Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1. Кәсіпорын экономикасының зерттеу пәні және міндеттерін түсіндіріңіз. Экономика бұл барлық экономикалық ғылымдар үшін жалпы ғылымдар үшін жалпы объекті болып табылатын және адамзат қажеттілігін қанағаттандыруға қызмет ететін, адамзат әрекетінің саласы.
Өндірістегі кәсіпорынның барлық шаруашылық қызметтін сипаттау мен түсіндіру кәсіпорын экономикасы курсының зерттеу пәні болып табылады. Өндірістік үрдістің заңдылықтарын танудың негізінде өндірістік мақсаттарды іс жүзінде жүзеге асыратын шаруашылық әдістерді зерделеуге мүмкіндік туады. Сонымен кәсіпорын экономикасының зерттеу пәні - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың жиынтығын, яғни айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп шоттары, ақша қаражаты, бағалы қағаздары, меншіктің материалдық емес қорлары өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметтерден түскен табыстар мен пайда болып табылады. Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігі өнімді өткізу мен көрсетілген қызметтен түскен пйдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік қорлардың көлемінен басқада тұтыну қорларының жиынтығынан жиналған қаражаттардан және тағы басқалардан көрінеді.
Кәсіпорын экономикасының негізгі міндеттері келесідей:
2. Кәсіпкерлік ортаның мәнін ашыңыз.
Өндіріс кәсіпорынның шаруашылық қызметін сипаттау және түсіндіру - кәсіпорын экономикасы курсының пәні болып табылады. Кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметін белгілі кәсіпкерлік ортада атқарады. Кәсіпкерлік орта қалыптасатын экономикалық және саяси жағдаймен құқықтық, әлеуметтік мәдени, технологиялық, географиялық, экологиялық, ахуалымен сипатталады.
3. Кәсіпорынды басқару принциптері және қызметтерін түсіндіріңіз.
Кез-келген саладағы өндірістің тиімділігін арттырудың маңызды факторы болып басқаруды жақсарту болып табылады.
Кәсіпорынды басқару принциптері келесілерден тұрады:
Үнемділік-аз шығын жүмсап,белгілі бір нәтижеге қол жеткізу және қолда бар қаражатпен өнімнің еі көп көлемін шығару.
Қаржылық тұрақтылық-кәсіпорын кез келген уақытта өзінің міндеттерін немесе қарызын өзінің жеке қаражаттарымен немесе несие алу арқылы өтеуді талап етеді.
Пайда-пайда табудың пайда табудың көзі бар:
3.инновациялық қызмет арқылы пайда табу;
Кәсіпорынның тиімді қызмет етуіне әсер ететін факторлар:
Ішкі факторлары:
Сыртқы факторлар:
Басқару теориясының маңызды мәселесі – басқарудың жалпы және өзгеше нышандарының ара-қатынасы. Кәсіпорынды басқаруда жалпы принциптердің рөлін асыра сілтеу дұрыс емес , әрі практикалық қателіктерге әкеп соғады. Кәсіпорынды басқарудың мәнін анықтай отырып, онда кез-келген басқа жүйелердегідей басқарудың жалпы және өзгеше белгілері сипат алатындығын естен шығармау керк және берілген басқару функциясының мәнін толығырақ сипаттау қажет .
Кәсіпорынды басқару функциялары:
4. Кәсіпорынның табыс табу көздерін атаңыз. "Табыстар дегеніміз" - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі. Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы - директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін. Кәсіпорынның табыс табу көздері:
Өндірістік кәсіпкерлікке – өнім өндіруге, жұмыс пен қыз-т ұсынуға, ақпаратты жинау, өңдеу ж/е ұсынуға, рухани құндылықтарды ж/е т.б. құруға бағытталған, ары қарай тұтынушыға өткізілуі тиіс қыз-тер жатады. Кәсіпкерліктің бұл түріндегі өндірістің қыз-ті негізгі б.т. Ө.к. – кәсіпкерлік түрінің ең маңыздысы болғанымен, ең қиыны да б. саналады.
Ком-лық кәсіпкерліктің мәнін тауарлы – ақша қатынасы, тауарлы – айырбас әрекеті құрайды. Яғни тауарлар мен қызметтерді қайта сату. Ө.к. қыз-тен айырмашылығы, мұнда өнім шығару үшін өнд-к ресурспен қамтамасыз ету қажет емес.
Кәсіпорынның инновациялық қыз-ті –бұл жаңа н/се өнімнің жақсаруы, не
қыз-т көрсетуі, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану мақсатындағы ғылыми – техникалық ж/е зияткерлік әлеуеттік шаралар жүйесі. Бұл жеке сұранысты, сонымен бірге жалпы пайдалы жаңалықтарға қоғамның мұқтажын қанағаттандыруы үшін пайдаланылады.
5. Кәсіпорын мақсаты мен қызмет аясын түсіндіріңіз.
Кәсіпорын – бұл заңмен рұқсат етілген қызмет көрсетуден, жұмыс орындаудан, тауар сатудан, мүлігін пайдаланудан жүйелі табыс алуға бағытталған әрекетті өз бетінше тәуекелге бас тіге отырып жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің субъектісі.
Бұған сәйкес , кәсіпорын қызметінің негізгі мақсаты – қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда табу. Өркениетті нарықтық қатынас екі мақсаттың парасатты үйлесуін талап етеді. Әрине, бизнес – бұл кәсіпкердің экономикалық қызметі, олардың өнері мен қабілеті тиімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ететін, пайданың барлық өспелі көлемін әкеледі. Бұнымен бірге, ашық экономика жағдайында бизнестің дамуы тұтыну нарығын тауарлармен және қызметтермен толтыруға көмектеседі, экономиканың құрылымдық қайта құрылуын жандандырады, ғылыми – техникалық жетістіктерді ендіруді ынталандырады, өндіріс тиімділігін жан – жақты көтеруге көмектеседі.
Жағдай өзгерісіне икемді бейімделу қабілеті қазіргі кәсіпорындағы кәсіпкердің маңызды қыры б.т. Бұл үшін таңдалған қызмет аясында жетік болып, қажетті мінез – құлықтарды игеру керек: мақсаттылық, өжеттілік, сәтсіздікке дайын болу, өз қателіктерінен қорытынды жасап және сабақ алу қабілеті.
Өндірістік кәсіпорын өндірістік-техникалық, ұйымдық, экономикалық және әлеуметтік тұтастығымен сипатталады.
Өндірістік- техникалық тұтастық – кәсіпорында қолданылатын шикізаттар мен материалдарды дайын өнімге айналдыратын, өндіріс үдерісінің жекелеген сатыларының өзара әрекеті мен біртұтас технологияны қамтитын, өндіріс құралдарының кешенімен анықталады.
Ұйымдық тұтастық – кәсіпорынның жалпы және ұйымдық құрылымында өзінің бейнесін көрсететін, бір ғана басшылық пен бір ған ұжымның болуымен анықталады.
Экономикалық тұтастық – сатылатын өнім көлемі, рентабельділік деңгейі, жалпы пайда, кәсіпорын қорлары және т.б. жұмыстардың экономкалық нәтижелерінің бірлігімен анықталады және ең бастысы, алынған пайда қызметтің негізгі мақсаты ретінде көрінеді.
6.Кәсіпорынды қызметіне байланысты жіктеңіз.
Экономикада әртүрлі кәсіпорындар қызмет етеді. Олар бір бірінен бірқатар белгілері бойынша ажыратылады: салалық құралдары бойынша, көлемі, біртекті өнім өндіру ауқымы мен мамандандырылу деңгейі бойынша, өндірісті ұйымдастыру әдісі мен оны максимизациялау мен автоматтандыру деңгейі бойынша, ұйымдық құқықтық нысаны бойынша және т.б.
Салаллық құралдар белгісіне қатысты кәсіпорын келесідей қызмет атқарады: өнім дайындау кезінде тұтынушылық сипаты, дайын өнімнің сипаты мен тағайындалу, өндірістің техникалық және технологиялық бірлігі, ағымдағы жылдағы жұмыс уақыты.
Тұтынылатын шикізат сипаты бойынша өнеркәсіптік кәсіпорын және өңдеуші өнеркәсіп болып жіктеледі.
Дайын өнімнің ағайындалу бойынша барлық кәсіпорындар екі үлкен топқа бөлінеді: тұтыну затын өндіруші және өндіріс құралдарын өндіруші.
Технологиялық бірлігі бйоынша механикалық және химиялық өндіріс үдерісін иеленумен, өндіріс үрдісі дискретті және үзіліссіз кәсіпорындарға ажыратылады.
Ағымдағы жылдағы құмыс уақыты бойынша мезгілдік және жыл бойы өызмет ететін кәсіпорын болып жіктеледі.
Көлем белгісі бойынша шағын, орта және ірі кәсіпорындарға бөлінеді. Кәсіпорындарды осы топтардың біреуіне жақызудың ең басты критерийі болып, экономика салалары бойынша түрленетін жұмысшылар саны табылады.
Біртекті өнім өндіру ауқымы мен мамандандырылу деңгейі бойынша кәсіпорын: мамандандырылған, әртараптандырылған және аралас болып жіктеледі.
Қызмет мақсатынан тәуелді кез келген заңды тұлға екі категорияның біреуіне жатады:
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалар ұйымдық-құқықтық нысаны бойынша Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес келесідей жіктеледі:
Коммерциялық емес ұйымдар: мекеме, қоғамдық бірлестіктер, қоғамдық қор, тұтыну кооперативі, діни бірлестік, заңды тұлғалардың қауымдық нысанындағы бірлестігі.
Кәсіпорындар әр тұрлі белгілері бойынша жіктеледі: 1) Салалық құралдары бойынша; 2) шаруашылық қызметінің сипаты мен түрі; 3) құқықтық жағдайы бойынша; 4) меншік сипаты бойынша және басқа да белгілері бойынша.
7. Өндірістік бағдарлама және оның көрсеткіштерін атаңыз
Өндірістік бағдарлама тұтынушылар үшін өнім өндіретін кез келген кәсіпорында жасалады. Өндірістік бағдарламаны жасаған кезде әртүрлі факторларды ескеруді қажет етеді. Өндіріс саласына байланысты өнімнің бірнеше түрлерін анықтайды: материалдық өндіріс (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс, тағы басқа) және материалдық емес өндіріс(тасымалдау, сауда, білім беру, денсаулық сақтау және тағы басқа) кез келген өндірісте өндірілетін өнімдердің сыныптамалары мен топтамалары болады, сол бойынша мысалға өнеркәсіпте машина жасау,тігу және тоқыма, аяқ киім тігу өнеркәсіптері бар. Қызмет те өз кезегінде бөлінеді: темір жол, теңіз, әуе, автомобильдік және басқа да тасымалдар.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы – тұтынушылардың тапсырысы мен келісім – шартқа байланысты өндірілетін өнімдер мен қызметтердің жиынтығы болып табылады. Өндірістік бағдарламаны жасағанда кәсіпорынның негізгі мақсаты ескеріледі, яғни өнім табыстылығы мен капитал рентабельділігінің жоғары деңгейін сақтай отырып өндірісті кеңейту.Осы жоспарларды орындау үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді даму стратегиясын жасайды.
Өндірістік бағдарламаны жасағанда оның түбінде тауарлық стратегияға, тауарлық саясатқа және өндіріс стратегиясына сүйенген жөн.
Диверсификация – капитал мен табыстың тиімділігін жоғалту тәуекелімен инвестицияланған және басқа жолмен кәсіпорынға түскен қаражатты бірнеше обьектілер арасында бөлу.
Өндірістік диверсификация – бір уақытта бір – бірімен байланыссыз өнім түрлерін шығару және өнім ассортиментін кеңейту.
Өндірістік бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс пен ұсынысты зерттеу қажет, одан кейін өнімнің қай түрін өндіруді жоғарлату керектігі анықталады. Кейіннен барып өндірістік бағдарламаның орындалуына қарай диверсификациялау қажеттілік деңгейі табылады.
Өндірістік бағдарламаның құрылуының фирманың маркетингтік шаралар комплексіне осылар кіреді:
бағалануы;
Өндірістік бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс пен ұсынысты зерттеу қажет, одан кейін өнімнің қай түрін өндіруді жоғарлату керектігі анықталады. Кейіннен барып өндірістік бағдарламаның орындалуына қарай диверсификациялау қажеттілік деңгейі табылады.
Өндіріс қуатын есептеу өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда үлкен орын алады. Өндірістік қуатты есептеу негізінде келесі факторлар анықталады: өндіріс өсуінің ішкі өндірістік қорлары, өндіріс көлемі, техникалық қайта қарулану қажеттілігі анықталады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы – бұл белгілі уақыт мерзімінде шығарылған өнім бірліктерінің саны немесе көлемі. Белгілі уақыт мерзімінде алынған кәсіпорындар қуаттылығы тұрақты көлеммен есептеледі. Сондықтан өндірісті өзгерту шаралары бойынша өзгертулерді енгізу және бұйымдардың номенклатурасы өзгерту қажеттілігі туады
негізгі қорлар үлесінің артуында көрінеді. Бұл жылдары өнеркәсіптің бірнеше салаларында өндірістік қуаттылықтың нақты төмендеу, станоктарды экономиканың басқа секторларына өткізілу процестері орын алды.
8. Негізгі өндірістік қорларының экономикалық мәні, олардың құрамы және құрылымын түсіндіріңіз.
Негізгі қорлар – бұл материалдық құндылықтың ұзақ кезеңдегі жұмыс істеп тұруы ретіндегі негізгі қорлардың бағалануы. Негізгі қорлардың ерекшелік топтардың жалпы жиынтығы негізгі қорлардың өндірістік құрылымын көрсетеді. Өнеркәсіптің негізгі өндіріс қорлары бұл өзінің біркелкілігіне қарамастан мақсаты ж/е қызмет ету мерзімімен ерекшеленетін еңбек құралдары б.т. Табиғи заттық құрамына байланысты негізгі қорлар мыналардан тұрады: ғимараттар, құрылыстар, қондырғылар, жабдықтар, өндірістік шаруашылық құрал –саймандар, көп жылдық егістер ж/е т.б.
Негізгі өндірістік қорлардың құнында жабдықтар үлесі жоғары болған сайын өнім шығарылымы да, қор қайтарымдылығы да жоғары болады. Сондықтан негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жақсартуы өндіріс ж/е қор қайтарымдылық көрсеткішін жақсаруына, кәсіпорынның ақшалай жинақтарының ұлғаюына әкеледі. Негізгі өндірістік қорлардың құрылымы өндірістің әркелкі салаларында бірдей емес.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары өндірістік ауыспалы айналым жасайды. Олар мынадай сатылардан тұрады:
Негізгі өндірістік қорлардың құрылымына әсер ететін ең маңызды келесі факторлар б.т.: шығарылған өнім сипаттамасы, шығарылым көлемі, автоматизация ж/е механизация деңгейі, кәсіпорынның географиялық ж/е климаттық жағдайы.
Қазіргі Қазақстан өндірісіндегі негізгі қорлардың құрылымы Кеңес Одағында қалыптасқан ерекше топтардың жиынтығынан өзгешелеу болып келеді. Бұл, жабдықтар мен машиналар үлесінің кемуінде, сәйкесіншк транспорттық құралдар ж/е басқа да негізгі қорлар үлесінің артуында көрінеді. Бұл жылдары өнеркәсіптің бірнеше салаларында өндірістік қуаттылықтың нақты төмендеу, станоктарды экономиканың басқа секторларына өткізілу процестері орын алды.
9. Негізгі қорлар амортизациясының мәнін және есептеудің әдістерін түсінідіріңіз. Негізгі қорлардың кез келген объектілері табиғи және сапалық тозуға ұшырайды, яғни адам күшімен техникалық және экономикалық факторлардың ықпалы арқылы олар өзіндік ерекшелігін, үлгісін бірте бірте жояды, жарамсыздыққа әкеледі, сөйтіп алдағы кезде өз бернелерін орындауға мүмкүндіктері болмайды. Тозудың екі түрі:
Табиғи тозу түсінігінің астында негізгі қорлардың тек қана қызмет ету ғана емес, сонымен қатар әрекетсіздік нәтижесінде өзінің бастапқы құнының сатылай жойылуы түсіндіріледі.
Сапалық тозу бұл машиналар мен жабдықтардың құнының олардың қайта өндіруіне кететін қоғамдық қажетті шығындардың кемуі, олардың құнының жаңа және экономикалық тиімді машиналар және жабдықтардың енгізуі арқылыы кеміту.
Амортизациялық аударымның мөлшері олардың қызмет мерзімін есепке алғанда бастапқы негізгі қорлардың құны амортизацияның мөлшерімен анықталады.
Ма
Мұндағы:
Ма -Негізгі қорлардың жыл ішіндегі амортизация мөлшері
Қбк -негізгі қорлардың бастапқы құны
Қж -жойылу құны
Мк -негізгі қорлардың қызмет мерзімі.
Негізгі қорлардың толық құнын қалпына келтіретін қажетті амортизациялық аударымдар сомасын келесі формула арқылы септеуге болады:
Аа
Мұндағы:
А-амортизационды аударымдар;
М-амортизация мөлшері;
К-негізгі қорлардың орташа жылдық құны;
10.Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштерін талдаңыз.
Негізгі қорлардың құрылымы және техникалық деңгей мәліметтеріндегі өнім шығарылымын арттыр, өзіндік құнының төмендеуі және кәсіпорын жинақтарының өсімі тікелей пайдалану деңгейіне байланысты.
Негізгі өндіріс қорының колдану денгейінің тиімділігін айкындайтын негізгі бip жинақтаушы қөрсеткіш – қор қайтарымдылығы.
Қор қайтарымдылығы- дегеніміз жалпы өнім кұныньң орта жылдық негізгі өндірістік қордың кұнына катынасы.
Қор қайтарымдылық(Ққ) көрсеткішін төмендегі формуламен есептейді:
Мұнда: Фөө- жыл бойғы өндірілген өнімнің табиғи немесе құндай есептелгендегі кұны;
Нк - ортажылдық негізгі өндіріс кордың кұны.
Жабдықтарды пайдаланудың экстенсивті коэффициенті - негізгі өндіріс қорының белсенді белімін пайдалану деңгейі уақытпен сипаттайтын көрсеткіш, немесе жабдықтардың нақты істеген жұмыс сағат санының, жоспар бойынша оның жұмыс сағат санына қатынасымен анықталады:
Мұнда: tнақ - машина және жабдықтардың нақты жұмыс жасаған уақты;
tжoc - (жұмыс тәртібі) машина және жабдықтардың жұмыс атқару уақытының режім қоры.
Өндірісте негізгі қорды пайдаланудың, экстенсивті тобында, темендегідей коэффициенттер қолданады:
• жабдықтарды алмастыру коэффициенті;
• жабдықтарды жүктеу коэффициенті.
• жабдықтардың жұмыс тәртібінің алмасуын пайдалану коэффициенті. Өндірісте алынған қорытындыны екіншітоптағы негізгі қордың пайдалану- интенсивті көрсеткіштер мен есеп толтырылады, яғни оларды пайдалану деңгейі қуаттылық (өнімділік) арқылы бейнеленіп көрсетіледі.
Жабдықтарды пайдалануда интенсивті коэффициентінің маңызы өте зор.
Жабдықтарды пайдаланудың интенсивті коэффициенті, машинаны және жабдықтарды пайдалану денгейін қуаттылық пен сипаттайтын көрсеткіш.
Бұл көрсеткішті есептеу үшін төмендепгі формуланы қолданады:
Мұнда: Өн - машина және жабдықтардың нақты өнімділігі;
ӨМ - машина және жабдықтардың техникалық мүмкінділік өнімділігі (жабдықтардың паспорт, мүмкінділігі негізі бойынша анықталады).
Yшінші топтағы интегралды жабдықты пайдалану коэффициенті машина және жабдықтарды пайдалану денгейін уақытпен және қуаттылықпен сипатталатын кешенді көрсеткіш.
Оны мына формуламен анықтауға болады:
Кинтег = КЭкс + Кинтен
11.Айналым қорлары, құрамы мен құрылымын талдаңыз.
Айналым қоры – бұл өндірістік үдерістің міндетті, ал өнімнің өзіндік құнының негізгі бөлігі (элементі). Оның негізгі өндірістік қорлардан ерекшелігі-айналым қоры әрбір өндірістік циклде толығымен тұтынылып, өзінің құнын өндірілген өнімге толығымен өткізеді. Айналым қорына қарағанда айналым капиталы экономикалық санат ретінде кең мағынаны білдіреді. Ол айналым қоры мен айналыс қорынан тұрады.Айналыс қоры қызмет барысында сатуға шығарылған дайын өнім, тауарлар, сондай-ақ кәсіпорын кассасындағы немесе банкінің есеп айырысу шотындағы қаржылар және дебиторлық қарыздар түрінде көрінде.Айналыс қорлары құн түзуге қатыспайды, бірақ түзілген құнды жеткізуші болып табылады. Айналыс қорының негізгі қызметі – ақшалай қаражат арқылы айналымның үздіксіздігі мен бір қалыптылығын қамтамасыз ету.
Айналым капиталы – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
12.Айналым қорларын пайдалану көрсеткіштерін түсіндіріңіз .
Айналым қаражаттарын пайдалану экономикалық көрсеткіштермен сипатталады. Айналым қорларының айналым жылдамдығы айналым қаражаттарын тиімді пайдаланудың маңызды көрсеткіші болып табылады. Ол өзара байланысты келесідей көрсеткіштердің көмегімен анықталады: айналыс коэф-ті, Бір айналыстың ұзақтығы және жүктелу коэффициенттері.
- Айналым құралдарының айналыс коэф-ті. Бір жыл ішінде айналым қаражаттарымен жүзеге асырылған айналым саның көрсетеді:
Кайн ═ РП/Нж РП – бір жылдағы өткізілетін өнімнің көлемі (1жыл ішінде)
Бір айналыстың орташа ұзақтығы
Тайн═ Ткез/Кайн Ткез- жоспарлы кезең уақыты, күн.
айналыс жылдамдығына кері шама өнім өткізу түсімінің 1 теңгесіне авансыланған айналым құралдарының көлемін көрсетеді. Бұл қатынас айналым құралдарының жүктелу коэф-ті деп аталады.
q айн═ Нж/РП
Айналысттыңң үдеуі нәтиижесінде босаған айналым құралдарыныың сомасы:
∆бос═ РП/Ткк*(Т10-Т20) ═ ∆То*РП/Ткк
Ткк – жоспарлы кезең ұзақтығы, күнтізбелік күндер; Т10- бір айналыстың жоспарлы немесе базалық уақыты,күн; Т20- нақты айналыс уақыты, күн; ∆То- бір айналыстық айналымның үдеуі, күн
Айналым құралдары абсолютті және салыстырмалы босауы мүмкін.Айналым құралдары абсолютті босауы: ∆абс ═ РПж/Каж-РПн/Кан. РПж, РПн – бір жылдағы жоспарлыы және нақты өткізілетін өнім көлемі
Айналым құралдары салыстырмалы босауы: ∆сал ═РПн/Ка баз- РПН/Кан
Каж, Кан, Ка баз- сәйкесінше, айналым құралдарының жоспарлы,нақты, базалық айналыс коэф-ті
13.Кәсіпорын персоналы және оны жоспарлаудың мәнін ашыңыз.
Персонал – бұл адамдардың жеке сапаларының күрделі жиынтығы, оның ішінде әлеуметтік-психологиялық қасиеттері басты рөл атқарады, персонал – кәсіпорынның экономикалық және инновациялық кеңістігінің маңызды бөлігі.
Персонал – бұл ұйымның болашағын анықтайтын стратегиялық фактор, себебі, тек адамдар ғана жұмысты орындайды, идеяларды ұсынады және кәсіпорынның әрі қарай дамуына мүмкіншілік береді.
Персонал – «кадрлар» түсінігін қамтитын неғұрлым кең ұғым болып табылады, сондықтан персоналды басқару негізі болып ұйым мақсаттарына жету, өндірістік жүйелердің қызмет етуінде жұмыскерлердің потенциалын неғұрлым толық және тиімді пайдалану мен дамыту тұрғысынан қарағанда өндіріс процесінде қызметкерлердің арақатынасы өте маңызды орын алады.
Персоналды басқару – іс-әрекеттің функционалды ортасы, оның мәселесі – кәсіпорынды керек уақытта, қажетті мөлшерде және талап етілетін сапада кадрлармен қамтамасыз ету, оларды дұрыс орналастыру және ынталандыру. Персоналды басқару мақсаты жалпы ұйымның игілігі мен жұмыскерлердің жеке мүдделерін ескере отырып, әрекет ететін еңбекке қабілетті ұжымды қалыптастыру болып табылады.
Кәсіпорын персоналды бір мезетте басқарудың объектісі де, субъектісі де бола алады. Кәсіпорын қызметкерлерінің объект болуының себебі: олар өндірістік процестің бір бөлігі болып табылады. Сондықтан, өндірісте адам ресурстарын жоспарлау, қалыптастыру, қайта бөлу және тиімді пайдалану персоналдарды басқарудың негізгі мәні болып табылады және осы тұрғыдан қарағанда өндірістің материалдық-заттай элементтерін басқаруға ұқсас келеді.
Персоналды басқару келесі мақсаттарды көздейді:
Ең жоғарғы мақсат – персоналды басқару жүйесіндегі кәсіпорынның таза табысы адамдардың әлеуметтік қажеттіліктерін өндірісте қанағаттандыру болып табылады.
Персоналды басқару жүйесі. Персоналды басқару жүйесі персоналдарды басқару мақсаттарынның, функцияларының, ұйымдастырушылық құрылымның қалыптасуларынан, басқарушылық шешімдерді негіздеу, өңдеу, қабылдау және орындау процестерінде мамандар мен жетекшілердің тігінен және көлденеңінен функционалды өзара байланыстардың қалыптасуынан тұрады.
14. Еңбек өнімділігі және оны арттыру жолдарын негіздеңіз . Еңбек Өнімділігі - алынған өнім көлемінің оны дайындауға жұмсалған еңбекке қатынасы. Уақыт өлшемінде өндірілген өнімнің мөлшерімен немесе өнім өлшеміне жұмсалған уақыт шығынымен тұлғаланады. Жеке және қоғамдық еңбек өнімділігі түрлеріне бөлінеді. Біріншісі нақты еңбек шығынын, екіншісі нақты және өткендегі (затандырылған) еңбек шығынын көрсетеді.
Әрбір кәсіпкер максимальді мүмкін пайда алуға тырысады. Осы жерде Өнім өндірісі көлемін өсіретін, оның толықтырылмаған нарықтағы қозғалысына әсер ететін факторлардан басқа, осы өнімді өткізу және оның өндіріс шығындарын төмендету мәселесі туындайды.
Дәстүр бойынша шығындарды азайтудың маңызды жолдарының бірі болып өндіріс процесінде тұтынылатын ресурстардың барлық түрлерін тиімді немесе экономды пайдалану: еңбектік жәнематериялдық.
Өзіндік құнды азайтуда еңбек өнімділігін арттыру қажет. Еңбек өнімділігі-еңбек шығынының тиімділігін арттыру. Бұл өндіріс процесінде
жұмсалған қоғамдық еңбектің тиімділігі, нәтижелілігі, жемістілігі. Қызметкерлердің еңбек өнімділігі бір уақыт өлшемі ішінде өндірген өнімнің немесе орындалған жұмысының көлемі (мысалы, 1 сағатта 10т өнім шығарады), немесе бір өнімге кеткен уақыт (10т өнім алуға 1 сағат уақыт жұмсады) немесе ұлттық табыс мөлшерімен есептелінеді.
Еңбек өнімділігі=Жиынтық қоғамдық өнім / Жұмыс атқаратындар саны
Кәсіпорын деңгейінде:
Еңбек өнімділігі=Q (өнімнің саны)/ Т (уақыт)
Еңбек өнімділігін арттыру үшін жұмыс уақытын үнемдейтін факторларға назар аударылады. 1) жұмыс уақытын ұтымды пайдалану;
2) жұмыста кездесетін тиімсіз үзілістерді азайту. Жұмыс уақытын ұтымды, үнемді пайдалануға техника мен технологияларды жетілдіріп, өндірісті, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту, ал екінші әдіске - өндірістің жоспардан тыс тоқтап қалуын қысқарту, сөйтіп үзілістерді азайту жолдарымен қол жеткізеді.
Еңбек өнімділігінің көрсеткіші қызметкерлердің материалдық жағдайын жақсартумен тікелей байланысты. Еңбек өнімділігі арттқан сайын еңбекақы – оған төленетін ақы да өсіп отыруы тиіс. Жалақының еңбек өнімділігінің өсу қарқынан кейін қалуы немесе артып кетуі дұрыс емес. Бұл қатынас бұзылса, ол еңбек өнімділігін арттыруға деген материалдық мүдделілікке кері әсер етеді.
Еңбек өнімділігін арттыру оны ұйымдастыруға да көп көңіл бөлу қажет: жұмыс орындарын дайындау, оның толықтай жұмыс жасауы, еңбектің арттыруға басқада әдістерді қолдану. Еңбек өнімділігін арттыру мақсатында кәсіпорындарда жұмыс күшінің бәсеке қабілеттілігін, сапасын жоғарылату қажеттілігі мына факторлармен анықталады:
15.Кәсіпорынның инвестициялық қызметінің мәні мен негізгі бағыттарын атаңыз.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі бұл -инвестицияларды салып және инвестицияларды жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық қызмет әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты бағыты. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры. Инвестициялық қызметті іске асыру өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Кәсіпорында инвестициялық қызметті жүзеге асыру нәтижелері:1. Пайда табу.Инвесторлар пайда тауып оны қайта өндіріске жұмсайды және әлеуметтік, тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік қажеттілігіне жұмсалады. 2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік қажеттілігін өтейді.3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға жұмсалады:• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына; • Мемлекеттік зейнетақы қорына;• Аймақтық бюджетке;• Республикалық бюджетке; 4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының өзара қатынастарына байланысты болады. Кәсіпорындағы инвестициялық қызметтің негізгі бағыттары: - жаңа технологияларды , алдыңғы қатарлы техника мен ноу- хау енгізу; - жоғары сапалы тауарлар мен қызмет көрсетуге ішкі нарықтың қанығуы; - отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау мен ынталандыру ; - экспортқа бейімделген және импортты алмастырушы өндірістерді жетілдіру; - ҚР- ның шикізат базасын ұтымды және кешенді пайдалану; - менеджмент пен маркетигтің қазіргі әдістерін енгізу; - жаңа жұмыс орындарын құру;- жергілікті кадрларды үздіксіз оқытудың, олардың мамандық деңгейін жоғарлатудың жүйесін енгізу;- өндірісті күшейтуді қамтамасыз ету;
- қоршаған табиғи ортаны жақсарту.
16. Негізгі қорларды бағалаудың қандай әдістері бар?
Негізгі қорларды есептеу мен жоспарлау табиғи ж/е ақшалай формада жүргізіледі.
Табиғи бағалау кезінде машиналар саны, олардың өнімділігі, қуаттылығы; өндірістік алаңдар көлемі ж/е т.б. сандық көрсеткіштер есептелінеді. Бұл мәліметтер саланың ж/е кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын, бағдарламаның жоспарлануын, жабдықтардың өнімділігін арттыру резервтерін, жабдықтар балансын есептеу үшін қолданылады. Бұл мақсатпен жабдықтардың инвентаризациясы ж/е паспортизациясы, келу ж/е шығу есебі жұргізіледі.
Ал ақшалай есебі кезінде негізгі қорлар бағасы өндіріс көлемін арттыруын жобалау, тозу деңгейін ж/е амортизация аударымдарын, жекешелендіру көлемін есептеу үшін қолданылады.
Өндіріс процесіне ұзақ қатысуымен ж/е сатылы тозуымен б-ты негізгі қорларды бағалаудың бірнеше түрі бар: бастапқы, қайта құру ж/е қалдық құндары б-ша бағалау.
Негізгі қорларды толық бастапқы құн б-ша бағалау еңбек құралдарын қалыптастыру н/е иемденумен б-ты пайда болған нақты шығындарды есептеу болып табылады, яғни ғимараттар мен құрылыстарды салу, машиналар мен жабдықтарды сатып алу, орнықтыру ж/е монтаж т.б. іс-әрекеттер. Негізгі қорлардың амортизациясы да толық бастапқы құн б-ша есептеледі.
Қайта құру құны негізгі қорлардың ағымдағы қайта бағалау нәтижесіндегі бағасын көрсетеді. Бұл баға қайта бағалау объектілердің сатып алуына н/е құруына кеткен нақты шығындарын көрсетеді.
Негізгі қорлардың қалдық құны бастапқы н/е толық қалпына келтірілген құнымен аударылған тозу арасындағы айырмашылықты көрсетеді, яғни белгілі мерзімге дайындалатын өнімге апарылмаған еңбек құралдардың ақшалай көрінісі. Қалдық құны арқылы қорлардың тозу дәрежесі туралы мәлімет береді.
Баланстық құн б-ша бух-к мәліметтерге қозғалысы негізделген негізгі қорлар кәсіпорынның балансында есептеледі. Кәсіпорын балансында негізгі қорлардың құны аралас бағада есептеледі: қайта бағаланған объектілер белгіленген мерзімге қалпына келтіру құны б-ша есепке алынады, ал қайта бағаланудан кейін сатып алынған еңбек құралдары бастапқы құн б-ша есепке алынады.
Негізгі қорларды қайта бағалау екі әдіс арқылы жүзеге асуы мүмкін: экспертті ж/е индекстік жүйесі арқылы. Эксперттік әдіс кезінде салалар мен кәсіпорындарда тәжірибелі ж/е маманданған инженерлер мен экономистерден тұратын арнайы комиссия топтары құрылады. Негізгі қорлардың қайта бағалау құнын еңбек құралдардың әр объектісі б-ша инвентаризация арқылы жүргізілетін эксперттік әдіс анықтау еңбек сыйымды ж/е қымбат шара болып табылады.
Индекстік әдіс кезінде қайта бағалау объектінің баланстық құны негізгі қорлардың берілген тобы үшін тағайындалған баға индексіне көбейтіндісі болып табылады.
17.Кәсіпорындағы еңбек өнімділігін есептеудің тәсілдерін атаңыз
Еңбек өнімділігі – еңбек шығындарының тиімділігін, нәтижелілігін сипаттайды және жұмыс уақытының бірлігіне сәйкес келетін өндірілген өнім санымен немесе өндірілген өнім бірлігіне кеткен еңбек шығындарымен анықталады.еңбек өнімділігі тірі және қоғамдық еңбек өнімділігі болып бөлінеді. Тірі еңбек өнімділігі әрбір жеке өндірісте жұмыс уақыт шығындарымен анықталады. Қоғамдық еңбекті есептеу өте күрделі. Бұл барлық халық шаруашылығына тиесілі материалдық өндірістегі бір жұмысшыға келетін ұлттық өнім үлесі ретінде анықталады. Еңбек өнімділігі көрсеткішін есептеу үшін ақпарат көзі ретінде ресми статистикалық есептілік деректері болып табылады. Шағын кәсіпорындардағы есептеулердің шиеленісті болуына, ресми түрде қызметкерлердің тіркелмеуіне байланысты еңбек өнімділігі көрсеткіштері тек ірі және орта кәсіпорындар бойынша есептелуде. Ауыл шаруашылығы бойынша еңбек өнімділігі көрсеткіші бұл салада негізгі өндірушілер үй шаруашылығы болатындықтан құрастырылмауда. өндіріс көлемін сипаттаушы көрсеткіштер ретінде жалпы қосылған құн пайдаланылады. Деректердің салғастырымдылығы үшін салалық деңгейде еңбек өнімділігін өлшеу барысында еңбек өнімділігі көрсеткіші жоғарыда көрсетілген кәсіпорындардың жалпы қосылған құнының негізгі персоналдардың нақты қызметкерлер санына қатынасы ретінде келесі формула ретінде есептеледі:
|
П = V / Ч, |
Мұндағы П – еңбек өнімділігі;V – саладағы жалпы қосылған құн;Ч – саладағы орташа тізімдік қызметкерлер саны. Еңбек өнімділігіндегі құндық индексті есептеу үшін өндірілген өнім (қызмет) құнының тұрақты бағасы деректерін пайдалану керек. Өңірлер бөлінісінде экономиканың салалары бойынша (салааралық) еңбек өнімділігі көрсеткіштерінің есептері төрт кезеңде жүргізіледі: Бірінші кезеңде тоқсандық негізде есепті айда бар болған өткен тоқсанның деректері негізінде салалар бөлінісінде жалпы өңірлік шығарымда аралық тұтыну үлесінің есебі жүзеге асырылады.
,
мұнда
– өткен кезеңнің жалпы қосылған құны; – өткен кезеңнің жалпы шығарылым; – өткен кезеңнің аралық тұтынуы. Бұдан әрі, экономиканың сәйкес салалары бойынша жалпы өңірлік шығарылымда аралық тұтынудың үлес салмағы келесі формула бойынша есептелінеді:
Екінші кезеңде әрбір өңір бойынша тиісті ЭҚЖЖ салалары бойынша ірі және орта өндірістік бірліктерден алынған салалық шығарудың негізінде ЖҚҚ бағалық есебі 3-ші формула бойынша жүзеге асырылады:
,
– кезеңнің жалпы қосылған құны; – кезеңнің салалық жалпы шығарылымы; d пп – саланың жалпы өңірлік шығарылымында арадағы қолданудың үлес салмағы.
18.Өнімінің өзіндік құны мен бәсекеге қабілеттілігі арасындағы байланысты көрсетіңіз.
Ұлттық экономикадағы нақты саланың дамуын қамтамасыз етуде, отандық өндірушілердің өнімдерін әлемдік нарықтың сұранысына сәйкестендіру бағытында атқарылатын іс-шаралардың тобына шығарылатын өнімдердің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету мәселесін жатқызуға болады. Қазіргі кезде өзекті болып отырған мемлекеттің экономикалық, азық-түлік қауіпсіздігін қалыптастыру әрекеттері де сыртқы өндірушілердің ұқсас өнімдеріне төтеп бере алатын отандық өнімдердің өндірілуіне тәуелді.
Еліміздің табиғи, экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне сай иелігіміздегі құндылықтарды барынша тиімді, әрі ұтымды жұмсау, тек ішкі нарықта ғана емес, әлемдік нарықта да жоғары сұранысқа ие болатын халық тұтынатын тауарлар шығару, сол нарықтың қомақты бөлігін қосылған құны жоғары өнімдер өткізу арқылы иемдену, осы арқылы мемлекетіміздің беделін арттыру бүгінгі таңда қарқынды жүргізіліп жатқан саяси-экономикалық үрдістердің негізін қалайды.
Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалык объектілерге тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық тауарлар, сондай-ақ оларды өндіру, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес, нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі — тауарлардың тұтынушы қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір фактордардың ықпалымен калыптасады. Олардың арасындағы негізгілері:
•Баға; •Сапалық; •Жаңалық; •Жарнама; •Пайдалану сенімділігі;
•Көркемдеу, мәнерлеу; •Буып-түю, т.б.
Кең мағынады бәсекеге қабілеттілік бұл - күрделі нарықты жағдайдағы жұмыс философиясы.
Осыдан келіп біз өнімнің өзіндік құнына тоқталамыз. Әрине бұл көрсеткіште кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін танытады. Өнімнің бәсекеге қабіліттіліктің негізгі құрама бөлігі болып эксплуатация уақытына тұтынушының шығын деңгейі табылады.
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорындардың өнім өндіру мен өткізуге жұмсаған ағымдағы ақшалай шығыны, яғни өнімді өндіру мен өткізу (жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету) үдерісінде пайдаланылатын табиғи ресурстардың, шикізатты, материалдардың, отынның, энергияның, негізгі капиталдың, еңбек ресурстарының, басқа да шығындардың құндық бағасы. Және бұл жерде өнімнің өзіндік құнын өзгерту – бұл мақсат емес. Оның мәнін білу — көптеген экономикалық сұрақтарды дұрыс шешу үшін қажет, атап айтқанда, өнімбірлігіне келетін шығындарды төмендету резервтерін ашу үшін және өндіріс рентаьбельділігін жоғарылату жолдарын іздестіру үшін қажет.
Өнімнің өзіндік құны құрылымын келесі көрсеткіштер сипаттайды:
Кәсіпорында шығындар құрылымын жүйелі анықтап, талдау ең алдымен кәсіпорындағы шығындарды төмендету мақсатымен оларды басқару үшін өте маңызды болып табылады. Шығындар құрылымы оларды төмендету бойынша негізгі резервтерді анықтауға және кәсіпорында оларды жүзеге асыру үшін нақты шараларды өңдеуге мүмкіндік береді.
19.Нарықты сегменттеу мен тұтынушыларды зерттеу қалай іске асырылатынын түсіндіріңіз.
Нарықты сегменттеу – маркетингтің тиімді құралдарының бірі. Ол кәсіпорын ресурстарын ұтымды пайдалануға негізделеді және тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жүргізіледі.
Маркетингтік талдауға нарықтық сегменттеу тұжырымдамасын 1956 жылы американ ғалымы У. Смит енгізді. Кейін бұл тұжырымдама тұтыну тауарлары маркетингінде кең қолданыс тапты. Бұл тұжырымдама бойынша әр нарық мінез-құлықтары мен қажеттіліктері әр түрлі болып келетін сатып алушылардан тұрады.
Сегменттеу – бір жағынан ресурстарды оңтайландыру және маркетингтік бағдарламаны жасау үшін қолданылатын стратегия, ал екінші жағынан нарықты белгілі бір топтарға бөлу әдісі.
Нарықтың тартымды сегменттерінде қолайлы өндірістік-коммерциялық жағдайлар, тиімді тарату арналары, пайда мөлшерінің өсетін мүмкіншіліктері және әлсіз бәсеке болуы тиіс.
Нарықты сегменттеуге негізделген маркетинг процесі
Тұтынушыларды (нарықты) мінез-құлқы мен сипаттамасы және тұтыну өзгешеліктері негізінде топтарға бөлу процесі нарықты сегменттеу деп аталады.
Нарықты сегменттеу фирма үшін маңызды стратегиялық іс-әрекет болып табылады. Себебі ол фирманың әрекет ету шеңберін және нарықта табысқа жету үшін қажетті өзгермелілерді анықтауға мүмкіндік береді. Нарықты сегменттеу – маркетинг жөніндегі маман игеруге тиісті шеберлік.
Нарықты сегменттеу мыналарға мүмкіндік береді:
• сатып алушылардың тауарларға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға;
• кәсіпорынның тауарларды шығару және өткізу шығындарын оңтайландыруға;
• маркетингтің тиімді стратегиялық бағдарламасын жасап шығаруға;
• толтырылмаған нарық кеңістіктерін табуға;
• сатып алушылардың мінез-құлқы туралы ақпараттарға сүйене отырып, шешім қабылдау деңгейінің жоғарылауына;
Нарықты сегменттеу — тауарларға бірдей емес талаптар қоятын осы тауардың тұтынушыларын жеке-жеке топтарға бөлу болып табылады. Нарықтың сегменті — бұл нарықтың бір бөлімі, белгілі ортақ көрсеткіштер негізінде құрылған тұтынушылар, өнімдер, немесе, кәсіпорындардың тобы болып табылады.
Сегменттеу әртүрлі жолдармен, әртүрлі факторларды (көрсеткіштерді) қолдану арқылы жүргізіледі. Осылардың негізгілері:
1. Географиялық:
2. Демографиялық:
3. Психографиялық:
4. Мінезқұлықтық (тауарларды таңдауда):
20.Еңбекақыны ұйымдастыру қағидаларын атаңыз.
ҚР-ның еңбек туралы кодексі бойынша еңбек ақы -бұл жұмыскерлердің фактілі атқарған еңбегі үшін ақшалай және натуралды формада берілетін сыйақылардың жиыны болып табылады. Қазіргі кезде еңбек ақы жұмыскер табысының көп бөлігін құрайды.
Еңбек ақы мөлшері өндірілген өнімнің саны мен сапасына, мекеменің, кәсіпорынның ақырғы жұмыс нәтижесіне қарай белгіленеді.
Еңбек ақыны қарастырған кезде мынадай міндеттер алға қойылады:
Жалақының атқаратын қызметі өте зор.Олардың негізгілері : өндіру, ынталандыру, реттеу, статустық және өндірістік- үлестік қызмет.
Жоғарыдағы қызметтерді жүзеге асыру үшін келесі қағидаттар сақталынуы керек:
21.Кәсіпорындағы еңбекті ұйымдастырудың мәні мен қағидаларын талдаңыз .
Өндірістің құрылуы әр уақытта кәсіпорындарда қызмет стейтін адамдармен тікелей байланысты. Нарықтық қатынастар жағдайында «еңбекке қабілеттілігі » жұмыс күшін тауарға айналдырады.кәсіпорын кадрлары –кәсіпорында қызмет атқаратын және тізім құрамына кіретін іртүрлі мамандықтардың жиынтығы Әрбір кәсіпорында кадр саясаты әзірленіп, ол іске асырылуы қажет. Сөйтіп, мына төмендегі мақсаттарға қол жеткізуге бағытталғаны жөн:
-жұмысқа қабілетті және кінәратсыз ұжым құру;
кәсіпорынның білікті қызметкерлерінің деңгейін арттыру;
қолынан іс келетін, өзгеретін мән - жайға оралымды әсер тигізетін, сезінетін, жаңа, алдыңғы қатарлы озық тәжірибелерді өндіріске енгізу және істің есебін білетін жоғары кәсіптік басшылық етуші буынды құру
Өндірістік процеске қатысуына байланысты кәсіпорынның жеке құрамы екі санатқа бөлінеді: өнеркәсіптік - өндірістік қызметкерлер және бейөнеркәсіптік.
Өнеркәсіптік - өндірістік қызметкерлерге жататындар: тікелей өндіріспен және оған қызмет көрсетушілер.
Бейөнеркәсіптік қызметкерлерге ─ өндіріспен және оған қызмет көрсетуге тікелей айналыспайтындар жатады. Негізінен олар: кәсіпорынның қарамағындағы тұрғын үй - коммуналдық шаруашылықтардың, балалар және дәрігерлік - санитарлық мекемелердің қызметкерлері.
Өз кезегінде өнеркәсіптік - өндірістік қызметкерлер олардың орындайтын бернелеріне байланысты төмндегі санаттарға топтастрылады: жұмысшылар, басшлар, мамандар, қызметкерлер.
Жұмысшыларға жататындар: кәсіпорындарда тікелей материалдық құндылық немесе өндірістік және көлік қызметін көрсетумен айналысатындар. Жұмысшылар, сондай - ақ негізгі және көмекші болып бөлінеді. Негізгісіне жататындар: тікелей өнімді шығарумен айналысатын жұмысшылар, көмекші өндіріске қызмет көрсететіндер.Мам андарға жататындар: бухгалтерлер, экономистер, техниктер, механиктер, психологтар, социологтар, суретшілер, тауар мамандары, технологтар және т.б.Қызметкерлерге жататындар: жабдықтау агенттері, машинисткалар, кассирлер, іс- қағаздарын жүргізушілер, экспедиторлар, тізімдеушілер және т.б. Басшылар – бұл кәсіпорындарда басшы қзмет атқаратын қызметкерлдер (директорлар, бас мамандар және т.б.)Қызметті атқару бағасы – бұл қызметкерлердің іс- әрекетінің қорытындысы. Ол басшының өз қарамағындағы бағынышты қызметкерлерінің ресми және жүйелі түрде бағалануынан байқалады. Қызметті атқаруды бағалаудың көптеген мақсаттары бар, олардың ішінде:
*қызметті атқаруды жақсарту;
*шешім қабылдау үшін ақпарат жинау;
*стандартты бұзбауға мүмкіндік туғызу;
*сараланған еңбекақының негізі болуының қажеттілігіне көшу;
*қорытынды субъектілігін барынша азайту үшін деректер жинау;
*оқыту және қайта дайындау жөніндегі қажеттілікті хабарлау;
*қызмет атқарудың алдағы бейнесін жасауға байланысты мәліметтер жинау;
*стандарттарды бұзбауға бағытталған кейбір жеке тұлғалар мен жалпы топтарды ынталандыру;
*моральдық факторларды күшейту;
22.Кесімді және мерзімді еңбекақы жүйелерінің ерекшеліктерін ашыңыз.
Өнеркәсіпте қолданылатын еңбекақы төлеу жүйелері мен нысандары. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда еңбекақы төлеудің екі нысаны қолданылады: кесімді және мерзімді, әрқайсысы өз алдына бірнеше нысандаға бөлінеді.
Кесімді еңбекақы төлеу нысаны кеңінен қолданылады. Ол қызметкерлерде еңбек нәтижесіне, оның өнімділігіне деген материалдық жағынан қызығушылық тудырады, қызметкер біліктілігін жоғарлатуға ынталандырады, жұмыс уақыты мен қондырғыны толықтай пайдалануға жағдай жасайды. Еңбекақы төлеудің кесімді нысаны төмендегі жағдайларда тиімді болып табылады:
- шығарылымның натуралды өлшемдердегі сандық көрсеткіштері мен еңбек нәтижелерін дәл есепке алу мүмкіншілігі болған жағдайда;
- еңбекті нормалаудың ғылыми түсініктемесі болған жағдайда;
- технологиялық процесті бұзбай нормалардың артығымен орындалуы үшін мүмкіншіліктер құрылған жағдайда;
- тоқтап қалуларды болдырмайтын жұмыс орындарына қызмет көрсетуді нақты ұйымдастырған жағдайда;
- өндіріске сапалы және уақытында техникалық жағынан дайындық жүргізілсе.Кәсіпорын алдында тұрған технико-ұйымдастырушылық жағдайлар мен міндеттердің ерекшеліктеріне байланысты кесімді нысанның бірнеше жүйесі қолданылады: тікелей жеке, кесімді-прогрессивті, кесімді-сыйақылы, жанама, ұжымдық және аккордтық.Еңбекақы төлеудің жанама-кесімді жүйесі өнім өндірісімен айналыспайтын, бірақ өз еңбегімен негізгі жұмысшылардың еңбек нәтижелеріне әсерін тигізетін жұмысшыларды еңбек өнімділігін ынталандыру үшін қолданылады. Бұл жүйе бойынша станок наладчиктерінің (жөндеушілердің) еңбегі, зауытішілік транспорттық, қондырғыға қызмет көрсетумен айналысатын жұмысшылар еңбегі төленуі мүмкін.Негізгілердің еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай туғызғанда жанама кесімді ақыны қолданған тиімді. Ұжымдық жалақы жеке мөлшері арасында олардың қосқан үлестеріне байланысты бөлінеді. Жеке жалақыны есептеудің бірнеше тәсілі бар. Ағымдық желілерде жалақы жеке баға мен соңғы операциядағы бригадамен шығарылған өнім көлеміне қатысты есептелінеді. Жеке баға шығарылымның бригадалық нормасы мен бір жұмысшының тарифтік ставканың негізінде есептелінеді. Екінші бір тәсіл – жұмысшының жалақысы бригаданың жалпы жалақысының, жұмысшының біліктілік деңгейі мен оның жұмыс жасаған уақытының негізінде анықталады.Жұмысшының бригада еңбегінің нәтижесіне қосқан жеке үлесін толықтай есепке алу үшін бригада мүшелерінің келісімімен еңбекке қатысу коэффициенті қолданылуы мүмкін.Келесі түрі – аккордты еңбекақы жүйесінің мәні: жұмысшыға немесе топқа нақты жұмыс көлеміне берілетін жалақының көлемімен байланысты болады.Жалақының мерзімдік нысаны бойынша жұмыс жасаған уақыты есепке алынады, және жұмсаған уақыты мен біліктілік деңгейіне байланысты болады. Қызметкерлерге жалақысының тарифтік ставкасына сәйкес немесе нақты жұмыс жасаған уақытына бекітілген ақы бойынша есептелінеді. Оны кеңінен қолданатын жағдайлары: еңбекті детальды түрде нормалау мен есепке алу экономикалық жағынан тиімсіз болса, шығарылым қабылданған технологиялық режим бойынша анықталып, бастысы - өнімнің жоғары сапасы болған жағдайда қолданылады.Мерзімдік ақының екі түрі бар – қарапайым және мерзімді-сыйақылы. Қарапайым мерзімді жүйесі бойынша жалақы біліктілік деңгейін ескеру арқылы жұмыс жасаған уақытына төленеді.
23.Кәсіпорынның маркетингтік қызметінің мәні мен түрлерін атаңыз.
Өндірістік кәсіпорын – деп өнім өндіру және қызмет түрлерін халыққа көрсету арқылы тұтынушылықты қағаттандыру және табыс табуды мақсат тұтқан кәсіпкерлер немесе олардың бірігуінен құралған жеке немесе дербес шаруашылық жүргізуші субъектілер тобын айтады.
Маркетинг («market» ағылшын сөзі – «нарық») – деп нарық пен экономикалық конъюнктураны, өндіретін тауарлар мен қызмет түрлерін тұтынушылардың талабын ескере отырып, кәсіпорынның өнім өндіру мен өткізу және ғылыми-техникалық жұмысын басқарудың нарықтық тұжырымдамасын айтады.
Өндірістік кәсіпорынның маркетингтік қызметінің негізгі мақсаты болып өнімге сұранысты қалыптастыру және оның ынталандыру, кәсіпорынның жұмыс жоспары мен басқару жұмыстарында ұтымды шешімдер қабылдай білу және өнімнің нарықта алатын үлес салмағын арттыру, сату көлемін арттыру арқылы табысты молайту болып саналады.Кәсіпорынның маркетингтік қызметінің негізгі функцияларына:
-нарықты кешенді зерттеу (талдау, болжау, конъюнктура);
-кәсіпорынның өндірістік-өнім өткізу мүмкіндіктерін талдау;
-маркетинг стратегияcы мен бағдарламасын жасау
-тауар саясатын жүргізу;
- баға саясатын қалыптастыру және жүргізу;
-коммуникациялық саясатты жүргізу.
Конверсиялық маркетинг: барлық немесе бірнеше нарықтың сегменттері тауарды қабылдамайды. Жағымсыз сұраныс Тауарды жақсарту, бағаны төмендету, өткізу арналарын жақсарту, қоғамның пікірін өз мүддесіне сай өзгерту .
Креативтік маркетинг (дамушы маркетинг): жасырын сұранысты әйгілеуге бағытталған маркетинг Жасырын сұраныс Нарықтың сыйымдылығын бағалау, жасырын сұранысты қанағаттандыратын тауарды іздеп табу
Ремаркетинг: сұраныс төмендеген жағдайда қолданылатын маркетинг Төмендейтін сұраныс Жаңа нысаналы нарықты табу, оған сәйкес тауардың қасиеттерін өзгерту, коммуникацияны тиімді жүргізу
Синхромаркетинг: сұраныс өндіріс күшінен біршама асатын болса, немесе бұл тауардың өндіріс көлемі нарық қажетінен көп болса қолданылатын маркетинг Тұрақсыз сұраныс Сұранысты уақыт мерзімі бойынша реттеу, икемді баға қолдану
Демаркетинг: қанағаттандыра алмайтын сұранысты төмендетуге бағытталған маркетинг Артық сқраныс Бағаны көтеру, өтімді ынталандыру шаралары мен сервисті азайту, сұраныс көлемін төмендету
Қарсы әрекет жасайтын маркетинг: тұтынушының және қоғамның жағдайын жақсарту мақсатымен зиянды тауарларға қарсы қолданылатын маркетинг Иррационалды сұраныс (өлшемге келмейтін сұраныс) Бағаны кенет көтеру, тауардың қол жеткізуіне шек қою, тауардың денсаулыққа зияндығы туралы тұтынушыларға ақпарат тарату
Ынталандырушы маркетинг: ынталы әдістер табу жолында әрекет жасайтын маркетинг
Сұраныс жоқ Бағаны төмендету, жарнаманы күштейту, тауардың ұтымды жақтарын көрсету, өтімді ынталандыру шараларын қолдану
Демеуші маркетинг: сұранысты бір деңгейде сақтауға арналған марктинг Сұраныс толық қанағаттанған Тауардың сапасына және қызмет көрсету қасиеттеріне көбірек назар аудару.
24. Өндірістік шығындардың мәнін ашып және белгілері бойынша жіктеңіз.
Өндірістік шығындардың жиынтығы өнімнің өндірістік құнын құрайды. Кәсіпорын өнімді сату бойынша шығындар жұмсайды, яғни өндірістен тыс немесе коммерциялық шығындарды (тасымалдауға, орамалауға, сақтауға,жарнамаға) жүзеге асырады.
Өндірістік өзіндік құн мен коммерциялық шығындар өнімнің толық немесе коммерциялық өзіндік құнын құрайды.
Өнімнің өзіндік құнын беретін шығындар өздерінің экономикалық мазмұнына сәйкес келесідей топтастырылады:
Материалдық шығындар дз өндірістік шығындардың ең ірі элементі, оның шығындардың жалпы сомасындағы үлесі 60-90% құрайды. Материалдық шығындардың құрамы біртекті емес және ол шикізат пен материалдырға кететін шығындарды біріктіреді. Шикізаттар мен материалдар құнына коммисиондық сыйақы, брокерлік және басқа да делдалдық қызметтерге төленетін төлемдер кіреді.
Материалдық шығындарға жатады:
Еңбекақыны төлеуге кететін шығындар, мұнда төлемдерді өтеуші және ынталандырушы өндірістік нәтижелерге төленетін сыйақылар, сондай ақ кәсіпорынның штатынды жоқ, басты қызметпен шұғылданатын жұмысшылардың еңбекақысына төленетін шығындар жатады.
Шығындардың бұл элементіне жататын:
Кәсіпорын зейнетақы қорына есептелген еңбек ақыға төленетін соманың 28% аударады,әлеуметтік сақтандыруға 5,4%,міндетті медициналық сақтандыру қорына 3,6%, жұмысбастылық қорына 1,5%
25. Шығындарды калькуляциялаудың мәнін ашыңыз.
Калькуляциялау өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге, сондай ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерінорындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады. Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында шығындардың аңымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға сай.
Сметалық калькуляция бұл жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалатын калькуляция.
Жобалық калькуляция бұл келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның бір түрі. Ол күрделі салымның, жаңа техника мен технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады.
Соңынан есептелетін калькуляцияға есептік калькуляция немесе нақты шығындар бойынша құрылатын калькуляцияны жатқызады. Мұндай калькуляция бақылау және басқару жұмыстарын жүргізуде бөлімше басқарушыларының қызметіне байланысты шығындарды есептеуге қажет болады. кәсіпорындарда шығындарды толық және дұрыс есепке алу өнімнің толық өзіндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді.
Шығындарды есепке алу объектісі цехтар, өндірістің жеке сатылары, агрегаттар, бөлімдер және т.б жатады.калькуляциялау объектісіне өндірілетін өнім, жартылай фабрикаттар, әр түрлі қызмет түрлері жатады. Кейбір жағдайларда шығындарды есепке алу объектісі мен шығындарды калькуляциялау объектілері өнімнің бір түнде өңдеуде бір бірімен сәйкес келеді. Ал кешенді өндірісте шығындарды есепке алу объектісі калькуляциялау объектісіне қарағанда кеңірек болады, себебі бір өндіріс үрдісінде өнімнің бірнеше түрі өндіріледі.
Шығындарды есепке алу объектісі калькуляциялау объектісіне қарағандааздау болатын себебі есепті ұйымдастыру өңдеудің және түрлері бойынша жүргізіледі, ал осы өндірістебарлық өнім калькуляцияланады. Калькулция объектісінің калькуляциялық есеппен және калькуляциялық бәрләкпен мақсатқа бағытталған байланыстары бар. Алайда ол жай өлшем бірлігі емес, ол калькуляция объектісінің сапасы мен тұтыну құнын сипаттайды.
26 Баға және оның атқаратын қызметтерін атаңыз.
Нарықтық механизмнің негізгі элементтерінің бірі – баға.
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін қалаушы Адам Смит пен Рикардоның ойынша, тауар құны оған жұмсалатын еңбектің мөлшерімен анықталады деп есептеген. Адам еңбегі тауар құнының субстанциясы, қайнар көзі.
Экономика тұрғысынан алсақ, баға ең алғашқы құн категориясы.Экономика өзіндік ерекшелігі бар байланыстар жүйесі ретінде тауарларды тікелей айырбастау актісі, тауар құнының тауарлық және ақшалай көрінісі түрінде пайда болады.
Бағаны анықтау тәсілі нарықтың табиғатын және тұтастай экономикалық жүйені сипаттайды. Баға өндірістің тұтастай құрылымын анықтап, материалдық және ақшалай ағынның қозғалысына, тауар массасының бөлінуіне, халықтың әл-ауқатының деңгейіне әсер етеді.
Баға белгілеу процесіне үкіметпен қатар әр түрлі қаржылық жағдай да көп әсерінтигізеді.
Елдегі ақша айналысы жағдайының да, кредиттік сектордың жұмыс істеу сипатының да мәні бар. Сонымен қатар, баға нарықтық экономика жағдайында экономикалық тұрғыдан басқарудың тұтқасы ретінде кредит, кеден, эмиссия, сыртқы сауда және салық саясаттары, сондай-ақ еңбекақы және табысты бөлу жүйелері үйлескенде әрі халық әлеуметтік жағынан қорғалған жағдайда өз функциясын тиімді және сәтті жүзеге асырды.
Баға – тауар құнының ақшалай өлшемінің модификациясы.
Нарықтық экономикада баға негізінен бес қызмет атқарады.
27.Тауар құны және баға түрлерінің ерекшеліктерін ашыңыз.
Тауарлы өндірісте өнім тауар түрінде өндіріледі. Бірақ, кез келген өнім тауар емес, ал кез келген тауар - өнім.
Тауар дегеніміз оқшауланған өндірісші өзі тұтынуы үшін емес, басқалар тұтынуы үшін, рынокта сатып пайда табу үшін өндірілген өнім. Демек, кез келген өнім тауар сипатына өте бермейді. Егер өндіруші ол өнімді өзі тұтыну үшін өндірсе, ол тауар емес.
Сонымен қатар, өнім кез келген жағдайда тауарға айнала бермейді. Тауардың келесідей түрлері бар:
1.Тұтыну құны;
2.Айырбас құны.
Тауардың тұтыну құны дегеніміз оның адамдардың белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыра алу қабілеті. Шындығында, кез келген өнім тұтыну құны болып табылады.
Тауардың екінші құны- айырбас құны, яғни белгілі бір пропорцияда басқа тауарға айырбастала алу қасиеті. Тауардың айырбас құны сандық қатынас түрінде нақты көрініс табады: тұтыну құны түріндегі бір тауардың белгілі бір саны тұтыну құны өзгеше басқа тауарға айырбасталады.
Қазіргі кезде экономкалық ғылымда баға құралуы экономикалық теория ғылымдарының бір тарауы ретінде қарастырылады.
Экономикадағы іс-әрекет жасаушы барлық бағалар бір-бірімен байланысты және өз-ара жеке жүйе құрады. Бұл жүйе көптеген нарықтық фактордың әсерінен әр уақыт қозғалыста болады. Баға жүйесі жеке өзара байланысты баға блоктарынан құрылады. Барлық бағалардың байланыс негізін, қан тамырлары қызметіне ұқсас байланыстық принципі құрады, бір жүйедегі баға қозғалысы басқа да барлық жүйеге автоматты түрде өзгертулер енгізіледі.
Баға жүйесінің маңызды және негізгі блоктары төмендегідей:
28. Бөлшек баға ж/е оның құрылымы. Баға құру әдісін көрсетіңіз.
Бөлшек сауда бағасы — жеке тұтынушылар үшін сатылатын тауарларға қойылған нақты баға.
Баға құру негізі қандай факторға байланысты болатындығы баға құрудағы әртүрлі әдістемелерге сай құрылады.
Баға құру әдістері өзіне мыналарды қосады: баға құру тұжырымдамасын (өндіріске әрі тұтынушыға қажетті өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету және қажетті пайдалылық); баға түрлерін; баға құрылымын; баға қызметін; баға құру принциптерін; баға құру әдістері мен әдістемелерін; баға құруды басқаруды. Тәжірибе жүзінде ең кең таралған әдіс шығындық әдіс болып табылады, өнімге бағаны есептеу өндіріс шығындарына қандай да бір мөлшерді қосумен анықталады. Оған келесі әдістерді жатқызуға болады: толық шығындар әдісі, тікелей немесе нормалық шығындар әдісі, шекті шығындар әдісі, залалсыздықты талдау негізінде баға құру әдісі, инвестициялар пайдалылығын есепке алу әдісі, бағаға үстемені қосу әдісі.
Толық шығындарды анықтауға («шығындар қосу» әдісі) негізделген әдістің мәні, шығындар жиынтығын (ауыспалы (тікелей) шығындар қосу тұрақты (қосымша) шығындар) және пайданы соммалауда.
Нормалық шығындар әдісі бірлік өнімге жұмсалатын шығындар есебінің нормативтер шығындарының барлық элементтері бойынша анықтауды ұйғарады. Нормативтік шығындар өндірістің тиімді әдістерін пайдалану кезінде және нақты жұмыс жағдайы мен сыртқы қоршаған орта жағдайын ескере отырып, қандай да бір уақыт аралығында бірлік өнімді өндіруге жұмсалған шығындар болып саналады. Осы нормативтермен нақты жұмсалған шығындар салыстырылады, ал алынған ауытқулар өндірістегі қателіктер мен кемшіліктерді анықтауға және оларды жою бойынша шараларды қабылдау үшін талқыланады.
Мемлекет ауылшаруашылық өнімдеріне және тұтыну тауарларына бағаны келесі қызметтер көмегімен реттеуі тиіс: бағалар мен тарифтерді қолдану және тағайындау бойынша әдістемелер; ауылшаруашылық өнімдері, өнеркәсіптер және басқа салаларда бағалары арасында паритетті қолдаудың экономикалық әдістерін дайындау мен енгізу; жергілікті монополияға қарсы комитеттер мен жергілікті әкімшіліктер қызметтерін үйлестіру мен әдістемелік жетекшілік етуді қамтамасыз ету; мемлекетаралық айырбас өніміне баға деңгейін анықтау; өзіндік құнның, инфляция деңгейінің өзгеруіне байланысты монополиялық жоғары бағаны реттеу туралы шешімдер дайындау. Сонымен қатар олардың орталықтандырылған сатып алу бағасы да олардың тауарлық өндірісінің 30-35% аз болмауы керек. Ал мал шаруашылығы өнімдеріне келесін болсақ, олардың негізгі бөлігі (80-90%) тұрғындардың жеке шаруашылығында өндіріледі, өнім тауарлығын арттыру мақсатында, оны «Мал өнімдері» АҚ қайта өңдеуші кәсіпорындары және жергілікті тұтынушылар кооперативі арқылы орталықтандырылған сатып алуды ұйымдастыруы керек.
Мемлекеттік сатып алу көлемін есептеу кезінде ет және ет өнімдері, сүт өнімдері Төтенше жағдайлар Министрлігінің (ТЖМ) мобилизациялық резервтерге сондай –ақ арнайы тұтынушылардың – мемлекеттік мекемелерді Қорғау Министрлігі жүйесі, Ішкі істер Министрлігі, КУИС (әскери бөлім, жабық мекемелер) және басқа да мемлекеттік мекелемелер (балабақшалар, мектептер, ауруханалар) барлық қажеттіліктерін ескере отырып есептеу керек.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бағалық диспаритеттің өсуі, яғни ауылшаруашылық өнімдерге бағаның өсуі салыстырмалы түрде аграрлық өндіріс үшін ресурстарға бағаның тез өсуіне алып келеді – бұл нарықтық экономика үшін кәдімгі жағдай.
29.Табыстардың түрлері және пайдаға әсер ететін негізгі факторларды талдаңыз.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бүл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы әде-биеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықгалады:
"Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе ак-тивтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдары-ның есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі" (15).
Ықшамдалған түрде бүл түсінік 1995 жылы 26 жел-тоқсандағы "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бүл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы".
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс болып табылады.
Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның қаржы-лық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштері жатады.
Табыстылық көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:
1) жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың жекелеген элементтері;
ә) өнімдер;
б) ақша қаражаттарының таза ағымы (немесе түсімі) негізінде есептелетін табыстылық көрсеткіштері.
Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі езгерістер жатады:
өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
30.Таза пайда және оның бағыттарын көрсетіңіз.
Әрбір кәсіпорын, фирма өнім өндіруді бастамас бұрын, оның қандай пайда алатынын анықтайды.
Жалпы табыс – бұл еңбекақыға шығындарынан басқа, өзіндік құнға кіретін, қнімді өткізу мен өндіруге жұмсалған барлық шығындарды есептеу жолымен жалпы түсімнен және сатудан тыс әрекеттердің нәтижелерін қоспағандағы кәсіпорынның, фирманың өндірістік немесе коммерциялық қызметінің соңғы нәтижесін сипаттайтын көрсеткіш.
Жалпы пайда – барлық міндетті шығындарды алып тастағаннан кейінгі қалған, кәсіпорынның жалпы табысының бөлігі. Ол өнімдерді, негізгі қорларды, басқа да кәсіпорын мүліктерін сатудан және сатудан тыс әрекеттен болған табысты, осы әрекеттер бойынша шығындар сомасына азайған пайданы көрсетеді.
Таза пайда – кәсіпорында салықтар мен басқа да төлемдердітөлегенненкейінқалатынпайда.
Кәсіпорынныңтолықбилігіндеболады‚ кәсіпорынныңжарғысындаөзгежағдайкөзделмесе‚ олбұлпайданыоданәріпайдаланубағыттарынайқындайды. Таза пайданыпайдаланубағыттарынтаңдауға мемлекеттік ықпалетусалықтар‚ салық
жеңілдіктері‚экономикалық санкциялар арқылы жүзеге асырылады.
Заңнамалық актілерде немесе кәсіпорын жарғысында көзделген реттерде Таза пайданың бір бөлігі кәсіпорынның еңбек ұжымының мүшелеріне берілуі мүмкін. Пайданың осы бөлігінің мөлшерін меншік иесі немесе ол өкілеттік берген орган белгілейді‚ ал оны бөлу тәртібін еңбек ұжымының жалпы жиналысы айқындайды. Еңбек ұжымының мүшесіне тиесілі пайда сомасы оның қосқан үлесін құрайды. Үлес сомасына акциялар берілуі мүмкін‚ бұл акциялар бойынша дивиденд төленеді.
Д.С. Моляков былай деп саайды, пайда – бұл шаруашылық қызметтің қаржылық нәтижесін көрсетуге арналған маңызды қаржылық категория. Оның ойы бойынша пайданың келесідей түрлері бар:
1. Байланыстық пайда шығыстар сомасы шегерілген өткізуден түскен пайдадан, өткізу операцияларынна тыс түскен табыстардан тұрады.
2. Жиынтық пайда шығыстар сомасы шегерілген өнімді өткізуден пайданы, өткізу операцияларынан тыс түскен негізгі қорлар мен табыстарды көрсетеді.
3. Өткізуден түскен пайда тауарлы өнімді өткізуден түскен пайдадан, сатылатын өнім мен материалдарды және т.б. өткізуден түскен пайдадан тұрады.
4. Негізгі қорларды және кәсіпорынның, т.б. мүліктерін өткізуден түскен пайда инфляция индексіне көбейтілген сату бағасы мен осы мүлік түрлерінің бастапқы құнының айырмашылығымен анықталады.
31. Жалпы өндірістік рентабельділіктің мәнін түсіндіріңіз
Пайда, кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің нәтижелігінің ең маңызды көрсеткіші бола тұра, оның тиімділігі туралы толық көріністі бермейді, себебі жұмсалып жатқан ресурстардың шамасын ескермейді. Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің тиімділігін рентабельділіктің көрсеткіштері жүйесімен бағалайды.
Өндірістің рентабельділігі – өнеркәсіп кәсіпорындарының, соның ішінде мұнай және газ өнеркәсібі кәсіпорындарының жұмыс тиімділігінің ең маңызды қорытушы көрсеткіші. Кәсіпорынның іс-әрекетін рентабельділік көрсеткіші бойынша бағалау өнімді өткізу көлемінің артуымен қатар оның ұжымын материалдық сыйақылаудың негізіне жатқызылады. Өндірістің рентабельділік көрсеткішін белгілеудің негізінде кәсіпорынның пайдасы жатыр.
Пайда – материалдық өндіріс саласында кәсіпорын қызметкерлерінің қосымша еңбегімен құрылатын таза табыстың бір бөлігі. Жоспарлық пайданың көлемі өнімді кәсіпорынның көтерме бағалары бойынша өткізуден түскен түсім мен өнімнің жоспарлы өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде белгіленеді. Егер пайда кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінен абсолюттік әсерді көрсетсе, рентабельділік кәсіпорынға бекітілген өндірістік қорларды қолданудың тиімділік дәрежесін сипаттайды. Іс-әрекеттің тиімділігіне баға берудің критериі ретінде қарастырылатын жалпылама көрсеткіштің болуы кәсіпорынның қаржылық және экономикалық күйінің толық бейнесін құруға мүмкіндік береді.
Рентабельділік көрсеткіштерінің жүйесіне келесілер кіреді:
• кәсіпорын активтерінің рентабельділігі;
• меншікті капиталдың рентабельділігі;
• сатулардың рентабельділігі (өткізу);
• өндірістің рентабельділігі;
• өнімнің рентабельділігі.
Жалпы алғанда рентабельділік пайданың 100-ге (%) көбейтілген іс-әрекеттің белгілі бір нәтижесін көрсететін өлшегішке (көрсеткішке) қатынасымен белгіленеді:
R = П / У · 100
Рентабельділік деңгейі (Р) пайданың өнімнің толық өзіндік құнына пайыздық қатынасымен есептеледі.
Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикасының тиімділігінің мәні.
Шаруашылықтың кез-келген жүйесінде өндіріс тиімділігінің спецификалық мазмұны келесілермен анықталады:
Өндірістің рентабельділігі – бұл баланстық пайданың негізгі қорлардың (НҚ) және айналымдағы қаражаттардың (АҚ) орташа жылдық құнының қосындысына қатынасы:
Rпр = Пб / (ОФ + ОС) · 100
Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық бағасын бастапқы баға бойынша жоспарланып отырған жылдың басына қатысты сомаға немесе жоспарланып отырған кезеңде қолданысқа енгізіліп жатқан және сатып алынып жатқан негізгі өндірістік қорларды қайта бағалаудан кейінгі құнына, орташа жылдық құнына негізделумен сол уақыт ішінде қолданыстан шығып жатқан негізгі құралдардың ораташ жылдық бағасын шегерумен белгілейді. Нормаланатын айналымдық құралдардың орташа жылдық бағасын жоспарланып отырған жылдың басы мен соңына қатысты айналымдық қаражаттар сомасының жартысын және жылдың қалған айларының алғашқы күніне арнап ескерілген нормаланатын айналымдық қаражаттар сомасының жартысын он екіге бөлумен белгілейді.
32.Кәсіпорынның инвестициялық-инновациялық саясатының мәнін ашыңыз.
Кәсіпорынның инвестициялық саясаты елдің экономикалық жағдайына және мемлекеттің қаржы саясатына да сонымен қатар, кәсіпорынның таңдап алған экономикалық және қаржылық стратегияның белсенділігіне де тәуелді болып келеді. Сондай-ақ, олар өзара байланысты болғандықтан кәсіпорын басшылары инвестициялық басқаруына көп көңіл бөлу керек. Ұйымдардың, компаниялардың, холдингтердің саланың және жалпы елдің тиімділік дәрежесі инвестицияның дұрыс жүргізілуіне тәуелді.
Кәсіпорынның инвестициялық - инновациялық саясатының негізгі бағыттары:
1) кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарлатуға бағытталған инвестициялар. Бұл инвестиция мақсаты – ескірген қондырғыларды ауыстыру, персоналды қайта оқыту немесе өндірістік қуатты өндіріс және өтім шарттары өте тиімді аймақтарға ауыстыру арқылы кәсіпорын шығындарын төмендету үшін жағдайлар туғызу;
2) өндірісті кеңейтудегі инвестиция. Бұл инвестициялар мақсаты - әрекеттегі өндіріс негізінде қалыптасқан нарыққа арналған тауарлар мен қызмет түрлерінің өндіріс көлемін кеңейту;
3) жаңа өндірісті құрудағы инвестиция. Бұл инвестициялар кәсіпорынмен бұрын өндірілмеген тауарлар мен қызмет түрлерін шығару үшін жаңа технологияларды игеру және тіптен жаңа қуаттарды құруға арналған;
4) мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандырудағы инвестициялар (жаңа экологиялық нормалар немесе қауіпсіздік стандарттары).
Инвестициялық жобалар тиімділігін бағалаудағы есептеулерде сату көлемі өзгерісі әсерінен болатын өнім және тұтынылатын ресурстар бағасы өзгерісінің әсерін міндетті түрде ескеру керек.
Инновациялық қызмет – аяқталған ғылыми зерттеулер мен өңдеулер немесе нарықта өткізілетін жаңа немесе қасиеттері өзгертілген, яғни жаңартылған өнімнің, қызметте пайдаланылатын жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үрдістің ғылыми-техникалық жетістіктерін, және осылармен байланысты болатын қосымша ғылыми зерттеу мен өңдеу нәтижелерін таратуға бағытталған үрдіс б.т.
Инновация (жаңалықтар енгізу) – нарықта өткізілетін жаңа немесе жаңартылған өнім, қызметте пайдаланылатын жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үрдісі түрінде нарықта өткізуге болатын инновациялық қызметтің соңғы нәтижесі.
33.Инвестициялық-инновациялық қызмет тиімділігін бағалау көрсеткіштерін көрсетіңіз.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін келесі критерийлер, көрсеткіштер қолданады:
34.Кәсіпорынның қаржылық қызметінің мәнін ашыңыз.
Қазіргі уақытта кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін экономикалық құрылымдарды қалыптастыру өте маңызды.Олардың жұмысының алға басуы көп жағдайда қаржы ресурстардың,яғни инвестицияларды тартуды, қаржылық қызметті дұрыс ұйымдастыруды талап етеді.Осыған орай кәсіпорындарда қаржылық-инвестициялық қызметті күшейтуде.Себебі,кәсіпорындар бәсекеге қабілетті болып,өз өндіріс ауқымын кеңейтуде,яғни инвестициялық қызметті дамыту бірден-бір жол болып табылады.
Кәсіпорындардың қаржылық қатынасы кәсіпорынның меншікті қаражаттарының, оның кірісінің құралуы, шаруашылық қызметті қаржыландырудың қарыз қайнар көздерін тартуы, осы қызмет нәтижесінде пайда болған кірістерді бөлуі, оларды кәсіпорынның даму мақсатында пайдалануы ақшалай негізде жүзеге асқан кезде пайда болады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесінде қаржылық ресурстар қалыптасады. Қаржы ресурстары - кәсіпорынның, мекеме мен мемлекеттің иелігіндегі, қаржы - несие жүйесі алдындағы міндеттемелерді орындауы, жұмысшыларды материалды ынталандыруға, кеңейтілген қайта өндіріс шығындарын жүзеге асыруға бағытталған ақшалай кірістер мен қорлар Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыруды ұйымдастырудың принциптері ретінде олардың өмір сүруіне тән ерекше формаларды түсінуі тән.
Қаржы ресурстарын қалыптастыруды ұйымдастыру олардың тиімділігін қамтамасыз етудің жалпы кешенінің негізін қалаушы болып табылады. Қаржы ресурстарын қалыптастыруды ұйымдастырудың жалпы қағидаттары төмендегіше:
Кәіпорынның қаржылық қызметінде қаржы ресурстарын пайдалану мынадай бағыттарда жүзеге асырылады:
Кәсіпорынның дамуына бағытталатын қаржылық ресурстар келесілердің есебінен түзеледі: амортизациялық аударымдар; шаруашылық және қаржылық қызметтердің барлық түрінен алынатын пайда; серіктестіктерге қатысушылардың қосымша пай жарналары; облигацияларды шығарудын алынатын қаражаттар; ашық және жабық акционерлік қоғам акцияларын шығару және орналастыру көмегімен орналастырылған қаражаттар; басқа кредиторлардың ұзақ мерзімді несиелері (облигациялық заемдардан басқа); басқа заңды қайнар көздер (мысалы, кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың өз еркімен берген қайтарымсыз жарналары).
35.Кәсіпорын кадрлары қалай жіктеледі?
Кадр – бұл өндірігш күштердің басты элементтерінің бірі. Өндірістің тиімділіг мен сапасы осы кадрлардың құрамына, саны мен квалификациясына, мәдени техникалық деңгейіне байланысты болады. Осы саладығы кәсіпорындардың барлық жұмыскерлері өндірістік процеске қатысу сипатына байланысты өнеркәсіптік-өндірістік персонал және өнеркәсіптік-өндірістік емес болып екіге бөлінеді.Өнеркәсіптік - өндірістік персонал - өндіріспен және оған қызмет етумен айналысады. Бұған негізгі және көмекші цехтардың, лабораториялардың , ғылыми – зерттеу және тәжірибе конструкторлық бөлімдердің, есептеу орталықтарының, басқару аппаратының жұмыскерлері жатады. өнеркәсіптік емес персоналға – кәсіпорынға қарайтын, оның балансында тұрған тұрғын үй комуналды шаруашылықтарының денсаулақ сақтау мекемелері мен профилакториялардың, оқу орындарының, бала бақшаларының жұмыскерлері жатады.Өнеркәсіптік - өндірістік персонал орындалатын жұмыстың сипатына байланысты екі негізгі топқа жұмысшылар мен қызметкерлерге жіктеледі. Жұмысшылар негізгі және көмекші болып екіге бөлінеді. Негізгі жұмысшылар – шикізатты дайын өнімге айналдыру процесіне тікелей қатынасады. Көмекші жұмысшылар - өнімді өндіруге және өткізуге жағдай жасайды. Қызметкерлер басшылар, мамандар, қызметшілерге жіктеледі. Басшыларға- кәсіпорынды және олардың құрылымдық бөлімдерін басқару қызметінде қамтылғандыр және олардың орынбасарлары жатады. Мамандарға – инженерлі техникалық жұмыспен қамтылғандар, экономистер, бухгалтерлер, заң қызметкерлері т.с.с. жатады. Қызметшілерге – құжаттарды дайындаужәне әзірлеу есеп және бақылау, шаруашылық қызмет көрсету жұмыстарымен айналысатын жұмыскерлер жатады.
36.Өнімді өндіру және өткізу шығындарын төмендетудің жолдарын көрсетіңіз.
Шығындарды төмендетудің дәстүрлі түрдегі маңызды жолы өндірісте қолданылатын барлық ресурстарды үнемдеу болып табылады:еңбекті және материалдарды.
Өндіріс шығындарының құрылымында еңбекақы айтар- лықтай үлесті алады.Сондықтан,әкімшілік-қызмет көрсетуші қызметкерлердің санын қысқарту,еңбек өнімділігін арттыру,өндірілетін өнімнің еңбек сыйымдылығын төмендету өзекті міндет.
Өнімнің еңбек сыйымдылығын төмендетуге,еңбек өнімділігін арттыруға әртүрлі әдістермен қол жеткізуге болады.Олардың неғұрлым маңыздысы-өндірісті механизациялау мен автоматтандыру,озық,жоғары өнімді технологияны жасау және қолдану,ескі құрал-жабдықтарды жетілдіру және алмастыру.
Еңбек өнімділігін арттыру үшін маңызды нәрсе,оның ұйымдастырылуына тиісті:жұмыс орнын даярлау,оны толықтай қолдану,еңбектің озық тәсілдері мен әдістерін қолдану.
Материалдық ресурстардың өнім өндірісіне жұмсалатын шығындардағы алатын үлесі 3/5 құрайды.Бұл ресурстарды үнемдеудің,оларды тиімді қолдану мәні осыдан-ақ түсінікті.Мұнда бірнші жоспар ретінде,ресурс жинақтаушы технологиялық үдерісті қолдану көрінеді. Жабдық- таушылардан келіп түсетін шикізаттар мен материалдарға,қосалқы бұйымдар мен жартылай фабрикаттар сапасына бақылау енгізу барлық жерде қолдану және талап-тілектерді жоғарылатудың маңызы аз емес.Негізгі өндірістік қорлардың амортизациясы бойынша шығындарды азайтуға,оларды максималды жүк артып,ол қорларды жақсы пайдалану жолымен жетуге болады. Негізгі өндірістік қорлардың амортизациясы бойынша шығындарды азайтуға,оларды максималды жүк артып,ол қорларды жақсы пайдалану жолымен жетуге болады.
Шетелдік кәсіпорындарда өнім өндірісіне жұмсалатын шығындарды азайтудың факторы ретінде,өнім өндірісіне жіберілетін серияның оңтайлы шамасын,сатып алынатын материалдардың партиясының оңтайлы шамасын сақтау мен анықтау,қосалқы бұйымдарды н/е жекелеген құрушыларды басқа өндірушілерден сатып алуы н/е өзінің өндіруі туралы шешімді қарастырады.
Сатып алынаатын шикізаттардың,материалдардың партиясы неғұрлым үлкен болса,соғұрлым қордың орташа жылдық шамасы да үлкен және сол шикізаттар мен материалдарды қоймалаумен байланысты шығындар көлеміде үлкен болады.Шикізаттар мен материалдарды ірі партиялап сатып алудың да өз артықшылығы бар.Сатып алынатын тауарларға тапсырыстың орналастырылуымен,ол тауарларды қабылдаумен,есептеулердің жүргізілуін бақылаумен байланысты шығындар төмендейді.Мұндай жағдайда,сатып алынатын шикізаттар мен материалдардың оңтайлы шамасын анықтау міндеті пайда болады.
37. Кәсіпорын қызметіндегі инвестициялардың маңызыдылығын түсіндіріңіз.
Әрбір фирманың iс-әрекетінде маңызды сфера инвестициялық операциялар болып келедi. Яғни, әрбiр жобалардың icкe асуы үшiн салынған аiқша құралдары жыл iшiндегі фирманың пайда алуындағы бірден бiр жол болады. Коммерциялық тәжiрибеде келесi инвестиция типiн ажыратуға болады:физикалық активтерге инвестиция; ақшалай активтерге инвестиция; материалды емес активтерге инвестиция.
Физикалық активтерге өндiрiстiк ғимараттар және құралдар, және де басқа да машиналардың түрлерi жабдықтар және тағы сол сияқтылар болса.
Ақшалай активтерге жеке және заңды тұлғалардың ақшалай сомаларын алуға құқықтар. Бұл банктегi депозиттер, облигациялар, акциялар, несиелер, қарыз-қаражаттар, кепiл тағы басқалары жатады.
Материалды емес активтерге фирманын, қайта oқыту бағдарламасын жүргiзу нәтижеciнде алынған немесе өнеркәсiптiк меншiк құқығын беру лицензиясын алу, патент, тиiмдi модельдерге және өнеркәсiптік үлгілерiне куәлiгi, өндiрiстік технология және өнімгe сертификат және жердi қолдану құқығығын беретiн құндылықтар түсiндiрiледi.
Барлық инвестиция типтерi фирманың дамуына және қабiлетілiгiне көп маңыздылық бередi. Инвестицияны нақты активтерге дайындау және
инвестицияның қандай түріне жататыны, олардың көмегімен мәселелердi шешуге болатынын анықтауға мүмкiндiк бередi. Байланысты инвестицияны келесi негізгі топтарға бөлуге болады:
қалыптасқан нарықтағы өндipіс шеңберiнде тауарлардың шығарылуын ұлғайту мaқcaтында жүргiзiледi.
3. Жаңа инвестицияларды құру үшiн инвестиция. Мұндай инвестицияның түрі бұрын өндiрiлген тауарларды жаңадан өңдеп немесе жаңа тауарларды жасап шығаратын кәсiпорындарды құруна себепшi болады.
Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру мaқcттындағы инвестициялар. Бұл инвестицияның мaқcaты, егер кәсiпорын экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi немесе басқадай ic-әрекет шараларын жетiлген менеджмент арқылы қамтамасыз ете алмауында үкiметтің талаптарын қанағаттандыру кезiнде орын алады. Мұндай инвестиция классификациясын өндiру тәуекелдiлiгiн әp түрлi деңгейiне байланысты. Тәжiрибеде инвестицияның мәртебесiн анықтау, бағалау үшiн әр түрлi әдicтep немесе критерийлер қолданылады.
Бұл әрбiр инвестор үшiн жалпы қаржылық есеп негiзiне бiркелкi емес болашақ және игiлiктердiң принципiне сүйенгенi көpiнic бередi. Яғни, әрбiр инвесторға табыс көлемi ғана емес, сонымен қатар уақыт мерзiмi қызықтырады. Инвестицияның жалпы типiн айтып өттiк, соның бiрi қарыз-қаражаттар.
38. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құру көздерін атаңыз. Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың бір бөлігі.
Капитал – бұл кәсіпорын айналымға салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық ресурстардың бір бөлігі.
Қаржы ресурстары пайда болуына байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) болып бөлінеді. Ішкі қаржылық расурстар нақты нысанда стандартты есептілікте таза табыс және амортизация түрінде, ал айналдырылған нысанда кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттемелер ретінде ұсынылған, таза табыс кірістердің жалпы сомасынан міндетті төлемдерді (салықтар, жинақтар, айыппұлдар, пайыздар және басқа да төлемдер) алып тасталғаннан кейінгі кәсіпорын табысы болып табылады. Таза табыс кәсіпорынның қолында болады және оның басқарушы органдарының шешімі бойынша бөлінеді.
Сыртқы немесе тартылған қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып бөлінеді. Осылай етіп бөлу берілген кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылар ресурстарды салатын капитал нысанына байланысты: не кәсіпкерлік ретінде, не ссудалық капитал ретінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал салымдарының нәтижесі тартылған меншікті қаржылық ресурстардың құрылуы болса, ссудалық капитал нәтижесі қарыздық қаражаттардың құрылуы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды басқару құқықтарын алу мақсатында түрлі кәсіпорындарға салынған (инвестиция-ланған) капиталды ұсынады.
Ссудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға берілген ақшалай капитал. Ссудалық капитал кәсіпкерлік капиталға қарағанда кәсіпорынға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында оған уақытша қолдануға беріледі.
Меншікті тартылған қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорынның барлық ресурстарының негізгі бөлімі, ол фирманың құрылу кезінде негізделеді және оның барлық өмірлік кезеңінде қолында болады. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына байланысты оның жарғылық капиталы акцияларды шығару және оларды кейін сату, жарғылық капиталға салымдар есебінен қалыптасады. Кәсіпорын өмір сүрген уақытта жарғылық капитал жоғарылауы да, төмендеуі де мүмкін, соның ішінде кәсіпорынның ішкі қаржылық ресурстарының бөлімі есебінен де болуы мүмкін.
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және қатысушылардың үлестік жарналары);
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру, қайырымдылық жарналар және т.б.) .
39.Өндірісті ұйымдастыру әдістерін көрсетіңіз
Кәсіпорын өндірісін ұйымдастыру – өндірістің үйлесімді дамуын, жаңа өнімнің тез енгізіліп, игерілуін, еңбек ресурстары мен материалдық ресурстардың, қолданыстағы техниканың неғұрлым толық пайдаланылуын және осы негізде өндіріс нышандарын оңтайлы ұштастыру, өнімнің кеңістік пен уақыт ішінде барлық дайындалу сатыларын келісіп алу жолымен өндірістің тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін шаралар жүйесі. Ағымдық өндіріс-жұмысшылардың жұмыс уақытын толық пайдалану құралы ретінде қолданылады, яғни еңбек жағдайын жақсарту мен жеңілдетуге, әрбір жұмыс орнында жұмыскерлердің біліктілігін көтеруге, еңбек өнімділігін арттыруға, жалпы кәсіпорынның табысын молайтуға септігін тигізеді. Ағымдық әдіс көбінесе жеңіл және тамақ өнеркәсібінде, машина жасау және темір өңдіу өнеркәсіптерінде кең қолданылады.Ағымдық үрдістің құрылымдық бірлігі-ағымдық жол. Ағымдық жол-технологиялық үрдісті іс жүзіне асыру жолындағы жұмвс орындпрының жиынтығы. Ағымдық әдістің келесідей нормативтері бар: 1. Ағым жолының тактісі- бір ізді болған 2 өнім арасындағы уақыт интервалы және ол мына формуламен есептелінеді: r = ( / N ; мұндағы, – кезектің болған уақыты; жобаланған шығындар;N – сол уақыттағы өнім өндіру бағдарламасы;
Такт уақытына қарама-қарсы уақыт ағым жолының ырғағын (R) анықтайды: R = 1/r; Қадам (l)-екі жақын орналасқан жұмыс орындарының арасындағы арақашықтық.Ағым жолының жплпы ұзындығы қадам мен жұмыс орындар санына тәуелді: L=lxq
Өндірісті ұйымдастырудың партиондық әдісі-енгізу-шығару партияларымен анықталатын көлем б/ша әртүрлі номенклатурадағы өнім шығарумен сипатталады. Партиондық әдістер негізінен жоғары өндірістік жабдық қолданатын сериялық және кіші сериялық өндірісте, массалық дайындығы бар ірі сериялық өнеркәсіпте қолданылады. Бұл әдісті талдау үшін келесі нормативтер қолданылады: 1. Негізгі норм/в(Пт)- партия мөлшері. Пратия мөлшері үлкен болған сайын құрал-жабдық толығымен пайд/ды, аяқталмаған өндіріс мөлшері көбейеді, өнім айналымы бәсеңдейді:Пт=/ мұндағы, дайындық-ақталу орны; - өңдеуге кеткен уақыт; - құрал-жабд/ты қайта қалпына келтіруге кеткен уақыт шығ-ры. 2. Партия құрауыштарыненгізу-шығару периодтылығы(-тәртіптегі екі партияның арасындағы уақыт аралығы: мұндағы, Пт-партия мөлшері; құрауыштарды шығарудың орт. мөлшерленген саны. 3. Аяқталмаған өндірістің қор мөлшері- өндірістік цикл ішіндегі аяқталмаған өнім саны. Қор мөлшерінің түрлері:циклдік,сақтандыру,айналымдылық. Циклдік қордың мөлшері (Қц): Қц=. мұндағы, Тц- өндірістік циклдің ұзақтығы.Сақтандыру қор мөлшері(Қс): Қс= Сқ*; мұндағы, - берілген өнімді тез арада шығару уақыты. 4.Өндіріс сериялығының коэф-ті(Ксер) келесі формуламен есептеледі: Ксер =Nқ/ Сж.о. мұндағы, Nқ- жұмыс орынға бекітілген құрауыштар саны; Сж.о- жұмыс орындар саны. Егер Ксер= 30-20, онда өндірістің бірлік түрі; Ксер= 20-5, онда өндірістің сериялық түрі; егер Ксер =3-5, онда өгдірістің массалық өнеркәсіптік түрі.
40. Инвестиция ұғымының экон-қ мәнін ашыңыз.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді, ұлттық экономиканың көптеген макропропорциялары инвестиция қозғалысына тәуелді.
Инвестиция ұғымы латын сөзі «invertire» - «қаржы жұмсау» деген мағына береді. Инвестиция дегеніміз – бизнеске жұмсалатын күрделі қаржы. Ол негізінен бизнестің материалдық жағына жұмсалады.
«Инвестиция» бұл өндірістік теорияда ж/е бүкіл макроэкономикада инвестиция жаңа капитал құру процесі болып табылады. Ал қаржылық теорияда «инвестиция» қазіргі кезеңдегі «шығын», болашақта «табыс» әкеледі деген мақсатпен нақты ж/е қаржылық активтерді сатып алу. Нақтырақ айтқанда, инвес-лар – бұл бүгінгі күндегі анықталған құнның болашақта мүмкін болатын құнмен айырбасы.
Инвестиция негізінен екі формада болады: тікелей ж/е портфельді.
Тікелей инвестиция - өнеркәсіп, сауда, т.б. шар-қ салаларына жұмсалатын күрделі қаржы. Портфельді инвестициялар – шетелдік бағалы қағаздарға жұмсалатын қаржы.
Инвестицияның ақшалай капиталдан ерекшелігі – инвестиция капиталдың құрылуымен, нақты физикалық ұғымдағы физикалық капиталдың ұлғаюымен б-ты. Инвестициялау процесі инвестициялық ресурстардың материалдық байлықтарға ж/е материалдық емес құндылықтарға айналу процесі.
Негізгі капиталды қайта жаңарту тұрғысынан қарағанда, инвестициялардың атқарар рөлі мынадай:
Инвестициялардың қалыптасуына әсер ететін факторларға сәйкес оларды туынды ж/е индукциялы, автономды деп бөледі.
Инв-ялардың мақсатты бағытталуына б-ты мын. түрлері бар:
Инвес-ларды меншік нысанына б-ты: