Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1 семестр
ПРАКТИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫПҚА АРНАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР.
Танысу. Отбасы мүшелерін таныстру.
1-тапсырма: Өзіңізді және отбасыңызды таныстырыңыз.
ОТБАСЫ – ОТАНЫМЫЗДЫҢ ОШАҒЫ
Отбасында адам бойындағы асыл
қасиеттер жарқырай көрініп,қалыптасады.
Отанға деген ыстық сезім – жақындарына,
туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады.
Н.Ә.Назарбаев
Туыстық жүйенің ең негізі - отбасы саналады. Барлық алыс-жақын туыстық – осы отбасынан есептеледі. Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата, әке, бала.
Аталар мен апалар ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып келеді. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген. Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол болып есептеледі. Қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен апасы өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық көріп, тәрбиелеген. Кейде тұңғыш немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болыпқалады.
Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке орны ерекше. Әке үйі барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі ұғымдармен сыйлы да құрметті.
Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұл ие болады. Ал үлкендері үйленіп үй болысымен еншілерін алып, бөлек шыққан. Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа жасы үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған.
Қазақ әйелдері үшін басты міндет – отбасы беріктігін сақтау, бала тәрбиелеу, ерлерін барынша сыйлау, рухани қолдау көрсету болып табылады.
Түйгені көп шешесі қызымен, келінімен өмір тәжірибелерін бөлісіп, болашақ үлкен өмірге дайындайды. Туыс ағыйындардың әйелдері – абысындардың қарым-қатынасы өзара көмек пен түсіністікке, берекеге құрылады.Сондықтан да, «Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса, ат көп», - деген.
«Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» дегендей, отбасында ұлдар әкелері немесе аталарының бойындағы қасиет пен өнерін үйреніп өскен. «Шешеге қарап қыз өсер» дейтін қазақ қыз балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабақ алады. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге тәрбиеленеді.
2- Тапсырма: Берілген туыстық атаулармен сөйлем құрастырыңыз: нағашы аға, бөле жезде, күйеу бала, қайын ата, немере, келін.
Әдептілік деген не? Әдептің басы амандық.
1-тапсырма: Сөздікпен жұмыс жасаңыз: ізеттілік, үлкенді сыйлау, шыншыл, жомарттық, әділеттігімен ардақты, ұлағатты, қасиетті атақ, дәріптеу, жауапкершілік.
2-тапсырма: Мәтіннен түсінгеніңізді әңгімелеп беріңіз.
Әдептілік әліппесі
Қазақ тілінде әдептілік, сыпайылық, ізеттілік деген сөздердің түп мағынасы бір. Ол — адамгершілік. Яғни ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, шыншыл және әділетті болу, сондай-ақ адамның көпшілік алдында өзін-өзі ұстай білуі. Жомарттық, батылдық, шыншылдық, әділдік пен достық, ар мен намыс және тағы басқа да адамгершілік категориялары сонау көне дәуірден басталып, күні бүгінге дейін өз маңызын еш жоғалтпай келеді.
Адам... Адам болу — қасиетті атақ. Адам атың болған соң, сен — ата-анаңның, еліңнің, Отаныңның перзентісің. Отан алдындағы қарызың мен парызың — ең ұлы жауапкершілігің. Адам болу үшін Абай атамызайтқандай:
Сүймек, сезбек, кейімек,
Харекет қылмақ, жүгірмек.
Ақылмен ойлап сөйлемек...
Ақыл керек, ес керек, мінез керек...
Адамгершілік халықтың әдет-ғүрыптарымен, дағдылы дәстүрлерімен тығыз байланысты. Адам баласының қоғамда бағалануы, дәріптелуі, ардақталуы — тікелей оның адамгершілік қасиеттеріне байланысты. Ол егер айналасындағыларға қайырымды да адал болып, бүкіл қарым-қатынастарын адамдық тұрғысынан реттейтін болса, нағыз адамгершілігі мол жан болып, қоғамдағы сыйлы бағасын да, орнын да иемденеді. Халқымыз қайырымды жанды адамгершіл деп дәріптеген. Өйткені адамгершіл болу қайырымдылықты керек етеді. Қайырымды жан — өзгені, яғни, өзінен басқа адамдарды ойлаушы және соларға қол ұшын беруші жан. Адамға қойылатын басты талап — асыл да ізгі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңірген, ұлағатты азамат болып шығу. Адам — өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен және әділеттігімен ардақты.
Әдептің басы - амандық.
3-тапсырма: Септік жалғаулы сөздерді теріп, қай септікте тұрғанын анықтаңыз.
Сәлем - әдептілік белгісі. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем қылу сияқты түрлері бар. Сәлемдесу – кездескен адамдардың бір – бірінің амандығын біліп, қуанышқа бөленуі, бір – біріне аман – саулық тілеп, тілектестігін, ниеттестігін білдіруі, яғни ізеттілік пен әдептілік нышанын көрсетуі. Амандасу адамгершіліктің, әдептіліктің бір белгісі болып табылады.
Сәлем – арабтың «тыныштық», «бейбітшілік» мағынасындағы «ассалам»сөзінен шыққан. Тегінде, әдеп, адамшылық амандасудан басталады. Сәлемдесудің мәні – ең алдымен бетпе – бет ұшырасқан сәттегі үнсіздікті жою, өздерінің аман – есен дидарласып тұрғанына қуану, ниеттерінің ақ, адал, таза екенін білдіру.
3-апта
ІІ. Кітапханада. Шығыс, көмектес септіктері. Септеулік шылаулар. Нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ. Сұрау есімдіктері.
Біздің кітапхана
Кітапхананың ақпараттық потенциалы өте зор. Кітап қоры миллионнан астам; 900 мың кітап, 100 мың журнал және газет. Сол сияқты кітапханада құжатар, карталар, плакаттар және ноталар сақталады. Кітапхананың қорында 30-дан астам тілде, соның ішінде қазақ, орыс, ағылшын, неміс, қытай, түрік т.б. тілдерде жазылған кітаптар бар.
Жыл сайынғы кітапхананың оқырмандарының саны 35 мыңнан асады. Оқырмандарға 16 қызмет көрсету орындары бар. Университеттің бас ғимаратында жаңадан ашылган 150 орындық оқу залы жұмыс істейді.
Библиографиялық ақпарат орталығының білікті мамандары оқырмандарға қажетті ақпараттарды іздеуге көмектеседі. Олардың мақсаты - оқырмандарды ақпарат кеңістігінде жұмыс істей білуге бағыт беру, курс, диплом, ғылыми жұмыстарын ресімдеуге көмектесу.
1-тапсырма: 1. Мәтінді мәнерлеп оқыңыз, аударыңыз.
2. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыз.
Сөздік
Шама – потенциал
Ақпарат – информация
Тапсырыс – заказ, заявка
Оқырман – читатель
Ресімдеу – оформление, оформлять
Тапсырма: Сұхбатты жалғастырыңыз
..............................................................
2-тапсырма: Сұхбатты оқып, аударыңыз.
Университет кітапханасында
Жанна: - Амансыңба,Талғат?
Талғат: - Сәлеметсің бе,Жаннна?
Жанна: - Талғат, сен емтиханға кітапханада неге дайындалмайсың?
Талғат: - Мен сессия кезінде емтиханға үйде дайындаламын. Кейде қажетті кітаптарды таба алмаймын.
Жанна. – Талғат, онда сен кітапханаға баруың керек. Білім ордасы кітапхана екенін ұмытпа. Өйткені кітапханада әр түрлі сөздіктер, анықтамалық әдебиеттер, энцоклопедиялар болады. Компьютермен, интернетпен жұмыс істеуіңе мумкіндік бар.
Талғат: - Мен кітапханаға жазылайын, керекті кітаптарды алайын.
* * *
Талғат: - Сәлеметсіз бе?
Кітапханашы: - Қайырлы күн.
Талғат: -Маған М. Әуезовтың әңгімелері керек еді.
Кітапханашы: - Бізде бұрын жазылып па едің? Оқырман билетің барма?
Талғат: - Жоқ , мен бірінші рет келіп тұрмын.
Кітапханашы: - Онда карточка толтырайық. Аты жөніңді айт, тегің кім?
Талғат: - Сәрсенов Талғат Болатұлы.
Кітапханашы: - Қай жылы тудың?
Талғат: -1991жылы тудым.
Кітапханашы: - Қайда тұрасың? Мекен-жайыңды толық айтып жібер. Талғат: - Қаныш Сәтбаев даңғылы, 12-үй,6-пәтерде тұрамын.
Кітапханашы: - Қай курста оқисың?
Талғат: -Бірінші курста оқимын.
Кітапханашы: - Саған М.Әуезовтің әңгімелері керек пе? Олай болса, картотекамен жұмыс істе. Алдымен кітаптың авторын,толық атауын,шифрын, қай жерде басылғанын, жылын көрсетіп, талап ету бланкісін толтыр. Ал мынау, сенің оқырман билетің. Кітапханаға жиі келіп тұр.
Талғат: - Сізге көп рақмет.
Шығыс, көмектес септіктері
3-тапсырма. Көп нүктенің орнына көмектес, шығыс септіктерінің жалғауларын қойыңыз.Жанат ет... дәмді тамақ дайындады. Мен пойыз ... келдім. Ол кинотеатр ... келе жатыр. Ол қалам ... жазып отыр. Біз дүкен.... нан әкеле жатырмыз. Нанды пышақ.... кеседі. Ол Арқалық.... келді. Менің шешем сіз... бірге жұмыс істейді. Біз сендер... қазақша сөйлестік.Оның досы Шымкент... келді. Менің құрбым спорт... шұғылданады. Самат ағаш... ойыншық жасап отыр.
Септеулік шылаулар
4-тапсырма. Қазақ тіліне аударып, сөйлем құраңыз: после работы, кроме мамы, раньше начальника, кроме знакомых, за преподавателем, после праздника, после обеда.
5-тапсырма. Осы шақ.Берілген етістіктерді ауыспалы осы шақта жіктеңіздер
Тыңда, аш,түсін
6-тапсырма. Етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойыңыздар
Сіздер қай жерде (оқу) ? Олар сіздерді (түсіну) ме? Ертең сіздер қайда (бару) ? Сен жұмысты қашан (аяқтау)? Мен таңертең сүтке (бару). Біздің әжеміз басқа қалада (тұру). Олар жазда ауылға (кету).
І. Білімдіден шыққан сөз. Қыстырма сөздер.
“Ұлттық сана, ұлттық салт – дәстүр, ұлт тілі жойылса, мен үшін өмір сүрудің маңызы жоқ. Әрбір адам осылай ойлау керек. Барлық кемшіліктерге төзуге болар, бірақ тілге немқұрайлы қаруға жол бермеуміз керек.”
М.Шаханов.
Тәрбие басы-тіл
Өнер алды-тіл.
( Махмуд Қашғари)
Туған тілім – тірлігімнің айғағы,
Тілім барда айтылар сыр ойдағы.
Өссе тілім мен де бірге өсемін,
Өшсе тілім мен де бірге өшемін.
Тілсіз хайуан – бишара.
Бишарға не шара?
(Ә.Тәжібаев)
Артық ғылым кітапта,
Ерінбей оқып көруге..
***
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба
***
Ғылымсыз дүние жоқ.
***
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
***
Дүние де өзі, мал да өзі.
Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
( Абай Құнанбаев)
Тапсырма: Асыл сөздер мен сөз маржандарына терең мән беріп, есте сақтаңдар.
ІІ. Даналық сөздер. Шешендік өнер. Сөз тіркестері
1-тапсырма: Сөйлемдер құрастырыңыз: аса биік, ерекшелік, суырып салма, құмар, әзіл-оспақ, құрал, тәсіл, жетік.
2-тапсырма: Сөз тіркестерінің мағынасын түсініп, орыс тіліндегі баламасын табыңыз. Суырып салма шешендік, сөз өнері, жаны сүйеді, шешен сөйлей білу, өнер дарыған кісі.
3-тапсырма: Сұрақтарға жауап беріңіз
а) Белгілі шешен адамдардан кімдерді білесіз?
ә) Шешендік, шешендер туралы қандай аңыз-әңгімелер білесіз?
4-тапсырма: Мәтінді оқыңыз
Шешендік өнер
Халқымыздың психологиясын аса биіктен көрсететін ұлттық ерекшеліктерінің бірі – суырып салма шешендік. Ш.Уәлиханов: «Қазақ шешендікке құмар, сөз өнерін, әсіресе әзіл-оспақты жаны сүйеді» – деп айтқан еді.
Шешен сөйлей білу – адамдардың асыл қасиеттерінің бірі. Халық оны өзгелерге психологиялық жағынан әсер етудің ерекше құралы, тәсілі деп те санаған.
Шешендік өнер дарыған кісі отаншыл, елінің салт-дәстүрін айтуға болуы керек.
Шешендіктің мысалы ретінде қазақ халқының айтыс өнерін айтуға болады.
Сөздік
Шешендік–ораторство
Суырып салма – импровизатор
әзіл-оспақ – ирония
құрал – средство
тәсіл – способ
жетік – в совершенстве
өнер дарыған – одаренный
5-тапсырма: Сөйлемдерді аяқтаңыз
а) Қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерінің бірі – ...
ә) Шешендік өнер өзгелерге психологиялық жағынан әсер етудің ...
б) Шешендік өнер дарыған кісі ...
в) шешен сөйлей білу
6-тапсырма. Берілген қысқаша әңгімелерді оқып, шешендік сөздердің мағынасын, құрылымына назар аударыңыз.
Байдалы шешен
Атағы көп елге тараған Байдалы шешен кедейлікпен өмір сүріпті.
Бір жылы құрбан шалатын малы болмай, ол үйінде отырып қалыпты. Дөңмұрын деген сол ауылдың молдасы:
– Биім-ау, мұның қалай? Өзіңді болмаса, бай ағайының бар, малды балаң бар. Солардан бір мал алып, құрбан шалмадыңыз? – деп ақыл үйреткен екен.
Сонда Байдалы былай депті:
– “Сөйлемесе, сөздің атасы өледі? Деген бар. Айтпаса, естімейтін саңырау бар. Ашпаса, көрмейтін соқыр бар. Ағайындағы мал – аспандағы мал. Інідегі мал – індегі мал. Баладағы мал – даладағы мал. Сұраған адам – қайыршы, ал ұрлаған адам – қарақшы. Ұяты жоқ адамнан алып борышты болғанша, алмай құдайдың өзіне-ақ борышты болайын деп құрбан шалмағаны рас, – деген екен.
құрбан шалу – жертвоприношение
ұят болады – стыдно
саңырау – глухой
соқыр – слепой
ін – нора
қайыршы – нищий
қарақшы – вор
борыш –долг
Сырым әңгімесі
Сырым он бес жасында бір құшақ отын құшақтап Нұралы ханның ауылының сыртынан өтіп бара жатса, иығына шапан жамылып, далада тұрған хан баланы шақырып алып:
– Үй ішінің кемдігі отын-сумен жетіледі, ауыл сыртынан отын ұрлап, бала, есің неден кетіп еді? – дейді.
– Тақсыр, даланың оты олжа, суы нұрлық, біреулердің малы мен ақысын жеу ұрлық, – деп жөніне жүре береді.
бір құшақ – связка кемдік – недостаток
есі кету – терять разум олжа – добыча
нұрлық – благо ақы – плата
ұрлық – воровство
4-апта
Лексикалық тақырып: Шығыстағы білім ордасы – ШҚМУ. С.Аманжолов – ғалым, түркітанушы. Модаль сөздер. Негізгі және туынды үстеу. Үстеудің мағыналық түрлері.
СӘРСЕН АМАНЖОЛОВ
(1903-1958)
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушылардың бірі, ғалым, түркітанушы, филология ғылымдарының докторы, профессор, қоғам қайраткері, жерлесіміз С.Аманжоловтың есімі Қазақстанда кеңінен танылған.
С. Аманжолов Шығыс Қазақстан облысындағы Ұлан ауданының Егінсу ауылында дүниеге келген.
1930 жылы Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетін бітіреді.
20 жыл бойы Абай атындағы Мемлекеттік педагогикалық институтында қазақ тілі кафедрасын басқарды.
С. Аманжоловтың тікелей қатысуымен орта және жоғары оқу орындары үшін оқулықтар, оқу бағдарламалары, сөздіктер шығарылды. Мысалы: Бастауыш мектептің ана тілі бағдарламасы(1932ж.), Орта мектептің қазақ тілі бағдарламасы(1933ж.), Қазақ тілінің грамматикасы. Қазақ тілінің грамматикасы , Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, 2 томдық Орысша-қазақша терминологиялық сөздік, Орысша-қазақша әскери сөздік т.б.
С. Аманжоловтың жұмыстарында қазақ тілінің барлық мәселелері қарастырылған(алфавит, орфография, терминология, лексикология, диалектология, грамматика, қазақ әдеби тілі). Ғалым тілді дамытудың әр түрлі мәселелерін қарастырған.
Өзінің «Қазақ диалектологиясының негізгі мәселелері» атты докторлық диссертациясын Мәскеуде қорғады.
1942 жылы С. Аманжолов майданға аттанды. Әскери журналист болды. Соғыстан соң Қазақ КСР ҒА Тіл және әдебиет институтында істейді.
2003 жылы ШҚМУ-ға С. Аманжоловтың есімі берілді. 2006 жылы университеттің алдында оның ескерткіші орнатылды. Жыл сайын біздің университетімізде «Аманжолов оқулары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өткізіледі.
Сөздік
негізін қалаушы-основоположник басқарды – возглавлял әскери - военный оқу бағдарламасы-учебная программа
тікелей қатысуы-непосредственное участие қарастырылды-рассмотрены оқу құралы-учебное пособие жерлес-земляк
еңбектер жинағы-сборник трудов жоба - проект бастауыш мектеп-начальная школа қорғау – защищать
Аманжолов оқулары – аманжоловсие чтения
кеңінен танылған- широко известно
МӘТІН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАР
5-апта
Деканатта. Ілік септік. Табыс септігі. Жатыс септік.
1-тапсырма: Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін пайдалана отырып, берілген жағдаяттар бойынша сұхбаттар құрастырыңыз.
Анықтама қағазы – справка
Қол қою – подписать
өтініш- заявление
сұрану –отпрашиваться
мөр - печать
Сіздерде күнделікті неше сабақ болады? Аптаның қай күнінде сабақ көп болады? Сенбі күні сабақ бола ма? Күнделікті сағат нешеге дейін оқисыздар? Үй жұмысын кітапханада дайындайсыздар ма, әлде үйде ме? Ертең неше сабақ? Қандай пәндер болады?Практикалық сабақтар ма, СОӨЖ-ме, дәріс пе? Ертеңгі сабаққа қайда дайындаласыздар? Ертеңгі сабақтарың киын ба, әлде оңай ма? Қай пәннен қандай тапсырмалар берілді? Ертең қазақ тілі бола ма?
Табыс септігі
Табыс септігінің жалғауын жазыңыздар.
Ата-ана, құдаңыз, әжесі, балалар, әке, атаң, балдыз, жиенім, қалыңдығы, құрдас, құрбыңыз, танысы, шөберең, жезде, жеңгем, қайнаға, әйелің, куәлік, басқармасы, бөлім, взвод, ротаңыз, бөлімшесі, бастық, орынбасар, институтым, курс, топ, асхана, шаштараз, кітапхана, дүкен.
2-тапсырма: Мына сөздермен сөйлемдер құраңыздар.
Тапсырма. Тақырып бойынша сөздікті пайдаланып, біздің оқу орнымыз туралы шағын мәтін құрстырыңыздар.
Құрылған – основан
Алғашында – вначале.
Қазіргі кезде – в настоящее время
Білім алуда – получают знания
Дамыған – развитый
Мамандық – специальность
Даярлайды – готовит
Шығарады – выпускает
Сырттай бөлім – заочное отделение
Күндізгі бөлім – очное отделение
Қашықтықтан оқыту – дистанционное обучение
Материалдық-техникалық база – материально-техническая база
Кітап қоры – книжный фонд
Кәсіптік білім – профессиональное образование
Оқытушы – преподаватель
Студенттік өмір – студенческая жизнь
Электрондық кітапхана – электронная библиотека
Ескерткіш – памятник
Мұражай – музей
Бас корпус – главный корпус
Университет басшылығы – руководство университета.
Студенттер көктемі – студенческая весна
Жатақхана – общежитие
Студенттер қалашығы – студгородок.
1-тапсырма. Сөздерді тәуелдеңдер: білім, мамандық, оқытушы, мақала.
2-тасырма. Сөздерді сөз тіркестерін септеңдер: бас ғиматат, студент үйі, ықшамаудан, кешен, студенттер қалашығы.
3-тапсырма. Көп нүктенің орнына қажетті сұраулық шылауларды қойыңыз.
Бұл Неке сарайы ...? Оның үйі Абай көшесінде ...? «Орбита» ықшамауданы – әдемі ықшамаудан ...? Бұл ағаштан жасалған есік ...? Мынау жақсы адам ...? Бөлмеде ешкім жоқ ...? Қабырғада ілінген әдемі сурет ...? Дәрісхана жарық ...? Балалар аулада ...? Үстелде жатқан оқулық ...?
4-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіздер. Сұраулық шылауларды табыңыз.
Сіз қай мамандықта оқып жүрсіз? Нешінші курста оқисыз? Қандай пәндер оқисыз? Мамандыққа байланысты пәндер оқисыздар ма? Неше пән, атап шығыңыздар? Оқитын пәндеріңіз сіздерге ұнай ма, қызықты ма? Қазақ тілі пәні аптасына неше рет болады? Қай күндері? Нешеден нешеге дейін? Бұл пән бойынша қандай жұмыс түрлерін орындайсыздар? Бұл пәнді сіз қанша уақыт оқисыздар? Қазігрі кезде оқып жүрген пәндеріңізден басқа қандай қосымша пәндер оқығыңыз келеді? Оқып жүрген пәндер бойынша әдебиет жеткілікті ме?
5-тапсырма. Жалғаулық шылау. Бектұров, А. Бектұрова Қазақ тілі
287-бет 6,7 - жаттығу
6-тапсырма. Сөйлемдерден жалғаулықтарды тауып, түріне қарай ажыратыңыз: Күн жылы, бірақ суық жел соғып тұр. Біресе жаңбыр жауады, біресе қар жауады. Егер сен келмесең, мен ренжимін. Біз киноға барған жоқпыз, себебі емтиханға дайындалдық. Жаз келді де, студенттер демалысқа шықты. Олар Астанаға не поезбен, не автобуспен барады.
ІІ. Мұражайда. Сілтеу есімдігі. Барыс септігі.Өткен шақ.
1-тапсырма: Сұрақтарға жауап беріңіздер.
1. Өскемен қаласында мұражайлар бар ма? Нешеу?
2. Олар қай жерде орналасқан?
3. Этнографиялық мұражайда болып көрдіңіз бе?
4. «Этнография» сөзін қалай түсінесіз?
5. Этнография, өлкетану, тарихи-өлкетану, өнер мұражайларының айырмашылықтары неде деп ойлайсыздар?
6. Қазақстанның қандай ірі мұражайларын білесіздер? Олар қай қалаларда орналасқан?
7 Ашық аспан астындағы мұражай дегенді қалай түсінесіздер?
2-тапсырма: Сөйлемдерді аударып, сілтеу есімдіктерін табыңыз.
Мынау кімнің дәптерлері? Сен осыны оған бер. Сенің сөздігің міне жатыр. Әне алыста үйлер көріне бастады. Мен осы аяқкиімді аламын. Мына бөлме менікі болады, ал ана бөлме сенікі. Мынаның аудармасы қайда? Бұнымен сіз не айтпақсыз?
3-тапсырма: Өткен шақ. 1. А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Қазақ тілі для начинающих. –Алматы, Рауан, 1994, 133-бет. 10- жаттығу.
6-апта
ІІІ Уақыт. Сағат. Сан есім. Оның түрлері.
«Уақыт» туралы өлең жаттау.
1-тапсырма: Өлеңді мәнерлеп оқып шығыңыз, негізгі идеясын айтыңыз?
Пікір алмасыңыз.
2-тапсырма. Өлеңді жаттаңыз.
Уақытты тоқтатар шамаң бар ма?
Бәрі өтеді: дәуірлер, замандар да.
Менің жаным ашиды мына өмірді
Өтпейтіндей көретін адамдарға.
Өтеді ғой...
Өтеді ғой барлығы да.
Күн арқалап кетеді таңды мына.
Менің жаным ашиды барлығына
Таң нұрына, адамның тағдырына.
М. Мақатаев.
3-тапсырма . «Қолым боста...» мәтін құрастыру.
4-тапсырма . Төменде берілген сұрақтарға сүйене отырып, «Қолым боста...» тақырыбына мәтін құраңыз.
Сіз өз демалысыңызды қалай өткізесіз?
Қалай ойлайсыз, адам демалысын жоспарлау керек пе?
Демалудың қандай түрлері бар?
Адамдар демалуды әр түрлі түсінеді, мысалы, біреулер ұйықтау дейді, тағы біреулер дәмханаға бару, қыдыру деп ойлайды, енді біреулері саяхатқа шығу дейді, ал сіз «демалу» сөзін қалай түсінесіз?
Демала білу де өнер деген тіркесті қалай түсінесіз? Өз ойыңызды жазыңыз.
Сан есім
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 97-бет. 16 жаттығу.
5-тапсырма. Уақытты қазақша жазып, 5-6 сөйлем құрастырыңыз.
В 8.00, с 13.00 до 14.30, через 15 минут, после 12.00, 16.50, в 19.00, до 12.30, к 3-м часам, в 5 часов утра, в 13 часов 25 минут
2. Сан есім. Оның түрлері
6-тапсырма. Сөйлемдердің ішінен сан есімдерді тауып, сұрақ қойып, түріне қарай ажыратыңыз.
Биыл мен бірінші курста оқып жүрмін. Менің ағам полиглот, ол еркін алты тілде сөйлейді. Сабақта біз екі-екіден жұмыс істейміз. Біздің мамандықта жүз елуге жуық студент оқиды. Қазақстанның жер көлемі екі бүтін оннан жеті мың шаршы шақырым. Біз үшеуіміз мына тапсырмаларды орындаймыз.
Бос уақытты жоспарлау. Есептік, реттік сан есім. Болжалдық сан есім.
Тапсырма: Сөздікті қолданып, бос уақытты жоспарлау атты сұхбат құрастырыңыз.
Бос уақыт-свободное время
Жоспарлау-планировать
теледидар көру-смотреть телевизор
жаңалықтар-новости
демалу-отдыхать
тыңдау-слушать
серуенге шығу-отдыхать на природе
отбасымен демалу-отдыхать с семьей
достарыммен уақытты өткізу-проводить время с друзьям
Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Бос уақыт дегенді қалай түсінесіз?
2. Қалай ойлайсыз, адам өз бос уақытын жоспарлау керек пе? Не үшін?
Есептік, болжалдық, реттік сан есім.
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 98-бет.
18 –жаттығу
Тапсырма: Сөздерді, сөз тіркестерін қолданып, өзіңіздің сабақ кестеңіз туралы әңгімелеңіз.
Ауысым-смена
Үзіліс-перемена
Күніне- в день
Басталады-начинаются
Аяқталады-заканчиваются
Маған ұнайды-мне нравиться
Қолайлы-удобно
Қолайсыз-неудобно
Ғимарат-здание
Уақыт-время
Кеш-поздно
Ерте-рано
Оқытушы-преподаватель
Аты-жөні, тегі-Ф.И.О.
Дәрісхана-аудитория
Түске дейін – до обеда
түстен кейін-после обеда
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 97-бет.
16,21-жаттығу
3.Ертеңгі сабақ. Пәндер. Топтау сан есімдері.
Сұрақтарға жауап беріңіз.
Сіздерде күнделікті неше сабақ болады? Аптаның қай күнінде сабақ көп болады? Сенбі күні сабақ бола ма? Күнделікті сағат нешеге дейін оқисыздар?Үй жұмысын кітапханада дайындайсыздар ма, әлде үйде ме? Ертең неше сабақ? Қандай пәндер болады?Практикалық сабақтар ма, СОӨЖ-ме, дәріс пе? Ертеңгі сабаққа қайда дайындаласыздар? Ертеңгі сабақтарың киын ба, әлде оңай ма? Қай пәннен қандай тапсырмалар берілді? Ертең қазақ тілі бола ма?
Сұрақтарға жауап беріңіз. Сіз қай мамандықта оқып жүрсіз? Нешінші курста оқисыз? Қандай пәндер оқисыз? Мамандыққа байланысты пәндер оқисыздар ма? Неше пән, атап шығыңыздар? Оқитын пәндеріңіз сіздерге ұнай ма, қызықты ма? Қазақ тілі пәні аптасына неше рет болады? Қай күндері? Нешеден нешеге дейін? Бұл пән бойынша қандай жұмыс түрлерін орындайсыздар? Бұл пәнді сіз қанша уақыт оқисыздар? Қазігрі кезде оқып жүрген пәндеріңізден басқа қандай қосымша пәндер оқығыңыз келеді? Оқып жүрген пәндер бойынша әдебиет жеткілікті ме?
Топтау сан есімдері.
Берілген сан есімдерді топтау сан есімдерге айналдырып, сөйлемдер құраңыз.
3, 5, 7, 60, 4, 10, 13.
7-апта
Өскемен қаласында. Қалып етістіктер.
1-тапсырма: Қала тақырыбы бойынша сөздермен танысып 5-6 сөйлем құрастырыңыз.
Аудан район
Даңғыл проспект
Алаң площадь
Кәсіпорын предприятие
Өнеркәсіп промышленность
Көпір мост
Көлік транспорт
Жағалау набережная
Өзен река
Саябақ парк
Аурухана больница
Қызмет көрсету үйі Дом быта
Сауда үйі торговый дом
Спорт Сарайы Дворец Спорта
Әкімшілік орталық административный центр
Орталық мешіт центральная мечеть
Қонақ үй гостиница
Өлкетану мұражайы краеведческий музей
Студенттер қалашығы студенческий городок
Жоғары оқу орын ВУЗ
Достық үйі дом Дружбы
Пушкин атындағы облыстық областная библиотека имени
кітапхана Пушкина
Жамбыл атындағы орыс-қазақ русско-казахский драматичес-
драма театры кий театр имени Жамбыла
Түсті металлургия цветная металлургия
Тұрғын үйлер жилые дома
Көшелердің бойында вдоль улиц
Бірінші қалалық аурухана первая городская больница
Облыстық балалар ауруханасы детская областная больница
Аяқ киім жөндеу ремонт обуви
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 143бет.
15-жаттығу, 145бет,22-жаттығу
2. Қала ішін бағдарлау. Етістіктің шақтары. Етістіктің рай категориясы.
2-тапсырма :Тақырып бойынша сөз, сөз тіркестерімен танысып, сөйлемдер құрастырыңыз.. Сөйлемдерді пайдаланып, бір-бірлеріңізге сұрақ қойыңыздар. Өзара сұхбаттасыңыздар.
Айтыңызшы - Скажите пожалуйста
Жолдың шетінде-на краю улицы
Сіз білмейсіз бе ? – Вы не знаете?
Жақын жерде аялдама бар ма? – Здесь поблизости есть остановка?
Сізге қай көше керек? – Какая улица Вам нужна?
Қонақ үйге қалай жетсем екен? – Как мне добраться до гостиницы?
Неше аялдама жүру керек? – Сколько остановок нужно проехать?
Жақын жерде – Поблизости
Ол жерге жаяу жетуге бола ма? – Туда можно пешком добраться?
Қай аялдамадан түсуім керек–На какой остановке мне нужно выйти?
Алыс па /Жақын ба? – Далеко? /Близко?
Оңға / Солға бұрылыңыз – Поверните направо /налево
Онда қандай автобустар жүреді? – Какие туда автобусы ходят?
Ол жерге қанша уақытта жетуге болады? – За какое время туда можно дойти?
20 минутта жетуге болады – Можно дойти за 20 минут
Немен жетуге болады? – На чем можно доехать?
Біраз алға /артқа қарай жүресіз-Пройдете немноговперед\назад
Өкінішке орай, айта алмаймын – К сожалению не могу сказать
Жолдан өтесіз – Перейдете дорогу
Көшенің екінші жағына өтесіз – Прейдете на вторую сторону улицы
Осы көшенің тура бойымен жүресіз –Идите прямо вдоль этой улицы
3-тапсырма: Мына сұхбаттарды пайдаланып құрбыңызбен әңгімелесіңіз.
***
-Айтыңызшы, өтінемін, «Тахами» ойын-сауық орталығына немен баруға болады?
-Автобуспен баруға болады.
-Нешінші автобус?
-19,39,33,23, автобустармен
-Қай аялдамадан шығамын?
-Әуезов даңғылында.
-Сізге үлкен рахмет.
-Оқасы жоқ.
***
-Қайдан түсемін?
-Келесі аялдамадан түсесіз.
***
-Асқар оқуға немен келдің?
-Мен мәшинемен келдім.
-Сәуле, өзің немен келдің?
-Менің үйім оқуға жақын. Мен жаяу келдім.
4-тапсырма .Сұбатты толықтырыңыз.
Ербол бірінші рет Өскеменге келді. Өскеменде оның.... тұрады.
Ол .... таңқалдырғысы келіп, келетінін айтпады. Пойыздан түскен бойы ол вокзалдан .....телефон соқты.
- Алло, сәлеметсің бе Қайрат. Бұл Ербол ғой. Мен вокзалда тұрмын.
Саған қалай баруға болады?
- Ербол келетініңді алдын ала айтпадың ба?......... қарсы алатын едім ғой. Неге хабарласпадың?
- Мен сені әурелемей –ақ қояйын деп едім.
- Жарайды, сен қай жерде тұрсың?
- Мен ......тұрмын.
- Сен қазір сол жерден ....... отыр. Ол автобус дәл менің үйімнің жанындағы ......тоқтайды.
- Жарайды, 19 автобусқа отырамын.
- Автобустан түскеннен кейін .....жүресің. Содан .....бұрыл. Дәл алдыңда 52 үй деп жазылып тұрады. 1подъезд, 2қабат 35 пәтер.
- Үйің қай көшеде?
-Әуезов даңғылында. Таба аласың ба?
- Әрине. Сұрай-сұрай Меккеге де жетесің дейді ғой. Таба алмасам, сұрармын.
5-тапсырма: Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Дәріхана қай жерде орналасқан?
2. Аялдама әуежайдың қасында ма?
3. Кітапхана қай көшеде тұр? Кітапхананың қарсысында не бар?
4. “ Жазира ”сауда үйі ненің артында орналасқан?
5. Спорт кешені қайда?
6. Емхана қай көшеде?
7. Әуезов даңғылының бойында нелер бар?
8. Студенттер қалашығында нелер орналасқан?
9. Университеттің бас ғимараты қай көшеде орналасқан?
6-тапсырма : Төмендегі етістіктерді тиісті шаққа қойыңыз.
1.Мен кеше әуежайдан билет....(алу)
2.Сен бүгін билет...(алу)
3.Арман Медеуге қазір....(бару)
5.Мен демалсам,үйге...(бару)
6.Сіз бізге қонаққа ....(кел)
3. Автобекетте. Келер шақ. Қалау рай.
1-тапсырма: «Автобекетте» тақырыбы бойынша сөз, сөз тіркестерімен танысып, сөйлемдер құраңыз.
Анықтама бюросы – справочное бюро.
Күту залы – зал ожидания.
Жүк сақтау орны – камера хранения.
Билет сату кассасы – касса для продажи билетов.
Отырғызу басталады –начнется посадка.
Ертерек алу – предварительно купить.
Кешігіп келеді - задержится.
Неше сағат жүреді? –сколько часов едет?
Сағат 15-ке билет бар ма? – На 15 часов есть билет?
Жүк тасушы – грузчик
Соңғы рейс– последний рейс
Билет бар ма? – До Астаны есть билеты?
Жақын арадағы рейс – ближайший рейс.
Күніне үш рейс – в день три рейса.
2-тапсырма: Сұхбат үлгілерін пайдаланып, өзара сұхбаттасыңыздар.
***
- Астанаға баратын келесі автобус қашан?
- Кешкі сағат жетіде
- Астанаға дейін билет қанша тұрады?
- 4500 теңге тұрады
- Маған жексенбіге билет керек
***
- Автобус Ұржардан сағат бесте келе ме?
- Иә, сағат бесте келеді
***
-Астанаға дейін автобус күніне неше рейс жүреді?
- Күніне үш рейс
- Жақын рейс қашан?
- Сағат екіде
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 204-бет.
13-жаттығу, 207- бет.20-жаттығу
8-апта
1.Азық-түлік дүкенінде. Антоним. Омоним. Синоним.
1-тапсырма .«Азық-түлік» тақырыбы бойынша сөз, сөз тіркестерімен танысып, сөйлемдер құрастырыңыз.
Нан - хлеб
Май - масло
Қант - сахар
Тұз - соль
Ұн – мука
Кеспе-лапша
Сұлы жармасы-овсянка
Кәмпит-конфета
Күріш - рис
Жұмыртқа - яйцо
Қарақұмық - гречка
Тары - пшено
Кеспе - макароны, лапша
Өсімдік майы - растительное масло
Күнбағыс майы - подсолнечное масло
Ас содасы - пищевая сода
Сиыр еті - говядина
Жылқы еті - конина
Шошқа еті - свинина
Жұмсақ ет - мякоть
Шұжық - колбаса
Сүт - молоко
Айран - кефир
Ірімшік - творог
Азық-түліктер - продукты
Сатушы - продавец
Сатып алушы - покупатель
Өлшеп беру - взвесить
Төлеу - платить
Сүт бөлімі - молочный отдел
Соңы кім? - кто последний?
Қалған ақша - сдача
Саудаңызға рақмет - спасибо за покупку
Сізден екі мың теңге - с Вас 2 тысячи тенге
Сіз не қалайсыз - что вы желаете?
Барлығы қанша? - сколько всего?
-Дүкен сағат нешеде ашылады?
-Дүкен сағат сегізде ашылады.
-Әке, не сатып алайын?
-Сүт, шай, нан ал.
-Тағы не алайын?
-Күріш, сұйық май ал.
-Дүкен жабық па?
-Иә, жабық.
-Қазір түскі үзіліс кезі.
-Қандай шай бар?
-Қара шай, көк шай бар.
-Қандай шай аласыз?
- Көк шай аламын.
2-тапсырма 1.Сатушы мен сатып алушы арасындағы сұхбатын құрастырыңыз.
3-тапсырма .Сұхбатты аяқтаңыз.
Дәулет: Сәлеметсіз бе! Қалай демалып жатырсыз? Бүгін қайда бармақсыз?
Сәния: Қайырлы күн ! Мен үйге азық-түлік сатып алайын деп едім.
Дәулет:------------
Сәния:
Тапсырма: Сұхбатты оқып, толықтырыңыз.
Қонақ: Мен біраз ... сатып алсам деп едім. ... қайдан сатып алуға болады? Жақын маңда ... бар ма? ... қашан ашылады?
Сатушы: Сізге ... керек еді? Жақын маңда ... бар. ... сағат ... ашылады.
Қонақ: Маған қара ..., бір ...сүт, сары... керек еді. Барлығы ... тұрады?
Сатушы: ... бар, ...жоқ. Кейін түседі, келіңіз. Мына ... теңге тұрады.
Қонақ: Мына ... көрсетіңізші. ... қандай?
Сатушы: Алыңыз. Ол өте ... .
Қонақ: Бәрін қосып есептегенде .. болады?
Сатушы:Кассаға ... төлеңіз.
Қонақ: Сізге ... рахмет.
Сатушы: Оқасы жоқ.. Тағы ...
Грамматикалық тапсырма
1. Сөздердің антонимдерін жазыңыз
Ұзын – Әдепті -
Көрікті – Алу -
Таза – Келу -
Кең – Жақсы көру -
Күндіз – Қарсы алу -
Салмақты - Жылау –
2. Синонимдік қатарды толтырыңыз.
Ауыр ..., ..., ..., ..., ...
Қымбат ..., ..., ..., ..., ...
Абыройлы ., ..., ..., ..., ...
Бет ..., ..., ..., ..., ..., ..., ...
Мейірімді ..., ..., ..., ...
3.Омоним және көп мағыналы сөз терминдеріне анықтама беріңіз. Омоним мен көп мағыналы сөздің айырмашылығы неде? Мысал келтіріңіз.
2.Көкөніс базарында. Сын есім.
1-тапсырма :Суретте не бейнеленген? Дәптерлеріңізге жазыңыз.
2-тапсырма : Сөздікті пайдаланып, төмендегі сөздердің мағынасын табыңыз. Көкөніс, жеміс, жидек атауларын әр топқа бөліп жазыңыз.
Шие, қарақат, қарақат, қызылша, алмұрт, қарбыз, қызанақ, алма, көк бұршақ, шабдалы, сәбіз, өрік, қияр, тошала, қызылша, сарымсақ, құлпынай, қауын, таңқурай, шалғам, қара өрік, асқабақ, пияз, қызыл шие.
3-тапсырма :Төмендегі сұхбат үлгісі бойынша бір- бірлеріңізге сұрақ қойыңыздар. Мысалы: Көкөністен не алмақсыз?
Сәлеметсіз бе! Көкөніс, жеміс-жидек сатасыз?
1- сатушы: Сатамын. Келіңіз, алыңыз.
- Картоптың, пияздың, сәбіздің бағасы қанша?
1- сатушы: Картоп-80 теңге, сәбіз-70 теңге, пияз-60 теңге.
- Қымбат екен. Бағасын түсіріп бермейсіз бе?
1- сатушы: Көбірек алсаңыз, бағасын түсіремін.
2- сатушы: Менікін алыңыз. Мен арзандау берейін . Неше килограмм аласыз.Сіздікі өте ұсақ екен. Ірілеу жоқ па?
2- сатушы: Жоқ бары - осы.
- Сіздікі ше?
3- сатушы: Таңдап алыңыз.Ұсақтары арзандау, ірілері қымбаттау.
- Онда маған 3 килограмм картоп, 1 килограмм сәбіз және 2 килограмм пияз беріңіз.
3 - сатушы: Жеміс-жидектен не аласыз?
- Алмадан, алмұрттан шабдалыдан 1 килограмнан алайын.
Өріктен-2 килограмм, шиеден – 1килограмм, таңқурайдан 2 және құлпынайдан 1 килограмнан беріңіз. Қанша ақша төлеймін?
3- сатушы: Бәрін қосып есептесек, 1240 теңге болады.
4-тапсырма: Берілген зат есімдерге сын есімдерді тіркестіріп жазыңыз.
Мысалы: Аспан қандай? Аспан-ашық, бұлтсыз , көгілдір, жұлдызды
Гүл, адам, бөлме, кітап, үй, бала.
Грамматикалық тапсырма
1. Өлеңді мәнерлеп оқып, сын есімдерін табыңыз.
Тату болған ағайын жақын,
Ақылшы болған апайын жақын,
Бауырмал болған інің жақын,
Инабатты болған келінің жақын.
Алдыңа тартқан адал асын,
Кимас жақын қарындасын,
Сыбайлас болған нағашың жақын,
Адал болған досың жақын.
Еркелеген немерең жақын,
Өз ұрпағың – шөберен жақын.
Жан серігің жас кезіңнен,
Бәрінен де әйелің жақын.
2. Берілген сөздерге сын есім жұрнақтарының тиістісін жалғап cөз тіркестерін құрастырыңыз:
а) –ты/-ті, -ды/-ді, -лы/-лі
жаңбыр, ақыл, білім, ай, қар, жел, тас, су;
ә) –ғы/ -гі, -қы/кі
кеш, көктем, іш, соң, түс,бүгін, биыл, күз;
б) –дай/-дей, -тай/-тей
бал, ана, ай, қар, түн, су, тау;
в) –сыз/-сіз
күн, жел, бұлт, бақыт, сәт, жай, тәрбие, су, ұят, жауап, жігер, жүрек;
г) –лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік
аудан, республика, қала, ұлт, қоғам, экономикалық, ұжым.
СӨЗДІК:
Дәмхана- кафе
Тамақ-еда, пища
Ыстық тамақ-горячее блюдо
Жеңіл тамақ-легкая закуска
Дастарқан мәзірі-меню
Қуырылған ет-жаренное мясо
Кәуап-шашлык
Палау-плов
Сүрленген-копченный
Шұжық-колбаса
Бір үзік нан-кусочек хлеба
Тапсырыс беру- сделать заказ
Даяшы-официант
*****
Мына дәмханада тамақтанып алайық.
Мұнда тамағы жақсы, әрі арзан.
Біз не тапсырайық?
Менің тамаққа онша тәбетім жоқ.
Менің де.
Алдымен алма шырынын алайық, сосын ыстық тамақ әкелерсіз.
Екеуіміз шай ішіп алайықшы.
Мен де кет әрі емеспін.
Саған қоюлау ма, сұйықтау ма?
Онша қою керек емес.
Қанттан қанша салайын?
Бір қасық.
Сен шайды лимонмен ішкенді ұнатасың ба?
Өте жақсы болар еді.
1-тапсырма: Мақалдарды мәнерлеп оқып, сын есімдердің қай шырайда тұрғанын анықтаңыз.
Ең ащы да – тіл, ең тәтті де –тіл. Язык -горек и сладок
Ең жұмсақ та – тіл, ең қатты да – тіл. Он и тверд, и мягок.
Жақсы келін - қызыңдай, Хорошая невестка, как дочь родная
Жақсы күйеу – ұлындай. Хороший зять, как сын родной.
Әдепті бала – арлы бала, Воспитанность ребенка-его счастье,
Әдепсіз бала – сорлы бала. Невоспитанность-его же несчастье.
Білімді мыңды жығады, Умный поборет тысяча,
Білекті бірді жығады. Сильный одного.
Адам тастай берік, Человек крепче камня,
Гүлдей нәзік. Нежнее цветка.
2-тапсырма: Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, сын есімдердің шырайларын анықтаңыз..
В конце мая погода самая приятная. Дни становятся длиннее, а ночи короче. Этот путь самый длинный. Ее муж старше на шесть лет.. Я хотел бы купить более светлое пальто. Твой доклад был очень интересным. Этот костюм дешевле чем тот, но он выглядит гораздо красивее. Это был самый счастливый день в моей жизни. Волга – самая длинная река в Европе. Вчера было теплее, чем сегодня. Cамая длинная железная дорога в мире Москва – Владивосток. Вечером прохладнее чем утром. Астана один из красивейших городов в Азии. . Говорите, пожалуйста, медленнее, а то я вас не понимаю. Сегодня мы идем домой более коротким путем. Он немного моложе меня. Зима – очень холодное время года. Читайте громче и отчетливее.
9-апта
1. Теміржол бекетінде. Есімдік. Оның түрлері.
1-тапсырма: Тақырыпқа байланысты сөздерді пайдаланып, сөз тіркестерін, сойлемдер құрастырыңыз.
ТЕМІРЖОЛ БЕКЕТІНДЕ
Анықтама бюросы – Спрвочное бюро
Кесте – Расписание
Пойыздардың келуі – Прибытия поездов
Пойыздардың аттануы – Отправление поездов
Назар салыңыздар – Внимания!
Күту залы – Зал ожидания
Мен...броньдасам деп едім-Я хотел\а бы заблонировать
Бір ұйықтайтын орын-Одно спальное место
Купе вагонынан –Вкупейном вагоне
Екінші класты вагонан – Второго класса
Жедел жүретін пойызға – На скорый поезд
Сағат 20.00 жүретін Астанаға аттанатын пойызға – Отправляющийся в 20.00 до Астаны
Бару және қайту билеттері – билет туда и обратно
Бірінші және екінші класты вагондарға билет құнының айырмасы қанша? – Какая разница в цене между 1 и 2 классом?
Қанша төлейін - Сколько с меня?
Тіке пойыз – Прямой поезд
Экспресс пойыз - Экспресс поезд
Жедел пойыз – Скорый поезд
Пойыздың аттануына қанша уақыт қалды? – Сколько времени остается до отхода поезда?
№ пойыз ... .... жолға келіп тоқтады – Поезд №..из..прибывает на..путь
Астананың пойызы қай жолдан аттанады? – С кокого пути отходит поезд на Астану?
Мен пойыздан қалып қойдым – Я опоздал на поезд
Астанаға дейін баратын келесі пойыз қашан болады? – Когда следующий поезд до Астаны?
Теміржол платформасына шығу – Выход к железнодорожной платформе
Зат сақтайтын орын – Камера хранения
2-тапсырма: Тақырыпқа байланысты сөздерді пайдаланып, жағдаятты сұхбат құрастырыңыз.
***
10-дағы пойызбен бара береміз бе?
Ол екі минуттан кейін кетеді.
Ондакелесі пойызға билет алайық.
Ол өте баяу жүреді.
Одан да 11-дегі пойызға отырайық.
Бұл жүрдек пойыз ғой.
Онда келістім.
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 192-бет.
14-15-жаттығу.
2. Аялдамада. Белгісіздік, жалпылау есімдігі.
1-тапсырма: а).Төмендегі сұхбат үлгісіі бойынша бір – бірлеріңізбен сұхбаттасыңыздар.
- Айтыңызшы, өлкетану мұражайы қай жерде орналасқан?
- Өлкетану мұражайы Киров саябағының ішінде орналасқан.
- Мұржай алыс па?
- Бірталай жерде.
- Нешінші автобуспен баруға болады?
- Нөмер 60 автобуспен баруға болады.
- Қай аялдамадан шығу керек?
- “ Мұражай” аялдамасынан түсесіз де, көшенің екінші бетіне өтесіз.
Саябақтың ішімен тура жүрсеңіз мұражайды көресіз.
- Көп рахмет.
2-тапсырма: Берілген сөйлемдерден есімдіктерді тауып, түрлерін ажыратыңыз.
Осы ескерткіштер Орхон-енисей өзендерінің бойында табылған. Ол өз еркімен майданға аттанған. Әр халықтың қадір тұтатын жері, бас иер мекені болады. Маған бұл ақынның кейбір өлеңдері ғана ұнайды. Жазда барша студенттер және оқушылар демалады. Мен Өскеменнен басқа Қазақстанның ешқандай қаласында болған жоқпын.
3-тапсырма: Қазақ тіліне аударып, есімдіктің түрлерін ажыратыңыз.
Кому нужен казахско – руский словарь? Она познакомила меня со своими друзьми. Взвесьте несколько груш и яблок. У меня по теме есть несколко вопросов. Кто- то до нас сообшил им эту новость. Все вышли на субботник. Я прочитал одну интересную книгу.
3. Әуежайда. Болымсыздық, өздік есімдігі.
1-тапсырма: Сөйлемдер құрастырыңыз.Сөйлемдерді пайдаланып, бір-бірлеріңізге сұрақ қойыңыздар.
былтыр Жезқазғанға
биыл Астанаға
1. Мен жазда Семейге сапар шектім
өткен жолы Өскеменге
бірінші рет Қарағандыға
және алдын- ала бару билеттерін сатып қайту алдым.
таксиге отырып, әуежайға келдім.
2. Мен екі тіркеуден әуежайға сағат бұрын келіп, өттім.
жол өлшеттім жүгімді
өз орналастым орныма.
Қарағандыға ерте ұшады.
сағат дейін Мәскеуге төрт ұшады.
Алматыға ертең сағат екіден он бес минут кеткенде қонады.
3. Ұшақ қонады Көкшетауға жолда.
биіктікте ұшып 10000 шақырым келеді.
жылдамдықпен сағатына 1000 шақырым ұшады.
бет қонуға алды.
ауа райы хабарлады Алматыдағы туралы.
жолаушыларға белдіктерін ілгектесін деп
4.Стюардесса хабарлады.
деп айтты темекі тартуға болмайды.
жол жүгі бөлімінен заттарды алуға
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 192-бет.
16-17-жаттығу.
10-апта
1.Шаштаразда. Туынды сын есімдер.
1-тапсырма: «Шаштаразда» тақырыбы бойынша сөз, сөз тіркестерімен танысып, сөйлемдер құраңыз.
Аққұба - блондин
Қара - черный
Тура - прямо
Оңға – направо
Солға – налево
Шаштаразшы - парикмахер
Шашты қию - постричь волосы
Шашты қысқа етіп қию - сделать короткую стрижку
Шаш қидыруға жазылайын деп едім – хотела бы записаться на стрижку
Шаш қидыру неше теңге? – Сколько стоит стрижка?
Шаш сәндеу неше теңге? – Сколько стоит укладка?
Шашымды қидырайын деп едім – хотела бы подстричься
Шашты бұйралау - сделать завивку
Шашымды бұйралатайын деп едім – хотела бы сделать завивкуШашыңызды қалай қидырғыңыз келеді? – Как вы хотите подстричься?Сәл қысқартыңыз – немного подкоротите
Сіз қандай кеңес бересіз? – Что вы посоветуете?
Кекіл – челка
Кекілімді қасыма дейін қиыңыз – челку подстригите до бровей
Кекіл қиып беріңізші – подстригите мне челку
Ұшталған шаш – секущиеся волосы
Шашымды түзетіп беріңізші – подравняйте мне волосы
Майлы/құрғақ/бұйра/қалың шаш–жирные/сухие/кудрявые/густые волосы
Шашты бояу - покрасить волосы
Шашымды бояп беріңізші – покрасьте мне волосы
Маған прическа жасап беріңізші – сделайте мне прическу
Қайызғақ – перхоть
Шашымның ұшын ғана қиыңыз – подстригите мне только концы волос
Сізге қысқа шаш жарасады – вам идет короткая стрижка
Түссіздендіру – обесцвечивать
Фенмен кептіру – сушить феном
Шашымды плойкамен бұйралаңыз – накрутите мне волосы плойкой
Сіздің бет-пішініңізге «Каре» жарасады – к вашему лицу идет прическа «Каре»
Артқы жағын қиыңыз - подстригите сзади
Алдынан ұзынырақ қалдырыңыз - спереди оставьте подлиннее
Маған қандай шаш жарасады - Какая стрижка мне пойдет?
Қандай түсті қалайсыз? - Какой цвет хотите?
Қай жаққа? - на какую сторону?
Кішкене қысқарақ - чуть покороче
Кішкене ұзынырақ - чуть подлиннее
Құлақты ашық қалдырыңыз - уши оставьте открытыми
Шашты қысқарту - укоротить волосы
2-тапсырма: Төмендегі сұхбат үлгілерін пайдаланып, өзара сұхбаттасыңыздар.
***
-Сәлеметсіз бе. Отырыңыз.
Мен шашымды аздап алдырсам деп едім.
Шашыңызды қандай үлгімен алайын?
Онша қысқа алмаңыз.
Айнаға қараңыз.
***
Сізге ұнай ма?
Сол жағын көбірек алсаңыз.
Жақсы. Енді ше?
Енді жақсы болды.
Рахмет.
Сізге қанша беруім керек.
***
Мен шашымды қиғызсам деп едім.
Қысқа етіп алайын ба?
Алды жағын аздап қысқартыңыз.
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 220-бет.
21-25-жаттығуларды ауызша орындау.
2.Аяқ киім жөндеу шеберханасында. Күрделі сын есімдер.
1-тапсырма: Тақырыпқа байланысты сөздерді пайдаланып, жағдаятты сұхбат құрастырыңыз.
Жақын жерде аяқ киім жөндеу шеберханасы бар ма? -Поблизости есть мастерская по ремонту обуви?
Қыс етік/қыстық етік -Зимние сапоги -
Күздік етік - Осенние сапоги
Бәтеңке -Ботинок
Пима- Валенки
Өкше- Каблук
Ағытпа - Замок
Қапсырма - Застежка
Табан - Подошва
Нәл - Набойка
Желімдеу -Клеить
Туфлиімнің өкшесі сынып қалды - Каблук сломался
Бір сыңары Одна пара
Етігімнің ағытпасы бұзылып қалды - Сломался замок сапог
Ағытпа жөндеу қанша тұрады?- Сколько стоит ремонт замка
Етігімнің табаны ашылып қалды - Отклеилась подошва сапог
Етігімнің/туфлиімнің өкшесін шегелеп беріңізші- Подбейте мне каблук
Сіз менің аяқ киімімді жедел жөндеп бере аласыз ба?-Вы можете срочно починить мне обувь?
Нәл қағу қанша тұрады? - Сколько стоит набойка?
табанын ауыстырып беріңізші - Замените подошву
Биік өкшелі туфли/етік - Туфли / сапоги на высоких каблуках
Аласа өкшелі етік - Сапоги на низких каблуках
Етіктің қонышы - Голенище сапог
Ұлтарақ - Стелька для обуви
Менің аяқ киімім қашан дайын болады? - Моя обувь когда будет готова?
Алып кету - Забрать
Тігісі сөгіліп кетті - Шов разошелся
2-тапсырма: Сөздікті пайдаланып сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Жақын жерде аяқ киім жөндеу шеберханасы бар ма?
2.Сіз менің аяқ киімімді жедел жөндеп бере аласыз ба?
3.Ағытпа жөндеу қанша тұрады?
4.Нәл қағу қанша тұрады?
5.Менің аяқ киімім қашан дайын болады?
3-тапсырма: Қажетті сөз тіркестерді пайдаланып, өзара сұхбаттасыңыз.
Туфлиімнің өкшесі сынып қалды. Етігімнің ағытпасы бұзылып қалды. Етігімнің табаны ашылып қалды.Табанын ауыстырып беріңізші. Күздік етік, бәтеңке, пима, өкше, ағытпа, қапсырма, табан, нәл, желімдеу;
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 221-бет.
26-27-жаттығу
3. Сағат жөндеу шеберханасында. Сын есімді қайталау.
1-тапсырма: Тақырыбы бойынша сөз, сөз тіркестерімен танысып, сөйлемдер құрастырыңыз.
Сағат жөндеу, бұзылып қалу, тоқтап қалу, қабырға сағаты, қол сағаты, қалта сағаты, сағаттың тілі, әйнегі, бауы, қалып қояды, озып кетеді, тазалау.
2-тапсырма: Төмендегі сөйлеу үлгілері бойынша өзара сұхбаттасыңыздар.
***
- Менің сағатым сынып қалды. Жөндеп беріңізші.
- Сағатыңыз артта қала ма, озып кете ме?
- Сағатым тоқтап қалды. Кеше жерге түсіріп алдым.
***
- Менің сағатымды көріп беруіңізді сұраймын.
- Не болып қалды?
- Соңғы кездері 5 минуттай қалып қалатын болып жүр. Кейде мүлдем тоқтап қалады.
- Иә... сізге сағатыңызды тастап кетуге тура келеді.
Серіппелерін ауыстырып, ішін тазарту керек.
- Енді қашан келуім керек?
- Сәрсенбіде сағат 11.00 келгеніңіз дұрыс болар деп ойлаймын.
- Жақсы мен сағат 12.00 келермін.
А.Ш. Бектурова, Ш.К. Бектуров. Казахский язык для всех. 234-бет.
24-25-жаттығу.
11-апта
Театрда. Етістіктің шақтары
1-тапсырма. Мәтінді мәнерлеп оқыңыз. Орыс тіліне аударыңыз.
Қазақ театры
Театр-ойын-сауық орталығы. Мұнда ойын-сауықтан басқа драмалық шығармалар, мәдени шаралар да өтеді. Театр ең алғаш Грецияда ашылған. Қазақ театр өнері ежелден келе жатқан салт-дәстүрлерімізге негізделген. Үйлену салты, шілдехана тойымен байланысты өтетін ойын-сауықтар, ақындар айтысы, т.б. дәстүрлеріміз театр өнерінің алғашқы көріністері болған. Кейін халқымыздың талантты өнерпаздары шағын труппалар құрып, ел аралап, жәрменкелерде өнер көрсеткен. 1917 жылы Ойқұдық жайлауында (қазіргі ШҚО, Абай ауданы) М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек»трагедиясы тұңғыш рет қойылған. Кейіннен 1925 жылдың аяғында Қызылорда қаласында тұңғыш музыка театры ашылды. Театр шымылдығы 1926 жылы ақпанның 13-інде М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» трагедиясымен ашылды. Театр алғаш рет құрылған жылы онда Иса Байзаков, Әміре Қашаубаев, Шара Жиенқұлова, Елебек Өмірзақов және т.б. өнер тарландары қызмет етті. Олар театр тарихына өшпес із қалдырды. 1934 жылы қазақ драма театрының құрылуына негіз болды.
Бұл күнде облыс орталықтарының бәрінде драма театрлары ашылды. Қазақ драма театрының сахнасында қойылған « Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Ақан Сері-Ақтоқты», «Еңлік-Кебек», «Ана –Жер-ана» спектакльдері театр сахнасынан түспей келеді. Соңғы жылдары театр репертуары байи түсті.
Ойын-сауық-развлечение тұңғыш рет-в первый раз
шығарма-произведение шымылдық-занавес
шара-мероприятие тарлан-мастер, знаменитый
өнер-искусство өшпес-неизгладимый
негізделу-основываться із-след
көрініс-проявление негіз-основа
сахна-сцена ғимарат-здание
өнерпаз-мастер баии түсу-обогащаться
Грамматикалық тапсырма. Етістіктің шақтары.
1-тапсырма. Мәтіндегі етістіктерді теріп жазыңыз. Оларға сұрақ қойып, шақтарын анықтаңыз.
2-тапсырма. Өту, ашылу, қалдыру, қойылу сөздерін келер шақта пайдаланып, сөйлем құраңыз.
3-тапсырма. Қазақ тіліне аударып, сөйлемдер құраңыз: сцена, был открыт, премьера спектакля, постановка, занавес.
4-тапсырма. Үлгі бойынша сұхбат құрыңыз:
- Менің опера тыңдағым келеді. Бүгін Академиялық драма театрында қандай қойылым жүріп жатыр?
- «Сыған серенадасы» мюзиклі.
- Кассада билет бар ма?
- Барлық билет сатылып кетті.
- Бүгін кешке қандай спектакль қойылады?
- «Әке мен бала» спектаклі.
- Маған балконға бір билет беріңізші.
Киім дүкенінде. Етістікті қайталау
1-тапсырма .Төмендегі сұхбат үлгісі бойынша бір – бірлеріңізге сұрақ қойыңыздар. Мысалы: Сен киім дүкенінен қандай көйлек алғың келеді?
***
-Кешіріңіз сіз не іздеп жүрсіз?
-Мен қызыма сырт киім іздеп жүрмін.
-Куртка ма, пальто ма?
-Пальто.
-Мына пальтоны көріңіз.
***
-Ғапу етіңіз, мына бөлімде шалбарлар сатыла ма?
-Иә, шалбар да, белдемше де сатылады.
-Мына шалбарды өлшеуге бола ма?
-Болады. Өлшейтін бөлме әне.
***
-Мен мына затты аламын.
-Ақшаны кассаға төлеңіз.
-Бағасы қанша?
-Бағасы затта жазылған.
2-тапсырма: Төмендегі сұрақтар бойынша өзара сұхбаттасыңыздар.
1.Сіз дүкен аралағанды жақсы көресіз бе?
2. Сіз дүкенге кіммен барасыз?
3.Сізге киімді таңдауға кім көмектеседі?
4.Сізге қай түсті киім ұнайды?
5.Киімнің сапасына қарайсыз ба немесе бағасына қарайсыз ба?
6.Тек қана сәнді киімді сатып аласыз ба?
7.Сіз үшін әдемі киіну деген не?
3-тапсырма.: Төмендегі сөздермен сөйлемдер құрастырыңыз.
Аралау, өлшеп көру, өлшем, бағасы, сапасы, сапалы, жарасып тұр, ыңғайлы, әшекейлер алу, таңдау, сәнді, үйлесімді көйлек, біркелкі мата, шыт көйлек, жібек көйлек.
4-тапсырма: Лау/леу, дау\деу, тау\теу жұрнақтарымен салыстырмалы шырай жасаңыз.Мысалы: Көйлектің жеңі үлкен - үлкендеу.
1.Бұл костюм үлкен.....
2.Бутиктерде киім қымбат...
3.Шалбардың балағы кең.....
4.Бұл белдемше қысқа....
5.Мен үшін бұл зат қымбат..
6.Бұл жейденің жеңі ұзын....
5-тапсырма: Сын есімнің шырайларын анықтаңыз.
Астана Қарағандыдан алысырақ. Алматы Астанадан үлкенірек. Астана Алматыдан суықтау. Ертіс Жайықтан тереңірек. Бөлме айнадай тап-таза. Рашан гүлі қып-қызыл. Тау етегі жап-жасыл. Түйеқұс- ең үлкен құс. Әлихан Талғатұлы – аса құрметті қызметкер. Піл - тым үлкен жануар. Ақпан - қыстың өте суық айы. Бұл нағыз жігіт. Мынау сопақшалау қауын.
12 – апта
1.Кітап әлемі. Септеуліктер
« Кітап білім - бұлағы».
Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы
Қазақстан елінің ұлттық кітапханасы – қазақ халқының ұлттық мәдениетін өркендетуде, қазақ зиялыларын тәрбиелеуде және жұмысшы қауымының мәдени сұраныстарын қанағаттандыруда аса маңызды роль атқарады.
Жыл сайын кітап қорына 150-160 мыңдай әр түрлі басылымдар келіп түседі. Оның ішінде 80 мың кітап. Төрт миллионға жуық Республикамыздың және ТМД елдерінің, шетел баспасөздерінің басылымдарын, соның ішінде шетел мекемелерінен де газет, журналдар алып отырылады.
Зерттеушілерді сирек кітап қорындағы 25 мыңнан асатын қазақ, орыс, шығыс тілдеріндегі және Батыс Европа халықтарының ҮІ, ҮІІІ ғасырлардағы және ХІХ ғасырдың басындағы кітаптар мен қолжазбалар қызықтырады.
Для начала выясним: чем же отличаются хорошие, настоящие книги. Да тем, что они нас делают духовно богаче. Прочитал человек такую книгу – стал уже чуточку добрее и чуточку умнее, жизнь вокруг себя стал лучше видеть, в людях лучше разбираться.
|
Меңгерілетін септіктер |
Септеуліктер |
|
1. Атау |
арқылы, туралы, жайында, жайлы, жөнінде, сияқты, секілді, бойы, бойда, бойынша, бойы-мен, сайын, үшін, ғұрлы, шамалы, шақты, қаралы. |
|
2. Барыс |
дейін, шейін, төмен, қарай, қарап, қарсы, салым, тарта, жуық, таяу. |
|
3. Шығыс |
бері, кейін, соң, бұрын, бетер, гөрі, әрі, басқа, бөлек, өзге. |
|
4. Көмектес |
қатар, бірге, қабат, қоса. |
1-тапсырма: Төмендегі сұхбат үлгілері бойынша бір – бірлеріңізге сұрақ қойыңыздар. Мысалы: Өскемендегі кітап дүкендері қаланың қай көшелерінде орналасқан?
***
- Жанар, мен дүкенге бара жатырмын, бірге барайық.
- Сен қай дүкенге барасың?
-Мен кітап дүкеніне бара жатырмын.
-Маған да қазақша-орысша сөздік алу керек.
***
- Сәлеметсіз бе! Маған анау кітапты көрсетіңізші.
- Қазақша-орысша тілашарды ма? Олардың түрлі тақырыптағы топтамасы бар. Мысалы, «Сауда», «Кәсіп», «Спорт», «Мәдениет» және т.б.
- Иә, тілашарлардың СД дискі бар ма?
- Әрине.
Бағасы қанша тұрады?
- Біреуі - 500 теңге.
- Ой, керемет жақсы екен. Айтыңызшы, топтамадағы кітапшаның жалпы саны қанша екен?
- 10 тақырып бойынша.
- Онда маған осы тілашардың топтамасын беріңізші.
- Міне, алыңыз.
- Менің қанша төлеуім керек?
- 5000 теңге.
-Көп рахмет, сау болыңыз.
|
1. Ыңғайластық |
мен (бен, пен, менен, бенен, пенен), да (де, та, те), және, әрі. |
|
2. Қарсылықты |
бірақ, алайда, дегенмен, әйтпесе, өйткенмен, сонда да. |
|
3. Талғаулықты |
әлде, біресе, бірде, не, немесе, я, яки, болмаса, кейде. |
|
4. Себеп-салдарлық |
себебі, өйткені, сондықтан. |
Кеңсе тауарлары дүкенінде.
1-тапсырма: Берілген сөз, сөз тіркестерімен «Кеңсе тауарлары дүкенінде » атты сұхбат құрастырыңыз.
Кеңсе тауарлары - канцелярские товары
Қанша тұрады? - Сколько стоит?
Алыңыз – возьмите
Төлеуім керек – нужно заплатить
Қарындаш- карандаш
Түрлі-түсті қарындаш – цветные қарандаши
Жай, қарапайым қарындаш – простой карандаш
Сызғыш - линейка
Өшіргіш – резинка
Қағаз – бумага
Желім – клей
Кеңсе пышағы – канцелярский нож
Қалам - ручка
Көк (қара, қызыл, жасыл) сия - синии (черная, красная, зеленая) чернила (паста)
Қалың дәптер - общая тетрадь
Қойын кітапша - блокнот
Түс – цвет
Түр – вид
Сапа – качество
Қалың – толстый (-ая, -ое)
Жіңішке – тонкий (- ая, - ое)
Арзан-дешевый
Қымбат-дорогой
Грамматикалық тапсырма. Жалғаулықтар.
1-тапсырма. Сөйлемдегі жалғаулықтарды анықтап, түрлерін ажыратыңыз. Жаңбыр жауды да, жер көгерді. Не мен барамын, не ол барады. Маған келмесе, онда мен оған барамын. Ол көп оқыды, сондықтан білімді адам болып шықты. Мен сабаққа барған жоқпын, себебі ауырып қалдым. Демалуға барар едім, бірақ уақытым жоқ.
2-тапсырма. Жалғаулықтармен сөйлемдер құраңыз. Және, тағы, алай да, сондықтан, егер, ал, ендеше, олай болса, немесе, бірақ.
3-тапсырма. Қазақ тіліне аударып, сөйлемдерге сұрақ қойыңыз.
Үлгі: Мынау Сәуле ме?
Это Сауле. Марат сидит в аудитории. Канат сидит в первом ряду. Картины висят на стене. Это университет. Учитель-хороший человек. Аудитория светлая. Книга очень интересная.
4-тапсырма. Көп нүктенің орнына қажетті сұраулық шылауларды жазыңыз. Мынау қалам ...? Оқытушы орындықта отыр...? Дәрісханада кең... ? Ораз жас адам ...? Бұл төртінші қабат ...? Мына қыз Қарлығаш ...? Бөлме жарық ...? Қабырғада әдемі сурет ...? Төсек ағаштан жасалған ...?
Марат орындықта отыр ..?
5-тапсырма Үлгі бойынша сұхбат құраңыз:
*************
********************
6-тапсырма. Жұқа, жолақ, торкөз, бастауыш сыныпқа арналған дәптер, қаламсап, арқа сөмке, фотосуретке арналған аоьбом, өшіргіш, майлы бояулар сөздері мен сөз тіркестерін қатыстырып сөйлем құраңыз.
Тапсырма. Жағдаят. Сізге түрлі-түсті қағаздар қажет. Оның сапасы, көлемі, шығарылған орны жөнінде сатушыдан сұрасытырып, кеңес алыңыз.
13- апта
1. Теңге тарихынан. Етістік.
2. Банкте. Етістікті қайталау
3. Айырбастау орнында. Етістіктің райларын қайталау.
1-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақ құрастырыңыз.
Қазақстанның ұлттық валютасы
Ақша ертеден белгілі, ерекше тауар, ол, жалпы эквивалент ролін атқарады. Заңды төлем қызметін атқаратын ақшаның түрлеріне қағаз ақшалар және ұсақ металл монеталары жатыды. Қазақ елінің ақша бірлігі «теңге» деп аталады. Бұл ұлттық валюта 1993 жылдың қарашасынан бастап айналымға енді.
2-тапсырма. Сөйлемдерді аяқтаңыз.
Егер мен ақша алсам, ...
Біздің валюта тұрақты болса, ...
Келер айда АҚШ долларының бағамы өссе, ...
Егер сіз жинаған ақшаңызды уақытында долларға айырбастасаңыз, ...
Банктегі ақшаның өсімі көп болса, ...
3-тапсырма Сұхбатты орыс тіліне аударыңыз. Мазмұнын қысқаша қазақ тілінде әңгімелеңіз.
Теңге сөзі қайдан шыққан?
4-тапсырма. Сұхбатты монологке айналдырыңыз.
- Дәулет, теңгеде кімдердің бейнелері салынған?
5-тапсырма. Мына сөздердің синонимдерін анықтаңыз:
1-тапсырма. Сөздікті пайдаланып, сұхбатты аудараңыз. Мазмұнын әңгімелеңіз.
2-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып, сөйлем құраңыз.
Есеп ашу, кепілдеме, ең төменгі мөлшер, пайыз, мерзім, көлем, тиімді.
3-тапсырма. Мәтінді оқыңыз. Сұрақтар құрастырыңыз.
Құрылыс үйі банкі – ашық түрдегі акционерлік қоғам. 10 млн. Теңгеге акцияның екінші шығарылымын дайындап жатыр. Олардың 500 мың теңгелік акциясы еркін сатылуға жіберілді. Акция құны – 100 теңгеден. Акцияның бірінші сатылымы – бастапқы бағасымен сатылады. Екінші сатылымы - бағамдық құнмен, яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді.
4-тапсырма: Үлгі бойынша сұхбатты әрі қарай жалғастырыңыз.
Банкте
Айырбастау орнында.
«Айырбастау орнында» атты сұхбат құрастырыңыз.
Маған ақша айырбастау керек-Мне нужно обменять деньги
валюта бағамы- курс валют
валюта бағамы қандай? – Какой курс валют?
валюта айырбастау-конвертировать валюту
валюта сатып алу- покупать валюту
валюта сату – продавать валюту
нақты қолданыстағы валюта- твердая валюта
Грамматикалық тапсырма. Сұраулық шылаулар.
1-тапсырма. Қазақ тіліне аударып, сөйлемдерге сұрақ қойыңыз.
Үлгі: Мынау Сәуле ме?
Это Сауле. Марат сидит в аудитории. Канат сидит в первом ряду. Картины висят на стене. Это университет. Учитель-хороший человек. Аудитория светлая. Книга очень интересная.
2-тапсырма. Көп нүктенің орнына қажетті сұраулық шылауларды жазыңыз. Мынау қалам ...? Оқытушы орындықта отыр...? Дәрісханада кең... ? Ораз жас адам ...? Бұл төртінші қабат ...? Мына қыз Қарлығаш ...? Бөлме жарық ...? Қабырғада әдемі сурет ...? Төсек ағаштан жасалған ...?
Марат орындықта отыр ..?
14-апта
Кадрлар бөлімінде, етістіктің шақтары.
СӨЗДІК:
Бөлім
жоспарға сай
қызмет жүргізу
жетекшілік
бекітілген
қызметті атқару
орынбасарлар
ұйымдастыру
шешім
кадр саясаты
мемлекеттк қызметкерлер
бос орындар
Кадрлар жұмысы тәртібі
жеке іс қағазы
өзгерістер
толықтырулар
еңбек телімі
анықтама қағаз
құжаттар толтыру ;
рәсімдеу
жұмыстан босату
марапаттау жұмысын ұйымдастыру ;
қызметтік куәлік
мемлекеттік қызметкерлердің білімдерін көтеру
әлеуметтік жағдайы
тіркеу және орындау
1-тапсырма:Үлгі бойынша етістікті жедел өткен шақ және ауыспалы келер шақ формаларында жазыңыз.
Үлгі:
1.Астанаға барайық_____________. 2. Сен шетелдік қонақтарды шақыр________________. 3. Қазақстанды картадан көрсет_____________. 4. Қонақтарды үйге кіргіз_____________. 5. Сіз жоғары шығыңыз_________________. 6. Қонақтарға сусындарды беріңіз_______________. 7. Әнұранды айтайық____________. 8. Қымыздың дәмін татсын_____________. 9. Мен Сізге шай құяйын_________. 10. Әңгіме айтыңыздар__________________. 11. Қонақтардың көңілін көтер______________. 12. Балалар қонақтарға қызмет көрсетсін_____________. 13. Гүлдерді үстелдің ортасына қойыңдар____________. 14. Қазақ жерінің байлығын игеріңдер_______________. 15. Атамекенді сағынышпен еске алайық___________.
2-тапсырма: Қазақ тіліне аударыңыз.
1. Я завтра собираюсь ехать в Астану.
Мен ертең Астанаға жүрмекпін.
2. Мы намерены ждать Вас завтра.
__________________________________
3. Вы собираетесь попращаться с друзьями.
__________________________________
4. Он собирается подготовиться к уроку.
____________________________________
5. Ты собираешься идти на собрание?
_________________________________
6. Марал собирается писать статью.
_____________________________________
7. Вы собираетесь приглашать иностранных гостей?
______________________________________
8. Мадина собирается летом в Алаколь.
_______________________________________
9. Мы собираемся смотреть фильм.
________________________________________
10 Я собираюсь поговорить с другом.
_______________________________________
11. Они собираются нам сказать.
_________________________________________
12 Жанибек собирается в этнографический музей.
__________________________________________
3-тапсырма : Сөйлемдерді жедел өткен шақта аяқтаңыз.
1. Менің елімде көп жаңалықтар болды. 2. Болат Алматыда тұр___. 3. Студенттер «Менің Отаным» тақырыбына шығарма жаз___. 4. Сен Астанаға пойызбен кет_____. 5. Біз кітапханада кітап ізде____. 6. Ермек ауруханада жұмыс істе____. 7. Сенің нағашың ауылдан кел___. 8. Жәлел мемлекеттік техникалық университетте оқы___. 9. Жаңбыр қатты жау___. 10. Театрдан қызымды қарсы алып тұрмын. 11. Көп адам Медеуде коньки теуіп жүр.
Сұхбаттар.
1. Сұхбатты рөлдерге бөліп оқыңыздар, не жайында екенін пайымдаңыздар.
оқу орындарыңызға келген себебім, бізге еліміздегі жастар саясатына ат салысатын, белсенді, болашағынан үміт күттіретін жас қыздар мен жігіттер қажет. Сіздердің университеттеріңіз осы бағыттағы жүргізетін жұмыстарымызға лайық үміткелерді ұсына ала ма?
сөйлескенбіз. Біз өз ішімізден білімді де жалынды үш студентімізді ұсынып отырмыз. Міне, олардың түйіндемелері, құжаттары.
меңгергендігі. Бұл талаппен таныссыз ғой
бойжеткен. Ол - қазақ тілінен өткен облыстық байқаудың жеңімпазы. Мына студенттіміздің аты-жөні – Асқаров Қайрат Асанұлы. Бұл бала да - оқу озаты, сонымен бірге шахматтан облысымыздың чемпионы. Ана тілін жетік біледі. Тағы да үміткерлеріміз бар.
өздерімен кездесіп, таныссам деп едім.
жерге жинайын.
2.
– Кешіріңіз, бұл – кадрлар бөлімі ме?
2. Іссапарда. Зат есімнің жалғаулары.
Cөздік:
Іссапар-командировка
іссапардың бағыты-направление командировки
іссапардың мақсаты-цель командировки
іссапар жөнінде есеп-отчет о командировки
құжат – документ
құжатты толтыру-заполнение документа
куәлік-удостоверение
іссапар куәлігі- удостоверение командировки
алыс-далеко
жақын-близко
себеп-причина
тіркеу-регистрировать
жұмыс бабы-по работе
іссапарда неше күн боласыз? – Сколько дней будете в командировке?
іссапарыңыз неше күнге созылады? - Сколько дней продлиться командировка ?
Қонақ үй – гостиница
қай қонақ үйде тоқтаймыз? – В какой гостинице остановимся?
бос бөлмелер(нөмер) бар ма? –Есть ли свободные комнаты(номера)?
маған екі кісілік бөлме(нөмер) керек. – Мне нужна комната(номер) на двоих.
бөлменің (нөмердің) бір тәулігі қанша тұрады? - Сколько стоит комната(номер) в сутки?
бөлмені (нөмерді) маған қалдырыңыз - Оставьте комнату (номер)за мной
нөмердің кілтін беріңізші – Дайте, пожалуйста, ключи от номера
қызметші әйелді қалай шақыруға болады?- Как вызвать горничную?
әкім-администратор
қабылдайтын кезекші - портье
есептесу қағазын әзірлеңізші - приготовьте счет, пожалуйста
1-тапсырма. Сөздерге көптік жалғау жалғаңыз. Сағат, ана, үй, қағаз, ұя, балға, клуб, мұғалім, қыз, көз, аң, сай, гүл, кілем, есік, етік, піл, той, сатушы, әйел, сабақ, әке, оқулық.
2-тапсырма. Сөздерді тәуелдеңіз: ана, білезік, сағат.
3-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз: Я-слушатель. Вы первые. Они хорошие соседи. Ты на уроке. Она педагог. Мы не близнецы. Вы коллеги.
4-тапсырма. Келесі сөздерге барыс, шығыс, жатыс септіктерін жалғаңыз:
Университет, мекеме, министрлік, баспа (издательство), әкімдік, терезе, Студенттік кәсіподақ ұйымы, білім, бастық, орынбасар, Өскемен қаласы, қала, Қазақстан Республикасы, баяндама, хабарлама, университет, кафедра, кеңсе, деканат.
5-тапсырма. Келесі сөйлемдердегі жақшаның ішіндегі сөздерді аударып, оларға тәуелдік жалғауын жалғаңыздар.
Үлгі: Менің бастығым ертең Астанадан келеді.
Менің (начальник) ертең Астанадан келеді. Сенің (здоровье) болмай жүр ғой. Оқытшы (книга) үстелде жатыр. Біздің (дружба) жарасқанына талай жыл болды. Еліміздің (будущее) білімді жастарда. Сіздің (специальность) өзіңізге ұнайды ма?
6-тапсырма. Тәуелдік жалғауын жалғаңыз, аударыңыз. Үлгі: Менің әкем.
Менiң - әке…, жұмыс орн…, бала…, балалар…, ата-ана…, телефон нөмір..., білім... . Сенiң - әке…, ата-ана…, бала…, жұмыс орн…, әріптес…, телефон..., әріптестер... . Сiздiң - бала…, шеше…, жұмыс…, отбасы…, телефон нөмір…, ата-ана..., аты-жөн... . Оның - әке…, фирма…, аты-жөн..., телефон нөмір..., құжат..., өмірбаян..., білім... .
7-тапсырма. Тиісті сөздерге тәуелдік жалғауын жалғап, сөйлем құрастырыңыз, аударыңыз.
Үлгі: Менің әкем – іскер.
|
Менің Сенің Сіздің Оның Біздің Сендердің Сіздердің Олардың |
әке, іні, сіңлі, шеше, қарындас, апа, аға, немере, нағашы, жезде, келін, бала, қыз, ата, әже, жиен, туыс, жолдас, әйел, дос, әріптес, курстас, сыныптас, жерлес |
іскер, сатушы, филолог, менеджер, инженер, дәрігер, оқушы, студент, зейнеткер, қызметкер, аудармашы, тәрбиеші, есепші, заңгер, экономист, суретші, педагог, әнші. |
8-тапсырма. Сұрақтарға септік жалғаулы сөздермен жауап беріңіз:
Үлгі:Оқытушы студентпен әңгімелесті.
Қажет сөздер мен сөз тіркестері:
Университетте, досыма, олардың үйі, сендердің компьютерлеріңді, оның досына, әлеуметтік жұмыс мамандығын, Өскемен қаласының, анамды, деканның, Отанымызды, елімнің болашағына, университететтен, студентпен, бесінші ғимарат.
Тақырып бойынша мәтін.
Астана қаласына іссапар
Өткен айда мен ғылыми семинарға қатысу үшін Астанаға іссапарға бардым. Іссапар шығыны өз мекемем есебінен төленді. Мен пойызға билетті алдын-ала сатып алдым. Астана қаласы ызғарлы ауа-райымен қарсы алды. Бірақ мені қарсы алған жандар өте сыпайы, жылы жүзді екен. Астанада «Ақжайық» қонақ үйіне тоқтадым. Қонақ үй жайлы және семинар болатын жерге жақын болды.Таңғы, түскі тамағымды осы қонақ үйдің мейрамханасынан ішіп жүрдім. Мен Ғылыми орталыққа дейін жаяу барып жүрдім. Ғылыми семинар өте қызықты өтті. Іссапарым бір аптаға созылды.. Апта соңында Астананың көрікті жерлерін араладым. Қайтар жолда автобуспен қайттым.
15-апта
Грамматиканы қайталау:
ҚАЗАҚ ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫН ҚАЙТАЛАУҒА АРАНАЛҒАН ҚОСЫМША МАТЕРИАЛ
Казахский язык принадлежит к тюркской семье языков, куда относятся узбекский, кыргызский, татарский, башкирский, азербайджанский, туркменский, турецкий и д.р. языки. На казахском языке говорят в мире около 12 млн. человек, из них в Казахстане - 8 млн. человек, 2 млн. в остальных странах СНГ, 1.5 млн. в Китае. Кроме того, казахский язык распространен в Монголии, Афганистане, Пакистане, Иране, Турции, Германии. С 1989 года казахский язык является государственным языком Республики Казахстан. В настоящее время на казахском языке имеется богатая художественная, общественно-политическая и научная литература, выходят сотни газет и журналов, регулярно ведутся радио и телепередачи.
Русский язык, в отличии от казахского, относится к славянской группе индо-европейской семьи языков. Несмотря на то, что оба языка относятся к разным семьям, между ними имеется много общего: значительная часть гласных и согласных звуков, многие грамматические категории (лица, числа, падежа и д.р.), лексико-семантические единицы.
Вместе с тем между ними имеются и значительные различия, которые вытекают прежде всего из структурных особенностей агглютинативных языков, к которой принадлежит казахский язык, и флективных, к которым принадлежит русский язык. Для агглютинативных языков характерно присоединение однозначных суффиксов или окончаний, несущих грамматическое значение, к неизменяемому корню или основе, являющихся носителями лексического значения. Для флективных языков характерно слияние изменяемого корня с многозначными окончаниями.
1) Структурно-типологическая характеристика казахского языка, в основном, связана с его принадлежностью к агглютинативным языкам. Для описания агглютинативного типа применяется, как правило, набор признаков, учитывающих не только фонетические, но также морфологические и синтаксические особенности.
2) Современный казахский алфавит состоит из 42 букв:
15 букв для передачи гласных:
а, ә, о, ө, ы, і, у, ұ, ү, э, и, ю, я, е, ё;
25 для передачи согласных:
б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ч, ш, щ, һ.
Присущие только казахскому языку звуки ә, ө, ұ, ү, і, ғ, қ, ң, һ.
3) Основным фонетическим законом казахского языка является закон сингармонизма или гармонии гласных, оно характерно для агглютинативных языков. В соответствии с законом сингармонизма в составе казахского слова могут быть гласные только одного ряда: либо переднего жіңішке (ә, е, ө, і, ү), либо заднего жуан (а, о, ы, ұ), т.е либо мягкие гласные, либо твердые гласные.
Например: ба-ла-лар, ке-ре-мет. В русском языке такая закономерность отсутствует. Сравните: рас-пи-са-ни-е, че-ловек. Искючением из этого правила служат только заимствованные из других языков (кі-тап, те-ле-фон), имена существительные в творительном падеже (бала-мен, бор-мен), а также имена существительные и местоимения в притяжательной форме с суффиксами – нікі/-дікі/-тікі (олар-дікі, ата-нікі).
4) В отличии от русского языка, где ударение является подвижным, казахское словесное ударение является неподвижным и падает, как и в других тюркских языках, на гласный последнего слога.
5) В казахском языке при обозначении принадлежности предмета употребляются не только притяжательные местоимения, но и особые притяжательные окончания:
Менің бала-м - мой сын
Сенің дәптер-ің - твоя тетрадь
6) В казахском языке нет предлогов. Значение русских предлогов большей частью передаётся посредством послелогов, а также в форме косвенных падежей.
Балалар үшін - для детей.
Мұратқа алдым - купил для Мурата.
7) Если перед существительным стоит числительное, то окончание множественного числа в существительном не употребляется.
Бес студент - пять студентов.
Он оқушы - десять учеников.
8) В казахском языке числительные и прилагательные в функции определения перед существительными не изменяются ни в числе, ни в падеже.
Жақсы кітаптар - хорошие книги
Жақсы кітапты - хорошую книгу
Үш оқушыға - трем ученикам
Екінші бөлмені - вторую комнату
9) В казахском языке отсутствует категория рода. Поэтому одно и то же прилагательное, местоимение или порядковое числительное, в зависимости от смысла предложения, может переводиться на русский язык в мужском, женском или среднем роде.
Екінші көше - вторая улица
Екінші орын - второе место
Екінші сынып - второй класс
Из-за отсутствия категории рода местоимение 3 лица только одно – ол, оның (он, она, ее, его).
10) В казахском языке именные части речи, в отличие от русского языка, изменяются по лицам. Спряжение именных частей речи в единственном и во множественном числе:
|
Ед. ч. жекеше |
Мн. ч. көпше |
|
1. Мен оқушымын 2. Сен оқушысың Сіз оқушысыз 3. Ол оқушы |
1. Біз оқушымыз 2. Сендер оқушысыңдар Сіздер оқушысыздар 3. Олар оқушылар |
11) Употребление личных местоимений (мен, сен, біз, ол) перед спрягаемыми частями речи не обязательно. Поскольку в личных аффиксах содержится указание на соответствующее лицо.
12) В казахском языке в отличие от русского вопрос кiм? (кто?) ставится только к существительным, обозначающим человека, а ко всем остальным существительным, в том числе и к одушевленным, ставится вопрос не? (что?). Например: кiм? әке (отец), не? ат (лошадь).
13) Имя прилагательное, субстантивируясь, спрягается по лицам, принимает аффиксы принадлежности и склоняется
|
1. жақсымын 2. жақсысың жақсысыз 3. жақсы |
1. көрiктiмін 2. көрiктiсің көріктісіз 3. көрiктi |
14) В казахском языке причастие, стоя перед определяемым существительным, не изменяется ни в падеже, ни в числе. Если вы помните, то в русском языке причастие согласуется с определяемым словом в роде, числе и падеже.
Келген кiсi - приехавший человек
Келген кiсiлер - приехавшие люди
Келген кiсiнi - приехавшего человека
15) В казахском языке имена числительные (количественные, порядковые), употребляясь в предложении перед существительным в функции определения, не изменяются в числе и падеже.
Бiр үй - один дом
Бiрiншi үй - первый дом
Бiр үйде - в одном доме
Бiрiншi балаға - первому ребенку.
16) В казахском языке порядок слов более строгий, чем в русском. Обычно он таков: /Подлежащее/ - /Прямое дополнение/ - /Сказуемое/
Мен Айгүлді көрдім - Я видел Айгуль
Обстоятельства места и времени располагаются обычно перед подлежащим или перед прямым дополнением, но не после сказуемого: Бүгін мен дүкенде Айгүлді көрдім - Сегодня я видел в магазине Айгуль.
Определение всегда предшествует определяемому слову. При этом первое, может быть и очень развернутым.
А қосымшасы Грамматикалық кестелер
1-кесте
Көптік жалғау
(окончания множественного числа)
|
После гласных, после сонорных р, й, у |
техника -лар шебер -лер |
|
|
После сонорных л, м, н, ң после звонких ж, з |
құрал -дар тәсіл -дер |
|
|
После глухих после звонких б, в, г, д |
университет -тер қозғалыс -тар |
(личные окончания)
|
Конечный звук слова |
Единственное число |
Множественное число |
1-лицо
|
Гласные, сонорные р, л, й |
-мын -мін |
Менбағдарламашы +мын |
-мыз -міз |
Біз бағдарламашы +мыз Біз инженер+міз |
Звонкие з, ж |
-бын -бін |
Менжалғыз+бын |
-быз -біз |
Біз жалғыз+быз Біз егіз+біз |
Глухиесогласные, звонкие б, в, г, д |
-пын -пін |
Мен полиглот +пын Мен студент+пін |
-пыз -піз |
Біз полиглот+пыз Біз студент+піз |
2-лицо
|
Независимо от конечного звука слова |
-сың -сің -сыз -сіз |
Сен жақсы+сың, тілші+сің Сіз адам+сыз, энергетик+сіз |
-сыңдар -сіңдер -сыздар -сіздер |
Сендер жақсы+сыңдар, тілші+сіңдер Сіздер адам+сыздар студент+сіздер |
3-лицо не имеет личных окончаний
3-кесте
Тәуелдік жалғау
(окончания притяжательной формы)
менің баға+м
Менің менің тоб+ым
менің факультет+ім
сенің баға +ң
Сенің сенің тоб +ың
сенің факультет +ің
сіздің баға +ңыз
Сіздің сіздің сессия+ңыз
сіздің тоб +ыңыз
сіздің факультет +іңіз
оның баға +сы
Оның оның сессия +сы
оның тоб +ы
оның куәліг+і
біздің баға +мыз
Біздің біздің тоб +ымыз
біздің факультет +іміз
сендердің баға +лар+ың
Сендерің көптік.ж. + сендердің топ +тар+ың
сендердің факультет +тер+ің
сіздердің баға +лар+ ыңыз
Сіздердің көптік.ж. + сіздердің сессия +лар+ыңыз
сіздердің топ +тар+ыңыз
сіздердің факультет +тер+іңіз
олардың баға +лар+ ы
Олардың көптік.ж. + олардың сессия +лар+ы
олардың топ +тар+ы
олардың факультет +тер+і
4-кесте
Септік жалғау
(падежные окончания)
|
Септіктер (падежи) |
Сөздің соңғы дыбысы (конечный звук слова) |
Жалғаулар (окончания) |
Мысалдар (примеры) |
|
Атау септік (имен.падеж) |
- |
- |
- |
|
Ілік септік (род.падеж) Кімнің? Ненің? Кого? Чей? |
Дауысты, үнді м,н,ң (гласные и сонорные м,н,ң) |
-ның -нің |
Әлия-нің баға-ның өзен-нің |
|
Ұяң ж,з, үнді р,л,й,у (звонкие ж,з, и сонорные р,л,й,у) |
-дың -дің |
қыз-дың этаж-дың үй-дің |
|
|
Қатаң және ұяң б,в,г,д (глухие и звонкие б,в,г,д) |
-тың -тің |
университет-тің сабақ-тың араб-тың |
|
|
Барыс септік (дательно-направит. падеж) Кімге? Неге? Қайда? Кому? Чему? Куда? |
Дауысты, үнді, ұяң з,ж (гласные, сонорные и звонкие з,ж) |
-ға -ге |
Сара-ға қыз-ға гараж-ға үй-ге |
|
Қатаң және ұяң б,в,г,д (глухие и звонкие б,в,г,д) |
-қа -ке |
сабақ-қа университет-ке сайыс-қа |
|
|
I, II жақ тәуелдік жалғауы (I, II лицо прит.формы) |
-а -е |
Отаным-а елім-е |
|
|
III жақ тәуелдік жалғауы (III лицо прит.формы) |
-на -не |
мамандығы-на желісі-не |
|
|
Табыс септік (вин.падеж) Кімді? Нені? Кого? Что? |
Дауысты (гласные) |
-ны -ні |
сала-ны желі-ні |
|
Үнді, ұяң з,ж, (сонорные и звонкие з,ж) |
-ды -ді |
қағаз-ды принтер-ді |
|
|
Қатаң және ұяң б,в,г,д (глухие и звонкие б,в,г,д) |
-ты -ті |
торап-ты Интернет-ті |
|
|
III жақ тәуелдік жалғауы (III лицо прит.формы) |
-н |
қаламы-н дәптері-н |
|
|
Жатыс септік (местный падеж) Кімде? Неде? Қайда? У кого? У чего? Где? |
Дауысты, үнді, ұяң з,ж, (гласные, сонорные и звонкие з,ж) |
-да -де |
қала-да көше-де |
|
Қатаң және ұяң б,в,г,д (глухие и звонкие б,в,г,д) |
-та -те |
кітап-та өшіргіш-те |
|
|
III жақ тәуелдік жалғауы (III лицо прит.формы) |
-нда -нде |
апасы-нда әкесі-нде |
|
|
Шығыс септік (исходный падеж) Кімнен? Неден? Қайдан? От кого? От чего? Откуда? |
Дауысты, үнді, ұяң з,ж (гласные, сонорные и звонкие з,ж) |
-дан -ден |
қала-дан көше-ден |
|
Үнді м,н,ң және III жақ тәуелдік жалғауы (сонорные м,н,ң и III лицо прит.формы) |
-нан -нен |
адам-нан дүкен-нен |
|
|
Қатаң және ұяң б,в,г,д (глухие и звонкие б,в,г,д) |
-тан -тен |
кітап-тан өшіргіш-тен |
|
|
Көмектес септік (творит. падеж) Кіммен? Немен? С кем? С чем? |
Дауысты және үнді (гласные и сонорные) |
-мен |
Кәрім-мен балға-мен |
|
Ұяң з,ж, (звонкие з,ж) |
-бен |
көз-бен қағаз-бен |
|
|
Қатаң және ұяң б,в,г,д (глухие и звонкие б,в,г,д) |
-пен |
қасық-пен сүт-пен |
5-кесте
Сан есім.
Сандар
|
1 бір |
2 екі |
3 үш |
4 төрт |
5 бес |
6 алты |
7 жеті |
8 сегіз |
9 тоғыз |
10 Он |
|
20 жиырма |
30 отыз |
40 қырық |
50 елу |
60 алпыс |
70 жетпіс |
80 сексен |
90 тоқсан |
100 жүз |
1000 Мың |
Сан есім
(имя числительное)
|
ДАРА бір |
КҮРДЕЛІ он бір |
|
НЕГІЗГІ екі |
ТУЫНДЫ екінші |
|
ЕСЕПТІК (количественные) Қанша? Неше? Бір, екі, үш, қырық, он бес |
|
|
РЕТТІК (порядковые) Нешінші? ы ы ы і і і
Бірінші, қырықыншы екінші, алтыншы Жиырма + сы + ншы |
|
|
ЖИНАҚТЫҚ (собирательные) Нешеу? а 1-7 е біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу |
|
|
БОЛЖАМДЫҚ (предположительные) Қанша? Неше? Қаншадай? - ДАЙ, -ДЕЙ - ТАЙ, - ТЕЙ есеп.+Ш.с. астам есеп.+Б.с. қарай жуық, таман Елудей, алтыдай бестей, қырықтай сегізден астам мыңға жуық |
|
|
ТОПТАУ (разделительные) - ДАН, -ДЕН - ТАН, - ТЕН - НАН, - НЕН Жиырмадан, екіден алпыстан, үштен мыңнан, сексеннен |
|
|
БӨЛШЕКТІК (дробные) Жарым бүтін есептік+Шығыс септік Он жарым бір бүтін оннан бір |
6-кесте
Етістік
(глагол)
|
отвечает на вопрос Не істейді? и бывает следующих видов |
|
|
НЕГІЗГІ (непроизводн.) оқы, жаз |
ТУЫНДЫ (производн.) ойна, ойла |
|
БОЛЫМДЫ (положительная форма) кел, бар
|
БОЛЫМСЫЗ (отрицательная форма) 1. М Б П бар-ма 2. жоқ, емес келген жоқ |
|
ДАРА (простая форма) ойна |
КҮРДЕЛІ (сложная форма) барып кел |
|
имеет следующие категории времени ШАҚ (время) Келер (буд.) Өткен (прош.) Осы (наст.) келеді келді келе жатыр |
|
|
и наклонения РАЙ (наклонение) Ашық (изъяв.) Бұйрық (повел.) Шартты (условн.) Қалау (желат.) айтады айт айт-са айт-қым келеді |
Виды времен глагола имеют подвремени. Келер шақ делится на
три подвремени: ауыспалы келер шақ, мақсатты келер шақ, болжалды келер шақ. Өткен шақ делится на жедел өткен шақ и бұрынғы өткен шақ. Осы шақ делится на ауыспалы осы шақ и нақ осы шақ.
7-кесте
ӨТКЕН ШАҚ
Жедел өткен шақ
(очевидное прошедшее время)
Основа глагола + -ды, - ді, - ты, -ті + личное окончание
Мысалы:
Мен жаз + ды + м
Сен кел + ді + ң
Сіз айт + ты + ңыз
Ол кет + ті
Біз жаз + ды + қ
Сендер кел + ді + ңдер
Сіздер айт + ты + ңдар
Олар кет + ті
Бұрынғы өткен шақ
(давнопрошедшее время)
Основа глагола + -ған, -ген, -қан, - кен + личное окочание
Мысалы:
Мен жаз + ған + мын
Сен жаз + ған + сың
Сіз айт + қан + сыз
Ол кет + кен
Біз жаз + ған + быз
Сендер кел + ген + сіңдер
Сіздер айт + қан + сыңдар
Олар кет + кен
ОСЫ ШАҚ
Ауыспалы осы шақ
(переходное настоящее время)
Основа глагола + -а, -е, -й, + личное окочание
Мысалы:
Мен өтін + е + мін, - мын
Сен сұра + й + сың, - сің
Сіз айт + а + сыз, - сіз
Ол бар + а + ды, - ді
Біз өтін + е + міз, - мыз
Сендер сұра + й + сыңдар, - сіңдер
Сіздер айт + а + сыздар, - сіздер
Олар бар + а + ды, - ді
Нақ осы шақ
(очевидное настоящее время)
Простая форма
+ личное окончание
Мысалы:
Мен отыр + - мын
Сен жатыр + - сың
Сіз тұр + - сыз
Ол жүр
Біз жүр + - міз
Сендер отыр + -сыңдар
Сіздер тұр + -сыздар
Олар жатыр
Сложная форма
Основа глагола + -ып, -іп, -п + личное окочание
Мысалы:
Мен жаз + ып отыр + мын
Сен жаз + ып отыр + сың
Сіз айт + ып жатыр + сыз
Ол айт + ып жатыр
Біз кел + іп жүр + міз
Сендер кел + іп жүр + сіңдер
Сіздер оқы + п тұр + сыңдар
Олар оқы + п тұр
КЕЛЕР ШАҚ
Ауыспалы келер шақ (переходное будущее время)
Основа глагола + -а, -е, -й, + личное окочание
Мысалы:
Мен жүр + е + мін, - мын
Сен қара + й + сың, - сің
Сіз қос + а + сыз, - сіз
Ол бар + а + ды, - ді
Біз өтін + е + міз, - мыз
Сендер сұра + й + сыңдар, - сіңдер
Сіздер айт + а + сыздар, - сіздер
Олар бар + а + ды, - ді
Примечание: глаголы в ауыспалы келер шақ образуются также, как глаголы в ауыспалы осы шақ. Это времена глагола, которые в зависимости от контекста могут представлять и настоящее и будущее время и обозначают действие, которое обычно имеет место. В будущем времени говорящий может высказывать уверенность в том, что действие произойдет в будущем, использую слова ертең, бірсүгіні, бір айдан соң и т.д.
Мақсатты келер шақ
(будущее время намерения)
Основа глагола + -мақ, -мек + личное окочание
-пақ, -пек
-бақ, -бек
Мысалы:
Мен жүр + мек + пін, - пын
Сен қара + мақ + сың, - сің
Сіз қос + пақ + сыз, - сіз
Ол бар + мақ
Біз өтін + бек + піз, - пыз
Сендер сұра + мақ + сыңдар, - сіңдер
Сіздер айт + пақ + сыздар, - сіздер
Олар бар + мақ
Например: Біз емтиханды ертерек тапсыр-мақ-пыз. Мы намерены сдать экзамен пораньше.
Болжалды келер шақ
(будущее предположительное время)
Будущее предположительное время глагола обозначает действие, степень вероятности которого является предположительной. В русском языке это значение передается формой будущего времени в сочетании со словом «возможно».
Основа глагола + -ар + личное окочание
-ер
-р
Мысалы:
Мен жүр + ер + мін, - мын
Сен қара + р + сың, - сің
Сіз қос + ар + сыз, - сіз
Ол бар + ар
Біз өтін + ер + піз, - пыз
Сендер сұра + р + сыңдар, - сіңдер
Сіздер айт + ар + сыздар, - сіздер
Олар бар + ар
Например: Мен оған хат жаз-бақ-пын. Я, возможно, напишу ему письмо
8-кесте
Етіс формасы
(формы залогов)
|
Түрлері |
Жұрнақтар |
Мысал |
|
өзгелік етіс (понудительный залог) “заставить, понудить, попросить, позволить совершить какое-либо действие” |
-қыз/-кіз; -ғыз/-гіз -дыр/-дір; -тыр/-тір -ыр/-ір, -ар -т |
Сайла+т, ойла+т, айт+қыз, жаз+дыр, біл+дір, тап+тыр қат+ыр, кет+ір, шығ+ар Мен көйлек сатып ал+дыр+дым. Я попросила купить себе платье |
|
өздік етіс (возвратный залог) |
-ын/-ін, -н |
Жу+ын, ки+ін, тара+н Мой-ся, одень-ся, расчеши-сь |
|
4. ырықсыз етіс (страдательный залог) предмет подвергается действию другого предмета |
-ыл/-іл, -л |
Қой+ыл+ды, көрсет+іл, ки+іл+ді, істе+л+ді Хат ауылға жебер+іл+ді. Письмо отправлено в аул. |
|
ортақ етіс (взаимный залог) “одновременно с кем-либо находиться в определенном состянии” |
-ыс/-іс, -с |
Сөйле+с+ті, кезде+с, айт+ыс+ты, әкел+іс+тім. Олар хат жаз+ыс+ты. Они переписывались |
№7-КЕСТЕ
Есімдік (Местоимение)
|
Түрлері |
Мысалдар |
|
|
I. Тұлғасына қарай (по способу образования) |
Негізгі (непроизвод- ные) |
мен , сен, не, кім |
|
2. Туынды (производные) |
біреу (кто-то), мынау (это), қандай (какой), барлық (все) |
|
|
II. Құрамына қарай (по составу) |
1. Дара (простые) |
ол (он), анау, сонау (тот, та), қанша (сколько) |
|
2. Күрделі (сложные) |
бірнеше (несколько), ешкім (никто), кейбіреу (некто) |
|
|
III. Мағынасына қарай (по значению) |
Жіктеу (личные) |
мен (я), сен (ты), сіз (вы), ол (он, она, оно), біз, біздер (мы), сендер, сіздер (вы), олар (они) |
|
Сілтеу (указательные) |
бұл, осы, мына, мынау (этот, эта, это), сол, ана, анау (тот, та, то) |
|
|
Сұрау (вопросительные) |
кім? (кто?), не? (что?), неше? (сколько?), қай? (который?), қандай? (какой?), қалай? (как?), қашан? (когда?) қайда? (где?), қайдан? (откуда?), нешінші? (который по порядку?) |
|
|
Өздік (возвратные) |
өз (свой), өзім (я сам), өзің (ты сам), өзіңіз (вы сами), өзі (он сам), өзіміз (мы сами), өздерің, өздеріңіз (вы сами), өздері (они сами) |
|
|
Белгісіздік (неопределенные) |
біреу (кто-то, некто, кто-либо), кей, кейбір (некоторый некоторая, некоторое), бірдеңе (что-то, нечто, что-либо) |
|
|
Болымсыздық (отрицательные) |
ешкім (никто), ешбір (ничто), ештеме, дәнеме (ничего), ешқашан (никогда), ешқайда (никуда), ешқандай (никакой) |
|
|
Жалпылау (определитель - ные) |
бәрі, барлық, бүкіл, барша (весь, вся, все), әр, әрбір (каждый, каждая, каждое) |