Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Бағалы қағаздар иелеріне мүмліктік құқықтар мен белгілі бір ақша сомасын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлқ құжаттары. «Бағалы қағаз нарығы» туарлы қолданыстағы заңға сәйкес бағалы қағаз- мүліктік құқықты кәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілеулердің жиынтығы. БҚ-дың иесі БҚ-ң нақты бір түріне қарай бірқатар құқықтарға ие болады. Бұл құқықтар мүліктік құқықтар болып табылады. Мысалы, акциялар қоғамды басқаруға қатысу құқықғын, дивиденттер алу құқығын ж/е АҚ таратылған жағдайда оның мүлкінің тиісті бөлігін алу құқығын береді. БҚ-нақты капиталдың өкілі, ал капитал ретінде БҚ тіркелген(жалған)капитал болып табылады. БҚдар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзіне тән онда жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бқ нарығында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, қйткені БҚ- бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ нақты емес капитал. БҚН-ң оқшаулануы олардың тап осы қасиетімен айқындалады ж/е нарық БҚ/ды бір иленеушінің басқа иленеушіге көр жағдайларда еркін ж/е оңай беруімен сипатталады. БҚ/ң айналымы тауар айналысынан өзгеше. Себебі тауар айналымы өндіріс ж/е тұтыну кезеңінен өтеді. Ал бағалы қағаздың айналымы мына кезеңдерді қамтиды. Бағалы қағаздың айналымы:1)бағалы қағазды эмиссиялау-ссудалық капиталды титулға айырбастауды білдіреді; 2)бағалы қағаздың айналысы- бағалы қағаз бойынша меншік құқығының бір тұлғадан басқа бір тұлғаға өтуін айтады; 3) бағалы қағазды өтеу н/е айналыстан титулды алу бағалы қағаздың нақты капиталға айырбастауын білдіреді.
Бағалы қағаздар мынадай қызметтерді жүзеге асырады:1)ақша қаражаттарын қайта бөлу; 2)қаржыны жұмылдыру; 3) төлем және есеп айырысу қызметі. Экономикалық категория ретінде БҚ/ң мынадай белгілері бар: 1)мерзімділік: бағалы қағаздың өмір сүру мерзімі; 2)кеңістік: БҚ-ң өмір сүру нысаны, БҚ/ң ұлттық сипаты, бқ/ң территориялдық сипаты; 3)нарықтық: -бағалы қағазды иелену құқығы:ұсынушығы н/е нақты тұлғаға(заңды н/е жеке тұлғаға) арналған БҚ; -БҚ/ды эмиссиялау нысаны:эмисссиондық, сипаты жағынан бір-біріне ұқсас болып келетін бағалы қағаздарды жекелеген сериямен шығару ж/е эмиссиондық емес(жеке);-эмитент түрі: мемлекет, корпорация, жеке тұлғалардың БҚ-ды эмиссиялауы; -БҚ/ң айналымдылық сипаты: нарықта еркін немесе шектеулі түрде айналыста болады; -тәуекел деңгейі: бағалы қағаз бойынша тәуекел деңгейі төмен, жоғары ж/е т.б; -бағалы қағаз бойынша есептелетін пайданың болуы немесе болмауы, номиналдың түрі(тұрақты ж/е ауыспалы).
БҚ/дың деректемелері БҚ/ң экномикалық сипаттамасын білдіреді. БҚ/ң деректемелері заңмен бекітіледі. Шартты түрде БҚ/ң деректемелері екі топқа жіктелінеді:бірінші тобы- бағалы қағаздың экономикалық мазмұнын сипаттайтын экономикалық деректемелер; екінші тобы- техникалық деректемелері, яғни бағалы қағаз иесінің құқығын жүзеге асырушы мекеменің атауы, мөрі, қолы, мекен-жайы, реттік нөмірі ж/е т.б. БҚ/ң міндетті деректемелерінің біреуінің болмауы н/е бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыздығын білдіреді. Бағалы қағаздың экономикалық деректемелеріне мыналар жатады: 1)БҚ нысаны; 2)БҚ мерзімі; 3)БҚ иесі; 4)БҚ бойынша міндеті бар тұлғалар-эмитенттер; 5)БҚ номианлы; 6) БҚ бойынша берілетін құқықтар.БҚ нысаны бағалы қағаздың физикалық түрін білдіреді, яғни бағалы қағаз құжатты ж/е құжатсыз нысанда шығарылады. Бастапқы кезеңде бқ тек қана құжатты нысанды шығарылатын. Нарықты қатынастың дамуына бай/ты бқ құжатсыз нысанда шығарыла бастады. Бқ/ң құжатты нысаннан құжатсыз нысанға ауысу себептері:1)айналыстағы бқ санының өсуі; 2)бқ нысанына байланыссыз, бқ иесінің құқықтары жүзеге асырылып отырды; 3) құжатты бқ қарағанда, құжатсыз нысанда шығарылатын бқ-мен есеп айырысу, оларды сақтау ж/е есепке алу, сондай ақ бір тұлғадан екеінші бір тұлғаға өтуі оғай әрі жылдам ж/е аз шығынмен жүзеге асырылады; 4) бқн/ң құрылымының өзгеруі. БҚ мерзімі екі аспектіде қарастырылады: 1)тарихи тұрғыда, яғни әрбір бқ/ң өзінің шығу тарихы ж/ нарықтық қатынастардың дамуына қарай рөлі болады. Осыған сәйкес бқ/ң жаңа түрлері пайда болады; 2) бк айналымының мерзімі- әрбір бқ өзінің айналысқ шығару мерзімі, шарты болады. Бқ мерзімі эмитенттің қызмет ету мерзімімен тікелей байланысты. БҚ иесі н/е өзінің капиталын оның титулына айырбастаған тұлға болады. Меншік құқығын беру тұрғысынан бқ атаулы, мәлімдеуші ж/е ордерлі болады. БҚ бойынша құқықтарды беру ерекшелігі мынада: 1)ұсынушыға бқбен куәландыртаны құқықты басқа адамға беру үшін бқды сол адамға тапсыру жеткілікті; 2)атаулы бқ бойынша құқықтарды басқа адамға берген кезде берілетін қағаз жойылады, ал оның жаңа иесіне басқа бқ беріледі; 3)ордерлік бқ бойынша құқықтар бұл қағазға берілгенін жазу- индоссамент арқылы беріледі. Ордерлік бқ бойынша құқық беруші адам құқықтың болуы үшін ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. БҚ бойынша міндеті бар тұлғалар- эмитенттер болып табылады. Эмитент өзінің міндеті бойынша бқ иелерінің алдында жауап береді. БҚ номиналы бқды эмиссиялау барысында нақты бқға бекітілетін ақшалай соманы білдіреді. БҚ бойынша берілетін құқықтар: пайда алу құқығы, номианалдың қайтарылу құқығы, айналыс құқығы, яғни бқдың нақты түрлеріне байланысты құқықтың бір тұлғадан екінші бір тұлғаға қту құқығы, кәсіпорынды басқару құқығы, дауыс беру құқығы, иесінің қандай да бір жеңілдіктерге құқығының болуы ж/е т.б.
Бқдың өзіне тән белгілеріне қарай бқдар келесіде жіктеледі: 1)айналыс мерзіміе қарай: мерзімді бағалы қағаз-шығарылатын бқдың айналыс мерімінің көрсетілуі. Ол:қысқа мерзімді(1 жылға дейін); орта мерзімді (1-5,10 жылға дейін); ұзақ мерзімді(10-20,30 жылдан жоғары)болып бөлінеді,-мерзімсіз бқ- бқдың айналыс мерзімі көрсетілмейді, оған акция жатады. 2)шығарылу нысанына қарай: -құжатты бқ- құжатты нысанда шығарылған(қағаздағы н/е арнайы техникалық пайдаланбай бқдың мазмұнын тікелей оқуға болатын) бқдар.-құжатсыз бқ-құжатсыз нысанда(электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған бқдар. 3)Пайдалану мақсатына қарай: -инвестициялық бқ-пайда табу мақстатында капиталды жұмсаудың обьектісі болып табылатын бқ.-инвестициялық емес бқ-тауар н/е басқа нарықтарда ақшалай есеп айырысуға қызмет көрсететін бқдар. 4)Ұлттық сипатына қарай: -ұлттық бқ.-шетелдік бқ- қарыз алушы шет мем/ң үкметі болатын қарызға қатысты ұстаушының құқықтарын куәландыратын эмиссиялық бқ не шет мем/ң заңдарына сәйкес мем/к бқға жатқызылатын өзге де бқ. 5)Менік құқығын беру ерекшелігіне қарай: -атаулы бқ-құжатты ж/е құжатсыз нысанды шығарылатын, бқ иесінің аты жөні меншік иесінің реестрінде тіркелетін ж/е осы бқ түрімен жасалатын барлық операциялар есепке алынатын бқ. –мәлімдеуші бқ- иесінің аты жөні мүлдем тіркелмейтін бқ. –ордерлік бқ- ордерлік бқ бойынша құқықтар индоссамент арқылы беріледі. 6)Эмиссиялау тәртібіне қарай: эмиссиялық бқ- бір шығарылым шегінде біртекті белгелер мен реквизиттері болатын, осы шығарылым үшін бірыңғай жағдайлар негізінде орналастырылатын ж/е айналысқа түсетін бқ. –эмиссиялық емес бқ- аз сериямен жеке жеке шығарылатын бқ жатады. 7)Эмитенттің түріне қарай: -мем/к бқ- эмитенті мемлеке болып табылатын мемлекеттің ішкі қарызының формасын немесе борыштық бқды білдіреді. – мем/к емес бқ-корпоративтік ж/е жеке қаржы институттарының бағалы қағадары жатады. 8) айналымдылық деңгейін қарай: - нарықтық бқ-нарықта еркін сатылатын ж/е сатып алынатын бқ. –нарықтық емес бқ- жекелеген жағдайларда бқ-ң айналысы шектелуі мүмкін болатын бқ. 9)табыс түріне қарай: табысты бқ- бқ бойынша пайыз мынадай нысанда есептеледі:-пайыз, дивиденд,дисконт . 10) айналыс нысанына қарай: -келісімшарт б/ша берілетін бқ,- ордерлік н/е индоссамент б/ша берілетін бқ. 11) Базистік актив бойынша: - негізгі бқ(акйия,облигация); - туынды бқ(фьючерстік келісімшарттар,варрант, опцион). 12)БҚ бойынша эмитенттің міндеттеріне қарай: -үлестік бқ(акцияның барлық түрі,инвестициялық жарна).- қарыздық бқ- облигацияның барлық түрі,мем/к қарыздық міндеттемелер, ҰБ/ң ноталары, ипотекалық куәліктер.
Бағалы қағаз бен туынды бағалы қағаздың айырмашылығы:
|
Белгілері |
Бағалы қағаз |
Туынды бағалы қағаз |
|
Капиатал түрі |
Нақты капиталдың өкілі, жалған капитал |
Болашақ капиталдың өкілі |
|
стандартталған |
Заімен бекітілген міндетті реквизиттер болуы |
Толық н/е жартылай болуы |
|
Келісімшарт (мәміле түрі) |
Эквивалентті емес келісімшарт, яғни тікелей келісімшарт ж/е бқ түрінде эмиссияланады. |
Эквивалентті келісімшарт кассалық ж/е мерзімді нарық. |
|
Айналыс нысаны |
Талап ету құқығын беру тек ғана құқықты беру, актвитің өзін беру |
Кері мәмілені жасау |
|
Құқық пен міндеттердің тоқтатылу тәртібі |
БҚ өтелген сәтте бқ бойынша міндет тоқтатылады. |
Келісімшарттың 2 тарабының құқықтары мен міндеттері келісімшарт орындалған жағдайда н/е келісімшарт жасалған кезде яғни кері мәміле орын алған жаңдайда тоқтатылады. |
4) Үлестік және қарыздық БҚ мәні және олардың бір бірінен айырмашылығы
Бағалы Қағаз бойынша эмитенттің міндеттеріне қарай БҚр:1) үлестік БҚ: акцияның барлық түрлері, инвестициялық жарна; 2) Қарыздық БҚ: облигацияның барлық түрлері, мемлекеттің қарыздық міндеттемелері, ҰБ ноталары, ипотекалық куәліктер. Акция:бұл АҚның жарғылық капиталына үлес қосұандығын куәландыратын, басқару ісіне қатысуға және кәсіпорын таратылған жағдайда мүліктің қандай да бір үлесін алуға құқық беретін, сондай ақ иесіне табыс әкелетін БҚ. Акцияның мынадай өзіндік қасиеттері бар: акция:бұл меншік титулы, яғни акция иесі акционерлік қоғамның ортақ иеленушісі болып таб; акцияның өмір сүру мерзімі жоқ, яғни акция иесінің құқықға АҚның өмір сүру ұзақтығымен байланысты; акция иесінің жауапкершілігі шектеулі, акционер АҚның міндеттері б.ша жауап бермейді, яғни акционерлер өздері салған акция сомасының мөлшерінде ғана қоғам міндеттемелеріне жауап береді; акцияның бөлінбеушілік қасиеті, т.б. Облигация: обл иесі мен(қарыз беруші) эмитент(қарыз алушы) арасындағы қарыздық қарым қатынасты куәландыратын БҚ. Облигация: облигация иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және эмитенттің осы қаражат сомасы мен оған есептелген пайызды қайтарып беру туралы міндеттемесін растайтын құжат. Акция мен облигацияның айырмашылығы мынада: акцияны сатып алушы тұлға эмитент компанияның меншік иесі болып таб. Облигацияны сатып алушы тұлға эмитент:компанияның қарыз берушісі; акцияға қарағанда облигацияның айналыс мерзімі шектеулі; облигация б.ша пайызды төлегеннен кейін акция б.ша дивиденд төленеді; АҚ таратылған жағдайда, барлық қарызды, соның ішінде облигациялық заем б.ша төлемдерді төлегеннен қалған мүліктің бөлігіне акционерлердің құқығы бар; обл иесіне қарағанда акция иесінің эмитент компанияны басқаруға, қатысуға құқығы бар. Мемлекеттік БҚ мынадай белгілер б.ша жіктелінеді: эмитентіне қарай мемлкеттік БҚ түрлері: ҚР Үкіметі н.се ҚР Қаржы министірлігінің айналысқа шығаратын қазынашылық міндеттемелері(МЕКҚАМ, МЕОҚАМ, МЕИҚАМ, МЕҚҚАВМ, АВМЕҚАМ, ҰЖО); ҚҰБ БҚы(ҰБтің қысқы мерзімді нотасы, ҰБтің арнайы валюталық нотасы); Муниципалитет шығаратын БҚр. Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді. Мемлекеттік БҚң табыстылығына қарай: индекстелетін обл.я, дисконттық, купондық, аралас. Ипотекалық куәліктер:базалық активі жылжымайтын мүлік болып табылатын туынды БҚ. Қазақстанда мұндай БҚды Қазақстан Ипотекалық компаниясы ЕДБмен бірлесіп шығарады. Банктер мұндай БҚды сатып алуға ынталы, себебі олар өтімді және тұрақты, сондай ақ табысты БҚ түріне жатады. Үлесті БҚ өз иесіне жарғылық капиталды қалыптастыруға мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және кәсіпорынды басқаруға құқық береді, кәсіпорын таратылған жағдайда капиталды қайтарып алуға мүмкіндік береді. Қарыздық БҚда эмитент пен қарыздық БҚ иелері қарыздық қарым қатынасқа түседі.
5) Негізгі және туынды БҚдың бір бірінен айырмашылықтары.
БҚдар базистік актив бойынша: негізі БҚ, туынды БҚ болып жіктелінеді.Негізгі БҚға акция мен облигация жатады. Туынды БҚға келісімшарт нысанындағы БҚ(форвардтық, фьючерстік, опциондық, своп), кепілдік нысанындағы БҚ(варрант, коносамент), куәлік нысанындағы БҚ(ипотекалық куәліктер, депозитарлық қолхат, банктік сертификат) жатады. Акция:бұл АҚның жарғылық капиталына үлес қосұандығын куәландыратын, басқару ісіне қатысуға және кәсіпорын таратылған жағдайда мүліктің қандай да бір үлесін алуға құқық беретін, сондай ақ иесіне табыс әкелетін БҚ. АҚ мынадай жағдайларда акцияны шығарады: АҚ жаңадан н.се қайтадан құрылған жағдайда; бірнеше АҚ қосылуы кезінде; жарғылық капиталға ақшалай қаражаттарды жұмылдыру кезінде. Облигация: обл иесі мен(қарыз беруші) эмитент(қарыз алушы) арасындағы қарыздық қарым қатынасты куәландыратын БҚ. Облигация: облигация иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және эмитенттің осы қаражат сомасы мен оған есептелген пайызды қайтарып беру туралы міндеттемесін растайтын құжат. Акция мен облигацияның айырмашылығы мынада: акцияны сатып алушы тұлға эмитент компанияның меншік иесі болып таб. Облигацияны сатып алушы тұлға эмитент:компанияның қарыз берушісі; акцияға қарағанда облигацияның айналыс мерзімі шектеулі; облигация б.ша пайызды төлегеннен кейін акция б.ша дивиденд төленеді; АҚ таратылған жағдайда, барлық қарызды, соның ішінде облигациялық заем б.ша төлемдерді төлегеннен қалған мүліктің бөлігіне акционерлердің құқығы бар; обл иесіне қарағанда акция иесінің эмитент компанияны басқаруға, қатысуға құқығы бар.
Туынды бағалы қағаз базистік активтер бағасының өзгеруіне байланысты, яғни осы бағалф қағаздың негізі болған активке шығарылған мүліктік құқықты білдіретін құжатсыз формадағы бағалы қағаз. Туынды бағалы қағаздың негізгі ерекшеліктері:
Туынды бағалы қағаз сипатындағы мерзімді келісімшарт пен негізгі БҚ айырмашылықтары:
|
Белгілері |
Негізгі бағалы қағаз |
Туынды бағалы қағаз |
|
Капитал түрі |
Жалған капитал, нақты капитал өкілі |
Болашақ капитал өкілі |
|
Келісімшарт түрі |
Эквивалент емес келісімшарт, яғни тікелей келісімшарт және БҚ түрінде эмиссиялауы |
Эквивалентті келісімшарт-кассалық және мерзімді нарық |
|
Стандартталуына қарай |
Заңмен бекітілген міндетті реквизиттердің болуы |
Толық немесе жартылай |
|
Айналыс нысаны |
Талап ету құқығын беру, тек қана құқықты беру, активтің өзін беру |
Кері мәмілені жасау |
|
Құқық пен міндеттемелерге тоқталу тәртібі |
Бағалы қағаз өтелген сәтте бағалы қағаз бойынша міндеттеменің тоқталуы |
Келісімшарттың екі тарабының құқықтары мен міндеттерікелісімшарт орындалса не келісімшарт жасалған кезде, яғни кері мәміле орын алған жағдайда тоқтатылады. |
6) Форвардық және фьючерстік келісімшарттардың мәні мен олардың бір бірінен айырмашылығы.
Келісімшарт нысаныдағы БҚ: форвардтық келісімшарттар, фьючерстік келісімшарт, опциондық келісімшарт, своп келісімшарт жатады. Форвардтық(алдын ала): келісімшартты жасағаннан кейін екі күн ішінде шұғыл түрде жасалатын есеп айырысу нысаны. Форвардтық операцияларды бағаның және валюталар бағамындағы өзгерістерден туындайтын мүмкін болатын зияндардың алдын алу мақсатында жүзеге асырады. Форвардтық келісімшарттың бағасы, әдетте, келісімшарт жасалған кезде бекітіледі. Форвардтық келісімшарттың негізгі айырмашылығы: жасалатын келісімшарттың кез келген көрсеткіш(бағасын, мерзімін, мөлшерін, есеп айырысу нысанын және жеткізілуін) келісімшартқа қатысушы тараптың сұранысы бойынша өзгерту мүмкіндігі бар. Кемшілігі: бір тапраптың келісімшартты орындаудан бс тартқан жағдайда, бұл келісімшарт б.ша құқықтар мен міндеттерді алдын ала жою қиынға соғады. Кері мәмілені жсауға болатын еді, бірақ форвардтық келісімшартта кері мәміле жасалмайды. Форвардтық келісімшарт ірі банктер арасында жасалады.Фьючерстік келсімшарт: белгіленген нысандағы стандарттық саны ме орындалу мерзімі бар және ұйымдастырылған БҚНда айналыста жүретін туынды БҚ, оны сатушы сатуға немесе сатып алуға міндеттенеді, ал сатып алугы мүліктің белгіленген санын келісілген баға б.ша және белгілі бір мерзім өткеннен кейін сатып алуға н.се сатуға міндеттенеді.
Форвардық және фьючерстік келісімшарттардың бір бірінен айырмашылықтары: Фьючерстік келісімшарт: сауда саттық биржада жүргізіледі; стандартталған; мәмілеге екі жақ қатыспайды; оның орнына есеп айырысу(клирингтік) палатасы кепілдік береді; фьючерстік нарықта мәмілені жою жеткізіп берумен н.се кері мәмілеге келумен ж.а.ды; сауда ашық келісіммен аукционда жүршізіліп, биржа ережелерімен реттеледі; шарт биржада тіркеледі. Форвардтық келісімшарт: Форвардтық мәміле: ол банкаралық мәміле, яғни биржадан тыс мәміле; келісімшарттың талаптары екі жақты мәміледе келісіледі; екі жақ: сатып алушы мен сатушы кездесіп, мәміле жасасады; форвардтық нарықта мәмілені жою тек қолма қол ақша төлеумен ж.а.ды. кері мәміле болмайды; сауда шарт негізінде реттеледі; Форвардтық нарықта қауіптің барлық түрлері кездесуі мүмкін. Олардың деңгейі клиенттің несиелік рейтингіне байланысты.
7. Құжатты және құжатсыз бағалы қағаздар, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері
Бағалы қағаздың өзіне тән белгілеріне қарай бағалы қағаздар жіктелінеді. Бағалы қағазды шығару нысанына қарай: құжатты және құжатсыз бағалы қағаз болып жіктелінеді. Бағалы қағаздардың құжатты нысаннан құжатсыз нысанға ауысу себептері:
1.Айналыстағы б.қ-р санының өсуі;
2.Б.қ-дың нысанына байланыссыз б.қ-р иесінің құқықтары жүзеге асырылып отырды;
3.Б.Қ-р нарығының құрылымының өзгеруімен байланысты.
Құжатты бағалы қағаз құжатты нысанда шығарылған (қарыздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай ақ бағалы қағаздың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге де материалдық берілім көзіндегі) бағалы қағаздар. Құжатты б.қ артықшылығы:б.қ иесінің құжаттарының нақты көруі арқылы сенімді болуы,өз міндеттемелерін беруі оңай,алданып қалуға ұшырамайды.
Кемшіліктері:б.қ бойынша сертификаттарды қайта тіркеуде қиындықтар туындайды,б.қ-ң айналыстағы санының тым көбейіп кетуі.
Құжатсыз бағалы қағаз құжатсыз нысанда шығарылатын (қағаздағы немесе арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай ақ бағалы қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге де материалдық берілім көзіндегі) бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздың артықшылығы: Құжатты бағалы қағаздарға қарағанда құжатсыз нысанды шығарылатын б.қ-мен есеп айырысу, оларды сақтау жіне есепке алу оңай әрі жылдам және аз шығындармен жүзеге асырылады.
Құжатсыз б.қ кемшілігі:қызмет ету барысында құжатсыз б.қ-ды заң нормаларымен қорғауға алынуы жақсы дамымаған,оны ұстаушылардың құқықтары көбіне қорғалмай қалады,мысалы,көп жағдайларда алаяқтардың клиенттің шотынан қаражаттарды есептен шығарып тастауы.
8. Бағалы қағаздарды эмиссиялау проспектісі, оның құрылымы
Бағалы қағаздың өзіне тән белгілеріне қарай бағалы қағаздар жіктелінеді. Бағалы қағазды эмиссиялау тәртібіне қарай: эмиссиялық және эмиссиялық емес бағалы қағаз болып жіктелінеді.
Эмиссиялық бағалы қағаз шығару проспектісі эмитент, оның қаржылық жай күйі, эмиссиялық бағалы қағаздар, шығарылымның көлемі, шығарылымдағы бағалы қағаздардың саны, оларды шығару, орналастыру, айналыста болуы, дивидендтер төлеу, өтеу рәсімі мен тәртібі туралы мәліметтер және инвестордың бағалы қағаздар сатып алу туралы шешіміне ықпал етуі, мүмкін басқа да ақпарат бар құжат.
Эмиссиялық бағалы қағаз шығару эмитенттің эмиссиялық бағалы қағаздардың азаматтық құқықтар объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс әрекеті немесе орналастырылуы, айналыста болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес жүзеге асырылатын белгілі бір бағалы қағаздардың жиынтығы. Эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды жарияланған жарғылық капиталды құру және өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында эмитент жүргізеді.
Эмиссиялық бағалы қағаз шығару проспектісінде: эмитент пен оның қызмет түрлері туралы; эмитенттің жарғылық капиталындағы он және одан да көп пайызына иелік ететін ірі акционерлері және қатысушылары туралы; эмитенттің мүлеін бағалау туралы; эмитенттің аффилиирленген тұлғалары туралы; бағалы қағаздарды ацырбастау туралы; облигация ұстаушы өкілі туралы; төлем агенті туралы; эмитенттің бағалы қағаздарын ұстаушылар тізілімдері жүйесін жүргізуді жүзеге асыратын тіркеуші туралы мәліметтер болуға тиіс. Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару проспектісі уәкілетті органға мемлекеттік тілде және орыс тілінде табыс етіледі
9. Бағалы қағаздарды эмиссиялау. Бағалы қағаздарды орналастыру. Бағалы қағаздарды мемлекеттік тіркеу.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды орналастырушы эмитент деп аталады. Қазіргі әлемдік стандарттарға сәйкес эмитенттер негізінен коммерциялық құрылымдар және мемлекеттік органдар. Б.қ эмиссиялау мына түрде жүзеге асады: қоғам құрып олардың акцияларын құрылтайшылар арсында орналастырылғанда; қоғамның алғашқы жарғылық капиталының көлемін жаңадан акция шығарып ұлғайтқанда; заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы міндеттемелерін шығару арқылы қарыз капиталын пайдаланғанда. Бағалы қағазды эмиссиялау тәртібіне қарай: эмиссиялық және эмиссиялық емес бағалы қағаз болып жіктелінеді.
Бағалы қағаздарды орналастыру деген бағалы қағаздар эмитенттен алғашқы иемденушіге өтетін айналыс аясындағы алғашқы мәмлеге келу процесі. Басқаша айтқанда, б.қ орналастыру ол бағалы қағаздарды эмитенттің иелігінен алып андеррайтердің оларды алғашқы ұстаушыларға беруі. Андеррайтер деп эмитент атынан немесе өз атынан, бірақ эмитенттің тапсырмасы бойынша және оның есебінен б.қ\ды орналастыруға өзіне міндет алған жақты айтады. Эмиссияны орналастырудың негізгі формалары мыналар: жазылғысы келген жақтардың ашық түрде жазылуы; тек АҚ\ң мүшелері үшін жабық түрде жазылу; аукционда сату; инвестициялық конкурс; акционерлерге бөліп беру.
Бағалы қағаздарды мемлекеттік тіркеу.
10.Бағалы қағаздар нарығының жалпы нарықтық қызметтері.Бағалы қағаздар нарығының өзіндік ерекшелігі бар қызметтері.
Бағалы қағаздар нарығының атқаратын қызметтерін шартты түрде екі топқа бөлуге болады:жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар қызмет.Бағалы қағаздар нарығының жалпы нарықтық қызметіне мыналар жатады:
1.Коммерциялық қызмет,яғни бағалы қағаздар нарығындағы операциялардан пайда алу;
2.Баға белгілеу қызметі,сұраныс пен ұсыныс негізінде нарықтық бағаның қалыптасуын қамтамасыз ету;
3.Ақпараттық қызметі,нарық қздерінің қатысушыларын сауда объектілері мен нарықтық қатысушылары туралы ір түрлі ақпараттармен қамтамасыз етеді;
4.Реттеушілік қызметі,нарық сауда саттықты ұйымдастыру және оған қатысу ережесін қалыптастырады,нарықтағы қатысушылар арасындағы дау дамайды шешу тәртібін бекітеді.
Бағалы қағаздар нарығының өзіндік ерекшелігі бар қызметтеріне мыналар жатады:
1.Қайта бөлу қызметі;
2.Қаржылық және баға тәуекелін сақтандыру немесе хеджерлеу қызметі.
Ақша қаражаттарын қайта бқлу қызметі бағалы қағаздарды шығару және оның айналыстиа болуымен байланысты,яғни бұл қызметтің мәні мынады:мем пен жеке және заңды тұлғалар арасында;халық пен кәсіпорын арасында;сала арасында;аумақ пен ел арасында ақша қаражаттарының қайта бөлінуінде.
Бағалы қағаздар нарығының қаржылық және баға тәуекелін сақтандыру немесе хеджерлеу қызметінің мәні тәуекелді қайта бөлу.Бұл өызмет туынды бағалы қағаздардың пайда болуымен байланысты қолданысқа ене бастады.Осы қызметтің көмегімен бағалы қағаздар нарығ өзінің тұрақтылығын және мәнділігін ұлғайтты.
11.Бағалы қағаздар нарығының мәні мен құрамдас бөліктері.Қор биржасының мәні ,атқаратын қызмет түрлері Бқн мәні нарық қатысушы/ң б.қды шығарумен және бқдың айналысымен бай/ты экон/қ қатынастардың жиынтығын білдіреді.Тауар шаруа/нан алғанда б.қ нарығы бір жағынан кез келген тауар нарығына ұқсас,яғни б.қ тауар тұрғысынан қарастырылады,ал 2-ші жағынан тауар мен б.қдың арасында өзіндік айырмашылық бар.Б.қ нарығы мен материалдық игілік түріндегі тауар нарығы арасындағы айырмашылықтарға мыналар жатады:1.Екі нарықтың объектісінде және көлемінде ,яғни бқ нарығының объектісі б.қ,ал тауар нарығының объектісі материалды тауар б.т.2.Нарықтың қалыптасу тәсілінде,яғни тауар еңбек процесінде өндірілсе,б.қ айналыста шығады.3.Айналыс процесінде,Материалдық тауарды өндіріу мақсаты жеке тұтыну б.т.айналыс процесінің қажеттілігі тауарды өндірушіден тұтынушыға жеткізу ғана,ал б.қағаздар тек айналыста өмір сүреді,б.қағаздар үшін айналыс процесінің тоқтатылуы б.қдың өмір сүруінің тоқтауы. Жалпы бқн құрамдас бөліктерінң қалыптасуы тек қана б.қдың түрімен ғана шектелмейді,сонымен қатар сауда саттықты ұйымдастыру тәсіліне байланысты. Б.қ.н құрамдас бөліктері болып мыналар табылады: Б.қ айналым кезеңіне қарай:алғашқы және қайталама нарық.Б.қ реттеу деңгейіне қарай:ұйым/ған және ұйым/маған нарық.Сауданы жүргізу орнынына қарай:биржалық және биржадан тыс нарық.Сауданы жүргізу тәсіліне қарай:дәстүрлі және компьютерленген.Б.қмен жасалынған мәмілелердің орындалу мерзіміне қарай:кассалық және мерзімді.Қор биржасы АҚ/ң ұйымдық құқықтық нысанында құрылған,осы сауда саттықты ұйым/шының сауда жүйесін пайдалана отырып,оларды тікелей жүргізу арқылы сауда саттықты ұйымдық және техникалық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға және ком/қ емес ұйым б.т.ҚБ/ң қызметтері өзін өзі қарж/у қағидасына негізделеді.Қор биржасы мынадай функция/ды жүзеге асырады:1.Сауда жүйесін пайдалану және қолдану;2.Қор биржасының тізіміне б.қ енгізуге жорамалданып отырған н/е енгізілген эмитенттерге,сондай ақ қор биржасында айналсықа жіберілетін б.қағаздар мен өзге де құралдарына талап қою; 3.Қор биржасында айналысқа жіберілген б.қмен және өзге де қаржы құралдарымен мәміле жасасу мақсатында сауда жүйесіне кіруге өз мүшелеріне мүмкіндік беру;4.БҚН және өзге де қаржы құралдары мәселелері бойынша талдамалық зерттеулер жүргізу; 5.ҚР ның банк заңдарында белгіленген тәртіппен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыру; 6.Қор биржасының ішкі құжаттарында көзделген өзге де функцияларды атқарады.
12.Ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған нарықтың мәні.Олардың артықшылықтары мен кемшіліктері.
Ұйымдастырылған нарық: мәмілелер сауда саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялқ БҚр мен өзге де қаржы құралдарының айналыс саласын білдіреді. Ұйымдастырылмаған нарық: БҚ.мен жасалатын мәмілелер, сауда саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарында белгіленген талаптар сақталмай жүзеге асырылатын саласы. Ұйымдастырылған нарық деп біз еліміздегі Қазақстандық Қор Биржасын айтуымызға болады. Ұйымдастырылған нарықтың ұйымдастырылмаған нарықтан айырмашылығы бұл халықтың осы нарық шығаратын акицялар мен облигацияларға деген сенімінің жоғары болуы, өтйкені Қор биржасына жаңадан құрылған немесе қаржылық тұрақтылығы төмен компаниялар тіркелмейді, мұнда тек өзінің қалыптасуынан бастап қазіргі күнге дейін тұрақты жұмыс істеген әрі банкроттыққа ұшырамаған, яғни қаржылық тұрақтылық деңгейі жоғары компаниялар ғана айналысқа бағалы қағаздарын шығарады. Және келесі айырмашылығы бұл ірі компаниялардың қор биржасында өз бағалы қағаздарын орналастыру үшін алдымен листингтен өту керек ал оны жай компаниялар өте алмайды өтйкені ол қымбатка түседі. Және тағы бір айырмашылғы бұл ұйымдастырылған нарықты арнайы клирингтік жүйе реттеп отырады.
13. Дәстүрлі және компьютерленген нарықтың мәні. Дәстүрлі және компьютерленген нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері.
БҚН сауда жүргізу тәсіліне қарай дәстүрлі ж/е компьютерленген нарық болып бөлінеді. Дәстүрлі нарық- бқды сатудың дәстүрлі нысаны, әдетте, бқды сатушылар мен сатып алушылар нақты бір жерде кездесуі арқылы жүзеге асырырылады. Сауда ашық және жабық нысанда жүргізіледі.
Дәстүрлі және компьтерленген нарықтың бірінен-бірінің айырмашылыгы келесіде:
компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын
-сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей
- аудаға қатысушыларға құнды қағаздарды сатып
Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығының құрылымы күрделі болып келеді. Бағалы қағаздар нарығының құрылымын жан-жақты қарастыруға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөліктерінің қалыптасу негізі мынада: тек қана бағалы қағаздардың түрлерімен ғана шектелмейді, сонымен қатар сауда саттықты ұйымдастыру тәсілдерімен де байланысты.
Дәстүрлі нарық-бағалы қағаздарды сатудың дәстүрлі нысаны,әдетте бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылар нақты бір жерде кездесуі арқылы жүзеге асырылады.Сауда ашық және жабық нысанда жүргізіледі.
Компьютерленгендірілген нарық компьютер желісін және қазіргі кезеңдегі байланыс құралдарын пайдалану негізінде,бағалы қағаздар саудасы әр түрлі нысанда жүргізіледі.
Компьтерлендірілген нарық компьютер желісін және қазіргі кезеңдегі байланыс құралдарын пайдалану негізінде, бағалы қағаздар саудасы әр түрлі нысанда жүргізіледі. Компьютерленген нарыққа мынадай сипаттамалар тән: 1) сатушылар мен сатып алушылардың кездесетін нақты физикалық орны болмайды, бірақ компьютерленген сауда орны бқды сатушы фирмада н/е тікелей сатушы мен сатып алушыда болады; 2) бағаны белгілеу процесі жариялы түрде жүргізілмейді, бқмен жүргізілтені сауда автоматты түрде жүргізіледі; 3) Бқмен жүргізілетін сауда үнемі үздіксіз сипатта болады.
БҚН бағалы қағазбен жасалынған мәміленің орындалу мерзіміне қарай кассалық және мерзімді нарық болып бөлінеді. Кассалық нарықта( спот және кэш нарығы) жасалынған мәміле 3-4 күн ішінде тез арада іске асырылады. Мерзімді нарықта мәміленің орындалуы әдетте бірнеше айға созылады.
Әлемде көптеген нарықтар мен олардың жіктемелері бар. Қаржы өмірінде ең алдымен споттық және мерзімді болып бөлінеді.
Споттық немесе кассалық нарық бұл қолма қол келісімшарттар нарығы. Бұл нарықта қалыптасатын бағаны споттық немесе кассалық деп атайды. Мәміле құралын жеткізген кезде шұғыл төлемдерді жүргізу қажеттігі туындайды.
Мерзімді нарық бұл мерзімді келісімшарттар жасалатын нарық болып табылады. Мерзімді келісімшартқа контрагенттер арасындағы болашақ жеткізілімнің бағасы туралы келісім жатады, баға мәміле кезінде анықталады. Мерзімді нарықтың кеңінен таралған құралдарына форворд, фьючерс, опцион жатады. Бұл келісімшарттар базалық активке негізделген.
Мерзімді және кассалық нарықтың ұқсас жақтары:
Айырмашылықтары:
16. Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымы мәні. Бағалы қағаздар инфрақұрылымы түрлері
Бағалы қағаздарнарығының инфрақұрылымы дегеніміз бұл нормативтер мен ережелер мен институттар мен әр түрлі техникалық құрал жабдықтармен материалдандырылған мәмлелерді жасау және жүзеге асыру барысында қолданылатын технологиялар жиынтығы. Инфрақұрылымның дамуы нарықтың дамуымен тікелей байланысты. Нарықтағы айналым және жасалған мәмлелердің саны аз болса, инфрақұрылымды ұстау қымбатқа соғады.
БҚН\ның инфрақұрылымын мынадай түрлерге бөліп қарастыруға болады:
Жоғарыда аталған қызметтерді сәйкесінше мына мекемелер жүзеге асырады: орталық депозитарий, тіркеуші және клирингтік компания.
Қазіргі қор нарығының әлемдік тәжірибесінде инвестициялық портфель деп басқарудың толық обьектісі ретінде көрінетін, жеке н/е заңды тұлғалардың бқының белгілі бір жиынтығы деп түсінуге болады. Портфельдің мәні –бұл инвестициялаудың шарттарын жақсарту, яғни бағалы қағаздар жиынтығына жалғыз алынған бқдың мүмкіндігі жетпейтін және тек ғана олардың комбинациялануы нәтижесінде ғана қолы жететін инвестициялық сипаттамаларды бере отырып жақсарту болып табылады. БҚдың портфелі- бұл инвесторға минималды тәуекел деңгейінде нақты талап етілетін тұрақты табысты қамтамасыз ететін қаржылық құрал болып табылады. Портфельдік инвестициялар бойынша табыстар бқдың барлық жиынтығы бойынша тәуекелді ескере отырып осы немесе басқа портфельге кіріктірілген жалпы пайдасын білдіреді. БҚдың инвестициялық сапаларын ескере отырып, портфельдің иесі үшін пайдалы тәуекел деңгейі мен белгілі бір кезеңдегі табыс арасындағы өзінің жеке балансы бар портфельдердің бірнеше түрін көрсетуге болады. Бұл факторлардың арақатынасы бқ портфелінің түрін анықтауға көмектеседі. БҚ портфелінің түрі- бұл оның табыс пен тәуекел арасындағы қатынас негізінде туындаған инвестициялық сипаттамасы болып табылады. БҚ портфелі келесідей болып жіктеледі: Табыс көзіне қарай: бағамдық құнның өсуі және ағымдағы төлемдер болып бөлінеді. Бағамдық құнның өсімі: өсім портфелі; өсім және табыс портфелі болып жіктелінеді. Өсім портфелі консервативтік, орта, агрессивті болып бөлінсе, өсім ж/е табыс портфелі балансталған, екіжақты белгілеу болып бөлінеді.ағымдағы төлемдердің өзі табыс портфелі болып бөлінеді, оған бірқалыпты(регулярный) және табысты бағалы қағаздар деп жіктелінеді. Өсім порфелі бағамдық құны өсіп отыратын компаниялардың акциялары негізінде құралады. Бұл портфель түрінің мақсаты- өзінің капиталдық құны мен алынатын дивидендтерінің құнының бірге өсуі. Алайда дивиденттік төлемдер көп мөлшерде төленбейді. Акциялар жиынтығының бағамдық құнының өсу қарқыны келесі порфель түрлерін анықта йды: Агрессивті өсім портфелі капиталдың максималды деңгейіне жетуді көздейді. Оның құрамына жаңа ж/е тез дамушы компаниялардың акциялары кіреді. Бұл портфель түріне инвестиялар тәуекел деңгейі жеткілікті жоғары болып келсе де, олардан түсетін табыс өте жоғары. Консервативті өсім портфеліның тәуекелі барынша аз болып келеді. Бұл портфель негізінде өсу деңгейі өте жоғары болмағанымен тұрақты, ірі, атақты компаниялардың акцияларынан құралады. Орта өсімді порфель агрессивті және консерватиктік порфельдердің инвестициялық жиынтығын білдіреді. Бұл портфель түріне ұзақ мерзімге алынатын сенімді бағалы қағаздармен қатар, кезең ішінде жаңаланып тұратын тәуекелді қор құралдары жатады. Сенімділік консервативтік өсімдегі бағалы қағаздармен сипатталса, ал табыстылық бұл агрессивті өсімдегі бағалы қағаздармен сипатталады.
18. Бағалы қағаздар портфелін басқару. Бағалы қағаздар портфелін басқару модельдері
БҚН үнемі өзгерісте болады және құрамы мен құрылымы сәйкес болуы үшін портфельді басқару қажеттілігі туындайды. Басқару түсінігіның астында бқдың белгліі бір әдістер мен технологиялық мүмкіндіктері бар әр түрлерінің жиынтығын қолдану, яғни олар: алғашқы инвестицияланған қаражаттарды сақтауға; табыстың максималды деңгейіне жетуге; портфельдің инвестициялық бағыттылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Порфельде қолданылатын тәсілдер мен техникалық мүмкіндіктер шегінде басқару актвиті және пассивті болып бөлінеді. Алғашқы және қымбат тұратын,үздіксіз детальды талдауды білдіретін еңбекқор элементі мониторинг болып табылады. Яғни: қор нарығы, оның даму қарқыны; қор нарығы секторлары; фирманың қаржылық-экономикалық көрсеткіштері- бқ эмитентінің; бқдың инвестициялық сапасы жөнінде анализ жүргізу болып табылады. Осылайша, бқдың мақсаты бұл осы портфельге қатысты инвестициялық қасиеттері бар бағалы қағаздарды таңдау. Мониторинг активті және пассивті басқарудың да негізгі әдісі болып табылады. Инвестициялық портфеліне жауап беретін басқарудың активті моделі қаржы құралдарына тез арада қол жеткізіп және жақсылап қадағалауды қажет етеді, сонымен қатар оған кіретін құралдар қорының құрамының тез өзгеруін қажет етеді. Пассивтік басқару алдын ала анықталған тәуекелімен бірге ұзақ мерзімге болжам жасалған әртараптандырылған портфельдерді құруды көздейді. Мұндай әдісті іске асыру жоғары сапалы бағалы қағаздармен құралған әсерлі(эффективный) нарықта мүмкін болады. Портфельдің өмір сүру ұзақтығы қор нарығындағы үрдістердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Инфляция кезінде, нарықтағы қысқа мерзімді бағалы қағаздар кезінде, сондай ақ қор нарығы коньюктурасының тұрақсыздығы кезінде мұндай басқару тиімсіз және әсері көп болмайды. БҚ портфелінің атақты модельдерінің бірнешеуін қарастырайық: Марковитц моделі- бұл модельдің негізгі идеясы бұл қаржылық құрал әкелетін болашақ табысты кейбір шекетеулерде ауысып тұратын бөлек инвестициялық обьектілер бойынша статистикалық түрде қарастыру болып табылады. Сол кезде, егер әрбір инвестиялық обьект бойынша толықтай анықталған орындалу ықтималдығын қандай да бір амалмен орнатылса, онда әрбір салынған қаражат баламалығы бойынша бөлінген ықтималдықтан табыс алуға болады. Бұл модель бойынша табыстар инвестициялау баламасы бойынша дұрыс бөлінген. Келесі формула б/ша есептеледі: . Бірқалыпты құн моделі- тәуекелсіз пайда алу мақсатында арбитражды стратегиялардың мақсаты болып әр түрлі нарықтар немесе сегментті нарықтағы бірдей немесе ұқсас бағалы қағаздардың түрлері бойынша бағалардың айырмашылығын пайдалану. Сондай ақ арбитраждың көмегімен нарықтағы қолма қол ақшаның теңсіздігін алдын алуға болады және қолма қол ақша нарығы мен фьючерстік нарық арасындағы қатынасты реттеуге көмектеседі. Арбитраж капиталдың неғұрлым тиімді нарықтарын қалыптастыру үшін қажетті теңестіруші элемент болып табылады. У.Шарптың индекстік моделі. Г.Марковитц моделіндегідей бұл модельде бөлек алынған бқ бойынша табыстардың бөлінуі талап етілмейді. Тек ғана осы бөлінуді сипаттайтын көлемдерін анықтаса болды: математикалық күтім Е1, дисперсия D1,жекелеген бқдар арасындағы табыс ковариациясы С(альфа). Портфельді құрғанға дейін осылардың барлығын талдау қажет. Тәжірибе жүзінді бқдың аздаған мөлшерін салыстыру үшін күтілетін табыс пен дисперсияны анықтау бойынша есеп айырысуларды жүргізуге болады.
Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының бір бөлігі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы дамуының негізгі мақсаты ─ инвестицияларды тартудың эффективті механизмін және Қазақстан Республикасындағы шаруашылық субъектілер мен экономика салалары арасындағы капиталды тиімді қайта үйлестіру аккумуляциясын құру. Қалыптасу кезеңдері келесідей: I кезең – 1990-1995жж.Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру негізінде акционерлік қоғамдардың құрылуады.Еңбек ұжымдарына мемлекеттен кәсіпорын жарғылық капиталының 10% шамасында артықшылықты акцияларын иелену құқығы берілді. Жетекші саланың ірі кәсіпорындарын жекешелендіруде стратегиялық шетел инвесторлары тартылды. 1992 жылы ҚР Қаржы министрлігі құнды қағаздардың бірінші эмиссиясын тіркеді.Бағалы қағаздард эмиссиялайтын бірінші акционерлік қоғамдар пайда болды.
II кезең – 1995-2006жжинституционалдық инфрақұрылым мен нормативті заңдылық базасының жетілдірілуі;
III кезең – 2006-2009жж. Пайлық инвестициялық қорлардың пайда болуы;
RFCA-ның міндеті және мақсаты Алматыда бәсекелестігі жоғары қаржы орталығын дамытуға жағдай жасау.
Егер қазіргі қалыптасқан Қазақстан бағалы қағаздар нарығын сандық көрсеткіштер тұрғысынан қарайтын болсақ, 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша «А» және «В» категориясы бойынша сауда-саттықты ұйымдастырушылардың ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығының жалпы капиталдануы 1198146 млн.теңге болған, бұл көрсеткіш 2010 жылғы қаңтармен салыстырғанда 68,64%-ке ұлғайған. Бұл ретте облигациялар бойынша нарықтың капиталдануы 47,42%-ке артқан. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша Қаөақстан қор биржасында жасалатын мәмілелер көлемінің жалпы ішкі өнімге қатынасы 7,17 % болған. Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі қажет. Қазақстандағы қор нарығының қазіргі даму кезеңінде Қазақстандағы акциялар нарығын белсенділігін арттыру ісінде мемлекеттік органдардың келесі әрекеттерін атап өту қажет. Мысалы, Ұлттық Банкі мемлекеттік қызметкерлер акциясының жалпы санынан 2/3 бақылаудағы пакетті сақтау арқылы жеке ұлттық компаниялардың қор нарығына мемлекеттік акция пакеттерін қайта жаңғырту бойынша үкіметке ұсыныс енгізді.
22.Акциянарығының мәні мен мақсаты,акцияның қасиеті,акцияның деректемелері.
Акция дегеніміз-бұл АҚ-ң жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландіратын басқару ісіне қатысуға және кәсіпорын таратылған жағдайда мүліктің қандай да бір үлесін алуға құқық беретін,сондай-ақ иесіне табыс әкелетін бағалы қағаз.АҚ мынадай жағдайда акцияны шығарады:
1.АҚ жаңадан немесе қайтадан құрылған жағдайда;
2.бірнеше АҚ-ң қосылуы кезінде;
3.жарғылық капиталға ақшалай қаражаттарды жұмылдыру кезінде.
Акцияның мынадай қасиеттері бар:
1.Акция бқл меншік титулы,яғни акция АҚ-ң ортақ иеленушісі б.т.
2.акцияның айналыс мерзімі жоқ;
3.акция иесінің жауапкершілігі шектеулі,яғни акционерлер өздері салған акция сомасының мөлшерінде ғана қоғам міндеттемелеріне жауап береді;
4.акцияның бөлінбеушілік қасиеті,яғни АҚ-ды ортақ меншік құқығымен бірнеше тұлғалардың бірлесе отырып иеленуі;
5.акцияның санын көбейту,яғни бір акцияның бірнеше акцияға айналуы;
6.акцияның жинақталуы,бұл жағдайда акцияның саны азаяды,жарғылық капиталдың көлемі өзгеріссіз қалады.
Акция бұл ресми құжат болғандықтан,оның түр сипатын анықтайтын мынадай деректемелері болуы қажет:
1.АҚ-ң атауы,орналасқан жері;
2.бағалы қағаздардың атауы
3.реттік номері,
4.акцияның түрі;
5.номиналды құны;
6.акцияның иесінің аты-жөні;
7.акцияны шығарған кездегі жарғылық капиталының мөлшері;
8.дивидендті төлеу мерзім,дивиденд бойынша пайыз мөлшері және жойылу құны( тек қана артықшылықты акция бойынша);
9.АҚ басқармасы төрағасының қолы;
10.эмитент компанияның мөрі.
23.Акцияның инвестор үшін қажеттілігі,эмитент үшін қажеттілігі.
Акция дегеніміз-бұл АҚ-ң жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландіратын басқару ісіне қатысуға және кәсіпорын таратылған жағдайда мүліктің қандай да бір үлесін алуға құқық беретін,сондай-ақ иесіне табыс әкелетін бағалы қағаз.
Инвестор үшін акцияны иеленудің артықшылықтары мынада:
1.капитал көлемінің ұлғаюы (бұл нарықтағы акция құнының өсу мүмкіндігі );
2.дауыс беру құқығы( бағалы қағаздың түріне байланысты;)
3.қосымша жеңілдіктерге ие болу.АҚ өзінің акционерлеріне бірқатар жеңілдіктерді ұсынуы мүмкін.Мысалы,акционерлік қоғам өндіретін тауардың,қызметтің бағасына жеңілдік және т.б,
4.қоғам таратылған жағдайда мүліктің бір бқлігін алу құқығы;
5.жаңадан шығарылатын акцияларды сатып алу құқығы.
Эмитенттың акцияны шығарудағы қажеттілігі мынада:
1.жарғылық капиталды қалыптастыру;
2.пайдаға байланыссыз,дивиденд мөлшерін өз қалаулары бойынша бекіту мүмкіндігі.Кәсіпорынның иелігінде таза пайда бар болса да,барлық пайданы дивиденд төлеуге емес,өндірісті дамытуға жұмсауы мүмкін;
3.акционерлік қоғамның шығынын ұзақ мерзімге қаржыландыру үшін инвесторлардың капиталын пайдалану;
4.дивиденд төлеуге байланысты кепілдік бермеуі.
24.Акцияның мәні мен нақты белгілері бойынша жіктелімі.
Акция мынадай белгілері бойынша жіктелінеді:
1.акцияны шығару нысанына қарай:-құжатты-материалдық нысаны бар бағалы қағаз түрі;-құжатсыз-электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде шығарылатын б.қ.
2.Акцияны иелену тәсіліне қарай:-атаулы акция-акцияның иесі туралы мәліметтер акционерлік қоғамның тіркеу журналында тіркеледі;-мәлімдеуші акция-акцияның иесі туралы мәліметтер акцияонерлік қоғамның тіркеу журналында тіркелмей-ақ,б.қ-р нарығында еркін айналыста болатын бағалы қағаз түрі;
3.Акционерлік қоғамның жарғысында көрсетілуіне қарай:-орналастырылған акциялар акционерлердің акцияларды сатып алуын білдіреді;-жарияланған акциялар эмитенттің орналастырылған акцияларға қосымша акцияларды шығару мүмкіндігін білдіреді.
4.Акция бойынша құқық көлеміне қарай:
-жай акция өз құзыреті шеңберінде баррлық мәселелерді шешумен байланысты дауыс беру құқығы мен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын,қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендттер,сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда ҚР-ң заңдарында белгіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді.
-артықшылықты акция –жай акциялардың меншік иелеріне қарағанда артықшылықты акцияның артықшылығы мынады:АҚ-ң жарғысында алдын ала айқындалып,белгіленген мөлщерде акционердің дивиденд алуға және қоғам таратылған кезде белг-н тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар.Артықшылықты акцияның бірнеше түрлері бар.Олар:
1.кумулятивті акция-төленбеген н/е толық көлемде төленбеген дивидендтер жинақталып,мерзімнің соыңында төленуі;
2.конвертацияланатын акция-АҚ-ң шығару проспектісімен айқындалатын талаптар мен тәртіп арқылы оның басқа б.қ-ң түріне айырбасталатын акцияны айтамыз.
3.қатысу үлесі бар акция-акция иесіне тіркелген дивидендпен қатар қосымша дивиденд алуға құқық беретін б.қ.
4.кепілдікті акция-бұл акцияның түрін еншілес кәсіпорындар шығаруы мүмкін,бұл жағадайда дивидендті төлеу жоғары тұрған ұйымның беделімен кепілдендіреді.
25) Жай және артықшылықты акция мәні мен олардың бір бірінен айырмашылығы. Акция:бұл АҚның жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын, басқару ісіне қатысуға және кәсіпорын таратылған жағдайда мүліктің қандай да бір үлесін алуға құқық беретін, сондай ақ иесіне табыс әкелетін БҚ. Акция б.ша құқық көлеміне қарай: жай акция және артықшылықты акция болып бөлінеді. Жай акция: өз құзыреті шеңберінде барлық мәселелерді шешумен байланысты дауыс беру құқығы мен акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағдайда дивидендтер, сондай ақ қоғам таратылған жағдайда ҚРның заңдарында бегіленген тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алуға құқық береді; артықшылықты акция: жай акциялардың меншік иелеріне қарағанда артықшылықты акцияның артықшылығы мынада: АҚның жарғысында алдн ала айқындалып, белгіленген мөлшерде акционердің дивиденд алуға және қоғам таратылған жағдайда беліленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар. АҚның ұйымдық құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдардың артықшылықты акцияны шығаруға құықыға жоқ. Қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының жалпы санының жиырма бес пайызынан аспауы керек. Әлемдік тәжірибеде жай және артықшылықты акциялардың бірнеше түрлері бар. Сонымен, артықшылықты акциялардың мындай түрлері бар: кумулятивті акцияда төленбеген немесе толық көлемде төленбеген дивидендтер жинақталып, кейін толық көлемде төленуі мүмкін. Конвертацияланатын акция АҚның шығару проспектісімен айқындалатын талаптар мен тәртіп арқ оның БҚның басқа түріне айырбасталуына жататын БҚ; қатысу үлесі бар акция акция иесіне тіркелген дивидендпен қатар қосымша дивиденд алуға құқық береді; кепілдікті акция: бұл акцияның түрін еншілес кәсіпорындар шығаруы мүмкін. Бұл жағдайда дивидендті төлеу жоғары тұрған ұйымның беделімен кепілдендіріледі. Бұл еншілес кәсіпорындардың шығарған акцияларына инвесторларынды тартуға мүмкіндік береді.
26) Жай және артықшылықты акция б.ша дивидендті төлеу тәртібі мен ерекшеліктері.
Дивиденд: акционердің өзіне тиесілі акциялары б.ша жыл сайын төлеп отыратын және акционерлер арасында бөлінетін АҚ пайдасының бір бөлігі. . Қоғамның жай акциялары б.ша тоқсан н.се жарты жылдық қорытындылары б.ша дивидендтер төлеу тек қана акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен ғана ж.а.ды. Қоғамның артықшылықты акциялары б.ша дивидендтер төлеу қоғам органының шешімін талап етпейді. Қоғамның акциялары б.ша дивидендті төлеу төлем агенті арқылы жүргізілуі мүмкін. Қоғамның жай және артықшылықты акциялары б.ша мынадай жағдайларда дивидендтер төлеуге жол берілмейд: 1) жарғылық капиталдың мөлшері толығымен төленбеген жағдайда; 2) ҚРның банкроттық туралы заңына сәйкес қоғамның төлем қабілетсіздігі н,се дәрменсіздік белгілері анықталған жағдайда және аталған белгілер қоғамның акциялары б.ша дивидендтерді төлеу нәтижесінде пайда болса; 3) соттың н.се акционерлердің жалпы жиналысында қоғамды тарату тур шешім қабылдаған жағдайда; 4) орналастырылмаған н.се қоғамның өзі сатып алған акциялары б.ша. яқоғамның жай акциялары б.ша жыл қорытындысы б.ша дивидендті төлеу тур.шешімді акционерлердің жылдық жалпы жиналысында қабылдайды. Қоғамның жай акциялары б.ша дивидендтер төлеу туралы шешім қабылданған күннен бастап, он жұмыс күні ішінде бұл шешім бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға тиіс. Артықшылықты акциялар б.ша дивидендтер төлеу мерзімінің басталуы алдындағы бес жұмыс күші ішінде қоғам бұқаралық ақпарат құралдарында тиісті мәліметтерді көрсете отырып, дивидендтер төлеу, сондай ақ қоғамның бір артықшылықты акцияға шаққандағы дивиденд мөлшері туралы ақпарат жариялауға міндетті. Қоғамның жай акциялары б.ша дивиденд төлеу иур шешімде мынадай мәліметтер: қоғамның атауы, орналасқан жері, банк және өзге де реквизиттері; дивиденд төленетін кезең; бір жай акцияға шаққандағы дивидендтің мөлшері; дивидендтер төлеудің басталатын күні; дивидендтер төлеудің тәртібі мен нысаны болуы тиіс. Қоғамның артықшылықты акциялары б.ша дивидентер толық төлегенге дейін оның жай акциялары б.ша дивиденд төленбейді.
27. Акцияның табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер.
Акцияның табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер:
EPS = таза пайда / айналыстағы жай акцияның саны
Егерде кәсіпорын жай акциямен қоса артықшылықты акция шығаратын болса, бір акцияға келетін пайда мына формуламен анықталады.
EPS = таза пайда – арт. акция бойынша дивиденд / айналыстағы жай акцияның саны
P/E=
P/E - Дивиденттің табыстылық коэффициенті
P – акцияның нарықтық құны
Акцияның құны – сатылған акция сомасының айналыстағы акцияның жалпы санына қатынасы арқылы анықталады. P/E көрсеткішінің мәні жоғары болса кәсіпорынның табыстылығына байланысты жағдайының жақсарғандығын, ал егерде P/E көрсеткішінің мәні төмен болса кәсіпорын жағдайының нашарлағандығын білдіреді.
DPS= жай акция бойынша дивиденд / жай акцияның саны
POR=
DPS –бір акцияға төленетін дивиденттің көлемі
EPS – бір акцияға келетін пайданың көлемі
5. Акцияның құнын анықтау.Дивиденттің акцияға қатынасы арқылы анықталады.
P =
r – акцияның табыстылығы
div - дивиденттің көлемі
6. Дивиденттің тұрақты өсу қарқыны кезіндегі акцияның құны. Акцияның құны мына формуламен анықталады.
P =
div - дивиденттің көлемі
g – дивденттің өсу қарқыны
r - акцияның табыстылығы
7. Акияның табыстылығы. Акцияның табыстылығы мына формуламен анықталады.
r =
Ps – акцияны сату бағасы
Pb – акцияны сатып алу бағасы
div – дивиденттің көлемі
t – күн саны
28) Облигация нарығының мәні мен қажеттілігі. Ағымдағы жағдайы. Облигация: обл иесі мен(қарыз беруші) эмитент(қарыз алушы) арасындағы қарыздық қарым қатынасты куәландыратын БҚ. Облигация: облигация иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және эмитенттің осы қаражат сомасы мен оған есептелген пайызды қайтарып беру туралы міндеттемесін растайтын құжат.. АҚның облигацияны шығарудағы артықшылығы мынада: шығарылған обл.ны орналастыру барысында, кредиторды қарыз алушының қаржы шаруаршылық қызметін басқаруға қатыстырпай ақ қосымша ресурстрды жұмылдыруға болады; обл.я өзінің мәні жағынан ссудаға ұқсас болғандықтан, АҚның обл.қ қарызын қосымша қарыз қаражаттары ретінде қарастыруға болады, т.б. АҚның обл.ны шығару тәртібі ҚРның «Бағалы қағаздар рыногы» тур Заңына сәйкес ж.а.ды. Осы заңға сәйкес эмитент мынадай жағдайларда обл.қ бағдарлама шегінде облигациялар шығаруды ж.а.ға құқылы: 1)Дефолт фактілрі болмаған жағдайда; 2) обл.р шығару тур. Шешім қабылдаған күні міндеттемелерді орындамау фактілері болмаған жағдайда; 3) соңғы үш жыл ішінде қызметті залал шекпей жүзеге асырған жағдайда; 4) обл. Бағдарламалар шегінде шығарылатын обл.ды, қор биржасының ресми тізіміне енгізуге үміткер эмитенттерге, сауда саттықты үйымдастырушы қойған талаптарға сай келген жайдайларда. Ағымдағы жағдайы. Қазақстан жақын арада ешқандай пайызсыз қарыз беруші кірісіне тәуелді бағалы қағаздар – сукук облигациясын шығаруға қызығушылық танытып отыр. «сукук» сөзінің өзі «заңдық құжат, түбіртек» деген мағына береді. Сукук әрбір компания эмитентінің активтеріне меншік құқын ұсынады. Сукук ұстаушылары кіріс алу құқығына ие. Сукук мерзімі инвестициялық жобаның қызмет ету мерзімімен сәйкес болады. Исламдық облигациялар 1,5 млрд көлеміндегі малайзиялық ринггитті құрайды. Ал жоғарыдағы рейтинг Банкке қаржы міндеттемелерін өтеу жағынан сенімнің жоғары екенін дәлелдейді. Сондай-ақ банк Малайзия және ҚР/ң уәкілетті органдарынан сукук облигацияларын шығаруға қажетті рұқсаттың бәрін алған.Исл.обл Малайзияның заңнамасына сәйкес шығарылады, бір бөлігі «Қазақстанның қор биржасы» арқылы отандық инвесторларға ұсынылады. Облигациялық бағдарламаның болжамды көлемі 500 млн доллар. Алғашқы эмиссия көлемі 200-300 млн долларға жетеді деп күтілуде. Банк елімізде ғана емес, ТМД аумағында исламдық облигацияларды шығаратын алғашқы қаржы институты болуы мүмкін. Мем/к облигациялар нарығындағы жоғары сұраныс пен ұсыныс сауда-саттық көлемі 2010 жылы 1,7 % 1 431,4 млрд теңгеге артқан МБҚ биржа нарығын ұстап тұрды. Кірісі тиянақталған бірінші кезектегі құралдар сұранысқа ие болып тұрған кезде корпоративтік облигациялардың бастапқы нарығының рөлі біршама артты. 2010 жылы жыл бойына жергілікті және шетел нарығына “Қазатомпром” Ұлттық атом компаниясы” АҚ, “ҚазМұнайГаз” Ұлттық компаниясы” АҚ мен “Қазақстанның даму банкі” АҚ облигациялары орналастырылып келді.
29. Облигацияның мәні мен нақты белгілері бойынша жіктелімі
Облигация мынадай белгілері бойынша жіктеледі:1)эмитентке байланысты:мемлекеттік,корпоративтік,шетелдік. 2)Облигациялық қарыздың мерзіміне байланысты: а)өтелу мерзімі көрсетілетін облигациялардың түрлері:қысқа мерзімді,орта, ұзақ мерзімді. Б)қтелу мерзімі көрсетілмейтін облигациялардың түрі: мерзімсіз; қайтарылатын облигация- эмитент облигацияның өтелу мерзімінен бұрын өтелуін талап етуі мүмкін; өтелу құқығы бар облигация- өтелу мерзімінен бұрын инвестордың эмитентке облигацияны қайтаруға құқығы бар; мерзімі ұзартылған облигация- эмитентке облигациялық қарызды өтеу мерзімін ұзартуға құқық береді.3) Облиацияны иелену тәртібіне қарай: атаулы- облиагция иесінің аты жөні эмитент жүргізетін тіркеу кітабында және облигацияның мәтінінде көрсетіледі; мәлімдеуші- облигацияны тек қана мәлімдеу арықыл оның иелену құқығы дәлелденеді. 4)облигациялық қарыздың мақсатына қарай: мақсатты- нақты инвестициялық жобаларды н/е нақты іс-шараларды қаржыландыру үшін қосымша қаржылық ресурстарды тартады; жай- әр түрлі іс-шараларды жүзеге асыру үшін қосымша қаржылық ресурстарды тартады. 5)облигацияны орналастыру тәсіліне қарай: еркін орналастырылатыноблигациялық қарыз; қарызды мәжбүрлі тәртіппен орналастыру(мем/к облигациялар). 6) Облигациялық қарыздың өтелу нысанына қарай: ақалай нысанда; заттай нысанда. 7)Облигациялық қарыздың өтелу әдісіне қарай: бір жолғы төлеммен өтелетін; нақты бір мерзімде облигацияның номиналдық құнының қандай да бір үлесінің өтелуі; облигациялық қарыздың тізбектеліп өтелуі- облигацияның тіркелген үлесі бойынша өтелуі.8)Облигаияға пайыз түрінде төленетін төлем купонымен жүзеге асырылады. Купон сандық пайыз мөлшерлемесі көрсетілетін, қиып алынатын талонды білдіреді. Облигация бойынша купондық табысты төлеу тәсіеліне қарай: тіркелген купондық мөлшерлемесі бар облигация; өзгермелі купондық мөлшерлемесі бар облигация; индексацияланатын облигация- инфляция жағдайында эмиссияланады; дисконттық облигация- жеңілдікпен(номиналдық құнынан төменгі бағамен) сатылып, номиналдық құны бойынша өтеледі; аралас типтегі облигация- тіркелген купондық мөлшерлемеде және өзгермелі купондық мөлшерлемеде табыс әкелетін бқ. 9) Айналыс сипатына қарай: айырбасталатын облигация, айырбасталмайтын облигация. 10)Қамтамасыз етілуіне қарай: қамтамасыз етілген облигациялар(нақты активтермен қамтамасыз етілген, кепілзаттар пулімен қаматамасыз етілген); қамтамасыз етілмеген облигациялар(материалдық активтермен қам/з етлмеген,сақтандырылған облиг, кепілдікті облиг). 11)Қазақстанның бқнда жағадан пайда болған облигация түрлері: инфрақұрылымдық облиг-2006 жылдан бастап эмиссиялана бастады. Оларды ірі стратегиялық маңызды жобаларды қаржыландырудың құралы ретнде эмиссиялайды. Бұл құрал мем/к қарызға теңдестіріледі,мем/т кепілдік береді, тәуекел деңгейі төмен, корп/к бқдың баламыс болып табылады.
30. Облигацияның табыстылығын сипаттайтын алады.Жалпы табыс мынадай элементтерден қалыптасады:
1.Купондық табыс
2.Дисконттау табыс
3.Обл/н түскен табысты қайта қаржыландыру
Обл/қ қарыздың қаржылық тиімділігін анықтау ү/н обл/ң табыстылығын анықтау қажет.Табыстылық-бұл салыстырмалы көрсеткіш б.т.Обл/ң табыстылығы мына көрсеткіштермен бағаланады:
N-обл.ном.құны
C-купон.мөлшері
n-обл.өтелу мерзімі
r-обл.табысты
p-обл.құн.анықтау
-сату құны
сатып алу құны
1.r=*100, r-облигацияның табыстылығы
2.r=(-1)**100
3.P=N/1+(r* )
4.P=(1-1/( ))+N/ )
5.r=*360/t-t*100
31. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні мен мақсты
Мем б,қ, эмитенті мемлекет б.т.н мемң ішкі қарызының формасында немесе борыштық б.қ.ды білдіреді. Экономикасы дамыған елдерде мем б.қ.р жалпы экономиканың дамуына банктік жүйесінің өтімділігін ұстап тұруда мем шығындарды қаржыландыруда маңызды орын алады.
Мем б.қ. әр түрлі нысанда шығарылады:
ҚРда қазынашылық вексельдер мем қазынашылық міндеттемелерге түрленген. Мем б.қ.ды шығару арқылы мынадай мәселелерді шешуге болады:
Мем б.қ.ды айналысқа шығарудың мақсаты:
Қаржы ұйымдарының инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі мемлекеттің б.қ.на жұмсалып отыр. Себебі, мем б.қ.ға салған активтер біріншіден өтімді, екнішіден тәуекел деңгейі төмен.
Қандай да бір б.қ.ды сатып алу барысында инвестор эмитенттің қызметіне байланысты және оның қызметіне байланыссыз болатын тәуекелдерге баратыны сөзсіз.
32. Қаржы министрлігінің шығаратын бағалы қағаз түрлері мен мақсаты
Мем б.қ.ды шығару арқылы мынадай мәселелерді шешуге болады:
Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ) –бұл б.қ. айналыс мерзімі 3-6-9-12ай. Номиналдық құны 100тг. Бұл б,қ, айналыстағы ақша массасын реттеу мақсатында қысқа мерзімді ноталарды шығарды.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ) – 1-5ж. Номиналдық құны 1000тгү Ұстаушылары: ҚРң резидент және резидент емес заңды және жеке тұлғалары. Бұл б.қ. еркін айналыста жүреді. Дисконттық баға бойынша ұстаушылар арасында орналастырылады. Айналыс мерзімі біткеннен кейін номиналдық құны бойынша өтеледі.
Мемлекеттің ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемесі (МЕУКАМ) – айналыс мерзімі 5ж жоғары, Номиналдық құны 1000тг. Бұл б.қ. номиналдық құны бойынша орналастырылады және өтеледі.
Мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемесі (МЕИКАМ) –айналыс мерзімі 1ж жоғары.Номиналдық құны 1000тг. Бюджеттің ағымдағы дефицитін қаржыландыру мақсатында шығарылады. ҚРң Ұлттық Банкінің ұсынуымен ҚРсы Қаржы Министрлігі анықтайтын алғашқы диллердің көмегімен айналысқа түседі.
Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық валюталық міндеттеме (МЕКАВМ) –айналыс мерзімі 3-6-9-12ай. Номиналдық құны 100 АҚШ доллары. Бюджеттің ағымдағы дефицитін қаржыландыру мақсатында шығарылады.
Арнаулы валталық мемлекеттік қазынашылық міндеттеме (АВМЕККАМ) – айналыс мерзімі 5ж. Номиналды құны 100 АҚШ доллары. Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін қорғау мақсатында шығарылады.
33. Муниципалды бағалы қағаздың мәні мен мақсаты. Муниципалды бағалы қағаздар нарығының ағымдағы жағдайы
Муниципалдық бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың жергілікті бюджет тапшылығын жоюды және территориялық бағдарламаларды қаржыландыру мақсатында шығарылатын қарызды бағалы қағаздар. Жергілікті атқарушы органдардың қосымша қарыз қаражатын тарту мақсатын төмендегідей топтастыруға болады: Жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға; Әр жылғы бюджетте қаражат болмауынан, бірақ бір жолы ірі қаражат жұмсауды қажет ететін табыссыз объектілерді қаржыландыруға, атап айтқанда; әлеуметтік бағыттағы объектілердің (мектептер, ауруханалар, кітапханалар, мұражайлар және с.с.) және жергілікті инфрақұрылым объектілердің (жолдар, көпірлер, жылу және су жүйелері және с.с.) құрылысына, жаңартылуына, оларды жөндеуге) ;Түсірген пайдасы есебінен бірнеше жыл аралығында жұмсаған шығындардың орнын толтыратын табысты объектілерді қаржыландыруға; Шығынын өзі толтыратын (салынған үйді немесе оның бірнеше бөлігін сатқаннан түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын қаржыландыруға арналған.
Мун б.қ. мун облигация немесе ссуда түрінде шығарылады. Мун б.қ. жергілікті бюджеттің табысы мен мун мүліктер мен қамтамасыз етіледі. Мун б.қ.ң инвесторлар үшін тартымды болуының екі түрлі себебі бар: 1) салықытық жеңілдіктер есебінен 2) инвесторлардың тарапынан мем б.қ.ға деген сенімділіктің жоғары болуы. Қазақстанда алғашқы жергілікті атқарушы органның валюталық дисконттық облигацияларын 1999ж 27шілдесінде Маңғыстау облысының әкімшілігі шығарды. Облигацияның эмиссиялау көлемі 400млн тг, бір обл көрестілген құны 100 АҚШ доллары, айналыс мерзімі 12ай, купондық ставкасы 14,71%, өтеу уақыты 2000 жылдың 28 шілдесі. Кейін Алматы қаласының әкімдігі, Астана қаласының әкімдігі шығарды. Жоғарыда айтылған Қның жерг ат орг алғашқы обл көрсетілген құнының барлық сомасы 858млн тг болды. Алайда, ол мем б.қ. эмиссиялау мәселелерін реттейтін құқықтық нормативтік база жоқ кезде шығарылды. Б.қ басқа эмитенттеріне қарағанда жер ат орг б.қ. шығары жөнінде іс әрекеттерін ақпарат құралдарына жарияламады. Сондықтан потенциалды инвесторлардың мем б.қ. сатып алу үшін қажетті шешім қабылдауға мүмкіндігі бола бермейді.
Осыдан кейін Атырай, Шығыс Қазақстан облысының жергілікті атқарушы органлары шығарған мун обл сатылуы және табыстылығы күткендегідей болған жоқ. Жергілікті атқарушы оргдың алғашқы б.қ. шығару үшін асығыс, әрі жедел дайындалған қолданыстағы шығарылым Ережесі қазіргі талаптарға сай келмейді. Сонымен бірге Қазақстанда мун б.қ. жөніндегі мамандар жоқ, қарыз қаражатын қайтару кепілдігі туралы, тәуекелді қамсыздандыру туралы, баға кесу туралы мәселелер шешімін таппаған.
34. Опциондық келісім шарттың мәні мен түрлері.Форвардтық келісім шарттың мәні мен түрлері. Фьючерстік келісім шарттың мәні мен түрлері. Опциондық келісім шарт– опционды сатушы осы шартта аталған мүліктің белгілі бір санын осы шартта келісілген баға бойынша сатуға немесе сатып алуға міндеттеледі. Ал екінші тарап, яғни опционды сатып алушы сатып алу немесе сату құқығына ие. Сатып алуға құқық беретін опционды сатып алу немесе «опцион колл» д.а. ал активті сатуға құқық беретін опционды опционлы сату немесе «опцион пут» д.а. Опционға негізінен автиктің екі құны бар: 1) ағымдағы нарықтық құны 2) тіркелген құны
Опционның орындалу күніне байланысты опцион американдық және еуропалық опцион болып жіктелінеді. Американдық опцион мерзімінің аяқталу күнін қоса алғанда кез келген мерзімде орындалуы мүмкін.
Еуропалық опцион операцияның орындалу күнін аяқталу күніне сәйкес келеді. Опцион биржалық және биржалық емес болып жіктелінеді. Биржалық опцион келісім шарт тек қана биржада жасалады. Ал, айналыс механизмі 3айдан 1ж дейін. Форвардтық келісім шарт келісім шартты жасағаннан кейін екі күн ішінде шұғыл түрде жасалатын есеп айырысу нысаны.
Форвартдық операцияларды бағаның және валюталар бағамындағы өзгерістерден туындайтын мүмкін болатын зияндардың алдын алу мақсатында жүзеге асырылады. Ф. К.ш. бағасы к.ш.та жасалған кезде бекітіледі. Ф.к.ш. негізгі айырмашылығы: жасалған к.ш. кез келген көрсеткішін (бағасын, мерзімін, мөлшерін, есеп айырысу нысанын және жеткізілуін) к.ш.қа қатысушы тараптың сұранысы бойынша өзгерту мүмкіндігі бар. Бұл к.ш. кемшілігі – бір тараптың к.ш.ты орындаудан бас тартқан жағдайда бұл к.ш.т бойынша құқықтар мен міндеттерді алдын ала жою қиынға соғады. Ф.к.ш. кері мәміле жасалмайды. Оның екі түрі бар:
1) валюталық
2) пайыздық
Фьючерстік к.ш. белгіленген нысандағы стандарттардың санымен орындалу мерзімі бар және ұйымдастырылған б.қ. нарығында айналыста жүретін б.қ. Онда сатушы сатуға және сатып алуға міндеттеледі. Ал сатып алушы белгіленген санын келісілген баға бойынша белгілі бір мерзім өткеннен кейін сатып алуға немесе сатуға міндеттеледі. Форв к.ш.қарағанда фью к.ш.ң бағасынан басқа көрсеткіштері к.ш. тараптарының қалауына және еркіне байланыссыз алдын ала белгіленген. Яғни, бұл к.ш. толығымен стандартталған. Бұл к.ш. тек қана биржалық сауда саттық кезінде жасалады. Фью кш.шң орындалуына биржаның өзі, яғни клирингтік ұйым кепілдік береді. Фью к.ш. 2 топқа жіктелінеді: 1) тауарлы 2) қаржылық
Биржадағы тауарлар топтамасына байланысты тауарлы фью к.ш. мынадай түрлері бар: 1) ауыл шаруа өнімдері мен шикізаттары және жартылай фабрикаттар 2) орман, және кесілген материалдар 3) түсті және қымбат бағалы металдар 4) мұнай газ шикізаты. Қаржылық фьюң мынайдай түрлері бар: 1) валюталық фбю 2) қор фью 3) пайыздық фью 4) индекстік фью
35. Депозитарлық қолхаттың мәні мен түрлері. Банктік сертификаттың мәні мен түрлері
Депозитарлық қолхат – ол шетел компаниясы шығарған акциялардың белгілі бір мөлшерін банктің иемденуін куәландыратын б.қ. Қазіргі кезде уропада д.қ басқа түрлері жаһандық және интернационалдық депозиттік қолхаттар шығарылуда. Оларың бір бірінен айырмашылығы мынада, егер американдық деп өол тек АҚШ қор нарығында айналысқа түссе, ал интернационалық деп қолхаттар АҚШ тан тыс әлемдік нарықтарда айналысқа түседі.
Деп қол шығарушының ынтасына байланысты демеушілік және демеушілік емес қолхат болып екі класқа бөлінеді.
Демеушілік егер қолхат компанияның өзінің ынтасымен шығарылса, онда компания американлық бір банкпен шығару шартын жасасады. Демеушілік бағдарламаның барлық шығынын компанияның өзі өтейді. Олар б.қ. және биржалар жөнінде комиссияда тіркеледі.
Демеушілік емес компанияның кейбір акционерлердің ынтасы бойынша банктер шығарады. Шығару шығындарын, оларды депозитариде сақтағаны және одан алғаны үшін, дивиденттерді долларға айынбастағаны үшін ақыны ынталы топ өздері төлейді. Қазіргі кезде бұндай бағдарламалар ескірген деп есептеледі, олар өте сирек шығарылады.
Банктік сертификаттар. Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің қосымша ақша ресурстарын тарту мақсатында эмиссиялайтын бағалы қағаздың келісі түрі. Олар тек коммерциялық банктер шығаратын бағалы қағаздың бір түрі. Инвестордың бейімделуіне қарай сертификаттар депозиттік сертификат және жинақ сертификатты болып бөлінеді.
Депозиттік сертификат деген заіды тұлғаның банкке салған ақша қаражатын және бекітілген мерзім өткеннен кейін сол соманы және ол бойынша процент түріндегі сыйақыны алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты деген жеке тұлғаның банкке салған ақша қаражатын және бекітілген мерзім өткеннен кейін сол соманы, сондай ақ ол бойынша процент түріндегі сыйақыны алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
36.Варранттың мәні. Коносаменттің мәні мен түрлері.
Варрант дегеніміз - иесіне ,тіркелген баға бойынша ,бекітілген мерзім ішінде , қандай да бір эмитент – компанияның акциясының немесес облигациясының нақты санын сатып алуға құқық беретін екінші ретті бағалы қағаз.Варранттың базалық активіне акция немесе облигация жатады. Нақты мерзімге шығарылған варрант , айналыс мерзімі ішінде нарыққа түспейді , варрантты акцияға немесе облигацияға айырбастау кезінде пайда болғады.Бұл бағалы қағаздың айналыс мерзімі 10 – 20 құрайды немесе мерзімі шектелмеген болады.Акцияның ағымдағы бағасынан 15-20пайыздан асатын мөлшерде варранттың тіркелген бағасы белгіленеді.Белгіленген баға варранттың айналыс мерзімі ішінде өзгеріссіз қалуы мүмкін немесе әр 5жыл сайын өсіп отыру мүмкін.Варрант кез келген бағалы қағаздар сияқты нарықта сатылады және сатып алынады.Варрантты акцияға айырбастамай-ақ эмитент – компания оны иесінен сатып алу арқылы өтеуі мүмкін.Варантты эмитент – компания акцияларымен және облигацияларымен қоса шығарылады.Бұл бір жағынан ,бағалы қағаздарды алғашқы орналастырғанда ьартымды етсе,екінші жағынан,қоғамның эмиссиялық шығындарын азайтады.Коносамент – жүкті тасмалдауға , тиеуге және алуға құқық беруді куәландыратын халықаралық қатынастарда қолданылатын , стандартты формадағы құжат.
Коносамент формалары:
Коносаментте көрсетілген мәліметтерді өзгертуге мүмкіндік болмайтын құжат болып табылады.
37.Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет түрлері. Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыру тәртібі.Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру ҚР «Бағалы қағаздар нарығы туралы »Заңға сәйкес және өзге де нормативтік құқықтық актілер,ережелер мен нұсқаулықтар негізінде іске асырылады.Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет түрлері келесідей: Брокерлік ; Диллерлік;
Бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімдері жүйесін жүргізу; Инвестициялық портфельді басқару; Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару; Кастодиандық; Трансфер – агенттік ; Бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен сауда ұйымдастыру жүзеге асырылады; Депозитарийлік қызмет;
Брокер – клиенттің тапсырмасы бойынша , оның есебінен және мүдделерін көздеп ,эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушы.
Дилер - ұйымдастырылмаған бағалы қағаздар нарығында және ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында оған тікелей кіру құқығымен өз мүдделерін көздеп және өз есебінен эмиссиялық бағалы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер жасайтын бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қатысушы.
Бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімдері жүйесін жүргізу - белгілі бір уақыт кезінде эмиссиялық бағалы қағаздар бойынша құқық ұстаушыларды сәйкестендіруді , бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерді тіркеуді қамтамасыз ететін эмтент , эмиссиялық бағалы қағаздар және оларды ұстаушылар туралы мәліметтердің жиынтығы ,сондай – ақ осы бағалы қағаздар бойынша айналымға немесе құқықтарды жүзеге асыруға арналып тіркелген шектеулердің сипаты және уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісіне сәйкес өзге де мәліметтер;
Инвестициялық портфельді басқару немесе Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару - азаматтық құқық обьектілерін басқару жөніндегі қызметті клиенттің мүдделерін көзднп және соның есебінен өз атынан жүзеге асыратын бағалы қағаздар рыногына кәсіби қатысушы.
Кастодиан – қаржы құралдары мен клиенттер ақшасын есепке алуды және олар бойынша құқықтарды растауды , клиенттердің құжаттық қаржы құралдарының сақталуы жөніндегі өзіне міндеттемелер қабылдай отырып , оларды сақтауды және ҚР-ның заңнамалық актілеріне сәйкес өзге де қызметті жүзеге асыратын бағалы қағаздар рыногына кәсіби қатысушы.
Трансфер – агенттік өз клиеттерінің арасында құжаттар (ақпараттар)қабылдау мен жіберу жөнінде қызмет көрсететін бағалы қағаздар рыногына кәсіби қатысушы.
Депозитарийлік қызмет- басқа номиналды ұстпушылар үшін бағалы қағаздарды номиналды ұстау қызметтерін көрсету және ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында қаржы құралдарымен жасалғаг мәмілелер бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру жөніндегі қызмет.
38.Бағалы қағаз нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыруға қойылатын талаптар: лицензиатқа, өтініш берушінің басшы қызметкерлеріне, ұйымдық құрылымға
Өтініш беруші қойлатын біліктілік талаптары – өтініш беруші лицензия алу үшін мынандай біліктілік талаптарына сай болуға тиіс:
Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыруға екі және одан да көп лицензиясы бар лицензияттың ұйымдық құрылымы қызметтің әр түрі бойыншы жекелеген бөлімшелерден тұруға тиіс.Лицензияттың бір бөлімше қызметкерлерінің функциялары мен міндеттерін орыедауды екінші бөлімшенің қызметкерлеріне жүктеуге құқығы жоқ.
39.Бағалы қағаздар нарығындағы қызметті лицензиялау тәртібі. Уәкілетті органның лицензияны уақытша және кері қайтарып алуы.
Бағалы қағаздар нарығындағы қызметті лицензиялау тәртібі келесідей:
Өтініш беруші қойлатын біліктілік талаптары – өтініш беруші лицензия алу үшін мынандай біліктілік талаптарына сай болуға тиіс:
Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыруға екі және одан да көп лицензиясы бар лицензияттың ұйымдық құрылымы қызметтің әр түрі бойыншы жекелеген бөлімшелерден тұруға тиіс.Лицензияттың бір бөлімше қызметкерлерінің функциялары мен міндеттерін орыедауды екінші бөлімшенің қызметкерлеріне жүктеуге құқығы жоқ.
Уәкілетті орган мынандай жағдайларда лицензияның қолданылуын алты айға дейінгі мерзімге тоқтата тұруға құқылы:
Уәкілетті орган мынандай жағдайларда лицензиядан айыруға құқылы:
40.Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті жүзеге асыру тәртібі. Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу тіркеушінің ішкі құжаттарында және эмитентпен жасалған шартқа сәйкес тіркеуші жүзеге асырады.Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу эмиссиялық бағалы қағаздарға қатысты міндетті болып табылады.Бағалы қағаздарды ұстаушылар туралы мәліметтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде және тіркеушінің ішкі құжаттарында белгіленген тәртіппен бағалы қағаздар ұстаушылар тізілімдерінің жүйесіне енгізілуге тиіс.Бағалы қағаздарды ұстаушылар туралы мәліметтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде және тіркеушінің ішкі құжаттарында белгіленген тәртіппен бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесіне енгізілуге тиіс.
Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөнінде шарт жасасқан кезде эмитент тіркеушіге мынандай құжаттарды табыс етуге міндетті:
Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі шарт бұзылған жағдайда бұрынғы тіркеуші эмитентпен жасалған шарттың бұзылған күнінен бастап күнтізбелік жеті күн ішінде бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін әзірлеп өткізуге міндетті , ал жаңа тіркеуші шарт бұзылған күні қалыптастырылған оны және осы эмитенттің бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін құрайтын өзге де құжаттарды қабылдауға міндетті.Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі шарт біржақты бұзылған жағдайда құжаттар мен бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімін қалыптастыру және жаңа тіркеушіге өткізу шартты бұзуға бастамашы болушының есебінен жүзеге асырылады
41. Брокерлік және диллерлік қызметті ұйымдастыру
Б.Қ.Н\дағы брокерлік қызмет және диллерлік қызмет брокерлік және диллерлік қызметті жүзеге асыруға арналған лицензия негізінде жүзеге асырылады. Брокерлік және диллерлік қызметті жүзеге асыруға лицензия нақтылы ұстаушы ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығынсыз болуы мүмкін. Нақтылы ұстаушы ретіндегі клиенттердің шотын жүргізу құқығы бар брокерлік және диллерлік ұйымдық құрылымында мынадай құрылымдық бөлімшелер бар: 1. Қаржы құралдарымен мәмілелер жасауды жүзеге асыратын сауда бөлімшесі; 2. Қаржы құралдарымен мәмлелердің орындалуын, қаржы құралдарын және сол брокер немесе дилер мен оның клиенттерінің ақшасын есепке алуды жүзеге асыратын есеп айырысу бөлімшесі енуге тиіс.
Нақтылы ұстаушы ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығы бар брокер және диллердің сауда бөлімшесі басшы қызметкерлерінің сол брокер және диллердің есеп айырысу бөлімшесінің басшы қызметкерінің міндеттерін орындауға және керісінше жасауға құқығы жоқ. Брокер және дилер клиенттің бұйрығына сәйкес қаржы құралдарымен мәмлелер жасайды. Клиенттердің бұйрығын орындауды брокер және дилер сол бұйрықта көрсетілген мәмле жасау талаптарын сақтай отырып жүзеге асырады. Клиенттердің бұйрықтарының түрлері, олардың мазмұны және рәсімделуі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілері мен, брокер және дилердің ішкі құжаттарымен белгіленеді. Брокер немесе дилер эмитентке андеррайтер ретінде немесе эмиссиялық консорпциум құрамында эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару мен орналастыру жөнінде қызмет көрсетуге құқылы. Мүдделер қақтығысы туындаған жағдайда брокер және дилер өз мүддесі мен клиенттің мүддесі басым екендігі негізге ала отырып жасауға міндетті.
Уәкілетті орган берген банкілік қарыз беру операцияларын жүзеге асыруға лицензиясы бар брокер немесе дилер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген тәртіппен факторинг операцияларын және форфейтинг операцияларын(сатушыға айналымсыз вексельді сатып алу арқылы тауарларды сатып алушының борыштық міндеттемесін төлеуді) жүзеге асыруға құқылы.
Эмитент пен андеррайтер арасындағы қатынастар жазбаша нысанда жасалған шартпен реттеледі. Андеррайтер эмиссиялық б.қ\ды орналастыруды мынадай тәсілдермен жүзеге асыруға құқылы:
Бағалы қағаздардың нақтылы ұстаушысы ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығы бар орталық депозитарий, кастодиан, брокер және дилер нақтылы ұстау қызметін көрсетуге құқылы.
Бағалы қағаздарды нақтылы ұстау- бұл нақтылы ұстау шартына сәйкес бағалы қағазда ұстаушылардың атынан және есебінен белгілі бір заңды іс-әрекеттерді жасау, сондай-ақ б.қ. бойынша құқықтарды есепке алу мен растау және осындай ұсташылардың б.қ-мен жасалатын мәмлелерін тіркеу. Б.қ-ды нақтылы ұстауды клиентпен жасалған, лицензиаттың нақтылы ұстауға берілген б.қ-ға қатысты құқықтарын белгілейтін шарттың талаптарына сәйкес лицензиат жүзеге асырады. Нақтылы ұстау ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқығы бар кастодиан, броке және дилер клиентпен нақтылы ұстау туралы шарт жасалғаннан кейін күнтізбелік үш күн ішінде клиентке нақтылы ұстауды есепке алу жүйесінде жеке шот және орталық депозитарийдің есепке алу жүйесіндегі клиенттің қосалқы шотын ашуға міндетті.
Нақтылы ұстаушының негізгі міндеттері мыналар: 1.Клиенттің жеке шотындағы қателіктермен ақпаратты бұрмалаудың алдын-алу мақсаты мен тұрақты бақылауды жүзеге асыру;2.Белгіленген тәртіппен және мерзімдерде клиенттің жеке шоты бойынша өзгерістер енгізуге; 3.Нақтылы ұстау туралы жасалған шартқа сәйкес клиентке анық ақпарат беруге.
Нақтылы ұстаушылардың негізгі функциялары мыналар: 1. Клиенттің б.қ-ын есепке алу және осы б.ұ-мен мәмлелер жасасу кезінде олардың болуын қамтамасыз ету; 2. Клиенттің бағалы қағаздарымен жасаған мәмлелерін тіркеу; 3. Клиенттердің б.қ бойынша құқықтарын растау; 4. Нақтылы ұстау туралы шартқа сәйкес Қ.Р-ның заңдарына қайшы келмейтін өзге де функциялар болып табылады.
Нақтылы ұстаушының:1. ҚР Заңдарының талаптарына сәйкес келмейтін б.қ-мен мәмлені тіркеуді жүзеге асыруына; 2. Клиенттің бұйрығынсыз б.ұ-мен мәмлені тіркеуді жүзеге асыруына;3. Клиенттің тиісті жазбаша рұқсатынсыз оның ақшасы мен б.қ-ын өз мүддесіне немесе үшінші тұлғалардың мүддесіне пайдалануына тыйым салынады.
Нақтылы ұстау туралы шартта мынадай талаптар болуы мүмкін: 1. Шарттың нысанасы; 2.Тараптардың құқықтары мен міндеттері; 3. Клиенттердің нақтылы ұстауға берілген б.қ-р жөніндегі құқықтарын растау тәртібі; 4. Нақтылы ұс-ң көрсеткен қызметіне ақы төлеудің мөлшері мен тәртібі; 5.Б.Қ-р бойынша кіріс алу талаптары мен тәртібі болуға тиіс; 6. Қ.Р-ның заңдарына қайшы келмейтін өзге де талаптар.
Нақтылы ұстаушы тіркеушінің, орталық депозитаридің және эмитенттің талап етуі бойынша, өзінің нақтылы ұстауындағы б.қ-ры бар клиенттер туралы мәліметтерді табыс етуге міндетті.
БҚНда кастодиандық қызметті кастодиандық қызмет пен сейфтік операцияларға лицензиялары бар банктер жүзеге асырады. Кастодиан өзінің қызметін ҚРның заңдарына және клиентпен жасалған кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартқа сәйкес жүзеге асырады. Кастодиан кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартқа сәйкес клиент берген ақша мен қаржы құралдары кастодиандық қызмет обьектілері болып табылады. Кастодиан мынадай қызметтерді жүзеге асырады: 1) ақшаға эмиссиялық бқға және кастодиандық қызмет көрсетуге берілген өзге де қаржы құралдарына қатысты клиентке шоттар ашу; 2) ақшаны, эмиссиялық бқды және кастодиандық қызмет көрсетуге берілген өзге де қаржы құралдарын есепке алуды қамтамасыз ету; 3) нақтылы ұстауды жүзеге асыру; 4) эмиссиялық бқмен және кастодиандық қызмет көрсетуге берілген өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша төлем агентінің функциясын атқару; 5) клиенттің эмиссиялық бқмен мәмілелерді тіркеу және осы бқ бойынша оның құқықтарын растау; 6) эмиссиялық бқ және кастодиандық қызмет көрсетуге берілген өзге де қаржы құралдары бойынша кіріс алу және оны клиенттің шотына есептеу; 7) эмитенттің тапсырмасы бойынша клиентке ақпарат беру; 8) клиентке кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартта көзделген өзге де қызметтер көрсету; 9) құжатты бқды және құжатты нысанда шығарылған өзге де қаржы құралдарын сақтау. Кастодианның міндеттері: 1)кастодиандық қызмет кқрсету жөніндегі шартты талаптарын, сондай ақ клиенттің бұйрықтарын олардың мазмұнына сәйкесорындау; 2) эмиссялық бқды және өз активтеріне қатысты кастодиандық қызмет көрсетуге берілген өзге де қаржы құралдарының бөлек сақталуы мен есепке алынуын қаматамасыз ету. 3) клиенттердің шоттарын жүргізу технологиясын сақтау 4)клиентке тұрақты негізде немесе оның талап етуі бойынеша шоттарының жай күйі туралы есеп беру 5) қызметтік, коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария етпеу. Кастодиан мен оның клиенті арасындағы қатынастар кастодиандық қызмет кқрсету жөніндегі шарт негізінде туындайды. Кастодиандық қызмет кқрсету жөніндегі шартта мынандай ақпараттар көрсетіледі: 1) клиентке кастодиандық қызмет көрсету жөнінде қызметтер ұсыну тәртібі 2) кастодианның және оның клиентінің құқықтары мен міндеттері 3)кастодианның қызметіне ақы төлеу тәртібі 4) кастодианның кастодиандық қызмет көрсетуге берілген бқы бойынша кіріс алуының талаптары мен тәртібі және оны клиенттің шотына есептеу 5) кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартты бұзу тәртібі 6)тараптардың жауапкершілігі 7) ҚРның заңдарына сәйкес өзге де талаптар болуға тиіс.
Орталық депозитарий коммерциялық емес ұйым болып табылады. Орталық депозитарийдің акциялары бқнның кәсіби қатысушылары және халықаралық қаржы ұйымдары арасында орналастырылады. Мына тұлғалар орталық депозитарийдің құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды: 1) тізбесін уәкілетті орган белгілейтін оффшорлық аймақтарда тіркелген заңды тұлғалар 2) тізбесін уәкілетті орган белгілейтін оффшорлық аймақтарда тіркелген заңды тұлғаларға қатысы бойынша аффилиирленген тұлғалар 3) тізбесін уәкілетті орган белгілейтін оффшорлық аймақтарда тіркелген заңды тұлғалардың құрылтайшылары болып табылатын тұлғалар. Орталық депозитарий ҚР аумағында депозитарийлік қызметті жүзеге асыру поцесінде мынадай қызмет түрлерін асырады: 1) депоненттерге қаржы құралдарын нақтылы ұстау қызметін көрсетеді 2) ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған бқнда оның депоненттерінің, сондайақ ҚРның заңнамалық актілеріне сәйкес тиісті лицензиясыз брокерлік және дилерлік қызметті жүзеге асыратын өзге тұлғалардың қатысуысен (депоненттердің өздерінің арасында; бір тараптан депонент және екінші тараптан басқа депоненттің клиенті арасында; әр түрлі екі депоненттің клиенттері арасында)жасалған мәмілелер бойынша қаржы құралдарындағы есеп айырысуларды жүзеге асырады. 3)өзінің ережелер жинағына сәйкес депозитарийлік қызмет көрсетуді жүзеге асырады 4) консультациялық, ақпараттық және ҚРның заңдарына қайшы келмейтін басқа да қызмет түрлерін көрсетеді 5) қаржы құралдарымен жасалған мәмілелер бойынша қаржы құралдарындағы және ақшадағы клиринг қызметі. Орталық депозитарий бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргәзудә жүзеге асыруға арналған лицензия негізінде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімдероінің жүйесін жүргәзуге құқылы. Орталық депозитарий банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыруға лицензиялары болған кезде: 1)брокерлер мен дилерлер арасындағы есеп айырысуды жүзеге асыратын орталықтандырылған ұйымның функцияларын; 2) қаржы құралдары бойынша кірісті төлеу жөніндегі және оларды өтеу кезінді төлем агентінің функцияларын орындауды 3) депонентке эмиссиялық бағлы қағаздармен және өзге де қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша ақша аударымдарын жүзеге асыруға, сондай ақ кірісті төлеу және қаржы құралдарын өтеу кезінде ақша алуға арналған банк шоттарын ашуды жүзеге асырады. Орталық депозитарий қаржы нарығындағы қызметке жатпайтын кәсіпкердік қызметті жүзеге асыруға құқылы емес.
45. Қор биржасының құрылымы. Қор биржасының Ресми тізімінің секторлары
Биржа д/з бұл – ұйымдастырылғ, дəйекті жұмыс істейтін нарық, онда сұр/с п ұсыныс/ң нег/де ресми түрде белгіленетін баға/р б/ша б.қ/р саудасы (қор саудасы), стандарт/р м үлгі/р б/ша көтерме сауда (тауар саудасы) н/е валюта саудасы (валюта) іске асырылады. Қор биржасы/ң Ресми тізімінің секторлары. Ресми тізім келесі сектор/рдан тұрады: 1. Акция/р; 2. борыштық б.қ/р; 3. Инвест/қ қор/р/ң б.қ/ры; 4. депозитарийлік қолхаттар; 5. халықаралық қаржы ұйымдарының б.қ/ры; 6. Мемл/к б.қ/р; 7. туынды б.қ/р. 8. Жеңілдетілген рəсімдеу б/ша қаржы орталығы/ң арнайы сауда алаңы/ң ресми тізіміне енгізілетін н/е онда орналасқ б.қ/рға қойылатын талап/р.1. «Акциялар» секторы үш санатқа бөлінеді: бірінші (ең жоғарғы) санат, екінші (ең жоғарғы) санат жəне үшінші (ең жоғарғы санатынан кейінгі) санат. Қаржы орталығы/ң арнайы сауда алаңы/ң ресми тізімі/ң бірінші, екінші ж/е үшінші санат/ры б/ша «акция/р» секторына эмитент акция/рын енгізу ж/е онда қалдыру үшін аталған б.қ/р м о/р/ң эмитенті белгілі талап/рға с/с болуы керек: 2. «Борыштық б.қ/р» секторы екі санаттан тұрады: рейтингілік бағасы бар борыштық б.қ/р;рейтингілік бағасы жоқ борыш/қ б.қ/р: рейтингілік бағасы жоқ борыш/қ б.қ/ры/ң бірінші санатшасы (ең жоғарғы санат); рейтингі/к бағасы жоқ борыш/қ б.қ/ры/ң екінші санатшасы (ең жоғарғы санатынан кейінгі санат).3. Қаржы орт/ң арнайы сауда алаңы/ң ресми тізіміне инвест/қ қор/ң б.қ/рын енгізу ү/н ж/е онда қалдыру ү/н, аталған б.қ/р, инвест/қ қорды басқарушы компания н/е акционер/к инвест/қ қор, егер ол инвест/қ портфелді басқаруға лицензиясы не болмаса з.т. ретінде инвести/қ қор/ң тіркеу елі заңнамасында қарастырылғ с/с құжаты бар (бұдан əрі — инвест/қ қорды басқарушы компания н/е акцион/к инвест/қ қор) белгілі талап/рға с/с болуы к/к.
46. Бағалы қағаздар нарығындағы листингтік талаптар
Депозитарийлік қолхаттар листингіне қойылатын талаптар. Қаржы орталығының арнайы сауда алаңының ресми тізімінің «депозитарийлік қолхаттар» секторының айналымына базалық активі Қазақстан Республикасы жəне басқа мемлекеттер заңнамасына сəйкес шығарылған акция болып табылатын депозитарийлік қолхаттар енеді. Ресми тізімнің берілген секторына депозитарийлік қолхаттарды енгізу белгілі талаптарға сəйкес болуы керек. Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарының жіберілуіне қойылатын талаптар. Қаржы орталығының арнайы сауда алаңының ресми тізімінің «халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздары» секторының айналымына халықаралық қаржы ұйымдарының келесі талаптарға сəйкес келетін эмиссионды бағалы қағаздары жіберіледі: олардың есебі орталық депозитарий есебі жүйесінде жүзеге асырылады; ресми тізімнің берілген санатқа бағалы қағаздарды енгізу туралы мəселені қарастырғанға дейін қор биржасы мүшелерінің қайсыбірі аталған бағалы қағаздар бойынша оған маркет-мейкер мəртебесін беру туралы арыз беруі, ал олардың осы санатта болуы кезінде олар бойынша маркет-мейкердің болуы міндетті болып табылады. Қор биржасы эмиссиялық бағалы қағаздары қор биржасы жүйесінде айналымға жіберілетін халықаралық қаржы ұйымдарының тізімін қаржы орталығының қызметін реттеу бойынша уəкілетті органмен келісе отырып бекітеді. Мемлекеттік бағалы қағаздар жіберілуіне қойылатын талаптар.Қаржы орталығының арнайы сауда алаңының ресми тізімінің «мемлекеттік бағалы қағаздар» секторының айналымына Қазақстан Республикасы жəне басқа да мемлекеттер заңнамасына сəйкес шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздар жіберіледі:олардың есебі орталық депозитарий есебі жүйесінде жүзеге асырылады;ресми тізімнің берілген санатына бағалы қағаздарды енгізу туралы мəселені қарастырғанға дейін қор биржасы мүшелерінің қайсыбірі аталған бағалы қағаздар бойынша оған маркет-мейкер мəртебесін беру туралы арыз беруі, ал олардың осы санатта болуы кезінде олар бойынша маркет-мейкердің болуы міндетті болып табылады. Берілген талап Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі жəне Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен шығарылған Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарына қолданылмайды. 7. «Туынды бағалы қағаздар» секторының айналымына жіберілетін (жіберілген) қаржы құралдарына жəне олардың эмитенттеріне қойылатын талаптар. Қаржы орталығының арнайы сауда алаңының ресми тізімінің «туынды бағалы қағаздар» секторының айналымына туынды бағалы қағаздарды енгізу үшін аталған бағалы қағаздар мен олардың эмитенті қор биржасының бекітілген ережелеріндегі талаптарға сай болуы тиіс, сондай-ақ қор биржасының ережелері қаржы орталығының қызметін реттеу жөніндегі жəне қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уəкілетті органдармен келісе бекітуі тиіс.
Жеңілдетілген рəсімдеу бойынша қаржы орталығының арнайы сауда алаңының ресми тізіміне енгізілетін немесе онда орналасқан бағалы қағаздарға қойылатын талаптар. Қаржы орталығының арнайы сауда алаңының ресми тізіміне эмитенттердің бағалы қағаздарын енгізу жəне онда қалдыру үшін бағалы қағаздар жəне олардың эмитенті белгіленген талаптарға сəйкес болуы жағдайында жеңілдетілген рəсімдеуді қолдануға жол беріледі.
47. Бағалы қағаздар нарығында уәкілетті органның қолданатын ықпал етудің шекеулі шаралары мен сакциялары.
Уəкілетті орган пруденциалдық нормативтердің жəне сақталуға міндетті басқа да нормалар мен лимиттердің бұзылғандығын, уəкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінің бұзылғандығын тапқан, бағалы қағаздар нарығының субъектілері лауазымды адамдары мен қызметкерлерінің заңсыз іс-əрекеттерін немесе əрекетсіздіктерін анықтаған жағдайларда уəкілетті орган бағалы қағаздар нарығының субъектілеріне ықпал етудің мынадай шектеулі шараларының бірін қолдануға:1. анықталған кемшіліктерді белгіленген мерзімде жою жөнінде орындалуы міндетті жазбаша нұсқама беруге;2. акционерлер алдына бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің басшы қызметкерлерін қызметінен шеттету туралы мəселе қоюға;3. міндеттеме - хат талап етуге;4. бағалы қағаздар нарығының субъектісімен жазбаша келісім жасауға құқылы.Бағалы қағаздар нарығы субъектісінің міндеттеме-хатында орын алған кемшіліктерді мойындау фактісі жəне бағалы қағаздар нарығы субъектісі басшылығының оларды қатаң айқындалған мерзімдерде жою жəне жоспарланған іс-шаралардың тізбесін көрсете отырып, алдағы уақытта мұндай кемшіліктерді болдырмау жөніндегі кепілдігі болуға тиіс.
Жазбаша келісім - бұл бағалы қағаздар нарығының субъектісі мен уəкілетті органның арасындағы анықталған кемшіліктерді шұғыл жою қажеттігі туралы жəне осыған байланысты бірінші кезектегі шараларды бекіту жөніндегі келісім.Жазбаша нұсқама - бағалы қағаздар нарығының субъектісіне белгіленген мерзімде анықталған кемшіліктерді жоюға бағытталған, орындалуға міндетті түзету шараларын қабылдау туралы нұсқау. Сотта уəкілетті органның жазбаша нұсқамасына шағымдану оның орындалуын тоқтатпайды.
Бағалы қағаздар нарығының субъектісі міндеттеме-хаттың, жазбаша нұсқаманың немесе жазбаша келісімнің көрсетілген мерзімде орындалғандығы туралы уəкілетті органды хабардар етуге міндетті.
Уəкілетті орган бағалы қағаздар нарығының субъектісіне оған бұрын қолданылған ықпал ету шараларына қарамастан санкция қолдануға құқылы.Уəкілетті орган санкция ретінде мынадай шараларды қолданады:1. лицензияның қолданылуын тоқтата тұру;2. лицензиядан айыру;3. бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің басқарушы қызметкерлерін тағайындауға уəкілетті органның келісімін қайтарып алу;
4. Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тəртіппен айыппұл салу жəне оны өндіртіп алу.
48.Бағалы қағаздар нарығын реттеудің мәні мен түрлері. Бағалы қағаздар нарығын реттеу үрдісі. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
Бағалы қағаздар нарығын реттеу – реттеу қызметін жүзеге асыруға уәкілетті ұцымдардың,бағалы қағаз нарыеы субьектілерінің қызметін және олардың арасында жасалатын операцияларды ретке келтіруін білдіреді.Бағалы қағаз нарығының қатысушыдарының қызметін реттеу ішкі және сыртқы реттеуден тұрады:
Бағалы қағаз нарығын ішлі реттеу – бағалы қағаз нарығында қызметті жүзеге асырушы ұйымның қызыметін реттеу өзінің нормативтік құжаттар ,яғни ұйымның жарғысы , ұйымның және оның бқлімшелері мен қызметкерлерінің қызметін анықтайтын ережелер мен өзге де ішкі нормативтік құжаттар шеңберінде жүзеге асырылуын білдіреді.
Бағалы қағаз нарығын сыртқы реттеу – ұцымның қызметі мемлекеттің және өзге де ұйымдардың нормативтік актілері мен халықаралық келісімшарттар негізінде реттелуін білдіреді.
Реттеу қызметін орындайтын уәкілетті органның немесе ұйымның жүзеге асыратындығына қарай бағалы қағаз нарығын реттеу түрлері мыналар:
Бағалы қағаздар нарығын реттеу үрдісі мыналарды қамтиды:
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді ҚР – ның Президенті айқындайтын уәкілетті орган жүзеге асырады.Уәкілетті орган – бұл бағалы қағаздар нарығын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган.Уәкілетті орган мынадай функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асырады:
49.Бағалы қағаздар нарығында уәкілетті органның қолданатын ықпал етудің шекеулі шаралары мен санкциялары.
Бағалы қағаздар нарығында уәкілетті органның қолданатын ықпал етудің шекеулі шаралары келесідей:
Уәкілетті орган бағалы қағаздар нарығының субьектісіне оған бұрын қолданылған ықпал ету шараларына қарамастан санкция қолдануға құқылы.
Уәкілетті орган санкция ретінде мынадай шараларды қолданады:
50.Бағалы қағаздар нарығындағы өзін өзі реттейтін ұйымдар
Өзін – өзі реттейтін ұйым мәртебесін заңды тұлғаға бағалы қағаздар нарығында белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыратын барлық лицензиаттардың жартысынан астамы осы заңды тұлғаның мүшелері екенін растайтын құжаттар негізінде уәкілетті орган береді.Заңды тұлға белгіленген талаптарға сәйкес келмеген жағдайда өзін – өзі реттейтін ұйым мәртебесінен айырылады.
Өзін – өзі реттейтін ұйымның міндеттері:
Өзін – өзі реттейтін ұйымның функциялары:
Өзін өзі реттейтін ұйым өз мүшелерінен коммерциялық , қызметтік және заңмен қорланатын өзге де құпияны құрайтын ақпаратты қоспағанда , олардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметі туралы ақпарат табыс етуді талап етуге құқылы.Өзін өзі реттейтін ұйым өз мүшелерінің қызметі мәселелері бойынша уәкілетті орган беретін ақпаратты өзінің мүшелеріне жеткізіп отыруға тиісті.