аумағы бойынша бөлiнiсi мейлiнше әркелкi әрi аймақтар мен экономика салаларының сумен әркелкi және тұрақсыз қамтамасыз етiлуiне алғышарт жасайды. Қажеттi су тұтыну көлемi 54.5 км3, ал сулылығы орташа жылдағы шаруашылықта пайдаланылуы мүмкiн қолда бар көлемi 46.0 км3-ден аспайды.
Қуаңшылық жылдары су ресурстарының жалпы көлемi 58 км3-ке дейiн, ал қолда бары тиiсiнше 26 км3-ке дейiн азаяды.
Қайтымды сулар көлемi - 4.0 км3-ке жуықты құрайды, су көздерiне қайтарылатыны - 2.0 км3-ден аспайды, қалған ағыны сiңiп кетедi немесе құрдымға кетедi. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негiзгi көзi болып табылады, оларды кәдеге жарату мен тазарту әзiрге шешiмiн тапқан жоқ.
СУ КАДАСТРЫ – мемлекеттік су ресурстары туралы мәліметтердің жүйеленген жинағы. 1993 жылдан бастап Қазақстан Республикасының “Су кодексіне” сәйкес суды мемлекеттік есепке алу және оны пайдалануды жоспарлау енгізілді. Суды есепке алу мен мемл. Су кадастрын жүргізу “Қазгидромет” респкбликалық мемлекеттік мекемесіне (жер үсті сулары), геология және жер қойнауын қорғау органдарына (жер асты сулары) және Табиғи ресурстар мен қоршаған ортаны қорғау министрлігіне қарасты су ресурстары көлтіне суды пайдалануды есепке алу жүктелген. Бірыңғай мемлекеттік су қорына: өзендер, көлдер, бөгендер, су қоймалары, мұздықтар, жер асты сулары, ішкі теңіз сулары, т.б. су көздері жатады. Су кадастрының материалдары су ш-н жоспарлауда, жобалауда, мелиорац. шаралар жүргізуде, су сапасын болжауда, халық ш. салалары мен жеке кәсіпорындар арасында су үлестіру кезінде кеңінен пайдаланылады.
су кадастрын құрастыру принциптері:
1.суды мемлекеттік есепке алу және оны пайдалануды жоспарлау;
2. су ш-н жоспарлау, жобалау, мелиорац. шаралар жүргізу;
3. су сапасын болжау;
4. халық ш. салалары мен жеке кәсіпорындар арасында су үлестіру;
5.Су ресурстарын ұтымды пайдалану мен қорғау т.б;
21) Оңтүстік аймақтардағы суармалы егістіктерге пайдаланатын топырақтардың ерекшеліктерін түсіндіріп, оларды бағалау жұмыстарына мысал келтіріңіз
Оңтүстік Қазақстан облысында жазықтар мен ойпатты жерлер, құмды өлкелер, биіктігі әртүрлі таулар кездеседі. Бұл аймақтағы жер бедерінің әртүрлілігі тек климатына әсер етіп қоймай топырағының қалыптасуына да септігін тигізеді. Осыған орай Оңтүстіктегі топырақтардан жазық аймақтың жазық аймақ топырақтары және таулы аймақтың топырақтары деп жіктей аламыз. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясы шөл зонасының оңтүстігінде жатыр. Бұл зонада Оңтүстік Қазақстан облысымен бірге Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда облыстары түгелімен Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарының біраз жерлері, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының басым көпшілік жерлері орналасқан.
Суармалы жерлердің өнімділігін түбегейлі көтеру үшін республикамыздың оңтүстік облыстарындағы ауыл шаруашылығының негізгі құралы ретінде қабылданатын аталған жерлерді тиімді пайдалануымыз қажет. Бұл мәселені шешу мақсатында суармалы егіншіліктің өнімін арттырудың ұтымды жолдарының бірі аралық дақылдарды себу болып есептелінеді. Мұндай егістіктер бір танаптан алынатын жемшөп және астық өндірісін айтарлықтай нығайтуға мүмкіндік береді, өйткені олар ауыспалы егістегі негізгі дақылдар жиналған соң өсіріледі. Қазіргі жағдайда бұл өте маңызды шараға айналып отыр, себебі суармалы жерлердің көпшілік бөлігі өзін-өзі ақтай алмай, нәтижесінде тәлімі жерлердің қатарына еніп, тіпті соңында егіс айналымынан еріксіз шығып қалуда. Осындай келеңсіз құбылысқа шамалы жері және ескі техника-құрал жабдықтармен құрылған мыңдаған шаруа қожалықтарының да үлесі жоқ емес. Аралық егістіктердің өз құрамындағы дәнді-бұршақтыларды ғана емес, сонымен бірге бір жылдық екпе дақылдарды пайдалана отырып, жемшөп қорын еселей нығайтумен қатар, суармалы егіншіліктегі жасыл тыңайтқыш ретінде атқаратын маңызы өте зор. Аралық дақылдар бағытында пайдалынылатын бұршақты және дәнді-бұршақтылар тамырларында пайда болатын түйін бактериялардың арқасында атмосфералық азотты топырақта жинақтап, оны табиғи жолмен байыта алатын жағымды қасиеттері бар. Мұндай қасиеттер, әлем деңгейіндегі экономикалық дағдарысқа қарай өз кезегінде бағасы қымбат химиялық құралдарды шектеп пайдалануға үлкен жағдай жасайды.
Топырақ құнарлылығын түзудегі негізгі рөльді органикалық заттар атқаратындығы белгілі, ал ол бір жылдық және көп жылдық дақылдардың топырақта жиналатын аңыздық және тамыр қалдықтарымен анықталады. Сол себепті, топыраққа енетін қалдықтарды реттеу мақсатында биомасса жинау ерекшеліктеріне сәйкес өсірілетін дақылдарды таңдай білуіміз керек. Бұл тұрғыда бұршақты және дәнді-бұршақты дақылдар, әсіресе жоңышқа ерекше орын алады. Көп жылдық тұрақты тәжірибелердің деректері бойынша, үш жылдық жоңышқа топырақтың 0-30 см қабатында құрамында 280 килограмға дейін азоты, 75 кг фосфоры және 80 кг калий бар 17 т/га тамыр қалдықтарын түзген. Осындай аяда егілген дақылдардың өнімі кейінгі 2-3 жылдың ішінде де төмендемейді.
22.Қазақстанның жайылым жерлерінің ерекшеліктерін көрсетіп, олардың экологиялық жағдайларын сипаттап бағалау жолдарын көрсетіңіз
Қазақстан жерінің 181 млн гектар алқабы – табиғи жайылымды жерлер. Ауыл шаруашылығының еншісіндегі 61,2 млн гектары (33,8 пайыз) жекеменшіктің қолында, 10,6 пайызы ғана ауылдар айналасындағы азаматтардың ортақ меншігіндегі аумақтар. Біздің жеріміздің 60 пайыздан астамы жайылымдық жер. Қазір республикамызда мал жаюға жарамды 188,4 миллион гектар жер бар деседі. Біз қазір оның 82,4 миллион гектарын пайдаланамыз, бұл дегеніміз бар жайылымдық жердің үштен бір бөлігін ғана пайдаланып, қалғанын жарамсыз деп танып отырмыз. Республикамыз төрт табиғи-климаттық аймақ пен екі таулы аймақта орналасқандықтан, біздің жайылымдарымызды пайдалану маусымдық сипатқа ие.
Бұл жерлердегі жыл сайын жаңаратын азық ресурсы шамамен 25 миллион тонна шөпке тең, бұл өзінің құнары бойынша бір миллиард пұт бидайға тең. Дүниежүзілік банктің есебі бойынша, бұл жыл сайынғы азық қоры 1,2 миллиард долларға бағаланады.
Сонымен қатар, осы бір ұлттық байлығымызға үлкен қауіп төніп тұр. Жер ресурстарын пайдалану жөніндегі ҚР агенттігінің деректері бойынша, 25,5 миллион гектар жеріміз тозып кеткен. Бұл дегеніміз не? Біріншіден, ауыл шаруашылығы жағынан алғанда мал азығы массасының 50 және одан да жоғары пайызын жоғалтып алдық. Екіншіден, экологиялық тұрғыдан алғанда, жердің жоғары қабаты эрозияға ұшырап, шаңды-құмды ортаға айналды, бұл шаңды дауылдарға әкеледі. Үшіншіден, азығы жеткіліксіз болған мал дұрыс төлдей алмайды, бұл төрт түлік иелерінің экономикалық жағдайына әсер етеді.
23. Өсімдіктер ресурстарының экологиялық кадастрына түсініктеме беріп, жүргізу жолдарын анықтап айтыныз
Өсімдіктердің мемлекеттік кадастры (ӨМК) – өсімдіктер туралы жинақталған деректер. ӨМК мемлекеттік ұйымдардың тапсырысы бойынша мемлекеттік ғылыми мекемелер мен кәсіпорындар орындаған ресми әкімшілік аумақтағы (аудан, облыс, республика) өсімдіктер туралы дерек жинайды. Қазір Қазақстанның 3 облысы (Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Жамбыл) бойынша ӨМК жасалынған. ӨМК 2 бөлімнен тұрады. І бөлім – өсімдіктердің конспектісі. Мұнда зерттелген аумақтың табиғи жағдайына, өсімдік жамылғысына толықтай сипаттама жасалып, сол жердегі өсімдік түрлерінің тізімі беріледі. Әр өсімдіктің қандай тұқымдасқа жататыны (оның латынның және жергілікті атауы), түрдің латынның және жергілікті бинарлық атауы, жалпы биологиялық сипаттамасы; экологиялық сипаттамасы, Қазақстанда таралу ерекшелігі, зерттеліп отырған ресми аумақта таралуы көрсетіледі. ІІ бөлім – ресми аумақтың сиреп бара жатқан және жойылу қаупі бар өсімдіктер тізімі немесе Қазақстанның “Қызыл кітабы”. Бұл кітапқа енгізілген түрлер Халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау комиссиясы мақұлдаған санат бойынша мынадай талантарға сай іріктеледі: 0(Ех) – ұзақ жылдар табиғатта кездеспеген, жойылып кеткен түрлер; 1(Е) – жойылып кету қаупі бар түрлер; 2(U) – сирек түрлер, тез жойылып кету қаупі бар түрлер; 3(R) – саны азайып бара жатқан түрлер; 4(І) – белгісіз, бүгінгі күнде анықталмаған түрлер; 5(Со) – ресурстық (дәрілік, тағамдық, әсемдік, жем-шөптік) түрлер. Сондай-ақ, “Қызыл кітапқа” енген түрлер бойынша төмендегідей мәліметтер беріледі: сиректік статусы; түрдің толық морфологиялық сипаттамасы; таралу ерекшелігі; экологиясы және биологиясы; саны мен ареалының өзгеру бағыты; шектеуші факторлар; қорғау шаралары.
24. Сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жануарларды кадастрын принциптерін түсіндіріп,тұжырымдап, сипаттама беріңіз
Жануарлар дүниесiнiң кадастрын жүргiзу
Қазақстан Республикасы жануарлар дүниесiнiң кадастры табиғи еркiндiк жағдайларында, ерiксiз немесе жартылай ерiктi жағдайларда республика аумағында тұрақты немесе уақытша мекендейтiн жабайы жануарлар түрлерiнiң (түрлер топтарының) таралуы, биологиялық жай-күйi, саны, шаруашылық мақсатта пайдаланылу сипаты мен қарқындылығы туралы қажеттi мәлiметтер мен құжаттар жүйесiн, сондай-ақ осы жануарлардың тiршiлiк ету жағдайлары (мекендейтiн ортасы), жүргiзiлетiн биотехникалық, қорғау, қалпына келтiру және өзге де iс-шаралар туралы негiзгi деректердi қамтиды.
Қазақстан Республикасы жануарлар дүниесiнiң кадастрын құрайтындар мыналар болып табылады:
1) жануарлар дүниесiнiң гендiк қор кiтабы - ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласындағы басшылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттiк орган жүргiзедi. Ол жануарлар дүниесiн есепке алудың және оның кадастрының бірыңғай зоологиялық негізiн қамтамасыз етеді және мынадай:
республика фаунасының құрамы;
жануарлар түрлерiнiң (түрлер топтарының) жүйелiк жағдайы, олардың ғылыми атаулары туралы мәлiметтердi;
жануарлардың таралуы және олардың саны;
экологиялық жүйелері мен популяцияларының таралуы жай-күйiнiң өзгеру үрдiстерi;
жануарларды шаруашылық мақсатта пайдалану туралы мәлiметтердi қамтиды;
2)аң аулау объектiлерi болып табылатын жануарлар түрлерiнiң және өзге шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын жануарлар түрлерiнiң кадастр кітаптары - өздерінiң аумақтық органдары, жануарлар дүниесін қорғау жөніндегi мекемелер, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретiн деректер бойынша балық ресурстарын және басқа су жануарларын қоспағанда, жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы уәкiлеттi орган және ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттiк орган жүргiзедi;
3)балықтардың және балық аулау объектiлерiне жатқызылған басқа су жануарларының және балықтар мен өзге шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын басқа су жануарларының кадастр кiтаптары - өзiнiң аумақтық органдары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретiн деректер бойынша балық ресурстарын және басқа су жануарларын қорғау, өсімiн молайту және пайдалану саласындағы уәкiлеттi орган және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттiк орган жүргiзедi;
4)омыртқасыз жануарлардың ауыл шаруашылық кадастры кiтабы - өсiмдiктердiң зиянкес жәндiктерi мен ауыл шаруашылығы үшін пайдалы жәндiктер туралы өзінің аумақтық органдары беретін деректер бойынша өсiмдiктердi қорғау саласындағы уәкiлеттi орган және ғылым және ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттік орган жүргізедi;
5)омыртқасыз жануарлардың орман кадастры кітабы - өзiнiң аумақтық органдары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретін жәндіктер - орман зиянкестерi мен орман шаруашылығы үшін пайдалы жәндіктер туралы мәлiметтердi қамтитын деректер бойынша орман шаруашылығы саласындағы уәкiлеттi орган және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттік орган жүргiзедi;
6)сирек кездесетiн және құрып кету қаупi төнген жануарлар түрлерiнiң кадастры кiтабы - Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгiзiлген жануарлар түрлерi туралы өздерiнiң аумақтық органдары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар беретiн деректер негiзiнде тиiстi уәкiлеттi органдар және ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласында басшылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттiк орган жүргiзедi;
7)жануарлар дүниесiн пайдаланушылардың жылдық есептерi;
8)жануарлар санын есепке алу материалдары.
Жануарлар дүниесiнiң кадастры цифрлық геоақпараттық жүйелер негiзiнде жүргiзiледi және Қазақстан Республикасы табиғи объектiлерiнiң мемлекеттiк кадастрлары бiрыңғай жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады. Кадастр кiтаптарын жүргiзудiң нысандары мен тәртiбiн тиiстi уәкiлеттi орган айқындайды. Кадастрлар шеңберiнде алынған жануарлар дүниесi объектiлерiн есепке алу мен тiркеу нәтижелерi Қазақстан Республикасы табиғи объектiлерi мемлекеттік кадастрларының бiрыңғай жүйесiне тегiн берiледi.
25.Пайдалы қазбалар алынған кен орындарының кадастрын құрастырудың Қазақстан үшін маңыздылығын анықтап көрсетип,болжам жасап,жүргізу жолдарын көрсетіңіз
Пайдалы қазбалар алынған жердің кадастры - бұл пайдалы қазбалардың барлық түрінің пайда болуы мен шығу орны жағдайындағы мәліметтердің жүйелі саласы. Сонымен қатар мұнда түрлі пайдалы қазба байлықтарының құрылымы және геофизикалық аномалиялары жайында да айтылады. Пайдалы қазбалардың айқындалуы мен шығу орнының мемлекеттік кадастры - бұл ҚР жерінде табылған пайдалы қазбалардың айқындалуы және шығу жерінің мемлекеттік санағының формасы. Мұнда құрамында гидрогеологиялық және экологиялық компоненттері бар пайдалы қазбалардың сандық және сапалық қасиеттері жөніндегі мәселелер қарастырылады. Пайдалы қазбалардың айқындалуы мен табылған жерлерінің қоры - бірыңғай мемлекеттік кадастр және де пайдалы қазбалар қорының бірыңғай мемлекеттік балансы формасында мемлекет мүлкіне жатады. Мемлекеттік кадастр ҚР заңы бойынша шешілген республикалық геологиялық фонд жұмыстарын жүргізеді. Бірыңғай мемлекеттік балансты қордың қоданушылары құрастырады.Кадастрларды құру және толықтырудағы мәселелердің негізгі көзі - режимдік станциялар, бақылау посттар желісі, сонымен қатар арнайы экспедициялар болып табылады. Мұндай кадастрларды өңдеу мен енгізу - ресурс сақтау технологиялары және табиғат ресурстарын рационалды пайдалану проблемаларын шешуде база құруға мүмкіндік береді. Соңғы кездері өндіріс қалдықтарын құрамына және улылық деңгейіне қарай болу қажеттілігі туындады. Қоршаған ортаны ластауды тіркеуші ксенобиотик мәселелері де талқылануда. Мұнда қалдықтар реестрін (кадастр) құру мәселелері көтеріледі. Тіркеу объекті - барлық қауіпті және қаупі болуы мүмкін заттар болуы қажет. Бұ заттар ҚР аумағында өндірілуі, сонымен қатар шетелден әкелінген де болуы мүмкін. Темір, жез, күміс рудаларының саны бойынша ҚР ТМД -да бірінші орында. Орталық Қазақстан, Жоңғар Алатауында, Алтайда - полиметалл рудаларының шығу орындарында ертеде б.э.д 700-1500 ж.ж жүргізілген металл өндіру жұмыстарынан қалған іздері әлі де бар. Революцияға дейінгі кезеңде табылған пайдалы қазбалар орыс және шетел капиталистерінің қолына түсіп аяусыз жұмсалды. Қазақстан және Ресей архивінің материалына сүйенсек, (И.Т.Тажиков, П.Н. Крупко,1956), 1910 ж австриялық князь Турн-и-Таксис пен доктор Жанэ патша өкіметінен Алтайдағы Зыряновск, Путинцевское, Москвинское сияқты кен орындарын әрқайсысына 40 тиыннан 2 рубльге дейін төлеп сатып алған. 1859 жылы орыс саудагерлері Ушаков пен Рязанов Қарағандыны байлардан 250 рубльге сатып алған.
Ал , ағылшын капиталисті Лесли Уркварт Романовтар әулетінің князьдерінің біріне 500 мың рубль пара беру арқылы Алтайдағы алтын мен күміске бай - Риддерді алған. Англия, Франция, Америка, Германия, Швеция, Австрия және т.б елдерден келген капиталисттер Қазақстанның байлығын аяусыз өндіріп, үстінен өте көп пайда көрді. Кеңес дәуірінде әлемдік маңызы бар жаңа кен орындары ашылды. Олар: Соколов-Сарыбай темір -кен орны, Жезқазған және Қоңырат мыс өндіріс орны, Қаратау фосфориті және де басқа да көп түрлері Қазақстан аумағында пайдалы қазбалардың 100-ден астам түрі табылған.
Қазір республикамызда тас және қара көмірдің 500-дей, ал мұнай мен табиғи газдың 50-ден астам орындары ашылған. Қарағанды көмір өндіру орны - ТМД-дағы ең ірі өндіріс орындарының бірі болып табылады. Қарағанды көмірі жоғары техникалық сапаға ие.Оның құрамында күкірт мөлшері (1,0-3,5% дейін) және фосфор мөлшері (0,01-0,04%) аз болады. Оның бұл қасиеті жоғары сапалы болат балқытуда бағаланады. ҚР-да екінші ірі көмір өндіру орны Павлодар облысындағы - Екібастұзда. Мұнда миллиардтаған тонна көмір бар, оны ашық әдіспен өндіреді. Батыс Қазақстанда жылыны 40 млн тонна мұнай өндіріледі. Қазіргі кезде Ақтөбе және Қызылорда облыстарында да мұнай өндірілуде. ҚР территориясында вольфрам, молибден, боксит және де басқа сирек кездесетін түсті металлдар қоры бар. Осылайша ванадий кенінің қоры бойынша Қазақстан дүние жүзі бойынша 1-ші орынды алады. Пайдалы қазбалар алынған кен орындарының кадастры – бұл пайдалы қазбалардың барлық түрінің болуы мен шығу орны жағдайындағы мәліметтердің жүйесінің жиынтығы. Сонымен қатар мұнда түрлі пайдалы қазба байлықтарының құрылымы және геофизикалық аномалиялары жайында да айтылады.
Бұл ҚР жерінде табылған пайдалы қазбалардың айқындалуы және шығу жерінің мемлекеттік санағының формасы. Мұнда құрамында гидро-геологиялық және экологиялық компоненттері бар пайдалы қазбалардың садық және сапалық қасиеттері қарастырылады.
Пайдалы қазбалардың айқындалуы мен табылған жерлері нің қоры – біріңғай мемлекеттік кадастр және де пайдалы қазбалар қорының біріңғай мемлекеттік балансы формаларында мемлекет мүлкіне жатады. Мемлекеттік кадастр ҚР заңы бойынша шешілген республикалық геологиялық фонд жұмыстарын жүргізеді. Бірыңғай мемлекеттік балансты қордың қолданушылары құрастырады.
Кадастырларды құру және топырақтағы мәселелердің негізгі көзі – режимдік станциалар, бақылау посттар желісі, сонымен қатар арнайы экспедициялар болып табылады.
26. Қ.Р балықтар түрлерінің кадастрларын құрастыруының маңыздылығын дәлелдеп,ҚР балық қорының тізімін келтіріңіз.
Қазақстан Республикасының су айдындарында 100 – ден аса балық түрлері кездеседі, 16-сы сирек кездесетін, жойылу қаупі бар түрлерге жатады.
Балықшаруашылығында маңызды балықтың 19 түрі бар: осетр тұқымдасна жататын ( ақсерке, орыс бекіресі, шоқыр балық, шип) шортан, плотва, аққайран, ақ амур, жерех, қара балық, сазан, кәдімгі жайын, кәдімгі алабұға, кәдімгі көксерке. Республикадағы балық шаруашылығының күрделі суайдындары: Каспий теңізі, Балхаш көлі, Солтүстік Арал, Алакөл, Бұқтырма, Шүлбі, Қапшағай, Шардара су қоймалары.
Каспий теңізінде 130 – дан аса балық түрі кездеседі, ішіндегі ең маңыздысы осетр типтегі балықтар ақсерке, орыс бекіресі, шоқыр балық, шип т.б. осы балық түрлері ежелде 85% аса қорды құрайтын негізгі қорек болып табылды.
Мәліметтер бойынша ҚРХ ҚР 2005ж республикадағы балықшаруашылық су айдындарын 53,83мың т, игерілгені 83,4%, 44902,2т құрайды.
Бұл кестеден ҚР берілген лимит бойынша балықтарды аулау процентін меңгеру 83,4, лимитті игеру 100% дан 14 облысқа, ал қалғаны балық қорының жойылу көрсеткіштеріне байланысты. Республикамызда балықшаруашылық суайдындарының өнімділігін көтеру мақсатында 12 республикалық мемлекеттік шаралар жүргізілді, 7 балық көшеттігі, 3 даму үстіндегі шаруашылық және Қазақстан өндірістік – жерсіндіру станциясы
2005ж бойынша балықшаруашылық суайдындарында 23,2млн.дана тұқы құрты, 20млн.дана личинок сиговых, 6,2млн. Осетр типтегі құршабақ балық, 26,1млн.дана тұқы және өсімдікқоректі балықтар, 0,7 млн тұқы.
2005ж балық қорғау органдары, балыққорғау заңы бойынша 12205 заңбұзушылық 12003 адам тарапынан болғандығы анықталды. Конфискаттардың анықтауы бойынша (балық, балық өнімі, аулау құралдары) 1,08млн.т құрады. Аталған сумма бойынша келтірген залал, айыппұл үшін 561,6 мың т құрайды.
СХН Академиясы отырысында (Астана, 11-12.08.05 ) тіркелгендей , бізде ихтиология, балықшаруашылығы бойынша мамандар, ғалымдар жоқ делінген. Заңсыз балық аулау, сусу шекараларын бұзушыларға қарсы тұратын балық қорғау қызметі жоқ. Мамандардың айтуы бойынша,Каспий өзенінде осетр тұқымдасына жататын балықтардың 10 пайызы ғана заңға сәйкес ауланады екен.
Негізгі проблема мұнай тасқыны, бұрғылау, өндіру кезінде оның қалдықтары көлдің жағалауына, бетіне қалқып шығуда. Судың беткі қабатында мұнаймен қоректенуші омыртқасыз мнемиопсис тіршілік етеді.
Балық шаруашылығын дамыту үлкен қаржыны талап етеді: универсалды флотты жабдықтауға. Балық аулау қажет уақытта, керек жерде, қажет мөлшерде экологиялық маңызды шара болып табылады.
27.ҚР дәрілік өсімдіктер ресурстарын сипатта беріп, дәрілік өсімдіктердің кадастрларын құрастыру принциптерін дәлелдеп,сипаттаңыз.Дәрілік өсімдіктер (лат. Plantae medicinalis), шипалы өсімдіктер –медицинада және мал дәрігерлігінде емдеу және аурудың алдын алу мақсатында қолданылатын өсімдіктер. Дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеті олардың құрамында стероид, тритерпен, алкалоид пен гликозидтердің, витаминдердің, эфир майлары мен тұтқыр заттар сияқты түрлі химиялық қосылыстардың болуына байланысты. Қазақстанда өсетін алты мыңнан астам өсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік өсімдіктерге жатады.Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер бөлек іріктеледі.Дәріні көбінесе жабайы өсімдіктерден алады .Дәрілік өсімдіктер кептірілген шөп, тұнба, қайнатынды, шай, ұнтақ, т.б. түрінде қолданылады. Көптеген өсімдіктердің емдік қасиеттері бар. Оларды дәрілік өсімдіктер дейді. Жүрек-қантамырларының ауруларын емдеуде, олар 80 %-ға дейін, ал бауыр жэне асқазан-ішек ауруларында шамамен 70 % құрайды. Сондықтан мамандар көптеген ауруларға сондай-ақ қатерлі ісік ауруына қарсы препараттар алуда жаңа дәрілік өсімдіктер түрлерін қарастыруда. Дэрілік өсімдіктердің емдік қасиеті ондағы белсенді заттар немесе химиялық құрамы мөлшерінде жэне олардың дам организміне тигізетін физиологиялық эсеріне байланысты. Биологиялық белсенді заттар өсімдіктердің барлық бөліктерінде немесе оның кейбір бөліктерінде болуы ықтимал.
28.ҚР аңшылық кәсіби жануарлар түрлерінің кадастрын құрастыру принциптерін көрсетіп, осы жұмыстардың маңыздылығын көрсетініз.Аңшылық кадастр- фауналық кадастрдың бір бөлшегі ретінде қарастырылады. Жаңа теориялық негізде жүргізілетін фаунаның кадастрлық инвентаризациясы – қазіргі заманға зоология ғылымының аса маңызды мәселесі ретінде қарастырылады. ҚР аң аулауға рұқсат етілген жерлердің жалпы көлемі-240 млн га, aл жыртқыш аңдар мекен ететін жерлер-73 млн га-ны құрайды.Тұяқты жануарлар саны-125,4 мың басқа өсті. 2005 жылдың 25-наурызынан бастап ҚР-да жабайы жануарлардың санын көбейту мақсатында сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан жабайы жануарлар түрлерінің қалпына келтіру мен қадағалау атты бағдарлама құрылды. Тұяқты жануарлар саны жайында мәлімет мына кестеде көрсетілген.
Жұмсақ жүнді аңдардың саны 4910,8 мың басты құрады, олардың Ақмола облысында -37,3 , қарағанды облысында 32,4%, қостанай облысында -7,4% , Алматы облысында 5,5% , ШҚО -4,7 %анықталған. Ауланатын сүтқоектілердің мына түріне мына аңдар кіреді. Бұғы, қабан, сайгак, сібір тауешкісі, марал және жыртқыштар: ілбіс, аю , қасқыр т.б.
Қазақстанда маралдың жалпы саны- 5,5-6 мыңдай, тауешкі -13,2-14 мың, қабан -10мың, ондатр -300 мың, өзен борсығы -4,5-5 мыңдай бас болады. 2000 жылдармен салыстырғанда сайгак саны төмендеп кетті.( 2000 ж – 148 мың ; 2003 ж -21,2 мың; 2004 ж -30,7 мың ; 2005 ж -39,6 мың бас).Бюджеттік қаражаттандырудың арқасында бұл түрлерге қорғау іс-шаралары қарқынды жүргізіліп отыр.
2005 жылдың желтоқсанында Қазақстанда миграцияланушы жабайы жануарлар түрлерін қорғау мақсатында құрылған конвенцияға қосылды. Қазақстанда ұзақ уақыт бойы дала тасбақаларын көбейту жұмыстары қолға алынды ( 40-мыңнан -180 мыңға дейін ). Сонымен қатар , уы үшін ауланатын улы жыландар санында көбейту жұмыстары қолға алынды. Антропогендік іс –әрекеттер көптеген жануарлар түрлерінің азаюына әкеліп соғады . Мәселен ,1978-1998 жылдар арасында Қазақстан Қызыл кітабына 125 түрлі жануарлар өкілдері мен омыртқалылардың 15% –ы енгізілген. Тың игеруде орта есеппен Қазақстан аумағындағы дала фаунасының 70%-ы жойылды.
Қазақстанның солтүстік және орталық өңірлеріндегі көлді аймақтар, сонымен қатар Зайсан ,Балқаш жағалаулары мен Каспийдің Солтүстік жағалауы суда маңында мекендеуші құстарымен – ТМД –дағы ең бай жерлердің ішінде. Одан бөлек Қазақстан территориясымен күзде және көктемде көптеген құстар ұшып өтеді. Браконьерлердің жауыздық іс-әрекеттерінен аққу мен қоқиқаз саны едәуір азайып кетті, сонымен қатар әдемі шығыс-азиаттық ақ тырналар да азаюда.
Аңшылық ережелерін бүзушылар және браконьерлермен күрес күрделі проблема.2005 жылғы 1967 тәртіп бұзушылық тіркелген және де 11,6 млн тг айыппұл алынға. 2005 жылы жануарлардың құтыру ауруына бақылау жүргізілді. ҚР аумағында құтырумен ауырған 127 бас жануар тіркелді. Бұл инфекцияның ең көп таралған жері-БҚО-26 оқиға, Атырау облысы -21 оқиға және Қостанай облысы -18 оқиға тіркелген. Құтырy ошақтарының көбеюінің себебі-жабайы аңдар, үйсіз иттер мен мысықтар популясиясының үлкеюімен байланысты табиғи ошақтардың белсендірілуі болып есептеледі.Бұл аурудың таралуының алдын-алудың негізгі жасы- ол жануарларды ату мен аулау жұмыстарын жүйелі жүргізу . Бұл ауруды тудыратын инфекциялар жылдар бойы сақталып, ауылшаруашылық жануарларына қауіп төндіреді.
2005-жылдың тамызында жоғары потогендік құс тұмауының 7 ошағы белгілі болды, оның ішінде Ақмола облысында -2; Павлодар және Қарағанды облысында – 1-ден; СҚО-3. Алайда 2005 жылдың 16 қыркүйегінен бастап бұл ауру бойынша эпизотикалық ситуация тұрақталды. Құс тұмауының жайылып кетуі және пайда болуының алдын алу мақсатында кең масштабты профилактикалық жұмыстар жүргізілді.
29.Қазақстанның малазықтық өсімдіктері, оларды тиімді пайдалану жолдарын көрсетіңіз.Республикамыздағы егін шаруашылығында малазықтық дақылдар 2,7 млн. га. жерде орналасқан, яғни барлық егіс аумағының 16%-ын алып жатыр. Қазақстанда малдар қорада тұратын кезеңде және жазда үстемелеп азықтандыруға алатын мал азығы үшін жыртылатын жерлерде малазықтық дақылдар өсіріледі, оларды негізгі топтарға бөлуге болады: 1.сүрлем, 2.көпжылдық бұршақ тұқымдастар, 3.көпжылдық астық тұқымдастар, 4.біржылдық астық тұқымдастар, 5.біржылдық бұршақ тұқымдастар, 6.малазықтық тамыр жемістілер, 7.малазықтық бақша дақылдар, 8. Жемазықты дақылдар. Одан басқа аз тараған және дәстүрлі емес малазықтық өсімдіктер тобын көрсетуге болады, бірақ та олар қазірше маңызды өндірістік рөл атқармайды. Қазақстанда негізгі сүрлем дақыл ретінде жүгері, күнбағыс, ақ жүгері және судан шөбін өсіреді. Дақылдардың негізгі өсіру мақсаты – сүрлем алу және жаздың екінші жартысында (тамыз-қыркүйек басында) жасыл балаусамен үстеме азықтандыру. Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер пішен, пішендеме, дәруменді шөп ұны және жазғы уақытта жасыл балауса мал азығына өсіріледі. Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер құрамындағы сіңімді протеиннің жоғары мөлшерімен сипатталады: олардан алынған мал азығында жинау технологиясы сақталған жағдайда 1 а.ө-ге 180-250 г сіңімді протеин келеді. Бұл дақылдар тобы мал азығын өндіруде энергетиканың көзі ретінде ғана, малдар рационын ақуызбен алмастырылмайтын аминқышқылдар мен толықтыру үшін де маңызды. Бұршақ тұқымдас шөптер ретінде республикамызда жоңышқа, эспарцет, түйе жоңышқа, қызыл беде өсіріледі. Көпжылдық астық тұқымдас шөптер пішен, пішендеме, көк балауса дайындауға өсіріледі. Бұл топқа жататын негізгі дақылдар еркекшөп, қылтықсыз арпабас, көген тамырсыз бидайық, шалғындық бетеге және т.б. Біржылдық шөптер пішен, пішендеме, жем азық дайындауға өсіріледі. Бұл топқа жататын дақылдар жасыл конвейердің маңызды шикізат көзі болып табылады. Қазақстанда өсірілетін негізгі біржылдық шөптерге судан шөбі, итқонақ, қонақтары, малазықтық шай жүгері, сұлы, арпа, сиыржоңышқа, асбұршақ, ноғатық т.б.жатады. Малазықтық тамыржемістілер күзгі-қысқы мерзімде шырынды диетикалық және дәруменді мал азығын дайындауға өсіріледі. Бұл топқа жататын дақылдардан біздің елімізде қант қызылшасы, малазықтық сәбіз өсіріледі.
30.ҚР ластану реестры туралы түсініктеме айтып,регионалдық экологиялық проблемаларды анықтап беріңізЛастану учаскелерінің мемлекеттік тізілімін жүргізу ережесі (бұдан әрі - Ереже) Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағыЭкологиялық кодексіне сәйкес әзірленді және ластану учаскелерінің мемлекеттік тізілімін жүргізу тәртібін айқындайды.2.Қоршаған ортаның ластану учаскелерінің мемлекеттік тізілімі (бұдан әрі - тізілім) онда ластану учаскелерінің түрлері мен шығу көзі, олардағы ластаушы заттардың көлемі мен шоғырлануы, ластану учаскелерінің тиесілілігі мен оларды жою жөніндегі шаралар туралы деректер жиналатын деректер банкі болып табылады.3.Тізілімнің жүргізілуін ұйымдастыруды қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырады. Тізілім орталық және аумақтық тізілімдерден тұрады.
4.Тізілім ластану учаскесінің тізілімдік паспорты (бұдан әрі - тізілімдік паспорт) негізінде жүргізіледі.
2.Тізілімді жүргізу тәртібі
5.Әрбір ластану учаскесіне табиғат пайдаланушы тізілімдік паспорт жасайды және оны тиісті аумақтық қоршаған ортаны қорғау органына ұсынады.
6.Ереже қолданысқа енгізілетін күні бар, табиғат пайдаланушылар ластаған учаскелерге қатысты 2007 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша тізілімдік паспорттар жасалады және 2008 жылғы 10 наурыздан кешіктірмей аумақтық қоршаған ортаны қорғау органына жіберіледі.
7.Жаңа ластану учаскесіне арналған тізілімдік паспортты табиғат пайдаланушы оны анықтағаннан кейін үш ай ішінде жасайды
8. Тізілімдік паспорт (осы Ережеге 1-қосымшаға сәйкес) мыналарды қамтиды:
1)тіркеу нөмірін;
2)ластану учаскесі орналасқан жердің схемалық картасы мен оның географиялық координаттарын;
3)нәтижесінде ластану учаскесі пайда болған шаруашылық және өзге де қызметтің немесе табиғи құбылыстың түрін;
4)меншігінде (иелігінде) ластану учаскесі орналасқан аумақ бар табиғат пайдаланушыны;
5)жер санатын;
6)ластану учаскесінің параметрлерін;
7)орналасудың техникалық шарттарын;
8)химиялық құрамын (ластаушы заттардың атауын, көлемін және шоғырлануын);
9)ластаушы заттар таралуы ықтимал жолдарды;
10)ластану учаскесінің зерттелу дәрежесін;
11)ластану учаскесі орналасқан аумақтың климаттық сипаттамаларын;
12)ластану учаскесін оқшаулау және қалпына келтіру жөнінде іске асырылған іс-шараларды.
9.Тізілімдік паспортты жасаған және тіркеген лауазымды тұлғалардың аты-жөнін және атқаратын лауазымын көрсете отырып, оған қол қойылады.
10.Тізілімдік паспорт аумақтық, қоршаған ортаны қорғау органында қабылданады, тіркеледі, есепке қойылады және сақталады.
11.Ластану учаскелерін тіркеу табиғат пайдаланушыдан тізілімдік паспортты алған күннен бастап бір ай ішінде ресімделеді.
12.Тізілімдік паспорттар Ереженің талаптарына сәйкес келмеген жағдайда олар тіркелмейді және олар аумақтық қоршаған ортаны қорғау органдарына түскен күнінен бастап бес күнтізбелік күн ішінде табиғат пайдаланушыға тіркеуден бас тартылған күннен бастап он күнтізбелік күннен аспайтын мерзімде пысықтауға қайтарылады.
13.Тіркелген тізілімдік паспорттар осы Ережеге 2-қосымшаға сәйкес ресімделген тізілімге енгізіледі.
14.Табиғат пайдаланушыға тіркелген тізілімдік паспорттың көшірмесі беріледі.
15.Тізілімдік паспорттың осы Ереженің 8-тармағының 4), 6), 8), 12)тармақшаларында көрсетілген мәліметтерін табиғат пайдаланушы жыл сайын жаңартып отырады және 10 наурыздан кешіктірмей аумақтық қоршаған ортаны қорғау органына жібереді.
16.Аумақтық тізілімді жүргізу мыналарды қамтиды:
1)аумақтық тізілімге тиісті жазба енгізу жолымен ластану учаскелерін тіркеуді;
2) тізілімдік паспорттарды аудандар бойынша толықтыруды және сақтауды;
3)мемлекеттік органдарды және өзге де мүдделі тұлғаларды ақпараттық қамтамасыз етуді;
4)аумақтық тізілімді өзекті етуді (жаңартуды), оның ішінде алып тастаудың күні мен негіздерін көрсете отырып, тізілімнен ластану учаскесін алып тастауды.
ҚР региональды проблемасы.Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды пайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіп индустриялық революциясының өркендеуіне байланысты бұл процесс тезірек жүреді.Жер планетасындағы атмосфераның температурасы артатын болса, планетаның көптеген бөліктерінде құрғақшылық болады, басқа жерлерде жаңбыр көп жауып, жерді топан су қаптайды. Полюстегі мәңгі мұздар еріп аралдар мен жағалауларды, мұхиттар мен теңіз сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылығының өнімі нашарлап, халықтар мекенін тастап, күн көрістің қамымен басқа жерлерге көшеді.Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда. Экологиялық проблема дегенде ең алдымен Арал, Балқаш, Каспий, Семей қасіреттері еске түседі.Арал теңізі - Қазақстанның інжу-маржаны. Арал теңізі ірі экологиялық апатқа ұшырыағанға дейінгі көлемі - 1066 км2, тереңдігі - 30-60 м, тұздылығы - 10-12% болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген. 1966 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстан 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Амудария мен Сырдария бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай 1970-1980 жылдар аралығында аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқында дамыды (Шардара).Оның үстіне ауылшаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Аралға 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 м-ге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 %-ға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге өсен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. тонна тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады
31.Есеп: Эталон – ауыр құмбалшықты оңтүстік қара топырақтың гумусты қабатының (А+В) қалыңдығы 76 см, ондағы гумус қоры – 234 т/га. Қалыңдығы орташа (А+В) 59 см, гумус қоры – 165,2 т/га кұңгітр қара-қоңыр топырақтың бонитет баллдарын анықтаңыз (Ф.Я.Гаврилюк бойынша).
Шешуі:
Бб=Sф/Sф*100
Борт=Б1+Б2/2;
Б1=59/76*100=77,6
Б2=165.2/234*100=70.6
Жауабы: Борт=74,1балл
32.Есеп: Топырақтың бонитет баллын келесі мәліметтер бойынша есептеңіз (Ф.Я.Гаврилюк әдісімен): оңтүстік қара топырақта А+В = 76 см, гумус қоры – 234 т/га; орташа қалыңдықты қара-қоңыр топырақта А+В = 45 см, гумус қоры – 116,3 т/га; шалғынды күңгірт қара-қоңыр топырақта А+В = 55 см, гумус қоры – 217,8 т/га.
Шешуі:
1)эталон А+В=76см, гумус 234т/га
2)қара-қоңыр А+В=45см, гумус 116,3т/га
3)күнгірт қара қоңыр А+В=55см, гумус 217,8т/га.
Бб=Sф/Sф*100;
Бк2орт=Бк2.1+Бк2.2/2;
Бкл.орт=Бкл1+Бкл2/2;
Бк2.1=45/76*100=59,21
Бк2.2=116,3/234*100=49,7
Бкл2=55/76*100=72,37
Бкл2=217,8/234*100=93,08
Бк2орт=54,45
Бкл.орт=72,83
33. Жер кадастрының негізгі мәселелерін тұжырымдап, оларды шешу жолдарын көрсетіңіз.
Мемлекеттік жер кадастрының негізгі міндеті - елдің жер ресурстарының сапасы мен санын зерттеу мен есептеу болып табылады. Сонымен қатар, оның жұмысына - түрлі облыс, регион бағасын басқа облыс пен региондармен салыстыру да кіреді.
Топырақ бонитировкасы – топырақ сапасының табиғи денесі және өндіріс заты ретіндегі салыстырмалы бағасының әдістері мен принциптерін анықтайтын арнайы іс-әрекет. Н.М.Сибирцев (1951) анықтамасы бойынша:"топырақ бонитировкасы - өсімдіктер мекені ретінде қарастырылатын топырақтың табиғи түрлерінің салыстырмалы қасиеттері жайындағы ілім".Бонитировка жұмыстарын орындау үшін мына жағдайларға ерекше мән берген жөн: Статистикалық өңдеуге берілген топырақтың қасиеттері мен сапасын нақтылау: Жақсы өңделген классификация және топырақтың агроөндірістік топтамасы. Ең алдымен, зерттеуге алынған, жердегі топырақтың табиғи және экономикалық жағдайларына көңіл болу керек. Мұндай жұмыстарға мысал ретінде - В.В.Докучаевтың 19-ғасыр соңында Нижегородск губерниясы мен Молдавиядағы 20-ғасыр ортасында жүргізген зерттеуі. Бонитировкалауда топырақты сандық көрсеткіш -" баллмен " - бағалайды. Бағалау үшін топырақтың тек ауыл шаруашылығына қатысы бар қасиеттері ғана іріктеліп алынады.
Академик Н.П.Горшенин - топырақ бонитировкасын топырақтың ауыл шаруашылық маңызын танудағы жалпылау кезеңі ғана болып қоймай, сонымен катар басқада ауыл шаруашылық ғылымдарының алдында тұрған тапсырмаларды анықтау үшін негізгі әрекет болып табылатындығын атап көрсеткен. Міне, сол үшін де топырақ бонитировкасы - топырақ жайындағы ілімнің өте күрделі проблемаларының бірі.
Топырақ бонитировкасынсыз ауыл шаруашылық өндірісін рационалды түрде жоспарлау мүмкін емес. Бонитировка материалдары сонымен қатар ауыл шаруашылық өндірісіне шынайы өлшемдер қоюға мүмкіндік береді.
Қазакстанда топырақты бонитировкалау жұмыстары 1970-1980 жылдары жүргізілді.
Топырақ бонитировкасының принциптері мен әдістері
Топырақ бонитировкасының қазіргі кездегі әдістері В.В.Докучаев қалыптыстырған принциптерден туындайды. Олар топырақ қасиеттерінің сандық көрсеткіштері мен агроклиматтық жағдайларда құрылады.
Топырақ қасиеттеріне - оның кышкылдығы, механикалық құрамы, қатпарлану тығыздығы, гумустық қабаттың күші жатады.
Агроклиматтық көрсеткіштер ішінде егендікпен едәуір байланыстысы –ылғалдылық коэффициенті ( Высоцкий-Иванов әдісі бойынша),климат континенталдығының деңгейі.
Ауыл шаруашылық егінділіктің едәуір тығыз коррелятивті байланыстары топырақтың келесі физика-химиялық және морфологиялық қасиеттері мен бақыланады" ылғалдылығы басым өңірлерде - физикалық саздағы фракцияның құрамы, гидролитикалық қышкылдық, негіздердің құнарлылық деңгейі; ылғалдылығы аз өңірлерде - гумус құрамы, барлық қатпардағы гумустың қоры 0-20,0-50,0-100см (т/га), физикалық саздың фракциясының құрамы, тұздылық деңгейі т.с.с.
Агроклиматтық көрсеткіштерді агроклиматтық карталардан түсіреді немесе агроклиматтық анықтама кітапшаларынан таңдап алады.
Бонитет баллдарынын есебі
Алдымен топырақ баллын мына формуламен әрбір "n"бойынша анықтайды:
Б=Зф/ЗМХ100
мұнда - Зф- берілген топырақ белгісінің орташа атауы (гумус,азот,фосфор және калийдің қоры т.с.с)
Зм-топырақтың өз белгісінің мағынасы, мұнда 100 баллдык жүйемен есептеледі.
Әрбір деңгей келесідей агротехникалық және агроэкономикалық көрсеткіштермен сипатталады: 1га жер жыртуға арналған ауыл шаруашылық машиналарының орташа бағасы 1га жерге кеткен құнарландырғыш заттар;жұмысты орындауға жұмсалған күш т.с.с.
Бұл берілген ұғымдардың барлығы қасиеттері бойынша математикалық өңдеуден өтеді. Топырақ бонитировкасы деңгейлерінің құрылымы үшін қолданылатын материалдар 3 әдіс бойынша өңделеді:
1)Топырақ бонитетінің 2 параллельді деңгейін (шкала) құрайды, біріншісін топырақ қасиеттері бойынша және екіншісін бақылау деңгейі ретінде (Ф.Я.Гаврилюк,А.С.Фатьянов,Н.Ф.Тюменцев);
2)Осы қарастырылған екі негіз бойынша бір уакытта бір деңгей құрастырылады. Соның ішінде топырақтың негізгі топтарының орта бонитетин егіндікпен, ал нақты топырақ бонитетін бұл негізден бөлек топтың жаплы бонитеті есебімен анықтайды(С.А.Шувалов);
3)Топырақ бонитеттерін егіндік бойынша есептейді, ал топырақ қасиеттері бойынша материалдарды деңгейлерді тексеруде және топырақ топтары мен классификациясын анықтауда қолданады.(В.П.Кузьмичев).
Бұл үш әдіс те бонитировка денгейлерін құру үшін қолданылады, алайда екіншісі сентетикалық сияқты едәуір жемісті болады.
Топырақтың агроөндірістік тобы – бұл барлық топырақ түрлерінің ішіндегі агроөндірістік көрсеткіштері бірдей немесе ұқсас және де біртипті құнарландыру жұмыстарын қажет ететін ерекшеленген топ. Бұған мысал ретінде бидай, картоп, күріш, қант қызылшасы және күнбағыс алқаптарын атап көрсетуге болады.
Бонитировка және топырақтың агроөндірістік тобы жердің экономикалық бағасының негізі болып табылады.
Жердің экономикалық бағасы - озінің қолдану есебі негізінде жүзеге асырылады және де табиғи – экономикалық факторларға негізделуі тиіс. Мұнда шаруашылықтың мамандандырылуы, өнімнің сапасы және де берілген өңірдің негізгі ауыл шаруашылық әдеби сияқты факторлар есепке алынуы тиіс.
34. Атмосфераға зиянды әсерді бағалауды жүргізу үшін қолданылатын көрсеткіштер мен индекстерді пайдаланып, ластану деңгейін анықтаңыз.
Атмосфера – жердің ауа қабығы. Атмосфераның төменгі шекарасы жер беті болып табылады. Амочфераның ластануын бағалау арнайы бір комплекс көрсеткіштері арқылы бағаланады, одан кейін аймақтың атмосферасының ластану деңгейін бағалайды. Атмосфераның ластануын тексеру үшін, аймақтық гидрометке, санитарлық-эпидемиологиялық қызметке немесе арнайы инспекцияларға тапсырылады. Атмосфераның ластануын арнайы компьютерлік программа арқылы ауаның ластану деңгейін есептеп қана қоймай, ластайтын заттардың картасын, кестесін алуға болады. Атмосфераны бағалау сапасы нормативтік және директивтік құжаттар арқылы жасалып, тура мониторингтік әдіспен және жанама әдіспен бағаланған. Атмосфераның ластану деңгейі қауіптілікті ескере отырып, ПДК-ның жиілігі мен қысқалығы арқылы бағаланады және ластаушы заттардың биологиялық қозғалысы да ескеріледі. Атмосфераның ластануын бағалайтын ең басты критерий топтық көрсеткіш болып табылады. Атмосфераның ластануын топтық индекс арқылы есептеледі. Атмосфераның ластану деңгейі 4 баллдық шкаламен анықталады:
Сонымен қатар атмосфераның жанама ластануын бағалау атмосферадағы құрғақшылықтан түсетін қалдықтар мен атмосфералық төгінділерінің жуылуына байланысты.
Атмосфераны бағалау жағдайы:
Санитарлы-гигиеналық деңгейде бағалану керектігі, атмосфераның әлеуметтік ресурстық бағалауы, белгілі бір қоршаған ортаға әсерін бағалау, табиғат пен техникаға байланысты.
Атмосфераға стационарлық көздерден ластаушы заттар шығарындыларының нормативтері - өнеркәсіп кәсіпорындарының даму болашағын және атмосферада зиянды заттардың сейілуін ескере отырып, осы көзден және қаланың немесе басқа елді мекеннің көздерінің жиынтығынан жер бетіндегі шоғырлану елді мекендердің шекті жол берілген шоғырлануларынан аспайтындай етіп әрбір нақты атмосфераны ластау көзі үшін анықталады.
35. Гидросфераға зиянды әсерді бағалауды жүргізу үшін қолданылатын көрсеткіштер мен индекстерді пайдаланып, ластану деңгейін анықтау. Қазіргі кезде дүниежүзінде, соның ішінде Қазақстанның гидросферасының қалдық сумен ластануы, экологиялық өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Гидросферадағы организмдердің тіршілігіне ластаушы заттардың уыттылық әсері, яғни экожүйедегі тіршілік пен экологиялық факторлар туралы ғылыми деректерді, биологиялық индикаторлардың көмегімен әсер ету арқылы ақпарат алуға болады. Биологиялық модельді обьектілерді пайдалану нәтижелерінде гидросфераға биомониторинг жүргізу әдісі – биология ғылымында кеңінен таралған тәсілдердің бірі болғанымен, біздің елімізде ол әдіс әлі дами қойған жоқ. Биологиялық бақылауға дафнияны пайдалану өте қолайлы, әрі арзан әдіс. Оның себебі, Қазақстанда өндіріс түрлерінің көп болуы себебінен, жер беті су көздерінің алуан түрлі ксенобионтты әсер ететін қалдық сулардың әсерінің жете зерттелінбеуімен түсіндіріледі.Қазіргі кезе Кентау қаласында қаланың қалдық суларына экскаватор, және трансфарматор зауытының қалдық сулары қосылады. Қалдық суларды тазалау орталығының еңбек өнімділігі тәулігіне 19 мың м³ болғанымен, ол жерде тазалауға тәулігіне 48 мың м³ қалдық сулар жіберіледі. Сондықтан, Кентау қаласының қалдық суларының бір бөлігі тазаланбаған күйінде «Қосқорған» су қоймасына қосылып отырады. Кентаудағы қалдық суларды фильтрлейтін жер телімдері көлемі 100 х 100 м болатын 33 картадан тұрады және олардың 12-сі сүзінділерден тазалануы үшін құрғатылып отырады. Қалдық сулар құрамындағы ауыр металдар сүзінділер құрамында жинақталып, ол сүзінділерді ауыл шаруашылығында тыңайтқыш ретінде пайдаланылатындықтан, су көздерінен басқа топырақтар да ауыр металдармен ластанады.Қазіргі кезде улы заттардың су көздерінің гидробионаттарына әсері арзандап, жылдам жүргізілетіндігімен ерекшеленетін биотестілеу әдісімен жүзеге асыру, аса өзекті мәселе болып отыр. Бұл әдісте заттың химиялық табиғаты қарастырылмайды. Олар су ортасындағы гидробионттарға қоспалардың зиянды әсерін, әсіресе улылық дәрежесін көрсетеді \2\. Сондықтан бұл жұмыста кейбір жеке немесе улы заттардың әсер ету дәрежесін биологиялық әдістер арқылы анықтау жолдары қарастырылған. Сонымен, дафнияны пайдалана отырып, биотест жүргізу шаралары зеріттелініп отырған судың аса үлкен улылық мөлшерінің қандай қоспаны араластырғанда байқалатындығын, қаншалықты қысқа уақыт аралығында әсер етететінін және ластанған суды таза сумен араластырғанда, оның улылығының қаншалықты азаятындығына көз жеткізуге мүмкіндік береді. Өндірістегі ағызынды суларды биотестілеу әртүрлі этапта жүргізіледі және олардың улылығын бақылау тиімділігі, ластанған сулардың аса қауіптілік мөлшерін таба білуге байланысты. Сонымен, суаттардың өмір сүруге қолайлылығын шаяндардың ұрпақтарын ұзақ уақыт зерттеу нәтижерерімен бағалауға болады. Дафниялық тест, басқа биотесттерге қарағанда, табиғи улы жерлерге аса сезімталдығымен, тәжірибелерде жақсы нәтижелерімен ерекшеленеді.Сынақ жүргізу үшін мынадай лабораториялық құралдарды қолданады: АЭН ТУ 16 - 064011 бойынша микрокомпрессор, аналитикалық таразы, 250 мл-к өлшегіш және конус тәрізді колбалар, 500 мл-к стакан, өлшеуіш цилиндр, аквариум, лупа, диаметрі 5 - 7 мм шыны түтікше, пипетка, шыны таяқша .Зерттелу жұмыстарында қолданылатын зиянды заттар: Ca(OH)2, FeCL3, CuCL2·2H2O,NaHCO3, сабын ерітіндісі, трансформатор заводының гальваника сулырын зерттеу көздері болып қарастырылды.
Əр түрлі су қоймаларының сулары көптеген микроорганизмдер (бактериялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдар жəне т. б.) тіршілік ететін табиғи ортасы болып есептеледі. Судағы микроорганизмдердің дамуын көрсететін фактор – ондағы қоректік заттардың мөлшері деп есептеуіміз керек. Су неғұрылым органикалық заттарға бай болса, соғұрылым микробтар да көп болады. Судағы микробтардың өніп – өсуіне қарап оның тазалық нəтижесін де анықтауға болады.
36.Топырақ құнарлығының көрсеткіштерін пайдаланып,оларды жерді бағалау үшін қолданып сапасы туралы мысалдар
Топырақтың табиғи ландашфаттар мен экожүйелердегі маңызы зор, оны жекелеген экожүйе деп қарастыруға болады.
Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі В.В.Докучаев ХХ ғ басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары, тіршілік ету заңдылықтары мен өзін - өзі реттеуге қаблиетті табиғи – тарихи дене деп қарастырады, топырақтың планетаның тарихы мен тау жыныстармен, климатымен, өсімдіктерімен, тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен.
Тау жыныстарының топыраққа айналу процесінің аса бір маңызды және жалпы құблысы құрлықтың бүкіл бетін жауып жатқан гумустық қабаттың түзілуі болды. Бүл қабат топырақтың ең белсенді бөлігі болып саналады. Топыраққа ең алғаш рет М.В.Ломоносов ғылми анықтама берді, ол:топрақ түзілу процесі құнарлық түзіле жүретін өсімдіктер мен тау жыныстарының арасындағы ұзақ өзара қарм – қатынас деп көрсетті.
Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып саналады, ол энергетикалық симдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе – теңдікте сақтап түра алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві болып табылады. Адамдарға азық – түлік пен жануарларға қоректі өндіру үшін қажетті жағыдай тек топырақ арқылы ғана жасалыныды.
Топырақ – сыртқы орта жағыдайлары : жылу, су, ауа, өсімдіктер мен жануарлар, микрооргаизмдердің біріккен әсерінен қалптасқан жердің беткі құнарлы қабаты. Топырақ түзгіш факторларға сол сияқты рельеф пен адамның іс - әрекеті де жатады. Тірі организмдер топырақтың негізгі қасиеті – құнарлығының қалптасуына жағыдай жасайды.
Топырақтың құнарлығы дегеніміз – оның өсімдіктерді оларға қажетті қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті. Ол топырақ түзілу процесі барысында және адамның топыраққа әсер ету нәтижесінде қалыптасады. Од бүкіл адам баласының тіршілігінің көзі болып табылатын аса мыңызды байлық, ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің, ауылшаруашылық дақылдарының өндірісінің негізі.
Топырақ – барлық элементтерінің аккумалияторы: ол оларды өзіне жинақтап, су мен шайылып кетуден сақтайды, өхінің қалыптасқан зат алмасу процесі бар, тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар (су тасқыны, құрғақшылық т.б.) әсеріне қарсы түра алады .бырақ топырақ көптеген антропогентік факторлардың (жер жырту, мал жаю, техниканы қолдану т.б.)ұзақ уақытқа созылатын әсерінен сезімтал келеді. топырақтың құнарлығы адам іс - әрекетінеде байланысты .
Топырақ – барлық материалдық игіліктердің көзі. Ол азық түлік, малға жем, ким үшін талшық, құрлыс материялдарын береді. Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К.Маркс, еңбек – байлықтың әкесі болса , топырақ – анасы деген.
Топырақ ешнәрсеге айрбастамайтын табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылм әлі күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ. өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды . сондықтан адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса маңыздаы проблема топырақтың топырақ түзілу процесіндегі өздігінен қалпына келу сақтап қалуға барынша жағыдай жасау.
Топырақтың қорғау мен бақылау обьектісі ретінде қоршаған ортаның басқа обьектілерімен салыстырғанда бірқатар өз ерекшеліктері бар. Ең алдымен топырақ атмосфералық ауа менжер бетілік суларға қарағанда әлде қайда қозғалссыз орта, соған байланысты басқа орталарға тән аса қуатты табиғи өздігінен тазару қасиеті жоқ. Топыраққа түскен атропогендік ластаушылар онда жинақталып, көбеие береді.
37.Алматы облысының табиғи ресурстарын толық сипаттап, олардың экологиялық кадастрын құрастыру жолдарын көрсетініңізАлматы облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км2. Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1631,7 мың адам (1998). Әкімшілік орталығы — Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көліарқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі. Алматы облысының табиғаты. Облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. Балқаш және Алакөлге ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Оның басым бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Лөкқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген. Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу (Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы — Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері).3.Алматы облысының топырағының балл бонитетін есептеу
Б = *100
Ф- нақты қор; Эт- эталон топырақтың қоры.
Алматы облысы топырағының балл бонитеті:
Б = *100 = 91,8%
Таулы – шалғынды топырақтың балл бонитеті -91,8%
Топырақты экономикалық бағалау бойынша:
Б = = = 95%
Алынған нәтижелер топырақтың өте құнарлы екендігін көрсетеді.
Алматы облысының өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
Алматы облысының өсімдіктер дүниесі.
Облыстың өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке байланысты қалыптасқан.
Жазық бөлігінде жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өз-нің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі-боз далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік таудың шалғыны өседі. Биік таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай, қоғажайы, тастесер т.б. өсімдіктер басым. Бұл өңір — облыс малшыларының жазғы жайлауы.
Алматы облысының жануарлар дүниесі.
Жазық жерінде қарақұйрық, бөкен, елік, қасқыр, жабайы шошқа, түлкі, борсық, жабайы мысық; кеміргіштерден: ондатр т.б. кездеседі. Таулы бөлігінде: барыс, сілеусін, қоңыр аю, ақкіс,арқар, тауешкі, марал, аққұлақ, бұлғын;құстардан: дуадақ, үйрек, қаз, қырғауыл, кекілік, аққу, тырна, тау құры, бұлбұл, ұлар, альпілік қарға т.б. мекендейді. Бауырымен жорғалаушылардан: жылан, тасбақа, кесіртке, зиянды жәндіктерден: қарақұрт, бүйі т.б. кездеседі. Өзен-көлдері мен су айдындарында сазан, маринка, алабұға, аққайраң т.б. балықтар бар.
39. Ерекше қорғалатын табиғи қорықтар территориясының кадастрын құрастыру жолдарын көрсетіп, маңыздылығын дәлелдеңіз.
Ерекше қорғалатын табиғи қорықтар территориясының кадастры - қорық, қорықша, ұттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы. Табиғи кешендер, оның iшiнде ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлерi, сондай-ақ осы жерлерде және басқа санаттардағы жерлерде орналасқан мемлекеттiк табиғи-қорық қорының объектiлерi ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы қатынастардың объектiлерi болып табылады.Сонымен қатар, Ерекше қорғалатын табиғи аумақ (ЕҚТА) —айырықша күзет режимi белгiленген мемлекеттiк табиғи-қорық қорының табиғи кешендер мен объектiлердi қамтитын жер, су объектiлерiнiң және олардың үстiндегi әуе кеңiстiгiнiң учаскелерi.Ерекше қорғалатын аумақ — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы экожүйе, гейзерлер, бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т.б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер (орман жолағы, көгерген аймақтар), аумақтар, акваториялар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.Ерекше корғалатын табиғи аумақтарға биосфералық қорықтар, мемлекеттік табиғи қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, қорықтық аймақтар, корықшалар және т.б. табиғи нысандар жатады. Соңғы деректер бойынша дүние жүзінің 100-ден астам ірі мемлекеттерінде 1000-нан астам ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ұйымдастырылған. Мұндай аумақтардың жалпы көлемі 230 млн га жерді алып жатыр. Бұл жер бетіндегі құрлықтың 1,6%-на тең.
Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң 1997 және 2006 жылдары қабылданды. Мұндай Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ұйымдастырылу мақсаттарына және табиғат корғау ережелеріне сәйкес бірнеше топқа бөлінеді.Біздің елімізде ерекше корғалатын табиғи аумақтардың негізгі түрі — мемлекеттік табиғи қорықтар. Қорықтар ғылыми мекемелер қатарына жатады. Қорық аумағында ешқандай шаруашылық жұмыстары жүргізілмейді, онда тек ғылыми-зерттеу жұмыстары ғана жүргізіледі. Сондықтан қорық аумағында жоғары білімі бар арнайы мамандар ғылыми зерттеу жұмыстарымен айналысады. Қазір Қазақстанда 10 мемлекеттік табиғи қорық бар. Қорық аумағындағы барлық табиғат байлықтары түгелдей катаң түрде қорғалады. Сонымен бірге қорықтар белгілі бір экожүйелерді қорғау мақсатында арнайы ландшафтыльщ аумақтарда ұйымдастырылады. Мысалы, шөлді, далалы, су-батпақты және т.б. экожүйелердің қорықтары деп бөлінеді. Далалы аймақта ұйымдастырылған Наурызым, Үстірт және Барсакелмес қорықтары шөлді аймақтың табиғи бірлестіктерін қорғау мақсатында ұйымдастырылған. Бұл қорықта 1953 жылы Түрікменстаннан әкелініп құлан жерсіндірілді. Алтынемел ұлттық табиғи саябағында да жерсіндірілген. Ал Қорғалжын қорығы сулы-батпақты алкаптың табиғат байлығын қорғайды. Келешекте Торғай, Сарықопа жәнө Тарбағатай қорықтарын ұйымдастыру көзделуде.
Табиғи қорықшалар — белгілі бір ерекше табиғи аумақтардағы барлық табиғат байлықтарын кешенді корғауға немесе өсімдіктер мен жануарлардың жеке түрлерін корғау мақсатында үйымдастырылады. Сондықтан қорықшалар кешенді, зоологиялық, ботаникалық, геологиялық және т. б. деп бөлінеді. Кейде қорықшалар уақытша (он не жиырма жыл мерзіміне) немесе тұрақты түрде ұйымдастырылады. Қорықшаларда табиғат корғау жұмыстары онша қатаң түрде жүргізілмейді және шаруашылық жұмыстардың жекеленген түрлеріне ғана тыйым салынады.
40. Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи ресурстарын сипаттап, олардың экологиялық кадастрын құрастыру жолдарын көрсетіңіз
“Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы” мемлекеттік мекемесі Оңтүстік Қазақстан облысы аумағындағы табиғи ресурстарды мемлекеттік басқару және табиғат пайдалануды реттеу, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану саласындағы іс-шараларды жүзеге асыру функцияларын орындауға уәкілетті мемлекеттік орган болып табылады.Оңтүстік Қазақстан облысы табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының негізгі миссиясы: табиғи ресурстарды пайдалы қолдануды және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету аумақтық саясатын қалыптастыру және іске асыру, қоршаған ортаны қорғау, су, орман және жануарлар ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, теңгерімді пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізу.Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда Оңтүстік Қазақстан облысы өсімдіктер және жануарлар әлеміне бай. Облыс көлемінде Қазақстан Республикасының геоқоры Кітабында көрсетілген аңдардың 178 түрінің - 83 түрі, сүтқоректілердің 42 түрінің – 18 түрі, сонымен қатар құстардың 56 түрінің – 38 түрі тіркелген. Облыстың мемлекеттік орман қоры 01.01.2010 жылы 3129922 га болды, оның ішінде орманның көмкерілген алаңы - 1548973 га, сүрек қоры – 3,0 млн текше метр, кесілген жерлер мен ашық алақандай 339,9 мың гектарды құрады.Облыс көлемінде 1700 өсімдік түрі өседі оның 122 түрі Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енген, ал 68 түрі эндемикалық болып табылады, яғни тек Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетіндер. Орманды қорғау және дамыту адамдар мен жаһан щаруашылығына үлкен мәні бар бүгінгі күнге мәнді міндеті. Орман ресурстары – биологиялық ресурстардың бірі болып саналады. Олар айрықша екі көрсеткішпен сипатталады: орманды алаң көлемі мен өсіп тұрған сүрек қоры бойынша. Орман ресурстары қайта түлеуіштерге жатады. Сүректерді құрылысқа, отынға, ағаш өңдеу және қағаз шығару, жиһаз жасау өнеркәсіптерінде шикізат есебінде пайдаланады.Орман ресурстарын тиімді пайдалану үшін оны кешенді пайдаланып, шикізат үшін орманды жылдық өсімінен артық кесуге болмайды, орманды қалпына келтіру жұмыстарын жүргізілуі керек. Орманның санитарлық жағдайы қураған ағаштар бойынша анықталады. Ағаштардың қурауының негізгі себептері орманда аурулар және орман зиянкестерінің пайда болуы, жабайы аңдардың ағашты кеміруі, орман өрттері, гидрологиялық режимінің бұзылуы, өндіріс қалдықтарымен орманның ластануы т.б.
Облыстың климаты континенттік. Қысы қысқа, жұмсақ, қар жамылғысы жұқа, тұрақсыз. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы солтүстігінде –7 – 9°С, оңт-нде –2 – 4°С. Жазы ұзақ, ыстық, қуаң және аңызақты. Шілде айының жылдық орташа температурасы 25 – 29°С. Облыстың жазық бөлігінде топырақ жамылғысын сұр, сортаңды сұр, бозғылт сұр, құмды, құмдақты топырақ құрайды. Тау етегінде шалғындық, таудың қызыл қоңыр топырағы таралған. Негізінен шөл белдеміне тән өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Сексеуіл, жүзгін, жусан, күйреуік, бұйырғын, ши, жантақ, еркекшөп; Сырдария, Шу өзенінің аңғарларында жиде, жыңғыл, тал; тау етегінде бетегелі-жусанды дала, тауларында жеміс ағаштары, арша, альпілік шалғын өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, елік, арқар, таутеке, жабайы шошқа, қоңыр аю, барыс, сусар, борсық, шөлді аймақтарда бауырымен жорғалаушылардың түрлері тіршілік етеді. Құстардан ұлар, кекілік, бүркіт, шіл, торғайдың көптеген түрлері мекендейді. Табиғи өсімдіктерді, жануарлар дүниесін сақтап қалу үшін Төле би, Түлкібас аудандары аумағында мемлекеттік Ақсу – Жабағылы қорығы (1926) ұйымдастырылған.
41) Семей облысының табиғи ресурстарын сипаттап, олардың экологиялық құрастыру жолдарын көрсетіңіз
Табиғи – климаттық зонасына әркелкілік тән. Аймақ өңірін –таулы, таулы-орманды, орман-тоғайлы, далалы, шөлді, шөлейтті, ландшафт алып жатыр. Кенді Алтай және Оңтүстік Алтай жеріне Қалба, Сауыр-Тарбағатай таулары орналасқан. Таулардың биіктігі- 800ден 1500 м-ге дейін, Алтайдың шығысы-3000 м-ден-4000 м. аралығында. (Мұзтау тауы-4506 метр).Алтайдың Қазақстан бөлігінде 350 мұздық бар. Жалпы көлемі 99.1 кв. км-ге орналасқан.Шығыс Қазақстан облысы пайдалы қазындыларға өте бай. Мұнда мырыш, қорғасын, мыс, күміс, кадмий, сурьма,мышьяк, темір, күкірт, висмут, индий, калий, селен, теллур, сынап, қалайы, тантал, молибден, вольфрам, титан, никель, кобальт, көмір және т.б кездеседі. Кенді Алтайдың полиметалл кен орындары - Лениногор, Зырян, Березовка, Белоусовка, Глубокое, Бұқтырма, Тишин рудниктері.Климаты тым континенттік, оңтүстік шығысына қарай континенттілігі арта түседі. Тау етектері мен төменгі беткейлерінің климаты ылғалды. Қысы суық, жазық өңірінде қар жамылғысы өте жұқа, жазы ұзақ, ыстық. Қыста абсолюттік минимальдық температурасы –52 градус, максимальды температурасы жазда + 46 градус. Атмосферадағы жауын-шашын мөлшері барлық жерінде біркелкі емес. Жылына- тау бөктеріне 400-500 мм, таулы бөлігіне 1000-1500 мм., Зайсан қазан шұңқырына –130-200мм. ылғал түседі.Облыстың солтүстігінде вегатациялық кезеңнің ұзақтығы –176 сөтке, оңтүстігінде-198 сөтке.Облыста республика көлеміндегі су қоймасының 40% -і шоғырланған. Кенді Алтай өңірі арқылы ұзындығы 10 000 км. асатын 800 өзен ағады.Басты өзені Ертіс, және оның салалары Қалжыр, Күршім, Бұқтырма, Шар,Үлбі, Уба, Қызылсу. Ең үлкен көлдері- Марқакөл , Зайсан, Алакөл, Сасықкөл. Ертіс өзені бойында Бұқтырма, Өскемен бөгендері салынған. Зайсан көлі Бұқтырма су электр станциясы салынғаннан кейін үлкен бөгенге айналды.Көлемі 1га.- дан 528 кв.км. жететін 2000 нан астам көл бар. Олардың ішіндегі ең ірілері – Марқакөл, Зайсан, Сібе, Рахман қайнары, Кемеркөл, Сасықкөл, Алакөл.
Таулы аймақтардың солтүстігінде ( теңіз деңгейінен) 400ден- 800 метрге дейінгі биіктікте және оңтүстікте 600ден –1300 ге дейін бозды –бетегелі және бұталы өсімдіктер жапқан таулы-далалық белдеулік кетеді: тау беткейлерінде- ( тобылғы, итмұрын, ырғай, қараған, долана; өзен жағалауларында-тал, итмұрын, шәңгіш, қарақат, шырмауық, бүлдірген). Солтүстікте 800 ден –1700м.ге дейінгі және оңтүстікте 2300м-ге дейінгі биіктікте орманды белдеулік алып жатыр ( қайың, көк терек, терек, бал қарағай, шырша, самырсын, қарағай және алуан түрлі өсімдіктер).
Облыстың орманды алқабы 2 млн. га. жерге орналасқан. 2000м.-ден 3000м. аралығын альпі биіктері мен көгалдары алып жатыр.
Облыс -республикамыздағы – дәрі – дәрмек жасап шығару өндірісі үшін емдік қасиеті жоғары өсімдіктерді әзірлеудің және жабдықтаудың бірден – бір орны болып табылады.
Облыстың жануарлар дүниесі алуан түрлі жан- жануарлар мен аңдарға, жәндіктерге бай. ( бұлғын, құндыз, тиін, күзен, түлкі, саршұнақ,суыр, борсық, қасқыр, аю, марал, теңбіл бұғы, қоян, арқар т.б. мекендейді. Өзендері мен көлдерінде балықтың 33 түрі бар( табан, сазан, шортан, ақ қайран, тұқы және т.б.).
Құстардан: аққу, қара ләйлек, қаз, тырна, ақ шағала, үйрек т.б. мекендейді.
Өлкенің ғажайып табиғатын қорғау мақсатында – Марқакөл, Батыс-Алтай, Тарбағатай, Алакөл, Төменгі Тұрғысын тәрізді т.б. қорықтар бар.
Облыстың топырақ-өсімдік жамылғысына биіктік белдеулік тән. Жазық бөлігінде негізінен қара, қоңыр, сұр топырақ қабаттары қалыптасқан. Солтүстік батысындағы жазықтың қара топырағында шөпті далалық өсімдік өседі. Ертістің сол жағасында бозды-бетегелі, Зайсан қазан шұңқырындағы қоңыр топырақта жусанды-бетегелі өсімдіктер өседі.
Облыстың жануарлар дүниесі алуан түрлі , терісі бағалы аңдарға бай. Бұлғын, құндыз, тиын, күзен,түлкі, саршұнақ, суыр, борсық, қасқыр, аю, марал, теңбіл бұғы мекендейді.
Ертіс пен Зайсанда балықтың 33 түрі бар, табан, сазан, шортан, көксерке, аққайран, тұқы және т.б
43.Жамбыл облысының табиғи ресурстарын анықтап, олардың экологиялық кадастрын құрастыру жолдарын көрсетіңіз.Жамбыл облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан. Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қарағандыоблыстарымен және Қырғызстанның Талас пен Шу облыстарымен көршілес болып табылады. Облыстың аты қазақ және кеңес ақыны Жамбыл Жабайұлының құрметіне қойылған. Жамбыл облысының территориясы Бетпақдаладан Тянь-Шаньғадейін Шудан Қаратауға дейін созылып жатыр. Жер аумағы — 144,2 мың км².
Жамбыл облысының табиғи ресурстары. Табиғи ландшафтардың флорасы мен фаунасы кең және әртүрлі. Облыста өсімдіктердің 3 мыңнан астам түрі бар. Аң аулайтын өңірдің жалпы алаңы 13,9 мың га құрайды, онда жануарлардың 40-тан астам түрі мекендейді. 27,8 мың га алаңды құрайтын балық шаруашылық қоры 74 су айдынынан тұрады, оның ішінде 73 су айдыны балық шаруашылығына жарамды. Ірі бөгендерден Тасөткел және Теріс-Ащыбұлақ бар. Балық аулау кәсібінде толстолобик, ақмарқа, карп, сазан, көк серке, тыран балық, краль, торта балықтарын аулау кең таралған.
Облыс аумағында 3 мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумалы бар.
Жамбыл облысының экологиялық кадастрын құрастырудың ерекшеліктері.
1)Жамбыл облысының табиғи ресурстарына байланысты ақпараттарды жүйелеп, өңдеп, кадастр жұмыстарын жүргізу;
2)Жамбыл оюлыссының кадастырн құруда ондағы табиғи ресурстарға байланысты құжаттарды рәсімдеп, табиғи ресурстарын бағалау;
3)Жамбыл облысының кадастр жүргізуге байланысты қолданылатын экологиялық жағдайларын бағалау.
44.Қостанай облысының табиғи ресурстарының ерекшеліктерін айтып, олардың экологиялық кадастрын құрастыру жолдарын көрсетіңіз.
Қостанай облысы Солтүстік Қазақстанда орналасқан, 1936 жылы құрылған. Облыс республиканың 4 басқа облыстарымен шекараласуда (Ақтөбе, Қарағанды, Ақмола және СҚО) және Ресей Федерациясының 3 облысымен (Орынбор, Челябі,Корған). Облыс орталығы – Қостанай қаласы, 1979 жылы құрылған, Тобыл өзені жағасында орналасқан.
Қостанай облысының табиғи ресурстарының ерекшеліктері. Қостанай облысы табиғатының сан алуандығымен, табиғатының көркемдігімен, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің үлкен құрамдастық бөліктерінің алуан түрлі болып келуімен ерекшеленеді. Облыстың аумағы салыстырмалы алғанда тегіс рельефті. Солтүстік батыс бөлігі – сібірдің ойпатты жері, оңтүстік шығысы - шетін орынға ие болады, оңтүстігінде үстірт Торғай орналасады; облыс батысында — бұйра жазық үстіртпен оралдың ар жағындағыны, ал оңтүстіктік - батыста Сарыарқа қырқалары. Өкпек континенттік климат және аса қуаң. Қысы ұзаққа созылады, аязды, күшті желді және қарлы боранды, жазы ыстық әрі құрғақ жаз. Жауын-шашынның жылдық түсімі облыс солтүстігінде 250-300 мм және оңтүстігінде 240-280 мм. Даму кезеңі дәуір 150–175 тәулік солтүстікте және 180 тәулік оңтүстікте.
Облыс кенге және ормандарға бай.
Қостанай облысының экологиялық кадастрын құрастырудың ерекшеліктері.
1)Қостанаай облысының табиғи ресурстарына байланысты ақпараттарды жүйелеп, өңдеп, кадастр жұмыстарын жүргізу;
2)Қостанай оюлыссының кадастырн құруда ондағы табиғи ресурстарға байланысты құжаттарды рәсімдеп, табиғи ресурстарын бағалау;
3)Қостанай облысының кадастр жүргізуге байланысты қолданылатын экологиялық жағдайларын бағалау.
45-есеп Топырақгумус мөлшері А қабатында – 6,5 В қабатында 3,2 А қабатының қалыңдығы – 24 см,көлемдік салмағы – 1,18г/см, В қабаты -36 см, көлемдік салмағы – 1,36 г/см, гумустың 1 га қорын есептеп шығарыңыз.
S=а v h зат қорын есептеу формуласы
А - 6,5%*1,18*24см=184,08
В - 3,2% * 36см * 1,36 г/см3 = 156,672
46) Ауыр құмбалшықты қара топырақтың (эталонды топырақ) А+В қабатының қалындығы 76 см, ондағы гумус қоры 234 т/га күңгірт қара топырақтың бонитет балдарын анықтаңыз, егерде оның А+В қабатының қалындығы 57 см ондағы гумус қоры 165 т/га болса
Жауабы: Гаврюлюк формасы бойынша
Б =Б( а÷в×100) + Бг(а÷в×100) ÷2
Эталон ретінде қара топырақ А+В=76
Гумус қоры 165
Б1(а+в)=57/76*100=75
Б2(а+в)=165/234*100=70
Б(бонитет)=75+70/2=72,5
47.Топырақ бонитировкасын жүргізу үшін негізгі қажетті топырақ көрсеткіштерін пайдаланып, мысалдар келтіріп, балл бонитеттерін есептеңіз.
Топырақтың балл бонитеті – топырақ сапасының табиғи дене және өндіріс заты ретінде бағалайтын салыстырмалы әдістер мен принциптерді анықтайтын пән. 1951 жылы Н.М.Сибирцевтің топырақ бонитировкасына берген анықтамасы: «Топырақ бонитировкасы – өсімдіктер мекені ретінде қарастырылатын топырақтың табиғи түрлерінің салыстырмалы қасиеттері жайындағы ілім»
Топырақ бонитровкасын жүргізу үшін топырақтың мынадай көрсеткіштері қажет:
1)статистикалық өңдеуге қажетті топырақтың сапасы мен қасиетін анықтау;
2)топырақтың құнарлылылқ көрсеткіштерін бағалау;
3)топырақ жамылғысы және ауыл шаруашылығы дақылдарының көп жылғы өнімділігі туралы мәліметтер.
Топырақтың балл бонитетін есептеуге В.В.Докучаев пен Н.П.Горшениннің қосқан үлесі мол.
Топырақтың балл бонитетін есептеу мына формула арқылы анықталады:
Б=3Ф/3ЭТ*100 мұндағы 3Ф- - топырақтағы гумустың қоры, 3эт – эталон топырақтың қоры.ырып топырақтың балл бонитетін есептеуге болады. Мысалы, қара топырақтың балл бонитетін есептейтін болсақ: Берілгені: жалпы топырақтағы гумустың қоры 234т/га, ал эталон топырақтың қоы – 255т/га. Топырақтың балл бонитетін есептеу. Шешуі Б=234/255*100=91,7%. Топыраққа қойылған мұндай бағалау оның өте құнарлы екендігінің дәлелі.
48.Жерді экономикалық бағалау үшін ескерілетін экологиялық көрсеткіштерді көрсетіп, оларға мысалдар келтіріп, жердің құнын есептеңіз.
Жерді экономикалық бағалау – әр түрлі табғи экономикалық жағдайларда топырақтың құнын анықтауға бағытталған көрсеткіштер.
Жерді экономикалық бағалаудың көрсеткіштері:
1)жалпы бағалауға арналған өтімділік;
2)өтімділік шығыны;
3)дифференциалды кіріс;
4)жеке меншік бағаға арналған белгілі бір егістіктің өнімділігі;
5)нақты дақылдардың дифференциалдық кірісі.
Жерді экономикалық бағалау мына формула арқылы анықталады:
Б=П*100/П100 Мұндағы Б- топырақтың жалпы өнім мөлшері мен таза пайда көле;
П- топырақ көлемінің бір бөлшегінен алынған жалпы өнімнің көлемі; П100 – балға теңестіріліп алынған таза пайданың мөлшері. Осы формулаға сүйене отырып жердің құнын есептеп, оған баға беруге болады.
49.Топырақтағы гумус мөлщерін анықтау әдісін түсіндіріп,гумус мөлшері бойынша оның қорын есептеңіз
Өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының ыдырау процесінде, яғни органикалық заттардың минералдануымен бірге топырақта күрделі органикалық қосындылардың түзілуі – гумификация процесі жүріп, топырақ гумусы немесе қарашірігі жасалады. Топырақ қарашірігінде гумин және ульмин қышқылдары, балауыз, смолалар, витаминдер, фенолдар, антибиотиктер және т.б. болады.
Гумустың ыдырауында көміртегі, нитраттар, фосфаттар және т.б. бөлінеді. Гумустың құрамына 5 проценттей азот кіреді. Сондықтан қарашіріқ заттары топырақты күлдік және азот қоректік элементтерімен байытады. Мұнымен қоса, қарашірік заттары топырақтың структурасын түзуде, аэрациясын, жылу режимін, сіңіру қабілетін, су сыйымдылығын, т.б. физикалық, химиялық қасиеттерін жақсартуда басты фактор болып есептеледі.
Әрбір топыоақ зоналарында гумустың мөлшері әртүрлі. Ол қара топырақтарда көп, ал онан оңтүстікке және солтүстікке қарай ауысқан сайын мөлшері кемиді. Мысалы, қара топырақтарда гумус топырақ массасының 8-12, кейде 15 процентін құрайды. Орманның сұр топырақтарында 3-5 %, сұр топырақтарда 1-3%, құмайт топырақтарда 0,5-1% және одан да аз болады. Гумустық заттар гумыстың құрамына кіретін жоғары молекулалы азаотты қышқылдық, органикалық қосындыларға жатады және негізінен коллоидтық түрде (ацидоидтар) болып келеді. Ацидоитар 2 валентті Са,Mg, Fe және 3 валентті Fe, Al катиондарымен коагуляцияланып гельге өтеді (тұнбаға түседі). Гумустық заттар гумус массасының 80-90 процентін құрайды. Оның құрамына негізгі үш топ қосындылар кіреді: гуминдык қышқылдар (гумин, ульмин қышқылдары), гумин және ульмин (топырақтың минеральдық бөлігімен өте берік байланысқан гуминдық және фульвоқышқылдардың кешендері).
Топырақ шіріндісі күрделі органикалық қосынды болғандығы себепті, оны топырақтан ажыратып алу қиынға соғады. Сол себепті оның жалпы мөлшерін анықтаумен шекаралынады. Топырақ шіріндісінін жалпы мөлшерін түрлі әдістер (Г. Г. Густавсон, Кноп, Робинзон, Ишчиреков және И. В. Тюрин әдістері) мен анықтау мүмкін. Бұлардан академик И.В. Тюрин жасаған көлемдік әдіс өте қолайлы және өңай әдіс болып есептеледі. Сол себепті топырақтың шірінді мөлшерін акад. И. В. Тюрин әдісінде анықтау кірітілген.
50-есеп Гумус қоры 217,8 т/г қабаты – 65 см, топырақтың бал банететін есептеңіз. Эталон (234 т/га қабаты -76 см)
Гумус қоры - 217,8т/га Ш; Б(А +В)*100%= 65:76*100=85
А + В = 65 см Б(а : в)*100= 217,8 : 234*100=93
Гумус қоры - 234 т/ га БЖ(85 + 93) :2 =89
А + В = 76 см Жауабы: Балл бонитеті 89 балл тең
52. Кадастрлар кітабы, оларды толтыру және пайдалану жолдары.
Кадастр (французша: cadastre – парақ, тізілім) –кадастрлар кітабы оларды толтыру және пайдалану жолдарына байланысты экономикалық және биологиялық түрде ажыратамыз.
I. экономикада – елдің, мемлекеттің экономикалық ресурстары туралы негізгі мәліметтердің дүркін-дүркін немесе үздіксіз бақылау негізінде жүйеге келтіріліп, ресми түрде жасалған жиынтығы.
Кадастрда ресурстар мен нысандардың орналасуы, олардың шамасы, нысандардың құндық бағасы мен кірісін құрайтын сапалық сипаттамалары туралы деректер беріледі. Кадастрдың белгілі түрлері:
Жер кадастры – ауыл мен орман саласында өндірістің басты құралы жер туралы егжей-тегжейлі мәліметтердің жиынтығы;
су кадастры – жер бетіндегі және жер астындағы су нысандары туралы гидрологиялық мәліметтердің жиынтығы;
сондай-ақ, жекелеген кәсіпшіліктер мен ұсақ нысандардың да кадастрлары болады. Кадастр деректері салықтарды, табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төлемдер белгілеу кезінде, нысандарды жалға беру, кепілге салу, сату кезінде олардың құнын бағалау үшін пайдаланылады;
II. биологияда – жүйеленген биологиялық мәліметтер жиынтығы. Кадастр белгілі бір нысанның үстінен үздіксіз немесе мезгіл-мезгіл жүргізген бақылау мәліметтерін тіркеу арқылы жасалады. Бұл мәліметтерді тіркеу үшін, алдымен, оның сапасы дұрыс бағаланып, категорияға, топтарға бөліп жіктелінеді. кадастрдың түрлері көп.
Мысалы, орман кадастры – орман алқаптарының көлемі, сапасы туралы мәліметтер жиынтығы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры – қорық, қорықша, ұлттық саябақтардағы тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтер жиынтығы; жануарлар Кадастры – белгілі бір аумақтағы жануарлар саны, таралуы, шаруашылық маңызы және оларды пайдалану туралы мәліметтер; өсімдіктер Кадастрды – жануарлар Кадастры сияқты өсімдіктер туралы жиналған деректер. Кадастры жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
54.Жерді бағалаудың статистикалық әдісін көрсетіп,мысалдар келтіріңіз
Бұл алгоритмдік статистикалық сараптамаларға және нарықтық модельдеу ақпараттарын қолдануға бағыттайды. Мұнда факторлардың ақпараттарына қатысты математикалық сараптамалар жасалады. Көбінесе бірегей нысандарға жердің құны жер өтеді. Жер телімдеріне параметрлеріне байланысты жер телімінің құнының математикалық қажеттілігін анықтайды, олар жердің нарықтық құнына жерін тигізеді, бұл әдіс объективтілік сипаттама береді және адамның иелігін қажет етпейді. Жер тілімдер бағасын бұндай жағдайда қалалардағы кварталдың есеп бойынша кадастрлық аймақтауды белгілеген кезде жүргізіледі.
Жер ресурстарының сандық көрсеткіштерінің мәліметтерін көрсетіңіз.
1)ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
2)елді мекендердің (қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің ) жері
3)өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл шаруашыылығы мақсатына арналған жер
4)ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи мәдени мақсаттағы жер
5)орман қорының жері
6)су қорының жері
7)босалқы жер
55. есеп: топырақтың бонитет баллдарын келесі мәлімет бойынша есептеңдер: оңтүстік қара топырақта А+В=76см, гумус қоры- 234т/га; қара-қоңыр топырақта А+В=45см, гумус қоры-116 т/га.
Шешуі:
Балл бонитетін табу үшін: Б=(Ф/Э)*100
Орташа балл бонитетін есептеу үшін: Б+Бг/2
Б=45/76*100=59.21
Бг=116/234*100=49,57
Б=59,21+49,57/2=54,39 балл.
Біз бұл есепте эталон етіп қара топырақ көрсеткішін алдық.
Орташа балл бонитеті 54,39 баллды құрады, яғни қара-топырақ құнарлығы орташа деген тоқтамға келеміз.
56. Таулы қара топырақтың құнарлығының көрсеткіштерін келтіріп, олардың балл бонитетін есептеңіз.
Биік таулы аймақтың топырағы республиканың оңтүстік-шығысын алып жатыр. Аумағы 37 млн. га, республика жерінің 14%-ын құрайды.
Қазақстанда топырағы мен климаты жағынан ерекшеленетін 4 биіктік белдеу бар:
Тау етегіндегі шөлді-далалы белдеу теңіз деңгейінен 450 – 750 м (кейбір аймақтарда 300 – 1000 м) биіктікте орналасқан. Тянь-Шань тау етектерінде негізінен сұр, Батыс Тянь-Шань тау етегінде сұр-қоңыр, Солтүстік Тянь-Шань мен Алтай таулары етектерінде ашық қара-қоңыр топырақ таралған. Бұл жерлерде суармалы және тәлімі егіншілік және мал шаруашылығы дамыған.
Аласа таулы дала белдеуі – әр түрлі таулы аймақта 600 – 2200 м биіктікте орналасқан алқап. Алтай мен Солтүстік Тянь-Шаньда таудың күңгірт қара-қоңыр және қара топырағы таралған. Ал Батыс Тянь-Шаньда (Оңтүстік Қазақстанда) сұр қоңыр және таудың қоңыр топырағы басым. Қарашірік мөлшері 10 – 15%-дай. Жайылымы – шүйгін, ағашы қалың алқап, мал шаруашылығы жақсы дамыған.
Орташа таулы орманды-далалы және шалғынды-орманды белдеулері әр түрлі таулы аймақтарды 1000 – 2500 м-ге дейінгі деңгейді қамтиды. Негізінен таудың шайылған, сілтісіз қара топырақтары мен орманның сұр топырақтары және таулы-шалғынды топырақ тараған. Батыс Тянь-Шаньда таудың қоңыр, Алтайда күлгін топырақтар түзілген. Жайылымы – шүйгін, орман шарушылығы жақсы дамыған.
Биік таулы альпілік, субальпілік шалғынды және қарлы-мұзды белдеулері Батыс Тянь-Шань мен Алтай аралығындағы биік таулы аумақтардың 1800 – 3800 м кейде одан да биік деңгейлерді алып жатыр. Топырағы альпілік, субальпілік, шалғынды-шымды. Көпшілік жері топырақсыз тасты шыңдар мен мәңгі мұз, қар басқан шыңдардың үлесіне тиеді. Шалғынды жерлері – жазғы жайлау ретінде пайдаланылады.
Балл бониетін есептеу: күңгірт қара-қоңыр топырақ көрсеткіші: А+В=57см, гумус қоры 165т/га.
Эталонды қара топырақ көрсеткіші: А+В=76см, гумус қоры 234т/га.
Балл бонитетін табу үшін: Б=(Ф/Э)*100
Орташа балл бонитетін есептеу үшін:( Б+Бг)/2
Б=57/76*100=75
Б=165/234*100=70
Б+Бг/2=(75+70)/2=72,5 балл.
Топырақ құнарлығы жоғары.
57.Шөлді аймақтың топырағының құнарлығының көрсеткіштерін келтіріп, олардың экологиялық жағдайларымен байланысын көрсетіп, орташа балл бонитетін есептеңіз. Қазақстан мен Орталық Азиядағы ірі шөлді аймақтар: Мырзашөл, Қарақұм, Қызылқұм, Бетпақдала. Шөлдің ландшафтысы Жер шарының 19%-нда, Қазақстан жерінің 44%-нда қалыптасқан; Шөл белдемі. Қара-қоңыр топырақты құрғақ дала және шөл дала (шөлейт) аймағы еліміздің жалпы жер ауданының 38,6% алады.Ауданы 90,4 млн.га. Ол 48 және 520 солтүстік ендіктер аралығында орналасқан. Бұл аймақ Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар, Қарағанды облыстарының көп жерін, Қостанай, Ақмола, Шығыс Қазақстан облыстарының бірталай жерін алып жатыр.Топырақ түзуші экологиялық факторлардың кейбір өзгешеліктерінің болуына байланысты аймақ үш аймақшаға бөлінеді. Олар: күңгірт қара қоңыр топырақты құрғақтау дала; нағыз қара қоңыр топырақты құрғақ дала; ашық қара-қоңыр топырақты шөл дала (шөлейт).Қара қоңыр топырақты зонаның оңтүстігінде шөлді аймақ топырақтары алып жатыр. Мұнда негізінен қоңыр және сұр қоңыр топырақ жамылғысы басым келеді. Топырақтың Бұл типі 120 млн гектар жерді, республика жерінің 44%-ын алып жатыр. Қазақстанның оңтүстік бөлігін түгел камтыған. Бұл топырақтың гумусы аз (2,0-1,0%), сондықтан онда негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Бұл өңірде суармалы егіс қана тиімді.Солтүстік Қазақстандағы Батыс Сiбiр ойпатынан оңтүстіктегi Алатау өңiрлерiне дейiнгi аралық 1500 — 1600 км, Батыстағы Атырау алқабынан Алтай тауларына дейiнгi 3000 км-ге жуық өңiрлердi әр түрлi топырақтар жамылғысы басқан. Бұл топырақ жамылғысының әр аймақтарда түзiлiп, орналасуы географиялық белдемдiлiк заңына байланысты. Мысалы, Қазақстанның 86% жерiн алып жатқан жазық алқаптарында климаттың, топырақтың солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеруi көлденең белдемдiк заңына сәйкес өзгерсе, Қазақстанның 14% жерiн алып жатқан оңтүстік, оңтүстік-шығыс таулы алқаптарында — тiк белдемдiк (биiктiк белдеулiк) заңына сәйкес болады. Жалпы жартылай шөл мен шөл зоналарын сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға әсте болмайды. Өйткені, осы жердің ыстығына бейім сорланған топырақта өсетін сор шөптерді қой малы, оның ішінде әсіресе қаракөл қойлары, “шөл кемесі” атанған түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су беріп, мелиорация шараларын қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын кейбір қымбатты дақылдар, суға да қанығып, мол өнімдер береді. Дегенмен, осыған қарап, барлық шөл жерлерді бау – бақшаға айналдыруға болады деген қиялға берілмеген абзал. Себебі, қоғам үшін шөлдер қоғамға шөл күйінде қажет. Табиғатта бір жер шөл болып, екінші жері көл болып бірін – бірі толықтыратын, бірін – бірі теңгеретін заңдылық бар.Шөлді аймақ топырағының балл бонитетін есептеу: 1) барлық топырақтық параметрлер (тұрақты көрсеткіштер) 0-50 см-ік қабатқа есептелінді;
2) негізгі көрсеткіш болып осы қабаттағы қарашірінді мөлшері саналады;
3) этолон – үлгі (100 балл) ретінде қарашірінді мөлшері 7 пайызға тең сапа алынады;
4)шығырылған бағалау баллдары сутектік және қыйыршық тастылық қасиеттерге түзетулік коэффициенттер арқылы дәлелденеді;
5) Бонитеттік шкала бастапқы гумустік баллды осы топыраққа тән түзетулік санға көбейтіліп құрастырылады.(В.Бобров).
Топырақ жамылғысы шөлдік топырақ құралу типіне келетін суармалы аймақта негізгі критерийлік сапаға майда түйірлі топырақ қабатының қалыңдығы мен механикалық құрамы алынады.(Ли В., 1989). шөлді аймақтың ашық қоңыр топырақ .А жиегі қалың /30-40см/, күңгірт-сұр немесе қара түсті, айқын дәнді немесе кесек дәнді түйіртпектерден тұрады. Ол біртіндеп келесі күрең реңді күңгірт-сұр кесекті немесе кесек-призма түрлі В1 жиекшеге ауысады. Жалпы гумус жиегінің /АВ1/ қалыңдығы=65-80 см.
В1 астында гумус ағыны бар В2 жиекше орналасқан, ол көбінесе карбонатты иллювилік жиекпен ұштасқан немесе оған дереу ауысады. Карбонаттар «ақкөз» түрінде айқындалған. Бұл белгі-кәдімгі қара топырақтың жоғарыда сыпатталған типшелерінен айырмашылығы. Банитет баллы (40-50).
58)Сұр топырақтардың құнарлығының көрсеткіштерін келтіріп,олардың экологиялық жағдайларымен байланысын көрсетіп, орташа балл бонитетін есептеңізСұр топырақ құрамындағы қарашіріктің қоры жағынан қара топырақтарға қарағанда кедей болуына қарамастан, құрамындағы микроорганизмдердің саны жағынан қара топырақтағы микроорганизмдерден анағұрлым артық болады. Мәселен, 1 грамм сұр топырақтарда — 218,5 млн микроорганизм болса, қара топырақ¬тарда тек қана 57,4 млн микроорганизмдер бар. Мұның өзі сұр топырақтардағы әртүрлі биологиялық, физикалық және химиялық жұмыстарының белсенділігінің артуына және дақылдардың өнімін молайтуға жағдай жасайды. Жүргізілген зерттеулердін нәтижесінде топырақтағы негізгі минералдық қоректік заттар — азот, фосфор, калий т. б. тыңайтқыштардың өсімдікке әсер етуі арасында белгілі бір байланыс бар екені анықталады. Егер топырақта өсімдікке сіңімді фосфор көп болса, фосфор тыңайтқыштарын енгізуден егіннің түсімі онша артпайды. Мәселен, күздік қара бидай мен күздік бидай көктемде қыстан әлсіреп шығады. Осы кезде өсімдікке қоректік элементтер өте қажет, бірақ топырақта өсімдікке сіңімді азот жетіспейді, өйткені күзде жаңбыр суы нитраттарды топырақтың терең қабатына жуып әкетеді, ал нитрлеуші бактериялар әрекеті ерте көктемдегі салқын әсерінен баяулайды. Жаздық дәнді дақылдарды себу кезінде және олардың өсуінің алғашқы кезеңінде де топырақта өсімдікке сіңімді азот мөлшері жеткіліксіз болады, сондықтан осы кезде тынайтқыш, әсіресе, азот тыңайтқыштарын енгізгенде (күздік дақылдарды көктемде үстеп қоректендіру, жаздық дақылдар тұқымын тыңайтқыш қосып себу) өсімдік тез және жақсы өседі. Егер топырақта қажетті элементтердің біреуі жетіспесе, өсімдікке екінші элементті тиімді пайдалануға мүмкіндік болмайды, соның салдарынан өсімдік нашар жетіледі және егін түсімі кемиді. Дақылдардың қоректік заттарды пайдалануы екі топқа бөлінеді. Олар: 1) минералдық тыңайтқыштарды аз мөлшерде кажет ететін масақты дәнді дақылдар — жаздық және күздік бидай, арпа, сұлы т. б. 2) минералдық тыңайтқыштарды көп кажет ететін техникалық дакылдар — мақта, қант қызылшасы, картоп, көкөніс және жоғары өнімді дәнді дақылдар — күріш, жүгері. Құрамына қарай тыңайтқыштар органикалық, минералдық, органикалық-минералдық және бактериялық тыңайтқыштар болып жіктеледі.
Балл бонитетін Гаврюлюк формуласы бойынша есептейді:
Б =Б( а÷в×100) + Бг(а÷в×100) ÷2
59. Қоңыр топырақтардың құнарлылық көрсеткіштерін келтіріп, олардың экологиялық жағдайлармен байланысын көрсетіп, орташа балл бонитетін табыңыз.
Қоңыр топырақ – жартылай құрғақ, құрғақтау аймақтарға бейімделген ормандар мен бұталар астында түзілетін топырақ типі.
Қоңыр топырақ қабатының қалыңдығы 25 – 45 сантиметр, қарашірік 3 – 4-тен 7 – 9%-ға дейін, қоректік элементтер мөлшері аз, мыс, азот пен Р2О5 қосылыстары 0,1 – 0,2% шамасында. Топырақтың үстіңгі қыртысының түсі 13 – 25 сантиметр тереңдікке дейін қоңыр, ұсақ түйіршікті не тозаңды түйіршікті; топырақта кальций (70 – 80%), магний (15 – 30%) болады.
Топырақ орташа сілтілі рН 7,0 – 7,5, гипс 80 – 12 сантиметр тереңдікте кездеседі. Қарашіріктің орналасуына қарай қоңыр топырақ қара қоңыр, қоңыр, ақшыл қоңыр деп үш топқа, ал механикалық құрамына байланысты сазды, құмды, құмайтты топырақ болып бөлінеді. Қоңыр топырақ дәнді және техникалық дақылдар, бау-бақша егуге пайдаланылады. Қазақстанның солтүстік аймақтарында тараған қара қоңыр топыраққа агротехникалық шаралар жүйелі жүргізілсе, бидайдан мол тұрақты өнім алуға болады. Ал оңтүстік өңірдегі ақшыл қоңыр топырақ сортаңдау болғандықтан шабындық пен жайылымға, Жетісу (Жоңғар), Іле Алатауы алқабындағы жерлер суармалы егіншілікке пайдаланылады.
Қоңыр топырақтар — Қазақстанның құрғақ далалар зонасын алып жататын, қара топырақты жерлердің оңтүстігінде орналасқан, түрі піскен талшын (каштан) сияқты, саздақ және құмдақ қоңыр топырақтар. Онда өсетін өсімдіктердің құнарсыздығына байланысты шірінді заттар аз болады (3%) және тереңдеген сайын кеми береді, азот пен фосфор да аз болады, астыңғы қабаттарында ерігіш тұздар болады. Көбінесе құрамында көмір қышқыл ізбесі болғандықтан қышқыл тисе көпіріп қайнайды. Қоңыр топырақтар құрамындағы құнарлы заттардың мөлшерімен де, құрылымымен де ауыл шаруашылық дақылдарға өте қолайлы жене олардың гумусы көбейген сайын сапалылығы арта түседі.
Балл бониетін есептеу: қоңыр топырақ көрсеткіші: А+В=45см, гумус қоры 116т/га.
Эталонды қара топырақ көрсеткіші: А+В=76см, гумус қоры 234т/га.
Балл бонитетін табу үшін: Б=(Ф/Э)*100
Орташа балл бонитетін есептеу үшін:( Б+Бг)/2
Б=45/76*100=59.21
Бг=116/234*100=49,57
Б=59,21+49,57/2=54,39 балл.
Біз бұл есепте эталон етіп қара топырақ көрсеткішін алдық.
Орташа балл бонитеті 54,39 баллды құрады, яғни қара-топырақ құнарлығы орташа деген тоқтамға келеміз.
60.Қара топырақтардың құнарлылығының көрсеткіштерін келтіріп, олардың экологиялық жағдайларымен байланысын көрсетип,орташа балл бонитетін есептеңіз
Кәдімгі қара топырақ А жиегі қалың /30-40см/, күңгірт-сұр немесе қара түсті, айқын дәнді немесе кесек дәнді түйіртпектерден тұрады. Ол біртіндеп келесі күрең реңді күңгірт-сұр кесекті немесе кесек-призма түрлі В1 жиекшеге ауысады. Жалпы гумус жиегінің /АВ1/ қалыңдығы=65-80 см.
В1 астында гумус ағыны бар В2 жиекше орналасқан, ол көбінесе карбонатты иллювилік жиекпен ұштасқан немесе оған дереу ауысады. Карбонаттар «ақкөз» түрінде айқындалған. Бұл белгі-кәдімгі қара топырақтың жоғарыда сыпатталған типшелерінен айырмашылығы. Банитет баллы (60-70).
1) барлық топырақтық параметрлер (тұрақты көрсеткіштер) 0-50 см-ік қабатқа есептелінді;
2) негізгі көрсеткіш болып осы қабаттағы қарашірінді мөлшері саналады;
3) этолон – үлгі (100 балл) ретінде қарашірінді мөлшері 7 пайызға тең сапа алынады;
4)шығырылған бағалау баллдары сутектік және қыйыршық тастылық қасиеттерге түзетулік коэффициенттер арқылы дәлелденеді;
5) Бонитеттік шкала бастапқы гумустік баллды осы топыраққа тән түзетулік санға көбейтіліп құрастырылады.(В.Бобров).
Топырақ жамылғысы шөлдік топырақ құралу типіне келетін суармалы аймақта негізгі критерийлік сапаға майда түйірлі топырақ қабатының қалыңдығы мен механикалық құрамы алынады.(Ли В., 1989).
а)
а)