Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على رسوله محمد وعلى آله وأصحابه أجمعين! أما بعد:
МОРФОЛОГИЯ
Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін, яғни әріптер мен жол үсті белгілерінің (3 харакат немесе қысқа дауыстыға сай келетін дыбыс белгілері – фатха, замма және кәсрә және 1 сүкүн – үзіліс белгісі, яғни үнсіздік белгісі; аудармашы ескертуі ) (-َ, -ُ, -ِ, -ْ) өзгеру тәсілдерін және соған орай сөз мағыналарының өзгеруін қарастыратын ғылым.
Калима – мағыналы сөз. Мысалы: إِمَامٌ ,مَكْتَبٌ ,مَسْجِدٌ . Араб тілінде қолданылатын мағыналы сөздер (калималар) үш түрлі болады. 1) Исм (есім сөз); 2) Феъл (етістік); 3) Харф (шылау).
Есім сөз – шақтың ешқайсысына қатысы жоқ мағыналы сөздер. Мысалы: قَلَمٌ және كِتَابٌ.
Феъл (етістік) – үш шақтың бірінде тұратын мағыналы сөз. Мысалы: ضَرَبَ өткен шақта (ол) ұрды.
Харф (шылаулар) белгілі бір мағынаны білдіру үшін басқа бір мағыналы сөзбен тіркесуді қажет етеді. Мысалы:
سَفَرْتُ مِنَ الْحَاجْتُرْخَانِ اِلَى الْقَزَانِ – «мен Астраханнан Қазанға жол жүрдім.» деген сөйлемдегі مِنْ және اِلَى шылаулар болып саналады ( олар қазақ тілінде септіктерге сай келеді - اِلَى – «-ға», «-ге», «-қа», «-ке»; مِنْ – «-дан», «-ден», «-тан», -«тен» т.б) да, жеке-жеке қолданылғанда, мағыналарынан айырылады.
Cөздің бөлшектері дегенде әріптерді (харф),мысалы, مَسْجِدٌ сөзінде د ,ج ,س ,م әріптерін және жол үсті белгілерін (харекет, дыбыс белгілері) – замма, фатха, кәсрә еске алынады.
Есімдер құрамындағы әріптердің санына қарай үш түрге бөлінеді:
Етістіктер әріптерінің санына қарай екі түрге бөлінеді: 1) Суласий - ضَرَبَ (ол) ұрды); 2) рубаъий دَحْرَجَ ((ол) дөңгелетті).
Етістіктің үш шағы бар: 1) Мазий (өткен шақ); 2) хал (осы шақ); 3) мустақбал (келер шақ).
Сұрақтар:
Араб сөздерінің қалыбына ع ,ف және ل әріптері жатады. Осы әріптердің орнында тұрған сөздер түбір (аслий) әріптер деп аталады. Мысалы, ضَرَبَ сөзі فَعَلَ қалыбында тұр. Бұл үш әріптің орнында тұрмаған әріптер қосымша (заида) әріптер деп аталады. Мысалы, أَكْرَمَ сөзі أَفْعَلَқалыбында тұр. أَكْرَمَ сөзінде ر ,ك және م түбір әріптер болып саналады да, أ -қосымша әріп. أ әрпінің қосымша әріп екендігін білу үшін оны فَعَلَ қалыбына салып көруге болады.
Қосымша әріптері жоқ мағыналы сөз мужаррад (жеке, жай) деп аталады. Мысалы, فَعَلَ қалыбындағы ضَرَبَ сөзі.
Қосымша әрпі бар мағыналы сөздер мазид (толықтырылған) деп аталады. Мысалы, فَعَلَ қалыбындағы أَكْرَمَ сөзі.
Суласий (үш әріпті) сөздерде түбір әріптер – үшеу: ع ,ف және бір ل. Мысалы, فَعَلَ және فَعْلٌ қалыптарындағы ضَرَبَ және زَيْدٌ сөздері. Рубаъий (төрт әріпті) сөздерде түбір әріптер – төртеу: ع ,ف және екі ل. Мысалы, فَعْلَلَ және فَعْلَلٌ қалыптарындағы دَحْرَجَ және جَعْفَرٌсөздері. Хумасий сөздерде түбір әріптер – бесеу: ع ,ف және үш ل. Мысалы, فَعْلَلِلٌ қалыбындағы جَحْمَرِشٌ сөзі сияқты.
Үш әріпті сөздер екі түрге бөлінеді: 1) суласий мужаррад; 2) суласий мазид. Суласий мужаррадта тек үш түбір әріп болады. Мысалы, فَعَلَ қалыбындағы ضَرَبَ сөзі. Суласий мазидте үш түбір әріптерден басқа қосымша (заида) әріптер де болады. Мысалы, أَفْعَلَ қалыбындағы أَكْرَمَ және اِسْتَفْعَلَ қалыбындағы اِسْتَخْرَجَ сөздері сияқты.
Төрт әріпті сөздер де екі түрге бөлінеді: 1) Рубаъий мужаррад; 2) рубаъий мазид. Рубаъий мужаррад құрамында тек төрт түбір әріп қана болады. Мысалы, فَعْلَلَ қалыбындағы دَخْرَجَ сөзі. Рубаъий мазид құрамында төрт түбір әріптен басқа қосымша (заида) әріптер де болады. Мысалы, تَفَعْلَلَқалыбындағы تَدَحْرَجَ(дөңгелеп кетті), اِفْعَنْلَلَ қалыбындағы اِحْرَنْجَمَ сөзі.
Бес әріпті сөздер де екі түрге бөлінеді: 1) Хумасий мужаррад; 2) хумасий мазид. Хумасий мужаррад құрамында тек бес түбір әріп қана болады. Мысалы, فَعْلَلِلٌ қалыбындағы جَحْمَرِشٌ сөзі. Хумасий мазид құрамында бес түбір әріптен басқа қосымша (заида) әріптер де болады. Мысалы, فَعْلَلِيلٌ қалыбындағы خَنْدَرِيسٌ َ(ескі арақ, ежелгі грекше хамр).
Есім сөздер мен етістіктер тағы да сегіз түрге бөлінеді: 1) сахих; 2) музаъаф; 3) мисал; 4) ажваф; 5) нақис; 6) лафиф; 7) мултавий; 8) махмуз.
1) Сахих (дұрыс) - құрамындағы ل,ع,ف түбір әріптерінің орнында әлсіз әріп те, бірдей екі әріп те келмейтін мағыналы сөз. Мысалы, فَعْلٌ, فَعَلَ қалыптарындағы ضَرْبٌ,ضَرَبَ сөздері. Әлсіз әріптер – үшеу: ي, ا, و.
2) Музаъаф (екіленген) екі түрге бөлінеді: 1) музаъафи суласий и 2) музаъафи рубаъий. Музаъафи суласий - ل, ع әріптерінің орнында бірдей әріптер тұратын мағыналы сөздер. Мысалы, فَعْلٌ және فَعَلَ қалыптарындағы فَرٌّ (қашу) и فَرَرَ (қашты) сөздері. Музаъафи рубаъий – ف және бірінші ل мен ع және екінші ل әріптерінің орнында бірдей әріптер келетін мағыналы сөздер. فَعْلَلٌ және فَعْلَلَ қалыптарындағы زَلْزَلٌ (жылжыту, сілкілеу) және زَلْزَلَ сөздері.
3) Мисал (дұрыс түрлес) - ف (алғашқы түбір әріп) орнында әлсіз әріп тұратын мағыналы сөз. Мысалы, وَعْدٌ, وَعَدَ (уәде беру, уәде).
4) Ажваф (бос) - ع (екінші түбір әріп) орнында әлсіз әріп тұратын мағыналы сөз. Мысалы, قَوْلٌ, قَوَلَ (айтты, айту).
5) Нақис (жеткіліксіз) - ل орнында әлсіз әріп тұратын мағыналы сөз. Мысалы, رَمْىٌ, رَمَىَ (лақтырды, лақтыру).
6) Лафиф (екі есе бұрыс, қосылған) - ل, ع орнында әлсіз әріптер тұратын мағыналы сөз. Мысалы, قَوْىٌ, قَوَىَ (күшті болу, күшті болды).
7) Мултавий (екі есе бұрыс, ажыратылған) - ف, ل орнында әлсіз әріптер тұратын мағыналы сөз. Мысалы, وَشْىٌ, وَشَىَ (тікті, тігу).
8) Махмуз (һамзалы) - ع, فнемесе ل орнында һамза тұратын мағыналы сөз. Мысалы, أَخْذَ (алды), سَأَلَ (сұрады), قَرَأَ (оқыды).
Сұрақтар:
Иштикок (сөзжасам)
Иштикак сөзінің сөздік мағынасы – жасау, қалыптастыру. Иштикак деп бір сөзден оған мағынасы мен әріптері ұқсас басқа бір сөз жасауды айтамыз.
Исм екі түрге бөлінеді: 1) Исми жамид (өзгермейтін) және 2) исми масдар. Исми жамидтен басқа ешқандай сөз жасалынбайды. Мысалы, رَجُلٌ адам (еркек) және فَرَسٌ ат. Ал исми масдардан белгілі бір сөздер қатары жасалады. (Масдар қазақ тіліндегі, етістік негізді зат есім, қимыл атауы немесе тұйық етістік – инфинитивке ұқсайды – аудармашы еск.). Мысалы, ضَرْبٌ ұру, ұрыс және قَتْلٌ өлтіру, өлім.
Масдардан төмендегідей 12 түрлі сөз формасы жасалады:
1. Мазий – өткен шақтағы етістік.
2. Музариъ – осы және келер шақтағы етістік.
3. Исми фаъил – қимылды жасаушы (негізгі етістегі есімше).
4. Исми мафъул – жасалған іс-әрекет, немесе іс-әрекеттің нысаны (ырықсыз етістегі есімше).
5. Жахд – өткен шақтағы болымсыз етістік.
6. Нафий – келер шақтағы болымсыз етістік.
7. Амр – бұйрық рай.
8. Нахий – бұйрық райдың болымсыз түрі.
9. Исми заман – мезгіл есімі.
10. Исми макан – мекен есімі.
11. Исми алат – құрал-жабдық есімі.
12. Көп қайталанатын әрекет.
ضَرْبٌ – масдар. Одан төмендегідей 12 сөз формасы жасалады:
1. ضَرَبَ – өткен шақта (ол) ұрды.
2. يَضْرِبُ – келер шақта (ол) ұрады.
3. ضَارِبٌ – ұрушы.
4. مَضْرُوبٌ – ұрылушы (ұрылған).
5. لَم يَضْرِبْ – (өткен шақта) ұрған жоқ.
6. لا يَضْرِبُ – (келер шақта) ұрмайды.
7. اِضْرِبْ (амр хазир, екінші жаққа бағытталған бұйрық рай) – (ты, бір еркек ) ұр.
لِيَضْرِبْ – (амр ғайып, үшінші немесе бірінші жаққа бағытталғын бұйрық рай) – (ол) ұрсын.
8. لا تَضْرِبْ – (ты, бір еркек ) ұрма.
9. مَضْرِبٌ – ұру болған уақыт.
10. مَضْرِبٌ – ұру болған жер.
11. مِضْرَابٌ – ұру құралы.
12. أَضْرَبُ – көбірек ұрушы.
Сұрақтар мен тапсырмалар.
1. Иштикок дегеніміз не?
2. Исмнің неше түрі бар?
3. Масдардан неше сөз формасы жасалады?
4. ضَرْبٌ масдарынан қандай сөздер жасалады?
Феъл және фаъил
Феъл (етістік) амал-әрекет, іс-қимылды білдіреді, олар екі түрге бөлінеді: 1) мутаъаддий (сабақты) және 2) лазим (салт).
Кейбір етістіктер «кімді?», «нені?» деген сұраққа жауап беретін сөздерді қажет етіп тұрады. Мұндай етістіктер мутаъаддий (сабақты) деп аталады (яғни сөйлемде етістік табыс септікті сөзбен (мафъуль бих) сабақтасып тұрады, олар, көбінесе, - ырықсыз етістегі есімшелер болады – ауд. еск. ). Мысалы, егер біз ضَرَبَ زَيْدٌ (بَكْرًا) «Зайд (Бәкірді) ұрды» дейтін болсақ, онда «Зайд кімді ұрды?» деген сұрақ туындайды. Демек, ضَرَبَ – мутаъаддий етістік. Кейбір етістіктер «кімді?», «нені?» деген сұраққа жауап беретін сөздерді қажет етпейді. Олар лазим (салт) етістік деп аталады (яғни етістік табыс септікті сөзбен (мафъуль бих) сабақтаспай, салт тұрады – ауд. еск.). Мысалы, егер біз جَلَسَ زَيْدٌ “Зайд отырды” дейтін болсақ, онда «кімге отырды?», «неге отырды?» деген сұрақтардың қажеті болмайды. туындайды. Демек, جَلَسَ – лазим (салт) етістік.
Кез келген амал-әрекеттің фаъилі (әректті жасаушы, негізгі етістегі есімше) болады. Егер етістіктің бір фаъилі болса, онда ол вахид (жекеше түрі, бұдан кейін - ж.т.- деп қысқартылатын болады – ауд. еск.). егер екі фаъил болса, онда ол тасния (екілік түрі, бұдан кейін – ек.т.). Егер екіден көп болса, онда – жамъ (көпше түрі, бұдан кейін к.т.)
Бұл фаъилдардың әрқайсысы бірінші жақта (мутакаллим, сөйлеуші), екінші жақта (мухатаб, тыңдаушы) немесе үшінші жақта (ғайып, бөгде кісі) келеді. Сондай олардың әрқайсысы ер тегінде (мүзаккар) немесе әйел тегінде (мүәннас) келеді. Етістіктерде етістің екі түрі болады – негізгі – маълум және ырықсыз – мажхул. Негізгі етісте амал - әрекетті жасаушы (фаъил) сөйлемде аталады. Мысалы: ضَرَبَ زَيْدٌ – Зайд ұрды. Зайд – негізгі етістегі есімше - фаъил. Ырықсыз етісте амал-әрекетті басқа біреу жасайды, ал амал-әрекетті жасаушы фаъил сөйлемде айтылмайды. ضُرِبَ زَيْدٌ – Зайд ұрылды. Оның орнына мафъул (ырықсыз етістегі есімше) тұрады. Ол (Зайд) наиби фаъил деп аталады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Мутаъаддий етістікке анықтама беріңіз.
2. Лазим етістікке анықтама беріңіз.
3. Мутакаллим, мухатаб, ғайып дегеніміз не ?
4. Фаъилдың неше түрі бар?
Етістіктің өткен шағы (феъл мазий)
Өткен шақ негізгі етістегі (маълум) етістіктің жіктелуінің 14 формасы бар: 6 ғайып (ІІІ жақ), 6 мухатаб (ІІ жақ), 2 мутакаллим (І жақ). ІІІ жақ ер тегінің 3 және әйел тегінің 3 жіктелуі бар. Бірінші жақтың екі жіктелуі де ер тегіне де, әйел тегіне де тән болады. Үшінші және екінші жақтарда ер тегі және әйел тегінің жекеше, екілік және көпше түрі бар. Яғни егер біреу, тіпті, «мен және досым» дегеннің өзінде де ол екілік емес, көпше түр болады.
Өткен шақ (мазий) негізгі етістегі (маълум) етістік төмендегідей жіктеледі:
|
ضَرَبَ |
Ол ұрды (вахид, мүзәккар, ғайып) |
|
ضَرَبَا |
Ол екеуі ұрды (тасния, мүзәккар, ғайыбайн) |
|
ضَرَبُوا |
Олар ұрды (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, ғайыбийн) |
|
ضَرَبَتْ |
Ол (әйел кісі) ұрды (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
ضَرَبَتَا |
Ол екі әйел ұрды (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
ضَرَبْنَ |
Олар ұрды (бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас, ғайыбат) |
|
ضَرَبْتَ |
Сен ұрдың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
ضَرَبْتُمَا |
Сен екеуің (екі ер кісі) ұрдыңдар (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
ضَرَبْتُمْ |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрдыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
ضَرَبْتِ |
Сен (әйел кісі) ұрдың (вахид, мүәннас, мухатаба) |
|
ضَرَبْتُمَا |
Сен екеуің (екі әйел кісі) ұрдыңдар (тасния, мүәннас, мухатабайн) |
|
ضَرَبْتُنَّ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ұрдыңдар (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
ضَرَبْتُ |
Мен (әйел кісі, ер кісі) ұрдым (вахид(а), мүзәккар (мүәннас), мутакаллим) |
|
ضَرَبْنَا |
Біз (бірнеше әйел немесе ер кісі) ұрдық (мүзәккар (мүәннас), мутакаллим) |
Өткен шақ (мазий) етістігін ырықсыз (мажхул) етіске айналдыру үшін соңғыдан бұрынғы әрпке кәсрә (–ِ), ал әр әріпке жол үсті белгілерін ( -َ, -ُ, -ِ дыбыстық белгілерді) қою керек те, бұл әріптің (соңғыдан бұрынғы) алдында тұрған әріпке замма (-ُ) беру керек. Мысалы, ضَرَبَ негізгі етістегі (маълум) етістік. Бұл сөздің соңғыдан бұрынғы әрпіне (ر) кәсрә беріледі - ضَرِبَ. Одан соң әр әріпке жол үсті белгілері қойылады да, соңғыдан бұрын тұрған әріптің алдындағы әріпке замма қойылады - ضُرِبَ.
Өткен шақ етістігінің ырықсыз етісінде де жіктелудің 14 формасы бар:
|
ضُرِبَ |
Ол ұрылды (вахид, мүзәккар,ғайип) |
|
ضُرِبَا |
Ол екеуі ұрылды (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
ضُرِبُوا |
Олар ұрылды (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
ضُرِبَتْ |
Ол (әйел ксі) ұрылды (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
ضُرِبَتَا |
Ол екі әйел кісі ұрылды (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
ضُرِبْنَ |
Олар ұрылды (бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
ضُرِبْتَ |
Сен ұрылдың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
ضُرِبْتُمَا |
Сен екеуің (екі ер кісі) ұрылдыңдар (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
ضُرِبْتُم |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрылдыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
ضُرِبْتِ |
Сен (әйел кісі) ұрылдың (вахид, мүәннас, мухатаба) |
|
ضُرِبْتُمَا |
Сен екеуің (екі әйел) ұрылдыңдар (тасния, мүәннас, мухатабайн) |
|
ضُرِبْتُنَّ |
Сендер (бірнеше әйел) ұрылдыңдар (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
ضُرِبْتُ |
Мен (әйел немесе ер кісі) ұрылдым (вахид(а), мүзәккар (мүәннас), мутакаллим) |
|
ضُرِبْنَا |
Біз (бірнеше әйел немесе ер кісі) ұрылдық (мүзәккар (мүәннас), мутакаллим) |
Осы-келер шақ (музариъ) етістігі
Осы-келер шағы негізгі етісінің де 14 жіктелу формасы бар. Музариъ етістігінің алдынан қосылатын әріптер музариъат әріптері деп аталады. Олар-төртеу: ن, ا, ت, ى. Музариъ етістігінің жіктелуі:
|
يَضْرِبُ |
Ол ұрады (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
يَضْرِبَانِ |
Ол екеуі (екі ер кісі) ұрады (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
يَضْرِبُونَ |
Олар (бірнеше ер кісі) ұрады (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
تَضْرِبُ |
Ол (әйел кісі) ұрады (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
تَضْرِبَانِ |
Ол екеуі (екі әйел кісі) ұрады (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
يَضْرِبْنَ |
Олар (бірнеше әйел кісі) ұрады (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
تَضْرِبُ |
Сен (ер кісі) ұрасың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
تَضْرِبَانِ |
Сен екеуің ұрасыңдар (екі еркек) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
تَضْرِبُونَ |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрасыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
تَضْرِبِينَ |
Сен (әйел кісі) ұрасың (вахид, мүәннас, мухатаба) |
|
تَضْرِبَانِ |
Сен екеуің (екі әйел кісі) ұрасыңдар (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
تَضْرِبْنَ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ұрасыңдар (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
أَضْرِبُ |
Мен (ер немесе әйел кісі) ұрамын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
نَضْرِبُ |
Біз (бірнеше еркек немесе әйел кісі) ұрамыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Осы-келер шақ етістігінің ырықсыз етісі (мажхул)
Музариъ етістігін негізгізгі етістен ырықсыз етіске айналдыру үшін соңғыдан бұрынға әріпке фатха, ал музарият әрпіне замма қою керек. Мысалы, يَضْرِبُ – негізгі етістегі (маълум) етістік. Соңғыдан бұрынғы әріпке (ر) фатха қоямыз - يَضْرَبُ. Содан кейін музариъат әрпіне замма қойылады - يَضْرَبُ. Музариъ етістігінің ырықсыз етісі де 14 формада жіктеледі:
|
يُضْرَبُ |
Ол ұрылады (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
يُضْرَبَانِ |
Ол екеуі (екі ер кісі) ұрылады (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
يُضْرَبُونَ |
Олар (бірнеше ер кісі) ұрылады (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
تُضْرَبُ |
Ол (әйел кісі) ұрылады (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
تُضْرَبَانِ |
Ол екеуі (екі әйел кісі ) ұрылады (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
يُضْرَبْنَ |
Олар (бірнеше әйел кісі) ұрылады (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
تُضْرَبُ |
Сен (ер кісі) ұрыласың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
تُضْرَبَانِ |
Сен екеуің ұрыласыңдар (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
تُضْرَبُونَ |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрыласыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
تُضْرَبِينَ |
Сен (әйел кісі) ұрыласың (вахид, мүәннас, мухатаба) |
|
تُضْرَبَانِ |
Сен екеуің (екі әйел кісі) ұрыласыңдар (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
تُضْرَبْنَ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ұрыласыңдар (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
أُضْرَبُ |
Мен (еркек немесе әйел кісі) ұрыламын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
نُضْرَبُ |
Біз (бірнеше еркек немесе әйел кісі) ұрыламыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Сұрақтар мен тапсырмалар
5. Сіз ضَرَبَ يَضْرِب етістігін жіктеп үйренгеннен соң төмендегі етістіктерді негізгі және ырықсыз етісте жіктеңіз: يَجْلِسُ - جَلَسَ(отырды), يَسْرِقُ - سَرَقَ(ұрлады), d) يَشْتِمُ - شَتَمَ (ұрысты), يَنْزِلُ – نَزَلَ (төмен түсті).
Исми фаъил (негізгі етіс есімшесі)
Исми фаъил суласий мужаррад түрінде үнемі فاَعِلٌ қалыбында келеді. Мысалы, ضَارِبٌ. Исми фаъил төрт формада жіктеледі: 3 – ер тегі және 3 – әйел тегі. Исми фаъил төмендегідей жіктеледі:
|
ضَارِبٌ |
Ұрушы (ер кісі) (вахид, мүзәккар) |
|
ضَارِبَانِ |
Ұрушылар (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар) |
|
ضَارِبُونَ |
Ұрушылар (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар) |
|
ضَارِبَةٌ |
Ұрушы (әйел кісі) (вахида, мүәннас) |
|
ضَارِبَتَانِ |
Ұрушылар (екі әйел кісі) (тасния, мүәннас) |
|
ضَارِبَاتٌ |
Ұрушылар (бірнеше әйел кісі ) (жамъ, мүәннас) |
Әйел тегінің көпше түрі де فَوَاعِلُ қалыбында тұрады. Мысалы, ضَوَارِبُ – ұрушылар (бірнеше әйел, жамъ, мүәннас). (фаъилдың кейбір өлең шумақтарында кездесетін формалары есепке алынады, мысалы, ضَوَارِبٌ сияқты – ауд. еск.)
Суласий мужарраттан басқа формаларда келгенде, фаъил осы-келер шақтың негізгі етісіндегі етістіктің қалыбына ұқсайды. Мұнда музариъат әрпінің орнына заммалы мим (مـُ) қойылады да, соңғыдан бұрынғы әріпке кәсрә қойылады. Мысалы,
أَكْرَمَ يُكْرِمُ | مُكْرِمٌ (құрметтеуші)
فَرَّحَ يُفَرِّحُ | مُفَرِّحٌ (қуанушы)
دَحْرَجَ يُدَحْرِجُ | مُدَحْرِجٌ (дөңгелетуші)
تَدَحْرَجَ يَتَدَحْرَجُ | مُتَدَحْرِجٌ (дөңгелетуші)
Кейбір сабақты етістіктерден исми фаъил орнына сифати мүшаббаха жасалады. Сифати мушаббаха мағынасы да исми фаъил мағынасына ұқсас, алайда исми фаъил масдар (етістік негізді зат есім, қимыл атауы) болса, ол фаъилден (қимылды жасаушы) жасалады. Мысалы, ضَارِبٌ сөзінен ضَرْبٌ жасалады. Ал фаъил сифату мушаббахадан болған жағдайда масдар сифату мушаббахадан жасалмайды, оның құрамында бірге болады. Мысалы, حَسَنٌ (әдемі) حُسْنٌ (әдемілік) сөзінен жасалмаған, (онымен бірге өмір сүреді – ауд. еск). Сифату мушаббаха қалыптары өте көп, олардың ең көп қолданылатындары - он сегіз:
|
Қалыбы |
Мысал |
Мағынасы |
|
فَعْلٌ |
صَعْبٌ |
Ауыр |
|
فِعْلٌ |
صِفْرٌ |
Бос |
|
فُعْلٌ |
حُرٌّ |
Еркін |
|
فَعَلٌ |
حَسَنٌ |
Әдемі |
|
فَعِلٌ |
فَطِنٌ |
Мұқият (адам) |
|
فُعُلٌ |
جُنُبٌ |
Арамдалған (ғұсыл құйынбаған) |
|
فَعْلَى |
عَطْشَى |
Шөлдеуші, аңсаушы (әйел) |
|
فُعْلَى |
حُبْلَى |
Жүкті |
|
فَعْلاَء |
وَجْنَاءُ |
Күшті түйе |
|
فَعْلاَنٌ |
عَطْشَانٌ |
Шөлдеуші, аңсаушы (ер кісі) |
|
فُعْلاَنٌ |
عُرْيَانٌ |
Жалаңаш |
|
فَعْلاَلٌ |
رَصْرَاصٌ |
Мықты |
|
فَعَالٌ |
جَبَانٌ |
Қорқақ |
|
فُعَالٌ |
شُجَاعٌ |
Батыр (ер жүрек) |
|
فَعِيلٌ |
كَرِيمٌ |
Құрметті, жомарт |
|
فَيْعَلٌ |
صَيْهَدٌ |
Шөл дала |
|
فَيْعِلٌ |
طَيِّبٌ |
Жақсы |
|
اَفْعَلُ |
اَدْوَدُ |
Тырысушы |
Исми мафъул
Суласий мужаррад тегіндегі исми мафъул үнемі مَفْعُولٌ қалыбында тұрады. Мысалы, مَضْرُوبٌ. Исми мафъул де 6 формада жіктеледі: 3 ер тегі және 3 әйел тегі. Исми мафъул төмендегідей жіктеледі:
|
مَضْرُوبٌ |
Ұрылған (вахид, мүзәккар) |
|
مَضْرُوبَانِ |
Ұрылғандар (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар) |
|
مَضْرُوبُونَ |
Ұрылғандар (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар) |
|
مَضْرُوبَةٌ |
Ұрылған (вахида, мүәннас) |
|
مَضْرُوبَتَانِ |
Ұрылғандар (екі әйел кісі ) (тасния, мүәннас) |
|
مَضْرُوبَاتٌ |
Ұрылғандар (бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас) |
Әйел тегінің көпше түрі де مَفَاعِلُ қалыбында тұрады. Мысалы, مَضَارِبُ – ұрылғандар (бірнеше әйел) (жамъ, мүәннас). (Кейбір өлең шумақтарында ұйқас үшін қолданылатын مَضَارِبٌ қалыбында қолданылуы есепке алынбайды - ауд. еск.)
Суласий мужаррад түрінен (ор.- порода) басқа түрде исми мафъул осы-келер шақ (музариъ) етістігінің ырықсыз етісі (мажхул) қалыбында келеді. Мұнда музариъат әрпінің орнына заммалы мим (مُـ) қойылады да, соңғыдан бұрынғы әріпке фатха қойылады. Мысалы:
أَكْرَمَ يُكْرِمُ - مُكْرَمٌ (құрметтелуші)
فَرَّحَ يُفْرِّحُ - مُفَرَّحٌ (қуанған)
دَحْرَجَ يُدَحْرِجُ - مُدَحْرَجٌ (дөңгеленген)
تَدَحْرَجَ يَتَدَحْرَجُ - مُتَدَحْرَجٌ (домаланған)
2. Сифату мушаббаха дегеніміз не? Оның ең танымал қалыптарын жатқа айтып беріңіз.
3. Суласий мужаррад бабында исми мафъулдің қалыбы қандай? Суласий мужаррадтан басқа баптарда оның қалыбы қандай?
4. Өткен және осы-келер шақтарға байланысты берілген етістіктерді исми фаъил және исми мафъул қалыптарында жіктеңіз.
Өткен шақ болымсыз етістігі (жахд)
Өткен шақ болымсыз етістігін жасау үшін осы-келер шақ (музариъ) етістігінің алдынан لَمْ шылауы қойылады. Мысалы, لَمْ يَضْرِبْ. Осы لَم шылауына байланысты сахих (дұрыс) қосымшалы етістіктердің: жекеше түрде харекеті (жол үсті белгісі) түсіп қалады (يَضْرِبُ لَمْ يَضْرِبْ) , ал екілік және көпше түрде соңғы нун түсіп қалады (يَضْرِبَانِ لَمْ يَضْرِبَا), (يَضْرِبُونَ لَمْ يَضْرِبُوا). Соңғы әрпі әлсіз етістіктерде: жекеше түрде әлсіз әріп түсіп қалады (يَرْمِى لَمْ يَرْمِ), ал екілік және көпше түрде соңғы нун түсіп қалады (يَرْمِيَانِ لَمْ يَرْمِيَا), ( يَرْمُونَ لَمْ يَرْمُوا ). Алайда екінші жақ көпше түрдегі жіктелудің екі түрінде соңғы (ن) еш уақытта түсіп қалмайды, өйткені ол көптік мағынаның көрсеткіші. Сондай-ақ لَمْ шылауы осы-келер шақ етістігінің мағынасын өткен шақ болымсыз мағынасына өзгертіп жібереді.
Жахд етістігінің негізгі етісте (маълум) жіктелуінің 14 формасы бар:
لم يَضْرِبْ |
Ол ұрмады (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لم يَضْرِبَا |
Олар (екі ер кісі) ұрмады, тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لم يَضْرِبُوا |
Олар (бірнеше ер кісі), жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لم تَضْرِبْ |
Ол (әйел кісі) ұрмады (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لم تَضْرِبَا |
Олар (екі әйел кісі), тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لم يَضْرِبْنَ |
Олар (бірнеше әйел кісі) ұрмады, жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لم تَضْرِبْ |
Сен ұрмадың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لم تَضْرِبَا |
Сендер (екі ер кісі) ұрмадыңдар (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لم تَضْرِبُوا |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрмадыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لم تَضْرِبِي |
Сен (әйел кісі) ұрмадың (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لم تَضْرِبَا |
Сендер (екі әйел кісі) ұрмадыңдар (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لم تَضْرِبْنَ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ұрмадыңдар (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لم أَضْرِبْ |
Мен ұрмадым (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لم نَضْرِبْ |
Біз (бірнеше кісі) ұрмадық (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Өткен шақ болымсыз етістігінің (жахд) ырықсыз етісі (мажхул)
Өткен шақ болымсыз етістігінің (жахд) ырықсыз етісі де 14 формада жіктеледі:
|
لم يُضْرَبْ |
Ол ұрылмады (оны ұрмады), (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لم يُضْرَبَا |
Олар (екі ер кісі) ұрылмады (оларды ұрмады), тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لم يُضْرَبُوا |
Олар (бірнеше ер кісі) ұрылмады (оларды ұрмады),, жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لم تُضْرَبْ |
Ол (әйел кісі) ұрылмады (оны ұрмады), (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لم تُضْرَبَا |
Олар (екі әйел кісі) ұрылмады (оларды ұрмады), тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لم يُضْرَبْنَ |
Олар (бірнеше әйел кісі) ұрылмады (оларды ұрмады), жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لم تُضْرَبْ |
Сен ұрылмадың (сені ұрмады) (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لم تُضْرَبَا |
Сендер (екі ер кісі) ұрылмадыңдар (сендерді ұрмады) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لم تُضْرَبُوا |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрылмадыңдар (сендерді ұрмады) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لم تُضْرَبِي |
Сен (әйел кісі) ұрылмадың (сені ұрмады) (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لم تُضْرَبَا |
Сендер (екі әйел кісі) ұрылмадыңдар (сендерді ұрмады) (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لم تُضْرَبْنَ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ұрылмадыңдар (сендерді ұрмады) (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لم أُضْرَبْ |
Мен ұрылмадым (мені ұрмады) (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لم نُضْرَبْ |
Біз (бірнеше кісі) ұрылмадық (бізді ұрмады) (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Феъл нафий (келер шақ болымсыз етістігі)
Келер шақ болымсыз етістігін жасау үшін музариъ етістігінің алдынан لاَ шылауы қосылады. Мысалы, لاَ يَضْرِبُ.
Бұл шылау музариъ етістігінің мағынасын терістей отырып келер шаққа айналдырады. Мысалы, егер біз لاَ يَضْرِبُ деп айтсақ, ер кісінің осы шақта емес, келер шақта ұрмайтынын еске алған боламыз.
Келер шақ болымсыз етістігінің (нафий) негізгі етісі 14 формада жіктеледі:
لا يَضْرِبُ |
Ол ұрмайды (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لا يَضْرِبَانِ |
Олар (екі ер кісі) ұрмайды, тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لا يَضْرِبُونَ |
Олар (бірнеше ер кісі) ұрмайды, жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لا تَضْرِبُ |
Ол (әйел кісі) ұрмайды (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لا تَضْرِبَانِ |
Олар (екі әйел кісі) ұрмайды, тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لا يَضْرِبْنَ |
Олар (бірнеше әйел кісі) ұрмайды, жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لا تَضْرِبُ |
Сен ұрмайсың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لا تَضْرِبَانِ |
Сендер (екі ер кісі) ұрмайсыңдар (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لا تَضْرِبُونَ |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрмайсыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لا تَضْرِبِينَ |
Сен (әйел кісі) ұрмайсың (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لا تَضْرِبَانِ |
Сендер (екі әйел кісі) ұрмайсыңдар (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لا تَضْرِبْنَ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ұрмайсыңдар (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لا أَضْرِبُ |
Мен ұрмаймын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لا نَضْرِبُ |
Біз (бірнеше кісі) ұрмаймыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Келер шақ болымсыз етістігінің (нафий) ырықсыз етісі (мажхул) 14 формада жіктеледі:
|
لا يُضْرَبُ |
Ол ұрылмайды (оны ұрмайды) (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لا يُضْرَبَانِ |
Олар (екі ер кісі) ұрылмайды (оны ұрмайды), тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لا يُضْرَبُونَ |
Олар (бірнеше ер кісі) ұрылмайды (оларды ұрмайды), жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لا تُضْرَبُ |
Ол (әйел кісі) ұрылмайды (оны ұрмайды) (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لا تُضْرَبَانِ |
Олар (екі әйел) ұрылмайды (оларды ұрмайды), тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لا يُضْرَبْنَ |
Олар (бірнеше әйел) ұрылмайды (оларды ұрмайды), жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لا تُضْرَبُ |
Сен ұрылмайсың (сені ұрмайды) (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لا تُضْرَبَانِ |
Сендер (екі ер кісі) ұрылмайсыңдар (сендерді ұрмайды) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لا تُضْرَبُونَ |
Сендер (бірнеше ер кісі) ұрылмайсыңдар (сендерді ұрмайды) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لا تُضْرَبِينَ |
Сен (әйел кісі) ұрылмайсың (сені ұрмайды) (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لا تُضْرَبَانِ |
Сендер (екі әйел кісі) ұрылмайсыңдар (сендерді ұрмайды) (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لا تُضْرَبْنَ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ұрылмайсыңдар (сендерді ұрмайды) (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لا أُضْرَبُ |
Мен ұрылмаймын (мені ұрмайды) (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لا نُضْرَبُ |
Біз (бірнеше кісі) ұрылмаймыз (бізді ұрмайды) (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Сұрақтар мен тапсырмалар
2. Нафий етістігі қандай жолмен жасалады?
3. Жахд және музариъ етістіктерінің қандай айырмашылығы бар?
4. Жоғарыда келтірілген мысалдарды жахд және нафий етістіктерінің негізгі және ырықсыз етістері үшін жіктеңіз.
Бұйрық райындағы (амр) етістік туралы
Амр екі түрлі болады: амри хазир и амри ғайиб.
Амри хазир (ІІ жақ)
Амри хазир осы-келер шақ етістігінің ІІ жағында алты формада жіктеледі. Ол үшін: 1) музариъ етістігінің қосымшасына назар аударыңыз. Егер соңында дұрыс (сахих) әріп тұрса, онда оған сүкун (-ْ) қойылады. Мысалы: تَضْرِبُ تَضْرِبْ.
Егер соңында әлсіз (иллат) әріп тұрса, онда ол түсіп қалады. Мысалы, تَرْمِىُ تَرْمِ. 2) Музариъат әріп (ت) түседі. Содан соң кейінгі тұрған әріпке назар аударылады. Егер музариъат әрпінен кейін тұрған әріптің харакаты болса, бұйрық райлы етістікті жасау осымен аяқталады.
Мысалы, تَثِبُ (ты секіресің) етістігін алайық. Ол дұрыс әріпке (сахих) аяқталып тұр, сондықтан бұл әріпке сүкун қойылады: تَثِبْ. Содан соң музариъат әрпін түсіреміз. Одан кейінгі әріптің харакаты бар, сондықтан бұйрық етістігін жасау осымен аяқталады.
تَثِبُ تَثِبْ ثِبْ (секір).
Егер музариъат әрпінен кейінгі әріп харакатсыз болса (яғни жол үсті белгісі сүкун болса), онда етістіктің ع әрпінің харакатына назар аударамыз. Егер ع әрпінің харакаты кәсра немесе фатха болса, онда жасалатын бұйрықты етістігінің алдынан кәсралы һамза қойылады. Мысалы:
(تَفْعِلُ - تَضْرِبُ), (تَفْعَلُ - تَحْمَدُ)
تَضْرِبُ تَضْرِبْ ضْرِبْ اِضْرِبْ (ұр);
تَحْمَدُ تَحْمَدْ حْمَدْ اِحْمَدْ (мақта).
Егер ع әрпінің харакаты замма болса, онда жасалатын бұйрық райлы етістіктің алдына заммалы һамза қойылады. Мысалы:
( تَفْعُلُ – تَكْتُبُ),
تَكْتُبُ تَكْتُبْ كْتُبْ اُكْتُبْ (жаз).
Осымен бұйрықты етістіктің жасалуы аяқталады. Алайда (إِفْعَالٌ يُفْعِلُ - أَفْعَلَ) бабындағы етістіктердің (суласий мазидтің 1-бабы – ауд. еск.) алдынан үнемі фатхалы һамза қойылады.(Мысалы: أَقِمْ ؛ أَكْرِمْ).
يَضْرِبُ ضَرَبَ етістігінен бұйрық райлы етістік төмендегідей: تَضْرِبُ 2-жақ ж.т. (мухатаб). Соңғы ب әрпі – дұрыс, сондықтан оған сүкун қойылады: تَضْرِبْ. Музариъат ت әрпі түсіп қалады: ضْرِبْ. Музариъат әрпінен кейінгі әріптің жол үсті белгісі сүкун, сондықтан етістіктің ع әрпіне қараймыз. Поскольку буква на месте буктыдер ع әрпінің орнындағы ر әрпі кәсралы болғандықтан жасалатын бұйрықты етістіктің алдынан кәсралы һамза қойылады: اِضْرِبْ.
Амри хизир төмендегідей жіктеледі:
|
اِضْرِبْ |
Сен ұр (ер кісі) (вахид, мүзәккар) |
|
اِضْرِبَا |
Сендер ұрыңдар (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар) |
|
اِضْرِبُوا |
Сендер ұрыңдар (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар) |
|
اِضْرِبِي |
Сен ұр (әйел кісі) (вахида, мүәннас) |
|
اِضْرِبَا |
Сен ұр (екі әйел кісі) (тасния, мүәннас) |
|
اِضْرِبْنَ |
Сендер ұрыңдар (бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас) |
Амри ғайиб (І және ІІІ жақтарда)
Амри ғайиб осы-келер шақтағы етістіктің алдына (لِ) қосу арқылы жасалады. Мысалы, لِيَضْرِبْ. Егер музариъ етістік дұрыс әріпке аяқталса, онда бұл (لِ) қосымшасы жекеше түрдегі етістіктің дыбыстық белгісін (харакатын) түсіреді. Мысалы, لِيَضْرِبْ. Екілік және көпше түрдегі сахих және нақис етістіктерінде соңғы нун түсіп қалады. Алайда әйел тегінде көптік мағынаның белгісі болатын (ن) еш уақытта түсіп қалмайды.
Егер амри ғайиб етістігінің алдынан қандай да бір харакатты әріп келсе, онда (لِ) харакатсыз (сүкунмен) оқылады. Мысалы, فَلْيَضْرِبْ (ұрсын).
Амри ғайиб 8 түрлі формада жіктеледі – алтауы үшінші жақта (ғайиб) және екеуі бірінші жақта (мутакаллим):
|
لِيَضْرِبْ |
Ол ұрсын (бір ер кісі) (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لِيَضْرِبَا |
Олар ұрсын (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لِيَضْرِبُوا |
Олар ұрсын (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لِتَضْرِبْ |
Ол ұрсын (бір әйел кісі) (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لِتَضْرِبَا |
Олар ұрсын (екі әйел кісі) (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لِيَضْرِبْنَ |
Олар ұрсын (бірнеше әйел кісі) (тасния, мүәннас, мухатабат) |
|
لأَِضْرِبْ |
Мен ұрайын (ер кісі, әйел кісі) (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لِنَضْرِبْ |
Біз ұрайық (ер кісі, әйел кісі) (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
І және ІІІ жақ бұйрық райдағы (амри ғайиб) етістіктердің ырықсыз етісі (мажхул)
Мажхул амри ғайибтың 14 жіктелу формасы бар. Ережеден тыс алдымен 2-жақ (мухатаб):
|
لِتُضْرَبْ |
Сені (ер кісіні) ұрсын (вахид, мүзәккар) |
|
لِتُضْرَبَا |
Сендерді (екі ер кісіні) ұрсын (тасния, мүзәккар) |
|
لِتُضْرَبُوا |
Сендерді (бірнеше ер кісіні) ұрсын (жам, мүзәккар) |
|
لِتُضْرَبِى |
Сені (әйел кісіні) ұрсын (вахида, мүәннас) |
|
لِتُضْرَبَا |
Сендерді (екі әйел кісіні) ұрсын (тасния,мүәннас) |
|
لِتُضْرَبْنَ |
Сендерді (бірнеше әйелді) ұрсын (жамъ, мүәннас) |
|
لِيُضْرَبْ |
Оны ұрсын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لِيُضْرَبَا |
Оларды ұрсын (екі ер кісіні) (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لِيُضْرَبُوا |
Оларды (бірнеше ер кісіні) ұрсын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لِتُضْرَبْ |
Оны (вахида, мүәннас, ғайиба) ұрсын. |
|
لِتُضْرَبَا |
Оларды (екі әйел кісіні) ұрсын (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لِيُضْرَبْنَ |
Оларды (бірнеше әйелді) ұрсын (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لِأُضْرَبْ |
Мені (әйел кісіні, ер кісіні) ұрсын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لِنُضْرَبْ |
Бізді (әйел кісіні, ер кісіні) ұрсын (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Сұрақтар мен тапсырмалар
Нахий етістігі (бұйрық райдың болымсыз түрі)
Нахий етістігі осы-келер шақтағы етістіктің алдына (لاَ) шылауын қосу арқылы жасалады. Мысалы, لاَ تَضْرِبْ (ұрма). Осы لاَ - «ла нахияның» әсерінен дұрыс әріпке аяқталатын етістіктердің жекеше түрінде соңғы әріптің жол үсті белгісі (харакаты) түсіп қалады (لاَ تَضْرِبْ), ал соңғы әрпі әлсіз болып келетін етістіктердің сол әлсіз әрпі түсіп қалады (لاَ تَرْمِ). Екілік және көпше түрлерінде (ن) әрпі түсіп қалады. Бірақ әйел тегінің көптік мағынасын білдіретін етістіктердің соңындағы (ن) түспейді. Нахий етістігінің негізгі етісінің де 14 жіктелу формасы бар. Мұнда да ережеден тыс алдымен екінші, содан кейін ғана үшінші және бірінші жақтар жіктеледі:
|
لاَ تَضْرِبْ |
Ұрма (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تَضْرِبَا |
Ұрмаңдар (сендер, екі ер кісі) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لاَ تَضْرِبُوا |
Ұрмаңдар (сендер, бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تَضْرِبِي |
Ұрма (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ تَضْرِبَا |
Ұрмаңдар (сендер, екі әйел кісі) (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لاَ تَضْرِبْنَ |
Ұрмаңдар (сендер, бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لاَ يَضْرِبْ |
Ол ұрмасын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يَضْرِبَا |
Олар (екі ер кісі) ұрмасын (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لاَ يَضْرِبُوا |
Олар (бірнеше ер кісі) ұрмасын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تَضْرِبْ |
Ол (бір әйел кісі) (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ تَضْرِبَا |
Олар (екі әйел кісі) ұрмасын (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لاَ يَضْرِبْنَ |
Олар (бірнеше әйел) ұрмасын (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لاَ أَضْرِبْ |
Мен ұрмайын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نَضْرِبْ |
Біз ұрмайық (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Бұйрық райдағы болымсыз етістіктің (нахий) ырықсыз етісі (мажхул)
Нахий етістігінің ырықсыз етісі де 14 формада жіктеледі:
|
لاَ تُضْرَبْ |
Сені ұрмасын (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تُضْرَبَا |
Сендерді (екі ер кісіні) ұрмасын (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لاَ تُضْرَبُوا |
Сендерді (бірнеше ер кісіні) ұрмасын (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تُضْرَبِي |
Сені ұрмасын (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ تُضْرَبَا |
Сендерді (екі әйел кісіні) ұрмасын (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لاَ تُضْرَبْنَ |
Сендерді (бірнеше әйел кісіні) ұрмасын (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لاَ يُضْرَبْ |
Оны ұрмасын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يُضْرَبَا |
Оларды (екі ер кісіні) ұрмасын (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لاَ يُضْرَبُوا |
Оларды (бірнеше ер кісіні) ұрмасын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تُضْرَبْ |
Оны ұрмасын (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ تُضْرَبَا |
Оларды (екі әйел кісіні) ұрмасын (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لاَ يُضْرَبْنَ |
Оларды (бірнеше әйел кісіні) ұрмасын (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لاَ أُضْرَبْ |
Мені ұрмасын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نُضْرَبْ |
Бізді ұрмасын (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Күшейту (таъкид) нуны
Келер шақ етістігінің соңына жалғанып, оның мағынасын күшейту үшін жұмсалатын нун (ن) нун таъкид (күшейту нуны) деп аталады. Мысалы,
يَضْرَبَنْ (міндетті түрде ұрады). Күшейту нунының екі түрі болады: 1) Нун таъкид хафийфа; и 2) нун таъкид сакийла. Хафийфа – сукунды нун (نْ), сакийла –ташдидті (әріптің екеуленуі) нун (نّ).
Нун таъкиди хафийфа жекеше және көпше түрдегі ер тегіндегі етістіктерге және жекеше түрдегі әйел тегіндегі етістіктерге жалғанады. Егер күшейту нуны соңғы әрпі дұрыс етістіктерге жалғанса, онда әріп сүкуннен фатхаға айналады. Мысалы, لاَ تَضْرِبَنْ (еш уақытта ұрма). Күшейту нуны сөз соңындағы әлсіз әріптері түсіп қалған етістіктерге жалғанса, онда әлсіз әріп қайтып келеді де, фатха белгісіне ие болады. Мысалы, لاَ تَرْمِيَنْ (ешқашан лақтырма).
Төменде нун таъкид хафийфаның (نْ) келер шақ етістіктеріне жалғануының мысалдары келтірілген:
1) музариъ етістігіне ырықсыз етісте:
|
يَضْرِبَنْ |
Ол міндетті түрде ұрады (вахид, мүзәккар, гиб) |
|
يَضْرِبُنْ |
Олар (бірнеше ер кісі) міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
تَضْرِبَنْ |
Ол міндетті түрде ұрады (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
تَضْرِبَنْ |
Сен міндетті түрде ұрасың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
تَضْرِبُنْ |
Сендер (бірнеше ер кісі) міндетті түрде ұрасыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
تَضْرِبِنْ |
Сен міндетті түрде ұрасың (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
أَضْرِبَنْ |
Мен міндетті түрде ұрамын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
نَضْرِبَنْ |
Біз міндетті түрде ұрамыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
2) нун таъкид хафийфаның (نْ) музариъ етістігінің ырықсыз етісіне жалғануы:
|
يُضْرَبَنْ |
Оны міндетті түрде ұрады (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
يُضْرَبُنْ |
Оларды міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
تُضْرَبَنْ |
Оны міндетті түрде ұрады (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
تُضْرَبَنْ |
Сені міндетті түрде ұрады (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
تُضْرَبُنْ |
Сендерді міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
تُضْرَبِنْ |
Сені міндетті түрде ұрады (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
أُضْرَبَنْ |
Мені міндетті түрде ұрады (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
نُضْرَبَنْ |
Бізді міндетті түрде ұрады (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Ескерту: күшейту нунын осы-келер шақ етістігіне жалғағанда, осы шақ емес, келер шақ еске алынады.
3) Нун таъкид хафийфаның негізгі етістегі болымсыз келер шақ етістігіне (нафий) жалғануы:
|
لاَ يَضْرِبَنْ |
Ол ешқашан ұрмайды (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يَضْرِبُنْ |
Олар ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تَضْرِبَنْ |
Ол ешқашан ұрмайды (вахида, мүәннас. Ғайиба) |
|
لاَ تَضْرِبَنْ |
Сен ешқашан ұрмайсың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تَضْرِبُنْ |
Сендер ешқашан ұрмайсыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تَضْرِبِنْ |
Сен ешқашан ұрмайсың (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ أَضْرِبَنْ |
Мен ешқашан ұрмаймын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نَضْرِبَنْ |
Біз ешқашан ұрмаймыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
4) Нун таъкид хафийфаның ырықсыз етістегі нафий етістігіне жалғануы:
|
لاَ يُضْرَبَنْ |
Оны ешқашан ұрмайды (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يُضْرَبُنْ |
Оларды ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تُضْرَبَنْ |
Оны ешқашан ұрмайды (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ تُضْرَبَنْ |
Сені ешқашан ұрмайды (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تُضْرَبُنْ |
Сендерді ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تُضْرَبِنْ |
Сені ешқашан ұрмайды(вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ أُضْرَبَنْ |
Мені ешқашан ұрмайды (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نُضْرَبَنْ |
Бізді ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
5) Нун таъкид хафийфаның ІІ жақ бұйрық райдағы (амри хазир) етістікке жалғануы:
|
اِضْرِبَنْ |
Міндетті түрде ұр (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
اِضْرِبُنْ |
Міндетті түрде ұрыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
اِضْرِبِنْ |
Міндетті түрде ұр (вахида, мүәннас, мухатаба) |
6) Нун таъкид хафийфаның І және ІІІ жақ бұйрық райдағы (амри ғайиб) етістіктің негізгі етісіне жалғануы:
|
لِيَضْرِبَنْ |
Ол міндетті түрде ұрсын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لِيَضْرِبُنْ |
Олар міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لِتَضْرِبَنْ |
Ол (әйел кісі) міндетті түрде ұрсын (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لِأَضْرِبَنْ |
Мен міндетті түрде ұрайын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لِنَضْرِبَنْ |
Біз міндетті түрде ұрайық (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
7) Нун таъкид хафийфаның І және ІІІ жақ бұйрық райдағы (амри ғайиб) етістіктің ырықсыз етісіне жалғануы:
|
لِتُضْرَبَنْ |
Сені міндетті түрде ұрсын (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لِتُضْرَبُنْ |
Сендерді міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لِتُضْرَبِنْ |
Сені міндетті түрде ұрсын (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لِيُضْرَبَنْ |
Оны міндетті түрде ұрсын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لِيُضْرَبُنْ |
Оларды міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لِتُضْرِبَنْ |
Оны (әйел кісіні) міндетті түрде ұрсын (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لِأُضْرَبَنْ |
Мені міндетті түрде ұрсын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لِنُضْرَبَنْ |
Бізді міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
8) Нун таъкид хафийфаның бұйрық рай болымсыз етістігінің (нахий) негізгі етісіне жалғануы:
|
لاَ تَضْرِبَنْ |
Ешқашан ұрма (сен, ер кісі) (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تَضْرِبُنْ |
Ешқашан ұрмаңдар (сендер екі кісі) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تَضْرِبِنْ |
Ешқашан ұрма (сен, әйел кісі) (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ يَضْرِبَنْ |
Ешқашан ұрмасын (ол, ер кісі) (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يَضْرِبُنْ |
Ешқашан ұрмасын (олар, бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تَضْرِبَنْ |
Ешқашан ұрмасын (ол, әйел кісі) (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ أَضْرِبَنْ |
Мен ешқашан ұрмайын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نَضْرِبَنْ |
Біз ешқашан ұрмайық (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
9) Нун таъкид хафийфаның бұйрық рай болымсыз етістігінің (нахий) ырықсыз етісіне жалғануы:
|
لاَ تُضْرَبَنْ |
Сені ешқашан ұрмасын (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تُضْرَبُنْ |
Сендерді ешқашан ұрмасын (бірнеше ер кісіні) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تُضْرَبِنْ |
Сені ешқашан ұрмасын (әйел кісіні) (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ يُضْرَبَنْ |
Оны ешқашан ұрмасын (ер кісіні) (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يُضْرَبُنْ |
Оларды ешқашан ұрмасын (бірнеше ер кісіні) (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تُضْرَبَنْ |
Оны ешқашан ұрмасын (әйел кісіні) (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ أُضْرَبَنْ |
Мені ешқашан ұрмасын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نُضْرَبَنْ |
Бізді ешқашан ұрмасын (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Нун таъкид сакийла барлық жіктеу формаларының соңына жалғана береді. Төменде нун таъкид сакийланың келер шақ етістіктеріне жалғануы келтіріледі.
1) Нун таъкид сакийланың осы-келер шақ етістігінің (музариъ) негізгі етісіне (маълум) жалғануы:
|
يَضْرِبَنَّ |
Ол сөзсіз ұрады (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
يَضْرِبَانِّ |
Олар сөзсіз ұрады (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
يَضْرِبُنَّ |
Олар сөзсіз ұрады (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
تَضْرِبَنَّ |
Ол сөзсіз ұрады (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
تَضْرِبَانِّ |
Олар сөзсіз ұрады (екі әйел кісі) (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
يَضْرِبْنَانِّ |
Олар сөзсіз ұрады (бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
تَضْرِبَنَّ |
Сен сөзсіз ұрасың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
تَضْرِبَانِّ |
Сендер сөзсіз ұрасыңдар (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
تَضْرِبُنَّ |
Сендер сөзсіз ұрасыңдар (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
تَضْرِبِنَّ |
Сен сөзсіз ұрасың (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
تَضْرِبَانِّ |
Сендер сөзсіз ұрасыңдар (екі әйел кісі) (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
تَضْرِبْنَانِّ |
Сендер сөзсіз ұрасыңдар (бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
أَضْرِبَنَّ |
Мен сөзсіз ұрамын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
نَضْرِبَنَّ |
Біз сөзсіз ұрамыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
2) Нун таъкид сакийланың осы-келер шақ етістігінің (музариъ) ырықсыз етісіне (мажхул) жалғануы:
|
يُضْرَبَنَّ |
Оны сөзсіз ұрады (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
يُضْرَبَانِّ |
Оларды сөзсіз ұрады (екі ер кісіні) (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
يُضْرَبُنَّ |
Оларды сөзсіз ұрады (бірнеше ер кісіні) (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
تُضْرَبَنَّ |
Оны сөзсіз ұрады (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
تُضْرَبَانِّ |
Оларды (екі әйел кісіні) сөзсіз ұрады (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
يُضْرَبْنَانِّ |
Оларды (бірнеше әйел кісіні) сөзсіз ұрады (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
تُضْرَبَنَّ |
Сені сөзсіз ұрады (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
تُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі ер кісіні) сөзсіз ұрады (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
تُضْرَبُنَّ |
Сендерді (бірнеше ер кісіні) сөзсіз ұрады (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
تُضْرَبِنَّ |
Сені сөзсіз ұрады (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
تُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі әйел кісіні) сөзсіз ұрады (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
تُضْرَبْنَانِّ |
Сендерді (бірнеше әйел кісіні) сөзсіз ұрады (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
أُضْرَبَنَّ |
Мен сөзсіз ұрыламын (мені сөзсіз ұрады) (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
نُضْرَبَنَّ |
Біз сөзсіз ұрыламыз (бізді сөзсіз ұрады) (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
3) Нун таъкид сакийланың келер шақ болымсыз етістігінің (нафий) негізгі етісіне (маълум) жалғануы:
|
لاَ يَضْرِبَنَّ |
Ол ешқашан ұрмайды (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يَضْرِبَانِّ |
Олар (екі ер кісі) ешқашан ұрмайды (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لاَ يَضْرِبُنَّ |
Олар (бірнеше ер кісі) ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تَضْرِبَنَّ |
Ол ешқашан ұрмайды (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ تَضْرِبَانِّ |
Олар (екі әйел кісі) ешқашан ұрмайды (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لاَ يَضْرِبْنَانِّ |
Олар (бірнеше әйел кісі) ешқашан ұрмайды (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لاَ تَضْرِبَنَّ |
Сен ешқашан ұрмайсың (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تَضْرِبَانِّ |
Сендер (екі ер кісі) ешқашан ұрмайсыңдар (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لاَ تَضْرِبُنَّ |
Сендер (бірнеше ер кісі) ешқашан ұрмайсыңдар (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تَضْرِبِنَّ |
Сен ешқашан ұрмайсың (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ تَضْرِبَانِّ |
Сендер (екі әйел кісі) ешқашан ұрмайсыңдар (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لاَ تَضْرِبْنَانِّ |
Сендер (бірнеше әйел кісі) ешқашан ұрмайсыңдар (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لاَ أَضْرِبَنَّ |
Мен ешқашан ұрмаймын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نَضْرِبَنَّ |
Біз ешқашан ұрмаймыз (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
4) Нун таъкид сакийланың келер шақ болымсыз етістігінің (нафий) ырықсыз етісіне (мажхул) жалғануы:
|
لاَ يُضْرَبَنَّ |
Оны ешқашан, ешқашан ұрмайды (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يُضْرَبَانِّ |
Оларды (екі ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لاَ يُضْرَبُنَّ |
Оларды (бірнеше ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تُضْرَبَنَّ |
Оны ешқашан, ешқашан ұрмайды (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ تُضْرَبَانِّ |
Оларды (екі әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لاَ يُضْرَبْنَانِّ |
Оларды (бірнеше әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (тасния, мүәннас, ғайибат) |
|
لاَ تُضْرَبَنَّ |
Сені ешқашан, ешқашан ұрмайды (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لاَ تُضْرَبُنَّ |
Сендерді (бірнеше ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تُضْرَبِنَّ |
Сені ешқашан ұрмайды (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ تُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لاَ تُضْرَبْنَانِّ |
Сендерді (бірнеше әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмайды (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لاَ أُضْرَبَنَّ |
Мені ешқашан, ешқашан ұрмайды (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نُضْرَبَنَّ |
Бізді ешқашан, ешқашан ұрмайды (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
5) Нун таъкид сакийланың ІІ жақ бұйрық рай етістігіне (амр хазир) жалғануы:
|
اِضْرِبَنَّ |
Міндетті түрде ұр (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
اِضْرِبَانِّ |
Міндетті түрде ұрыңдар (сендер, екі ер кісі) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
اِضْرِبُنَّ |
Міндетті түрде ұрыңдар (сендер, бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
اِضْرِبِنَّ |
Міндетті түрде ұр (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
اِضْرِبَانِّ |
Міндетті түрде ұрыңдар (сендер, екі әйел кісі) (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
اِضْرِبْنَانِّ |
Міндетті түрде ұрыңдар (сендер, бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
6) Нун таъкид сакийланың І және ІІІ жақ бұйрық рай етістігінің (амр ғайиб) негізгі етісіне (маълум) жалғануы:
|
لِيَضْرِبَنَّ |
Ол міндетті түрде ұрсын (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لِيَضْرِبَانِّ |
Олар (екі ер кісі) міндетті түрде ұрсын (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لِيَضْرِبُنَّ |
Олар (бірнеше ер кісі) міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لِتَضْرِبَنَّ |
Ол міндетті түрде ұрсын (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لِتَضْرِبَانِّ |
Олар (екі әйел кісі) міндетті түрде ұрсын (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لِيَضْرِبْنَانِّ |
Олар (бірнеше әйел кісі) міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لِأَضْرِبَنَّ |
Мен міндетті түрде ұрайын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لِنَضْرِبَنَّ |
Біз міндетті түрде ұрайық (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
7) Нун таъкид сакийланың І және ІІІ жақ бұйрық рай етістігінің (амр ғайиб) ырықсыз етісіне (мажхул) жалғануы:
|
لِتُضْرَبَنَّ |
Сені міндетті түрде ұрсын (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لِتُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі ер кісіні) міндетті түрде ұрсын (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لِتُضْرَبُنَّ |
Сендерді (бірнеше ер кісіні) міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لِتُضْرَبِنَّ |
Сені міндетті түрде ұрсын (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لِتُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі әйел кісіні) міндетті түрде ұрсын (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لِتُضْرَبْنَانِّ |
Сендерді (бірнеше әйел кісіні) міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لِيُضْرَبَنَّ |
Оны міндетті түрде ұрсын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لِيُضْرَبَانِّ |
Оларды (екі ер кісіні) міндетті түрде ұрсын (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لِيُضْرَبُنَّ |
Оларды (бірнеше ер кісіні) міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لِتُضْرَبَنَّ |
Оны міндетті түрде ұрсын (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لِتُضْرَبَانِّ |
Оларды (екі әйел кісіні) міндетті түрде ұрсын (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لِيُضْرَبْنَانِّ |
Оларды (бірнеше әйел кісіні) міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لِأُضْرَبَنَّ |
Мені міндетті түрде ұрсын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لِنُضْرَبَنَّ |
Бізді міндетті түрде ұрсын (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
8) Нун таъкид сакийланың бұйрық рай болымсыз етістігінің (нахий) негізгі етісіне (маълум) жалғануы:
|
لاَ تَضْرِبَنَّ |
Ешқашан, ешқашан ұрма (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تَضْرِبَانِّ |
Ешқашан, ешқашан ұрмаңдар (сендер, екі ер кісі) (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لاَ تَضْرِبُنَّ |
Ешқашан, ешқашан ұрмаңдар (сендер, бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تَضْرِبِنَّ |
Ешқашан, ешқашан ұрма (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ تَضْرِبَانِّ |
Ешқашан, ешқашан ұрмаңдар (сендер, екі әйел кісі) (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لاَ تَضْرِبْنَانِّ |
Ешқашан, ешқашан ұрмаңдар (сендер, бірнеше әйел кісі) (жамъ, музаннас, мухатабат) |
|
لاَ يَضْرِبَنَّ |
Ол ешқашан, ешқашан ұрмасын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يَضْرِبَانِّ |
Олар (екі ер кісі) ешқашан, ешқашан ұрмасын (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لاَ يَضْرِبُنَّ |
Олар (бірнеше ер кісі) ешқашан, ешқашан ұрмасын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تَضْرِبَنَّ |
Ол (әйел кісі) ешқашан, ешқашан ұрмасын (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ تَضْرِبَانِّ |
Олар (екі әйел кісі) ешқашан, ешқашан ұрмасын (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لاَ يَضْرِبْنَانِّ |
Олар (бірнеше әйел кісі) ешқашан, ешқашан ұрмасын (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لاَ أَضْرِبَنَّ |
Мен ешқашан, ешқашан ұрмайын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نَضْرِبَنَّ |
Біз ешқашан, ешқашан ұрмайық (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
9) Нун таъкид сакийланың бұйрық рай болымсыз етістігінің (нахий) ырықсыз етісіне (мажхул) жалғануы:
|
لاَ تُضْرَبَنَّ |
Сені ешқашан, ешқашан ұрмасын (вахид, мүзәккар, мухатаб) |
|
لاَ تُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (тасния, мүзәккар, мухатабайн) |
|
لاَ تُضْرَبُنَّ |
Сендерді (бірнеше ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (жамъ, мүзәккар, мухатабийн) |
|
لاَ تُضْرَبِنَّ |
Сені ешқашан, ешқашан ұрмасын (вахида, мүәннас, мухатаба) |
|
لاَ تُضْرَبَانِّ |
Сендерді (екі әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (тасния, мүәннас, мухатабатайн) |
|
لاَ تُضْرَبْنَانِّ |
Сендерді (бірнеше әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (жамъ, мүәннас, мухатабат) |
|
لاَ يُضْرَبَنَّ |
Оны ешқашан, ешқашан ұрмасын (вахид, мүзәккар, ғайиб) |
|
لاَ يُضْرَبَانِّ |
Оларды (екі ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (тасния, мүзәккар, ғайибайн) |
|
لاَ يُضْرَبُنَّ |
Оларды (бірнеше ер кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (жамъ, мүзәккар, ғайибийн) |
|
لاَ تُضْرَبَنَّ |
Оны ешқашан, ешқашан ұрмасын (вахида, мүәннас, ғайиба) |
|
لاَ تُضْرَبَانِّ |
Оларды (екі әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (тасния, мүәннас, ғайибатайн) |
|
لاَ يُضْرَبْنَانِّ |
Оларды (бірнеше әйел кісіні) ешқашан, ешқашан ұрмасын (жамъ, мүәннас, ғайибат) |
|
لاَ أُضْرَبَنَّ |
Мені ешқашан, ешқашан ұрмасын (вахид(а), мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
|
لاَ نُضْرَبَنَّ |
Бізді ешқашан, ешқашан ұрмасын (жамъ, мүзәккар, мүәннас, мутакаллим) |
Сұрақтар мен тапсырмалар
Исм заман және исм макан
Исм заман – суласий мужаррат баптарында يَفْعِلُ қалыбындағы етістіктерде келетін (амал-әрекет жасалған) мезгіл есімі және исм макан – (амал-әрекет жасалған) мекен есімі және суласий мужаррат баптарындағы мисал етістіктерінде ع әрпінің орнында кәсра келетін مَفْعِلٌ қалыбына ие. Мысалы:
ضَرَبَ / يَضْرِبُ مَضْرِبٌ ( يَفْعِلُ فَعَلَсахих етістік);
وَعَدَ / يَعِدُ مَوْعِدٌ( يَفْعِلُ فَعَلَ мисал етістік);
وَضَعَ / يَضَعُ مَوْضِعٌ( يَفْعَلُ فَعَلَ мисал етістік).
Исм заман және исм макан суласий мужаррад баптарындағы يَفْعِلُ қалыбынан басқа қалыптарда және суласий мужаррад бабындағы нақис етістіктерінде ع әрпінің орнында кәсра келетін مَفْعَلٌ қалыбында тұрады. Мысалы:
نَصَرَ/ يَنْصُرُ مَنْصَرٌ( يَفْعُلُ فَعَلَ сахих етістік);
رَمَىَ / يَرْمِىُ مَرْمَىٌ( يَفْعِلُ فَعَلَ нақис етістік);
كَنَسَ/ يَكْنُسُ مَكْنَسٌ( يَفْعُلُ فَعَلَ сахих етістік).
Исм заман және исм макан суласий мужаррадтан басқа баптарда сол баптың мафъул қалыбында тұрады. Мысалы:
أَكْرَمَ / يُكْرِمُ مُكْرَمٌ( يُفْعِلُ اَفْعَلَ)
فَرَّحَ / يُفَرِّحُ مُفَرَّحٌ( يُفَعِّلُ فَعَّلَ)
دَحْرَجَ / يُدَحْرِجُ مُدَحْرَجٌ( يُفَعْلِلُ فَعْلَلَ)
تَدَحْرَجَ / يَتَدَحْرَجُ مُتَدَحْرَجٌ( يَتَفَعْلَلُ تَفَعْلَلَ).
Исм заман және исм макан үш түрде жіктеледі:
|
مَضْرِبٌ |
Амал-әрекет жасалған бір мезгіл немесе мекен (вахид) |
|
مَضْرِبَانِ |
Амал-әрекет жасалған екі мезгіл немесе мекен (тасния) |
|
مَضَارِبُ |
Амал-әрекет жасалған бірнеше мезгіл немесе мекен (жамъ) |
Исм алат
Исм алат - суласий мужаррад баптарындағы (амал-әрекет жасалатын) құрал-сайман атауы, үш түрлі қалыбы бар:
1) مِفْعَلٌ 2) مِفْعَالٌ 3) مِفْعَلَةٌ.
سَطَرَ - يَسْطُرُ(сызық сызды) مِسْطَرٌ- сызу құралы, яғни сызғыш;
فَتَحَ - يَفْتَحُ(ашты) مِفْتَاحٌ-ашу құралы, яғни кілт;
كَنَسَ - يَكْنُسُ(сыпырды) مِكْنَسَةٌ – сыпыру құралы, яғни сыпырғы.
Исми алат суласий мужаррад бабынан басқа баптарда кездеспейді. Оның да 3 түрлі жіктелу формасы бар:
مِضْرَابٌ- бір ұру құралы (вахид);
مِضْرَابَانِ- екі ұру құралы (тасния);
مَضَارِيبُ- бірнеше ұру құралы (жамъ).
Ескерту: Егер исм алат مِفْعَلٌ қалыбында тұрса, онда көпше түрі مَفَاعِلُ болады. Ал егер مِفْعَالٌ қалыбында тұрса, онда көпше түрі مَفَاعِيلُ болады.
Исм тафзил (амал-әрекетті қайта- қайта жасаушы) суласий мужаррад баптарының ер тегінде أَفْعَلُ қалыбында, ал әйел тегінде فُعْلَى қалыбында тұрады. Мысалы: أَضْرَبُ, ضُرْبَى. Исм тафзил суласий мужаррад бабынан басқа баптарда кездеспейді және 6 түрлі формада (3 ер тегі, 3 әйел тегі) жіктеледі:
|
أَضْرَبُ |
Қайта-қайта ұрушы (вахид, мүзәккар) |
|
أَضْرَبَانِ |
Қайта-қайта ұрушылар (екі ер кісі) (тасния, мүзәккар) |
|
أَضْرَبُونَ |
Қайта-қайта ұрушылар (бірнеше ер кісі) (жамъ, мүзәккар) |
|
ضُرْبَى |
Қайта-қайта ұрушы (вахида, мүәннас) |
|
ضُرْبَيَانِ |
Қайта-қайта ұрушылар (екі әйел кісі) (тасния, мүәннас) |
|
ضُرْبَيَاتٌ |
Қайта-қайта ұрушылар (бірнеше әйел кісі) (жамъ, мүәннас) |
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Исм заман және исм макан қандай жағдайларда және қандай қалыптарда кездеседі?
2. Исм алат қандай қалыптарда кездеседі?
3. Исм тафзил неше түрде жіктеледі және қалай жіктеледі?
4. Алдыңғы сабақтардың мысалдарындағы етістіктерден исм заман, исм макан, исм алат и исм тафзил формаларын жасап, жіктеңіз.
Араб тілінде қолданылатын етістіктер төрт бөлімге және 22 бапқа бөлінеді: 1) Суласий мужаррад (6 бап); 2) суласий мазид (12 бап); 3) рубаъий мужаррад (1 бап); 4) рубъий мазид (3 бап).
Суласий мужаррадтың бірінші бабы
Суласий мужаррадтың 1-бабы өткен шақ етістігінде ع әрпінің орнында фатха, ал осы-келер шақ етістігінде кәсраға ие болады: فَعَلَ يَفْعِلُ. Бұл баптағы етістіктердің масдары 11 қалыпта келеді:
|
Қалыбы |
Мысалы |
Мағынасы |
|
فَعْلٌ |
ضَرْبٌ |
Ұру |
|
فِعْلٌ |
كِذْبٌ |
Өтірік айту |
|
فَعِلٌ |
نَبِحٌ |
Үру |
|
فُعَلٌ |
هُدَىٌ |
Тура жолға бастау |
|
فَعَالٌ |
قَضَاءٌ |
Кесім шығару (шешім) |
|
فِعَالٌ |
صِرَافٌ |
Өзгерту |
|
فُعُولٌ |
جُلُوسٌ |
Отыру |
|
فَعَلَةٌ |
غَلَبَةٌ |
Жеңу |
|
فِعَالَةٌ |
حِمَايَةٌ |
Қорғау |
|
فَعْلاَنٌ |
لَوْيَانٌ |
Ию (майыстыру) |
|
فُعْلاَنٌ |
غُفْرَانٌ |
Кешіру |
يَفْعِلُ فَعَلَ қалыбындағы дұрыс етістіктің (сахих) мысалы يَضْرِبُ ضَرَبَ болып табылады, масдары - ضَرْبٌ. Бұл етістіктен тарайтын барлық сөзжасам (муштак) өткен сабақтарда келтірілді.
Музаъаф يَفْعِلُ فَعَلَ
يُفَرُّ فَرَّ масдары فَرٌّ , فِرَارٌ қашу. Масдардан 12 сөз формасы жасалады:
|
1) فَرَّ- мазий |
7) فِرَّ- амр хазир |
|
|
2) يَفِرُّ- музариъ |
8) لِيَفِرَّ- амр ғайиб |
|
|
3) فَارٌّ- исм фаъил |
9) لاَ تَفِرَّ- нахий |
|
|
4) مَفْرُورٌ- исм мафъул |
10) مَفِرٌّ - |
Исм заман және исм макан |
|
5) لَمْ يَفِرَّ- жахд |
11) مِفْرَارٌ – исм алат |
|
|
6) لاَ يَفِرُّ- нафий |
12) أَفَرُّ – исм тафзил |
Өткен шақ етістігінің (мазий) негізгі етісі (маълум)
فَرَّ негізінде فَرَرَ. Бірінші әріптің (ر) харакаты түсіп қалады: فَرْرَ. Бірінші (ر) ассимиляцияға ұшырап, (дауыссыз дыбыс үндестігі - идғам) екіншісіне (ر) кірігіп кетеді: فَرَّ. Идғам – бір әріптің екінші әріпке кірігуі (ассимиляция)
Қағида: Егер екі бірдей әріп қатар келіп, олардың біріншісі харакатсыз (сүкун), екіншісі харакатты болса, онда бірінші әріп екінші әріпке айналып кетеді (идғам).
Музаъафтағы өткен шақ етістігінің (мазий) негізгі етісі (маълум):
فَرَّ؛ فَرَّا؛ فَرُّوا؛ فَرَّتْ؛ فَرَّتَا؛ فَرَرْنَ؛ فَرَرْتَ؛ فَرَرْتُمَا؛ فَرَرْتُمْ؛ فَرَرْتِ؛ فَرَرْتُمَا؛ فَرَرْتُنَّ؛ فَرَرْتُ؛ فَرَرْنَا.
Мазий етістігінің алғашқы 5 жіктелу формасында идғам бар: ғайиб, ғайибайн, ғайибийн, ғайиба и ғайибатайн. Қалған 9 жіктелу формаларында ассимиляция жоқ.
Өткен шақ етістігінің (мазий) ырықсыз етісі (мажхул):
فَرَّ етістігінің ырықсыз етісін жасау үшін оны бұрынғы алғашқы қалпына келтіріп алу керек: فَرَرَ. Соңғы әріптен бұрынғы әріпке кәсра қойылады (فَرِرَ), ал оның алдында тұрған харакатты әр әріпке замма қойылады: فُرِرَ. Алғашқы әріптің (ر) харакаты түсіп қалады: فُرْرَ. Алғашқы (ر) әрпі екінші (ر) әрпіне кірігіп кетеді: فُرَّ. Музаъафта мазий етістігінің ырықсыз етісі (мажхул) төмендегідей жіктеледі:
فُرَّ؛ فُرَّا؛ فُرُّوا؛ فُرَّتْ؛ فُرَّتَا؛ فُرِرْنَ؛ فُرِرْتَ؛ فُرِرْتُمَا؛ فُرِرْتُمْ؛ فُرِرْتِ؛ فُرِرْتُمَا؛ فُرِرْتُنَّ؛ فُرِرْتُ؛ فُرِرْنَا.
Осы-келер шақ етістігінің негізгі етісі (маълум)
Музариъ етістігі ІІІ жақ жекеше түрде يَفِرُّ. يَفِرُّ болып кездеседі, негізінде يَفْرِرُ. Алғашқы әріптің (ر) харакаты алдыңғы әріпке ауысады: يَفِرْرُ. Алғашқы (ر) кейінгі (ر) әрпіне кірігіп кетеді - يَفِرُّ:
يَفِرُّ؛ يَفِرَّانِ؛ يَفِرُّونَ؛ تَفِرُّ؛ تَفِرَّانِ؛ يَفْرِرْنَ؛ تَفِرُّ؛ تَفِرَّانِ؛ تَفِرُّونَ؛ تَفِرِّينَ؛ تَفِرَّانِ؛ تَفِرِرْنَ؛ أَفِرُّ؛ نَفِرُّ.
Музариъ етістігінің екі жіктелу формалары - 1) ғайибат (ІІІ жақ, әйел тегі, к.т.) (يَفْرِرْنَ) және 2) мухатабат (ІІ жақ, әйел тегі, к.т.) (تَفْرِرْنَ) ассимиляцияға (идғам) ұшырамайды.
Осы-келер шақ етістігінің ырықсыз етісі (мажхул)
يَفِرُّ етістігінің ырықсыз етісін жасау үшін оны бұрынғы алғашқы қалпына келтіру керек: يَفْرِرُ. Соңғы әріптен бұрынғы әріпке фатха қойылады: يَفْرَرُ. Музариъат әрпіне замма қойылады: يُفْرَرُ. Бірінші (ر) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өтеді: يَفَرْرُ. Содан соң бірінші (ر) әрпі екінші (ر) әрпіне кірігіп кетеді: يُفَرُّ:
يُفَرُّ؛ يُفَرَّانِ؛ يُفَرُّونَ؛ تُفَرُّ؛ تُفَرَّانِ؛ يُفْرَرْنَ؛ تُفَرُّ؛ تُفَرَّانِ؛ تُفَرُّونَ؛ تُفَرِّينَ؛ تُفَرَّانِ؛ تُفْرَرْنَ؛ أُفَرُّ؛ نُفَرُّ.
Өткен және осы-келер шақтардағы етістіктердің негізгі етісінде ассимиляцияға ұшырайтын орындарда ырықсыз етісінде де дыбыс үндестігі (ассимиляция) болады, ал негізгі етісте дыбыс үндестігі (ассимиляция) жоқ орындарда, ырықсыз етісте де ассимиляция болмайды.
Алдыңғы дыбыс кейінгі дыбысқа ықпал еткенде, егер ассимиляцияға ұшырайтын бірінші дыбыстың алдында харакатты әріп немесе мад әріп (созылып оқылатын дыбыстар - ا, و, ى) келсе, онда ассимиляцияға ұшырайтын бірінші әріптің харакаты түсіп қалады да, ол өзіне ұқсас екінші әріпке кірігіп кетеді. Мысалы, فَرَرَ فَرَّ сияқты сөздерде. Алайда егер ассимиляцияға ұшырайтын бірінші әріптің алдында сүкун таңбалы әріп тұрса, онда ассимиляцияға ұшырайтын бірінші әріптің харакаты оның алдында тұрған харакатсыз әріпке ауысып кетеді ( يَفِرُّ).
فَارٌّ؛ فَارَّانِ؛ فَارُّونَ؛ فَارَّةٌ؛ فَارَّتَانِ؛ فَارَّاتٌ = فَوَارِرُ.
فَارٌّ негізінде – فَاعِلٌ қалыбындағы فَارِرٌ. Бірінші әріптің (ر) харакаты түсіп қалып, ол екінші (ر) әрпіне кірігіп кеткен: فَارٌ. өз қалпында өзгермей қалатын әйел тегінің көпше түрінен басқа жіктелу формалары да осылай болады.
مَفْرُورٌ؛ مَفْرُورَانِ؛ مَفْرُورُونَ؛ مَفْرُورَةٌ؛ مَفْرُورَتَانِ؛ مَفْرُورَاتٌ = مَفَارِرُ.
Біртектес (ر) әріптерінің арасында олардан өзгеше (و) әрпі келгендіктен, бұл жіктелулер өзгертілмеген.
Өткен шақ болымсыз етістігінің негізгі етісі
لَمْ يَفِرَّ؛ لَمْ يَفِرَّا؛ لَمْ يَفِرُّوا؛ لَمْ تَفِرَّ؛ لَمْ تَفِرَّا؛ لَمْ يَفْرِرْنَ؛ لَمْ تَفِرَّ؛ لَمْ تَفِرَّا؛ لَمْ تَفِرُّوا؛ لَمْ تَفِرِّي؛ لَمْ تَفِرَّا؛ لَمْ تَفْرِرْنَ؛ لَمْ أَفِرَّ؛ لَمْ نَفِرَّ.
لَمْ يَفِرَّнегізінде لَمْ يَفْرِرْ. Бірінші әріптің (ر) харакаты алдыңғы әріпке (ر) берілген: لَمْ يَفِرْرْ. Сүкунды екі (ر) қатар келді (ижтимаи сакинайн). Сүкунды екі әріпті қатар айтудан қашу үшін бірдей әріптің бірін түсіру керек немесе екі әріптің біріне жол үсті харакатын беру керек. Мына жағдайда әріпті түсіруге болмайды, өйткені әріптердің бірін түсіргенде, сөздің әріп санын қатты қысқартуға тура келеді. Сондай-ақ оларға жол үсті харакатын да бере алмаймыз, себепсіз екі әріптің бірінің дәрежесін жоғарылатқан боламыз. Екі сүкунды әріпті қатар айту да қиын. Сондықтан екінші (ر) әрпіне жеңіл бір жол үсті фатха белгісін беруге тура келеді. Бұл түрде жазм кезінде (жол үсті харакатын түсіру, сүкун харакатын қою, яғни етістікті шартты түрдегі септікке айналдыру) етістікті үш вариантта айтуға болады: 1) фатхамен - لَمْ يَفِرَّ; 2) кәсрамен - لَمْ يَفِرِّ; 3) ассимиляциясыз - لَمْ يَفْرِرْ.
Өткен шақ болымсыз етістігінің (жахд) ырықсыз етісі
لَمْ يُفَرَّ؛ لَمْ يُفَرَّا؛ لَمْ يُفَرُّوا؛ لَمْ تُفَرَّ؛ لَمْ تُفَرَّا؛ لَمْ يُفْرَرْنَ؛ لَمْ تُفَرَّ؛ لَمْ تُفَرَّا؛ لَمْ تُفَرُّوا؛ لَمْ تُفَرِّي؛ لَمْ تُفَرَّا؛ لَمْ تُفْرَرْنَ؛ لَمْ أُفَرَّ؛ لَمْ نُفَرَّ.
Келер шақ болымсыз етістігінің (нафий) негізгі және ырықсыз етістері يَفِرُّ فَرَّ етістігі үшін осы-келер шақ етістігінің (музариъ) негізгі және ырықсыз етісі сияқты жіктеледі.
يَفِرُّ فَرَّ етістігінен амр (бұйрық) төмендегідей жолмен жасалады. تَفِرُّ – ташдидпен (екеуленумен) аяқталатын музариъ етістігі. Сондықтан қосымшаға жеңіл харакат – фатха қойылады: تَفِرَّ. Сонан соң музариъ етістігінің ت әрпі түсіп қалады: فِرَّ. Музариъат әрпінен кейін тұрған әріп харакатты болғандықтан, амр хазирды жасау осымен аяқталады. Жоғарыда көрсетілгендей, ассимиляцияланған қосымшалы етістік жазм (сүкун харакатын қою және оны шартты түрдегі септікке айналдыру) кезінде үш түрде айтыла береді: 1) фатхамен فِرَّ, 2) касрамен فِرِّ, 3) ассимиляциясыз اِفْرِرْ:
|
فِرَّ |
فِرِّ |
اِفْرِرْ |
|
فِرَّا |
فِرَّا |
اِفْرِرَا |
|
فِرُّوا |
فِرُّوا |
اِفْرِرُوا |
|
فِرِّي |
فِرِّي |
اِفْرِرِي |
|
فِرَّا |
فِرَّا |
اِفْرِرَا |
|
اِفْرِرْنَ |
اِفْرِرْنَ |
اِفْرِرْنَ |
Амр ғайибтың (І, ІІІ жақтардың бұйрық райы) негізгі етісі
لِيَفِرَّ؛ لِيَفِرَّا؛ لِيَفِرُّوا؛ لِتَفِرَّ؛ لِتَفِرَّا؛ لِيَفْرِرْنَ؛ لأَِفِرَّ؛ لِنَفِرَّ.
Амр ғайибтың (І, ІІІ жақтардың бұйрық райы) ырықсыз етісі (мажхул)
لِتُفَرَّ؛ لِتُفَرَّا؛ لِتُفَرُّوا؛ لِتُفَرِّي؛ لِتُفَرَّا؛ لِتُفْرَرْنَ؛ لِيُفَرَّ؛ لِيُفَرَّا؛ لِيُفَرُّوا؛ لِتُفَرَّ؛ لِتُفَرَّا؛ لِيُفْرَرْنَ؛ لِأُفَرَّ؛ لِنُفَرَّ.
Бұйрық рай болымсыз етістіктерінің (нахий) негізгі және ырықсыз етістері يَفِرُّ فَرَّ үшін өткен шақ болымсыз етістігінің (жахд) негізгі және ырықсыз етістері сияқты жіктеледі.
Исм заман және исм макан
مَفِرٌّ؛ مَفِرَّانِ؛ مَفَارُّ = مَفَارِرُ
مَفِرُّнегізінде مَفْرِرٌ. Бірінші (ر) әрпінің харакаты харакат қажет ететін алдыңғы әріпке ауысады: مَفِرْرٌ. Енді ассимиляцияға қажеттілік туды. Ассимиляциядан кейін: مَفِرُّ.
Исми алат
مِفْرَارٌ؛ مِفْرَارَانِ؛ مَفَارِيرُ
Біртектес әріптердің арасында бөтен әріп болғандықтан, бұл үш жіктелу өзгертілмей қалды.
أَفَرُّ؛ أَفَرَّانِ؛ أَفَرُّونَ؛ فُرَّى؛ فُرَّيَانِ؛ فُرّيَاتٌ.
أَفَرُّнегізінде أَفْرَرُ, ал فُرَّى- فُرْرَى. Бұл жіктелулердің ассимиляциялық қағидалары алдыңғы сабақтарда айтылды.
يَفْعِلُ فَعَلَ бабының мисалы (و)
يَثِبُ وَثَبَмасдары: وَثَبَانٌ ,وُثُوبٌ ,وَثْبٌжәне ثِبَةٌ- секіру, отыру. Бұл баптың масдарында да (و) әрпін түсіріп, масдар соңына (ة) әрпін қосуға болады.
Масдардан 12 сөз формасы жасалады:
|
1) وَثَبَ – мазий |
7) ثِبْ- амр хазир |
|
2) يَثِبُ- музариъ |
8) لِيَثِبْ- амр ғайиб |
|
3) وَاثِبٌ- исм фаъил |
9) لاَ تَثِبْ- нахий |
|
4) مَوْثُوبٌ- исм мафъул |
10) مَوْثِبٌ- исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَثِبْ- жахд |
11) مِيثَابٌ- исм алат |
|
6) لاَ يَثِبُ- нафий |
12) أَوْثَبٌ – исм тафзил |
يَثِبُнегізінде يَوْثِبُ. (و) музариъат әрпі мен кәсра белгісінің арасында келгендіктен түсіп қалған: يَثِبُ. Сондай-ақ ن, أ, ت әріптерімен келгенде (و) әрпі түсіп қалады: أَوْثِبُ ,تَوْثِبُ және نَوْثِبُ - تَثِبُ أَثِبُ және نَثِبُболып өзгереді.
Қағида: музариъат әріптері мен кәсра белгісінің арасында келген (و) түсіп қалады. Алайда егер (و) әрпінен кейінгі кәсра алынса, онда (و) өз орнына келеді.
يَثِبُ ырықсыз етісі يُوثَبُ түріне ие болады. يَثِبُ, сөзіне ырықсыз етіс жасау үшін оны бұрынғы алғашқы қалпына келтіру керек (يَوْثِبُ), соңғы әріпке фатха белгісін қою керек, ал музариъ етістігінің қосымшасына замма беру керек (يُوثَبُ). (و) әрпі одан кейінгі кәсра алынғанына байланысты түсіп қалмайды.
Исм алат - مِيثَابٌ, негізінде - مِوْثَابٌ. (و) әрпі сүкунды болып, одан кейін кәсра тұрғандықтан, (و) әрпі ى әрпіне айналған: مِيثَابٌ.
Қағида: Егер (و) сүкунды болып, одан бұрын кәсра тұрса, онда (و) үнемі ى әрпіне айналып отырады.
فَعَلَ يَفْعِلُ бабындағы мисал (ى)
يَسَرَ يَيْسُرُ масдары – يَسْرٌ, مَيْسَرَةٌ – құмар ойын ойнау (материальды ұтысқа).
|
1) يَسَرَ- мазий |
7) اِيسِرْ- амр хазир |
|
2) يَيْسِرُ- музариъ |
8) لِيَيْسِرْ- амр ғайиб |
|
3)يَاسِرٌ – фаъил |
9)لاَ تَيْسِرْ – нахий |
|
4) مَيْسُورٌ- мафъул |
10) مَيْسِرٌ-исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَيْسِرْ- жахд |
11) مِيسَارٌ- исм алат |
|
6)لاَ يَيْسِرُ – нафий |
12) أَيْسَرُ- исм тафзил |
Ырықсыз етісі يَيْسِرُ- يُوسَرُ. يَيْسِرُ етістігінен мажхул етісін жасау үшін соңғыдан бұрынғы әріпке фатха, ал музариъат қосымшасына - замма қою керек: يُيْسَرُ. (ي) сүкунды, ал оның алдында замма тұр, сондықтан ى әрпін و әрпіне ауыстырамыз.
Қағида: Егер ى сүкунды болып, оның алдында замма тұрса, онда ى әрпі үнемі و әрпіне ауысып отырады.
فَعَلَ يَفْعِلُ бабындағы ажваф
يَبِيعُ بَاعَмасдары – بَيْعٌ және مَبِيعٌ- сату, сатып алу.
|
1) بَاعَ- мазий |
7) بِعْ- амр хазир |
|
2) يَبِيعُ- музариъ |
8) لِيَبِعْ- амр ғайиб |
|
3) بَائِعٌ- исм фаъил |
9) لاَ تَبِعْ- нахий |
|
4) مَبِيعٌ- исм мафъул |
10) مَبِيعٌ-исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَبِعْ- жахд |
11) مِبَاعٌ- исм алат |
|
6) لاَ يَبِيعُ- нафий |
12) أَبَاعُ- исм тафзил |
بَاعَнегізінде بَيَعَ. Поскольку здесь Мұнда (ي) харакатты болып, оның алдында фатха тұрғандықтан, (ي) әрпі (ا) әрпіне ауысқан: بَاعَ.
Қағида: Егер (و) және (ي) харакатты болып, ал олардың алдында фатха тұрса, онда (و) және (ي) әріптері (ا) әрпіне ауысады. Мысалы, قَالَжәне بَاعَ сияқты. Олар негізінде قَوَلَ және بَيَعَ болған.
بَاعَ؛ بَاعَا؛ بَاعُوا؛ بَاعَتْ؛ بَاعَتَا؛ بِعْنَ؛ بِعْتَ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُمْ؛ بِعْتِ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُنَّ؛ بِعْتُ؛ بِعْنَا.
Мазий етістігінің 9 жіктелуінде екінші түбір әріп (ع орнындағы ) түсіп қалған:
ғайибат, 6 мухатаб, 2 мутакаллим. بِعْنَнегізінде بَيَعْنَ. Екінші әрпі (ع) фатхалы (ى) болған бос (ажваф) етістіктің екінші әрпі (ع) орнында кәсралы ажваф (ى) әрпімен ауысқан: بَيِعْنَ. Мұнда кәсра (ى) үшін айтуда қиындық тудырады. (ى) әрпінің кәсра белгісі харакаты түсіп қалған алдыңғы әріпке ауысқан: بِيْعْنَ. Екі сүкун (ي) және (ع) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келді. Сондықтан (ي) әрпі түсіп қалған: بِعْنَ. Басқа жіктелулерде де осы әдіс қолданылған.
Қағида: Егер араб тілінде сүкунды әріптер қатар келетін болса, онда ол әріптердің бірі түсіп қалады.
Өткен шақ етістігінің (мазий) негізгі етісін (маълум) ырықсыз етіске (мажхул) айналдыру үшін بَاعَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі:بَيَعَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра بَيِعَ, ал оның алдындағы әр әріпке замма қойылады: بُيِعَ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы харакаты алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: بِيعَ.
بِيعَ؛ بِيعَا؛ بِيعُوا؛ بِيعَتْ؛ بِيعَتَا؛ بِعْنَ؛ بِعْتَ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُمْ؛ بِعْتِ؛ بِعْتُمَا؛ بِعْتُنَّ؛ بِعْتُ؛ بِعْنَا.
Мазий етістігінің соңғы 9 жіктелуі негізгі етісті де, ырықсыз етісте де бірдей. Мажхулде بِعْنَнегізінде: بُيِعْنَ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы харакаты алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: بِيْعْنَ. Екі сүкун (ي) және (ع) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келді. Сондықтан (ي) әрпі түсіп қалған: بِعْنَ. Басқа жіктелулерде де осы әдіс қолданылған.
Музариъ етістігінің негізгі етісі – يَبِيعُ:
يَبِيعُ؛ يَبِيعَانِ؛ يَبِيعُونَ؛ تَبِيعُ؛ تَبِيعَانِ؛ يَبِعْنَ؛ تَبِيعُ؛ تَبِيعَانِ؛ تَبِيعُونَ؛ تَبِيعِينَ؛ تَبِيعَانِ؛ تَبِعْنَ؛ أَبِيعُ؛ تَبِيعُ.
Музариъ етістігінде 2 жіктелуде 2-ші түбір әріп ( ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат и мухатабат. Олар негізінде: يَبْيِعْنَ және تَبْيِعْنَ . ي әрпінің кәсрасы алдыңғы әріпке ауысқан: يَبِيْعْنَ және تَبِيْعْنَ. Қатар келген екі сүкунды әріп пайда болды: (ي) және (ع). (ي) әрпін түсіреміз: يَبِعْنَ және تَبِعْنَ.
Ырықсыз етісі يَبِيعُ - يُبَاعُ. يَبِيعُ етістігін мажхулге айналдыру үшін оны бұрынғы алғашқы әрпіне келтіру керек: يَبْيِعُ. Соңғыдан бұрынғы әріпке фатха (يَبْيَعُ), ал музариъат қосымшасына замма қойылады (يُبْيَعُ). (ي) әрпінің фатхасы оның алдындағы әріпке ауысады: يُبَيْعُ. (ي) негізінде харакатты болуы керек, бірақ мұнда оның алдында фатха тұр. Сондықтан ي әрпін ا әрпіне ауыстырамыз: يُبَاعُ.
يُبَاعُ؛ يُبَاعَانِ؛ يُبَاعُونَ؛ تُبَاعُ؛ تُبَاعَانِ؛ يُبَعْنَ؛ تُبَاعُ؛ تُبَاعَانِ؛ تُبَاعُونَ؛ تُبَاعِينَ؛ تُبَاعَانِ؛ تُبَعْنَ؛ أُبَاعُ؛ نُبَاعُ.
Музариъ етістігінің ырықсыз етісіндегі 2 жіктелуде де 2-ші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат және мухатабат.
يَبِيعُ بَاعَүшін исм фаъил - بَائِعٌ .
بَائِعٌ؛ بَائِعَانِ؛ بَائِعُونَ؛ بَائِعَةٌ؛ بَائِعَتَانِ؛ بَائِعَاتٌ = بَوَائِعُ
Қағида: Егер (و) және (ي) әріптері қосымша алифтен кейін келсе, онда (و) және (ي) әріптері хамхаға ауысады. Мысалы, قَائِلٌ және بَائِعٌ сияқты. Олар негізінде : قَاوِلٌжәне بَايِعٌ.
يَبِيعُ بَاعَ етістігінің مَبِيعٌ формасы 3 түрлі есім сөз ретінде кездеседі: 1) масдар; 2) исм мафъул; 3) исм заман және исм макан.
Егер مَبِيعٌ- исм мафъул болса, онда оның негізінде مَبْيُوعٌ болғаны. Мұнда замма ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы алдыңғы әріпке ауыстырылады: مَبُيْوْعٌ. Дәл бұл қалыпта айту өте қиын. Бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. Имам Абул Хасан Ахфаштың пікірінше, (ي) және (و) арасында (ي) түсіп қалады: مَبُوعٌ. Енді ажваф (و) етістігінің исм мафъулі күман тудыратын болып қалды. Осы түсініксіздікті жою үшін (و) әрпінің алдында тұрған әріпке кәсра қойылады: مَبِوْعٌ. (و) сүкунды, ал оның алдында сүкун тұр. Сондықтан (و) әрпі (ي) әрпіне ауыстырылады: مَبِيعٌ.
Имам Сибавайхтың пікірінше, مَبُيْوْعٌ сөзінде (و) түседі: مَبُيْعٌ. (ي) әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылады: مَبِيعٌ.
Имам Абул Хасан Ахшафтың дәлелі - «белгі түсіп те қалмайды, өзінің бұрынғы алғашқы қалпын да өзгертпейді» деген қағидаға сәйкес (و) әрпі түсіп қалмайды, өйткені ол исм мафъулдың белгісі болып табылады. Имам Сибавайхтың дәлелі – (ي) – түбір әріп, (و) – қосымша әріп. Қосымша әріп түсірілуі қажет. Исм мафъул төмендегідей септеледі:
مَبِيعٌ؛ مَبِيعَانِ؛ مَبِيعُونَ؛ مَبِيعَةٌ؛ مَبِيعَتَانِ؛ مَبِيعَاتٌ = مَبَائِعُ.
Жахд:
لَمْ يَبِعْ؛ لَمْ يَبِيعَا؛ لَمْ يَبِيعُوا؛ لَمْ تَبِعْ؛ لَمْ تَبِيعَا؛ لَمْ يَبِعْنَ؛ لَمْ تَبِعْ
لَمْ تَبِيعَا؛ لَمْ تَبِيعُوا؛ لَمْ تَبِيعِي؛ لَمْ تَبِيعَا؛ لَمْ تَبِعْنَ؛ لَمْ أَبِعْ؛ لَمْ نَبِعْ.
Өткен шақ болымсыз етістігінің (жахд) 7 жіктелуінде 2-ші түбір әріп (ع орнындағы) түсіп қалған: ғайиб, ғайиба, ғайибат, мухатаб, мухатабат және 2 мутакаллим.
لَمْ يَبِعْ негзінде لَمْ يَبْيِعْ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы алдыңғы әріпке ауыстырылады: لَمْ يَبِيْعْ. (ي) және (ع) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ي) әрпі түсіріледі: لَمْ يَبِعْ. Басқа жіктелулерде эълал (харакаттың бір әріптен екінші әріпке ауысуы және әлсіз әріптердің түсіп қалуы) дәл осылай жүзеге асады.
لاَ يَبِيعُ – нафий етістігі, оның жіктелуі мен эълалы музариъ етістігінің жіктелуі мен эълалына ұқсас келеді.
يَبِيعُ بَاعَ етістігінің амр хазиры - بِعْ. Амр хазир төмендегідей жолмен жасалды: تَبِيعُ – мухатаб. соңғы ع – дұрыс әріп, сондықтан оған сүкун қойылады: تَبِيْعْ. Музариъат қосымшасы (ت) түсіп қалады. Түсіп қалған музариъат әрпінен кейінгі (ب) әрпінің харакаты бар. Соған байланысты амр хазирдың жасалуы осымен аяқталады: بِيْعْ. (ي) және (ع) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ي) түсіп қалады: بِعْ:
بِعْ ؛ بِيعَا ؛ بِيعُوا ؛ بِيعِي ؛ بِيعَا ؛ بِعْنَ .
بِعْنَ негізінде اِبْيِعْنَ. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы алдыңғы әріпке ауыстырылады: اِبِيْعْنَ. (ي) және (ع) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ي) түсіп қалады: اِبِعْنَ. Мұнда һамза қажетсіз болып қалады да, түсіп қалады: بِعْنَ.
Келер шақ етістігіне нун таъкид хафийфа және нун таъки сакийла қосылғанда, түсіп қалған екінші әлсіз түбір әріп өз орнына келеді: بِيعَنَّ - بِيعَنْ және لاَ يَبِيعَنَّ - لاَ يَبِيعَنْ.
Амр ғайиб және нахий етістіктерінің негізгі және ырықсыз етістері жахд етістігінің негізгі және ырықсыз етістеріне ұқсас жіктеледі.
Исм заман және исм макан – مَبِيعٌ:
مَبِيعٌ ؛ مَبِيعَانِ ؛ مَبَائِعُ.
مَبِيعٌ негізінде مَبْيِعٌ болған. Мұнда кәсра ي үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің кәсрасы оның алдындағы әріпке ауыстырылады: مَبِيعٌ. مَبَائِعُ эълалы بَائِعٌ эълалына ұқсас.
Исм алат – مِبَاعٌ:
مِبَاعٌ ؛ مِبَاعَانِ ؛ مَبَائِعُ.
مِبَاعٌ негізінде مِبْيَعٌ. Мұнда ي әрпінің кәсрасы оның алдындағы әріпке ауыстырылған: مِبَيْعٌ. (ي) өзінен бұрынғы харакат (фатха) формасына (жинс) өзгертіледі, яғни (ا) әрпіне: مِبَاعٌ.
(Исм тафзил - أَبْيَعُ:
أَبْيَعُ ؛ أَبْيَعَانِ ؛ أَبْيَعُونَ ؛ بُوعَى ؛ بُوعَيَانِ ؛ بُوعَيَاتٌ.
Қағида: ер тегіндегі ажваф етістігінің исм тафзилінде (و) және (ي) әріптері өзгеріссіз қалдырылады. Мысалы, أَهْوَنُ және أَطْيَبُ. Аллаһ Таъала Құранда «Рум» сүресінің 27- аятында айтады: ﴿ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ ﴾. (Пайғамбарымыз саллАллаһу алейһи ва сәлләм хадисінде айтқан: أَطْيَبُ مِنَ الْمِسْكِ- ауд. еск.)
بُوعَى негізінде بُيْعَى. Мұнда (ي) сүкунды, ал оның алдында заммалы әріп тұр. Сондықтан (و) әрпі (ي)әрпіне өзгертіледі: بُوعَى.
يَفْعِلُ فَعَلَ бабындағы нақис
يَرْمِى رَمَى масдары رَمْىٌ және رِمَايَةٌ (лақтыру). Төмендегі 12 сөз формалары масдардан жасалады:
|
1) رَمَى – мазий |
7) اِرْمِ – амр хазир |
|
2) يَرْمِى – музариъ |
8) لِيَرْمِ – амр ғайиб |
|
3) رَامٍ – исм фаъил |
9) لاَ تَرْمِ – нахий |
|
4) مَرْمِىٌّ – исм мафъул |
10) مَرْمًى – исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَرْمِ – жахд |
11) مِرْمًى – исм алат |
|
6) لاَ يَرْمِ – нафий |
12) أَرْمَى исм тафзил |
رَمَى негізінде رَمَىَ болған. (ى) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха бар, сондықтан (ى) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген - رَمَى:
رَمَى؛ رَمَيَا؛ رَمَوْا؛ رَمَتْ؛ رَمَتَا؛ رَمَيْنَ؛ رَمَيْتَ؛ رَمَيْتُمَا؛ رَمَيْتُمْ؛ رَمَيْتِ؛ رَمَيْتُمَا؛ رَمَيْتُنَّ؛ رَمَيْتُ؛ رَمَيْنَا .
Өткен шақ етістігінің үш жіктелуінде де үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалған: 1) ғайибийн; 2) ғайиба; 3) ғайибатайн. رَمَوْا негізінде رَمَيُوا. Мұнда (ـيـ) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген, сондықтан (ـيـ) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: رَمَاْوْا. (ا) және (و) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ا) түсіп қалған: رَمَوْا.
رَمَتْ және رَمَتَا негізінде رَمَيَتْ және رَمَيَتَا болған. Мұнда (ـيـ) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген. Сондықтан (ـيـ) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: رَمَاْتْ және رَمَاتَا. (ا) және (ت) аралығында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ا) түсіп қалған: رَمَتْ және رَمَتَا.
رَمَاتَا сөзінде (ت) әрпі негізінде сүкунды болған. Мұнда оған екілік түрдің белгісі (ا) қосылғандықтан, фатха қойылған. Әңгіме етістіктің бұрынғы алғашқы қалпы сөз болып отыр.
Мажхул رَمَى - رُمِىَ:
رُمِىَ؛ رُمِيَا؛ رُمُوا؛ رُمِيَتْ؛ رُمِيَتَا؛ رُمِينَ؛ رُمِيتَ؛ رُمِيتُمَا؛ رُمِيتُمْ؛ رُمِيتِ؛ رُمِيتُمَا؛ رُمِيتُنَّ؛ رُمِيتُ؛ رُمِينَا .
Өткен шақ етістігінің ырықсыз етісінің бір жіктелуінде үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалған: رُمُوا негізінде رُمِيُوا болған.
Мұнда замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы харакаты алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: رُمُيْوْا. Екі сүкун (ـيـ) және (و) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келді. Сондықтан (ـيـ) әрпі түсіп қалған: رُمُوا.
يَرْمِى негізінде يَرْمِىُ. Мұнда замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы түсіп қалады: يَرْمِى. Осы-келер шақ етістігінің негізгі етісі төмендегідей жіктеледі:
يَرْمِى؛ يَرْمِيَانِ؛ يَرْمُونَ؛ تَرْمِى؛ تَرْمِيَانِ؛ يَرْمِينَ؛ تَرْمِى؛ تَرْمِيَانِ؛ تَرْمُونَ؛ تَرْمِينَ؛ تَرْمِيَانِ؛ تَرْمِينَ؛ أَرْمِى؛ نَرْمِى .
Музариъ етістігінің негізгі етісінің үш жіктелуінде де үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалған: 1) ғайибийн; 2) мухатабийн; 3) мухатаба. يَرْمُونَ және تَرْمُونَ негізінде يَرْمِيُونَ және تَرْمِيُونَ. Мұнда замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады. ي әрпінің заммасы харакаты алдын-ала алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: يَرْمُيْوْنَ және تَرْمُيْوْنَ. (ـيـ) және (و) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. (ـيـ) түсіп қалған: يَرْمُونَ және تَرْمُونَ.
تَرْمِينَ негізінде تَرْمِيِينَ. Мұнда кәсра (ى) үшін айтуға қиындық тудырады. (ـيـ) әрпінің кәсрасы түсіп қалған: تَرْمِيْيْنَ. алдын-ала алып тасталған алдыңғы әріпке ауыстырылады: يَرْمُيْوْنَ және تَرْمُيْوْنَ. Екі (ـيـ) әріптерінің арасында бірінен соң бірі келетін екі сүкун пайда болды. Алғашқы (ـيـ) түсіп қалады: تَرْمِيْيْنَ. Мухатаба және мухатабат бірдей. Алайда мухатабатта үшінші түбір әріп (ل орнындағы) түсіп қалмаған.
Осы-келер шақ етістігінің ырықсыз етісі - يُرْمَى :
يُرْمَى؛ يُرْمَيَانِ؛ يُرْمَوْنَ؛ تُرْمَى؛ تُرْمَيَانِ؛ يُرْمَيْنَ؛ تُرْمَى؛ تُرْمَيَانِ؛ تُرْمَوْنَ؛ تُرْمَيْنَ؛ تُرْمَيَانِ؛ تُرْمَيْنَ؛ أُرْمَى؛ نُرْمَى .
يُرْمَى негізінде يُرْمَىُ. Мұнда (ـيـ) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген. Сондықтан (ـيـ) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: يَرْمِى رَمَى исм фаъилы– رَامٍ:
رَامٍ؛ رَامِيَانِ؛ رَامُونَ؛ رَامِيَةٌ؛ رَامِيَتَانِ؛ رَامِيَاتٌ = رَوَامِى.
رَامٍ негізінде (رَامِيُنْ) رَامِىٌ болған. Мұнда замма (ى) үшін айтуға қиындық тудырады. (ـيـ) әрпінің заммасы түсіріледі: رَامِيْن. (ـيـ) және танвин арасында екі сүкун пайда болды. (ـيـ) түсіріледі: رَامٍ = رَامِنْ.
رَامُونَ эълалы يَرْمُونَ эълалына ұқсас келеді.
Исм мафъулы – مَرْمِىٌّ:
مَرْمِىٌّ؛ مَرْمِيَّانِ؛ مَرْمِيُّونَ؛ مَرْمِيَّةٌ؛ مَرْمِيَّتَانِ؛ مَرْمِيَّاتٌ = مَرَامِى
مَرْمِىٌّ негізінде مَرْمُوىٌ. (و) және (ى) бір сөзде қатар келіп тұр, оның бірі сүкунды, екіншісі – харакатты. Сондықтан (و) әрпі (ى) әрпіне өзгереді: مَرْمُيْىٌ. Ассимиляцияға (идғам ) қажеттілік туды. Бірінші (ـيـ) әрпі соңғы (ى) әрпіне кірігіп кетеді: مَرْمُىٌّ.
(ى) әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылады: مَرْمِىٌّ. Басқа жіктелулердің барлығында да осы әдіс қолданылады.
Қағида: Егер (و) және (ى) бір сөзде қатар келіп, біріншісі сүкунды болса, онда (و) әрпі (ى) әрпіне өзгереді.
Бұл қағиданы қолданудың 4 шарты бар:
1) Екі әріп те басқа әріптерден жасалмаған болуы керек. Мысалы, سُويِرَ және دِيوَانٌ сөздеріндегідей, (و) – алифтен, (ى) – уаудан жасалмауы керек. سُويِرَ негізінде سُاَيِرَ, ал دِيوَانٌ – دِوْوَانٌ..
2) Сөз أَفْعَلُ қалыбында болмауы керек. Мысалы, أَيْوَمُ (айдың соңғы күні).
3) Сөз жалқы есім болмауы керек. Мысалы, حَيْوَةٌ – адамның есімі.
4) (يـ) әрпі кішірейткіш (يـ) болмауы керек. Мысалы, جُدَيْوَلٌ (шағын кесте).
Жахд етістігінің негізгі етісі - لَمْ يَرْمِ:
لَمْ يَرْمِ؛ لَمْ يَرْمِيَا؛ لَمْ يَرْمُوا؛ لَمْ تَرْمِ؛ لَمْ تَرْمِيَا؛ لَمْ يَرْمِينَ؛ لَمْ تَرْمِ؛ لَمْ تَرْمِيَا؛ لَمْ تَرْمُوا؛ لَمْ تَرْمِي؛ لَمْ تَرْمِيَا؛ لَمْ تَرْمِينَ؛ لَمْ أَرْمِ؛ لَمْ نَرْمِ
Жахд етістігінің мажхулы музариъат қосымшасына замма (ـُ), ал (م) әрпіне фатха (ـَ) белгісін қосу арқылы жасалады: لَمْ يُرْمَ. Бұл да негізгі етіс сияқты жіктеледі. Нафий етістігінің маълум және мажхулы музариъ етістігінің маълум және мажхулы сияқты жіктеледі.
Амр хазир – اِرْمِ:
اِرْمِ؛ اِرْمِيَا؛ اِرْمُوا؛ اِرْمِي؛ اِرْمِيَا؛ اِرْمِينَ
تَرْمِى – мухатаб. Соңғы әріп (ي) әлсіз болғандықтан түсіп қалады: تَرْمِ. Содан соң музариъат қосымшасы (تـ) түсіріледі. Музариъат қосымшасынан кейін тұрған әріп сүкунды, сондықтан екінші түбір әріпке ( ع орнындағы) назар аударамыз: ол кәсра белгісінде тұр. Соған орай жасалып жатқан амр хазир етістігінің алдынан кәсралы һамза қойылады: اِرْمِ.
Амр хазирге нун таъкид хафийфа қосылғанда, ол төмендегідей жіктеледі:
اِرْمِيَنْ ؛ اِرْمُنْ ؛ اِرْمِنْ.
Амр ғайибке нун таъкид сакийла қосылғанда, ол төмендегідей жіктеледі:
اِرْمِيَنَّ؛ اِرْمِيَانِّ؛ اِرْمُنَّ؛ اِرْمِنَّ؛ اِرْمِيَانِّ؛ اِرْمِينَانِ.
Амр ғайиб және нахийдың негізгі және ырықсыз етістері жахд етістігінің тиісті етістеріндегідей жіктеледі:
Исм заман және исм маканы: مَرْمًى:
مَرْمًى؛ مَرْمَيَانِ؛ مَرَامِى
مَرْمًى негізінде مَرْمَىٌ. Мұнда (ى) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген. Сондықтан (ى) әрпі (ا) әрпіне өзгертілген: مَرْمَيُنْ- مَرْمَاْنْ. (ا) және танвин (ـٌ) арасында бірінен соә бірі келген екі сүкун пайда болды. (ا) түсіріледі: مَرْمًى.
Исм алат – مِرْمًى:
مِرْمًى؛ مِرْمَيَانِ؛ مَرَامِى.
Бұл жіктелулердің эълалы исм заман және исм макан эълалдарына ұқсас. Исм алат та مِفْعَالٌ қалыбында тұрады:
مِرْمَاءٌ؛ مِرْمَاآنِ؛ مَرَامِىُّ.
مِرْمَاءٌ негізінде مِرْمَاىٌ болған. (ى) әрпі қосымша (ا) әрпінен кейін келген, сондықтан (ى) әрпі (ء) әрпіне өзгертіледі: مِرْمَاءٌ.
Исм тафзил أَرْمَى:
أَرْمَى؛ أَرْمَيَانِ؛ أَرْمَوْنَ؛ رُمْيَى؛ رُمْيَيَانِ؛ رُمْيَيَاتٌ.
أَرْمَى және أَرْمَوْنَ сөздерінің эълалы رَمَى және رَمَوْا сөздерінің эълалына ұқсас болып келеді.
يَفْعِلُ فَعَلَ бабындағы лафиф
يَرْوِى رَوَى масдары رَوْىٌ және رِوَايَةٌ – жеткізу, әңгімелеу, хабарлау. Масдардан төмендегідей 12 сөз формалары жасалады:
|
1) رَوَى – мазий |
7) اِرْوِ – амр хазир |
|
2) يَرْوِى – музариъ |
8) لِيَرْوِ – амр ғайиб |
|
3) رَاوٍ – исм фаъил |
9) لاَ تَرْوِ – нахий |
|
4) مَرْوِىٌّ – исм мафъул |
10) مَرْوًى – исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَرْوِ – жахд |
11) مِرْوًى – исм алат |
|
6) لاَ يَرْوِى – нафий |
12) أَرْوَى – исм тафзил |
Бұл сөз формаларының эълалы يَرْمِى رَمَى сөз формасының эълалына ұқсайды.
رَوَى негізінде رَوَىَ. (ـى) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген, сондықтан (ـى) әрпі (ا) әрпіне өзгертіледі. رَوَى сөзіндегі (و) әрпінің де харакаты бар және оның алдында фатха келген. Алайда (و) әрпі (ا) әрпіне өзгертілмеген, өйткені бір сөздің екі эълалы болмайды.
Әйел тегіндегі исм тафзилі негізінде رُوْيَى болған رِيَّى. (و) және (يـ) бір сөзде қатар келді де, оның біріншісі сүкунды, екіншісі харакатты болып келді. Сондықтан (و) әрпі (يـ) әрпіне өзгертіледі: رُيْيَى. Енді идғамға (ассимиляция) қажеттілік туды, (ـيـ) әрпі (يـ) әрпіне кірігіп кетті: رُيَّى. (ى) үшін оның алдында кәсра келгені дұрыс, сондықтан замма (ـُ) кәсраға (ـِ) айналып кетті: رِيَّى.
يَفْعِلُ فَعَلَ бабындағы мултавий.
يَحِى وَحَى масдары وَحْىٌ – хабар беру, уахи түсіру, құпияны ашу. Масдардан төмендегідей 12 сөз формасы жаалады:
|
1) وَحَى – мазий |
7) حِ – амр хазир |
|
2) يَحِى – музариъ |
8) لِيَحِ – амр ғайиб |
|
3) وَاحٍ – исм фаъил |
9) لاَ تَحِ – нахий |
|
4) مَوْحِىٌّ – исм мафъул |
10) مَوْحًى – исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَحِ – жахд |
11) مِيحَاءٌ – исм алат |
|
6) لاَ يَحِى – нафий |
12) أَوْحَى – исм тафзил |
وَحَى эълалы رَمَى эълалына ұқсас.
يَحِى негізінде يَوْحِىُ. (و) әрпі (يـ) және (ـِ) арасында келген, сондықтан ол түсіп қалады: يَحِىُ. Мұнда замма (ـُ) белгісі (ـى) үшін айтуға қиындық тудырады. (ـى) әрпінің заммасы түсіріледі: يَحِى. Музариъ шағының жіктелуі:
يَحِى؛ يَحِيَانِ؛ يَحُونَ؛ تَحِى؛ تَحِيَانِ؛ يَحِينَ؛ تَحِى؛ تَحِيَانِ؛ تَحُونَ؛ تَحِينَ؛ تَحِيَانِ؛ تَحِينَ؛ أَحِى؛ نَحِى.
Музариъ етістігінің 14 жіктелуінде бірінші түбір әріп (ف орнындағы) түсіп қалған, 3 жіктелуде үшінші түбір әріп (ل орнындағы)түсіп қалған: 1) ғайибийн; 2) мухатабийн; 3) мухатаба. Бұл үш жіктелудің эълалы يَرْمِى сөзінің жіктелуінің эълалына сәйкес келеді.
Амр хазир – حِ:
حِ؛ حِيَا؛ حُوا؛ حِي؛ حِيَا؛ حِينَ.
Амр жасау үшін музариъ етістігінің қосымшасына назар аударамыз: оның соңы әлсіз әріпке (ى) аяқталып тұрғандықтан, онысын түсіреміз: تَحِ. Музариат әрпі (تـ) түсіріледі. Одан кейін харакатты әріп келген, сондықтан бұйрық рай етістігін жасау осымен аяқталады: حِ. حُوا негізінде حِيُوا. Оның эълалы يَرْمُونَ эълалына ұқсайды.
Нун таъкид сакийла қосылған амрдың жіктелуі :
حِيَنَّ؛ حِيَانِّ؛ حُنَّ؛ حِنَّ؛ حِيَانِّ؛ حِينَانِّ.
ЕКІНШІ БАП
Суласий мүжаррадтың екінші бабы өткен шақ етістігінде екінші түбір әріп фатхалы, ал осы-келер шақ етістігінде – заммалы болып келеді: يَفْعُلُ فَعَلَ. Бұл баптың масдарларының 15 қалыбы бар (16-қалып - فَعَالَةٌ – ауд. еск. )
|
Қалыбы |
Мысалы |
Мағынасы |
|
فَعْلٌ |
نَصْرٌ |
Жәрдем беру |
|
فِعْلٌ |
فِسْقٌ |
Күнә жасау |
|
فُعْلٌ |
شُكْرٌ |
Шүкір ету |
|
فَعَلٌ |
طَلَبٌ |
Талап ету |
|
فَعِلٌ |
خَنِقٌ |
Буындыру |
|
فَعَالٌ |
نَبَاتٌ |
Өсу |
|
فِعَالٌ |
كِتَابٌ |
Жазу |
|
فُعَالٌ |
صُرَاخٌ |
Айқайлау |
|
فِعْلَى |
ذِكْرَى |
Ескерту |
|
فُعْلَى |
بُشْرَى |
Қуану |
|
فُعُولٌ |
خُرُوجٌ |
Шығу |
|
فِعْلَةٌ |
نِشْدَةٌ |
Іздеу |
|
فُعْلَةٌ |
دُعْوَةٌ |
Шақыру |
|
فِعَالَةٌ |
حِرَاسَةٌ |
Сақтау |
|
فِعْلاَنٌ |
كِتْمَانٌ |
Жасыру |
|
فَعَالَةٌ |
كَفَالَةٌ |
Кепілдік беру |
يَفْعُلُ فَعَلَ бабының сахихы
يَنْصُرُ نَصَرَ масдары نَصْرٌ және نُصْرَةٌ жәрдем беру, жеңіс сыйлау, көмектесу. Масдардан 12 сөзформасы жасалады:
|
1) نَصَرَ – мазий |
7) اُنْصُرْ – амр хазир |
|
2) يَنْصُرُ – музариъ |
8) لِيَنْصُرْ – амр ғайиб |
|
3) نَاصِرٌ – исм фаъил |
9) لاَ تَنْصُرْ – нахий |
|
4) مَنْصُورٌ – исм мафъул |
10) مَنْصَرٌ – исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَنْصُرْ – жахд |
11) مِنْصَارٌ – исм алат |
|
6) لاَ يَنْصُرُ – нафий |
12) أَنْصَرُ – исм тафзил |
Амр хазир – اُنْصُرْ төмендегідей жолмен жасалады: تَنْصُرُ – мухатаб. Соңғы (ر) дұрыс әріп болып табылады, сондықтан оған сүкун қойылады: تَنْصُرْ. تا музариат әрпін түсіреміз. Одан кейін сүкунды әріп келген. После нее стоит буква с сукун. Екінші әріп ( ع орнындағы) заммалы болғандықтан, сөз басына заммалы һамза қосамыз: - اُنْصُرْ:
اُنْصُرْ اُنْصُرا اُنْصُرُوا اُنْصُرِى اُنْصُرَا اُنْصُرْنَ
Музаъаф:
رَدًَُّ يَرُدُّ масдары ردًّ مردَّةً қайтару, қайтып беру, қарсы келу, бейнелеу.
|
1) رَدَّ – мазий |
7) رُدَّ – амр хазир |
|
2) يَرُدُُّ – музариъ |
8) لِيَرُدَّ – амр ғайиб |
|
3) رَادٌّ – исм фаъил |
9) لاَ تَرُدَّ – нахий |
|
4) مَرْدُودٌ – исм мафъул |
10) مَرَدٌّ – исм заман, исм макан |
|
5) يَرُدَّ لَمْ – жахд |
11) مِرْدَادٌ – исм алат |
|
6) يَرُدُّ لا – нафий |
12) أَرَدُّ – исм тафзил |
Бұл бапта жазм (шартты рай) кезінде музаъаф 4 түрлі вариантта болуы мүмкін – замма, фатха, кәсра, идғам: لَمْ يَرُدُّ لَمْ يَرُدَّ لَمْ يَرُدِّ لَمْ يَرْدُدْ. Ырықсыз етісте жазм кезінде заммадан басқа барлық вариантта болуы мүмкін. Замма болмайды. Замма екінші түбір әріпте ( ع орнындағы) замма болған кезде пайда болады. Ал ырықсыз етісте екінші түбір әріпте замма болмайды.
رَدَّ негізінде رَدَدَ. Оның эълалы فَرَّ эълалына ұқсас келеді.
يَرُدُّ негізінде يَرْدُدُ. оның эълалы يَفِرُّ эълалына ұқсас келеді.
Амр хазир: (амр хазирдегі) رُدَّ رُدَّا رُدُّوا رُدِّى رُدَّا أُرْدُدْنَ, мухатаб, мухатабайн, мухатабийн мазий етістігінің ғайиб, ғайибайн, ғайибийн жіктелулері сияқты жіктеледі.
Мисал (و):
وَدَّ يَوُدُّ масдары وَدٌّ مَوَدَّةُ وُدٌّ وِدَادٌ – жақсы көру.
|
1)وَدَّ – мазий |
7) وُدَّ – амр хазир |
|
2) يَوُدُّ – музариъ |
8) لِيَوُدَّ – амр ғайиб |
|
3) وَادٌّ – исм фаъил |
9) لاَ تَوُدَّ – нахий |
|
4) مَوْدُودٌ – исм мафъул |
10) مَوَدٌّ – исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَوُدَّ – жахд |
11) مِيدَادٌ – исм алат |
|
6) لاَ يَوُدَّ – нафий |
12) أَوَدُّ – исм тафзил |
Ажваф:
دَامَ يَدُومُ масдары دَوْمٌ دَوَامٌ مُدَامٌ – тұрақты (үздіксіз) болу.
|
1)دَامَ - мазий |
7) دُمْ – амр хазир |
|
2) يَدُومُ – музариъ |
8) لِيَدُمْ – амр ғайиб |
|
3) دَائِمٌ – исм фаъил |
9) لاَ تَدُمْ – нахий |
|
4) مَدُومٌ – исм мафъул |
10) مَدَامٌ – исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَدُمْ – жахд |
11) مِدَامٌ – исм алат |
|
6) لاَ يَدُومُ – нафий |
12) أَدَامُ – исм тафзил |
دَامَ негізінде دَوَمَ. و әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, و «алифке» өзгертіледі - دَامَ:
دَامَ دَامَا دَامُوا دَامَتْ دَامَتَا دُمْنَ دُمْتَ دُمْتُمَا دُمْتُمْ دُمْتِ دُمْتُمَا دُمْتُنَّ دَمْتُ دُمْنَا
Тоғыз жіктелуде екінші түбір әріп ( ع орнындағы) түсіп қалған: ғайибат, алты мухатаб, екі мутакаллим. دُمْنَ алғашқыда دَوَمْنَ болған. Екінші түбір әрпі фатхалы ажваф (و) екінші түбір әрпі заммалы ажвафқа (و) өзгертілді. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдын-ала харакаты алынған алдыңғы әріпке ауыстырылады – دُوْمْنَ. (و) және (م) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды. (و) түсіріледі: دُمْنَ. (Немесе оның екінші варианты төмедегідей жолмен жасалады: و әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, сондықтан و «алифке» өзгертіледі – دَامَ. Содан соң алифті түсіреміз, өйткені екі сұкун қатар келіп қалды: دَمْنَ. Содан кейін мұнда алғашқыда و әрпі тұрғандығын көрсету үшін бірінші әріпке замма беріледі: دُمْنَ – ауд. еск.). Басқа жіктелуерде эълал бірдей болып келеді. В остальных спряжениях эълал сходен. دَامَ – دِيْمَ ырықсыз етісі: دَامَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: دَوَمَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: دَوِمَ. Одан бұрын тұрған әр әріпке замма беріледі – دُوِمَ. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан оның кәсрасы алдын-ала харакаты алынған алдыңғы әріпке ауыстырылады: دِوْمَ. (و) сүкунды, ал оның алдында кәсра келген, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертіледі – دِيْمَ:
دِيْمَ دِيْمَا دِيْمُوا دِيْمَتْ دِيْمَتَا دُمْنَ دُمْتَ دُمْتُمَا دُمْتُمْ دُمْتِ دُمْتُمَا دُمْتُنَّ دُمْتُ دُمْنَا
Соңғы 9 жіктелуде екінші түбір әріп ( ع орнындағы) түсіп қалған, олар сол жіктелулердің негізгі етістерімен сәйкес келеді. Негізінде олар: دُوِمْنَ دُوِمْتَ دُوِمْتُمَا دُوِمْتُمْ . Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан оның заммасын алдыңғы әріпке өткіземіз түсіреміз: دُوْمْنَ دُوْمْتَ. (و) және (م) аралығында екі сүкун пайда болды. (و) түсіріледі: دُمْنَ دُمْتَ.
يَدُومُ – музариъ етістігі:
يَدُومُ يَدُومَانِ يَدُومُونَ تَدُومُ تَدُومَانِ يَدُمْنَ تَدُومُ تَدُومَانِ تَدُومُونَ تَدُومِيْنَ تَدُومَانِ تَدُمْنَ أَدُومُ نَدُومُ
يَدُومُ. يَدُمْنَ تَدُمْنَ , олар негізінде
يَدُومُ يَدُومَانِ يَدُومُونَ تَدُومُ تَدُومَانِ يَدُمْنَ تَدُومُ تَدُومَانِ تَدُومُونَ تَدُومِيْنَ تَدُومَانِ تَدُمْنَ أَدُومُ نَدُومُ
Екі жіктелуде де: ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген. يَدُومُ негізінде يَدْوُمُ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке беріледі: негізінде يَدْوُمْنَ تَدْوُمْنَ болған يَدُومُ. يَدُمْنَ تَدُمْنَ . Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке өткізіледі: يَدُوْمْنَ تَدُوْمْنَ. (و) және (م) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан (و) әрпін түсіреміз: يَدُمْنَ تَدُمْنَ.
Мажхулы – يُدَامُ. يَدُومُ формасын бұрынғы алғашқы қалпына келтіреміз – يَدْوُمُ. Соңғыдан бұрынғы әріпке фатха қойылады – يَدْوَمُ. Музариат әрпіне замма қойылады – يُدْوَمُ. (و) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: يُدَوْمُ. (و) әрпін алдыңғы әрпінің харакаты (фатха) сәйкес келетін әріпке, яғни алифке ауыстырамыз – يُدَامُ:
يُدَامُ يُدَامَانِ يُدَامُونَ تُدَامُ تُدَامَانِ يُدَمْنَ تُدَامُ تُدَامَانِ تُدَامُونَ تُدَامِيْنَ تُدَامَانِ تُدَمْنَ أُدَامُ نُدَامُ.
Ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген: олар негізінде يُدْوَمْنَ تُدْوَمْنَ болған. (و) әрпі алифке ауыстырылады. Енді қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан алифті түсіреміз.
دَائِمٌ фаъил, негізінде دَاوِمٌ болған. (و) қосымша алифтен кейін келген, сондықтан (و) һамзаға ауыстырылады: دَائِمٌ.
مَدُومٌ исм мафъул, алғашқыда مَدْوُومٌ болған. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы алдыңғы әріпке өткізіледі: مَدُوْوْمٌ. Екі (و) арасында екі сүкун қатар келді. Сондықтан бір (و) әрпін түсіреміз: مَدُومٌ. Имам Ахфаштың пікірінше, бірінші (و), имам Сибавайхтың ойынша екінші (و) түсіріледі.
Жахд түрі:
لَمْ يَدُمْ لَم يَدُومَا لَم يَدُومُوا لَم تَدُم لَم تَدُومَا لَم يَدُمْنَ لَم تَدُم لَم تَدُومَا لَم تَدُومُوا لَم تَدُومِى لَم تَدُومَا لَم تَدُمْنَ لَم أَدُمْ لَم نَدُمْ.
Жеті жіктелуде екінші түбір әріп түсірілген: ғайиб, ғайиба, ғайибат, мухатаб, мухатабат, екі мутакаллим. لَمْ يَدُمْ (لَم) әрпі қосылудан бұрын يَدُومُ болған. (لَم) қосылғаннан кейін (م) қосымшасына сүкун қойылды: لَم يَدُوْمْ. Қатар келген екі сүкун пайда болды, сондықтан (و) түсірілді.
Нафий жіктелуі мен эълалында музариъ формасына ұқсас келеді.
Амр хазир - دُمْ. تَدُومُ – мухатаб. (م) қосымшасы – дұрыс әріп. Оған сүкун береміз: تَدُوْمْ. Екі сүкун келгендіктен (و) түсіріледі: تَدُمْ. Музриъат әрпі (ت) түсіріледі. Одан соң харакатты әріп келген, сондықтан амрдың жасалуы осымен аяқталады– دُمْ:
دُمْ دُومَا دُومُوا دُمِى دُومَا دُمْنَ.
دُمْ негізінде أُدْوُمْ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасын алдыңғы әріпке береміз: أُدُوْمْ. Қатар келген екі сүкун пайда болды, соған байланысты (و) түсіріледі: أُدُمْ. Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсірілді: دُمْ.
Нун таъкид хафийфа:
دُومَنْ دُومُنْ دُومِنْ.
Нун таъкид сакийла:
دُومَنَّ دُومَانِّ دُومُنَّ دُومِنَّ دُومَانِّ دُمْنَانِّ.
Амр ғайиб және нахийдың жіктелулері екі етісте де жахдтың жіктелуіне ұқсас жасалады.
Исм заман, исм макан: مَدَامٌ مَدَامَانِ مَدَائِمُ. مَدَامٌ алғашқыда مَدْوَمٌ болған. (و) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді. (و) әрпін алдыңғы әрпінің харакаты (фатха) сәйкес келетін әріпке, яғни алифке ауыстырамыз: مَدَامٌ. مَدَائِمُ негізінде مَدَاوِمُ болған (دَائِمٌ эълалы сияқты).
Исм алат: مِدَامٌ مِدَامَانِ مَدَائِمُ, эълалы исм заман-исм макан эълалына ұқсас келеді.
Исм тафзил:
أَدْوَمُ أَدْوَمَانِ أَدْوَمُونَ دُومَى دُومَيَانِ دَومَيَاتٌ
Эълалы исм заман-исм макан эълалына ұқсас келеді.
Нақис فَعَلَ يَفْعُلُ
دَعَا يَدْعُو масдары دَعْوَةٌ – түскі асқа шақыру, دُعْوَةٌ – жұмысқа шақыру.
|
1) دَعَا – мазий |
7) اُدْعُ – амр хазир |
|
2) يَدْعُو – музариъ |
8) لِيَدْعُ – амр ғайиб |
|
3) دَاعٍ – исм фаъил |
9) لاَ تَدْعُ – нахий |
|
4) مَدْعُوٌّ – исм мафъул |
10) مَدْعً – исм заман, исм макан |
|
5) لَمْ يَدْعُ – жахд |
11) مِدْعً – исм алат |
|
6) لا يَدْعُو- нафий |
12) أَدْعَى – исм тафзил |
دَعَا негізінде دَعَوَ. (و) әріпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген, сондықтан ол алифке ауыстырылады: دَعَا.
Қағида: (و) әрпінен жасалған алиф رَمَى сөзіндегідей емес, алиф түрінде жазылады.
Мазий:
دَعَا دَعَوَا دَعَوْا دَعَتْ دَعَتَا دَعَوْنَ دَعَوْتَ دَعَوْتُمَا دَعَوْتُمْ دَعَوْتِ دَعَوْتُمَا دَعَوْتُنَّ دَعَوْتُ دَعَوْنَا.
Үш жіктелуде үшінші түбір әріп түсірілген: ғайибийн, ғайиба, ғайибатайн. دَعَوْا алғашқыда دَعَوُوْا, دَعَتْ دَعَتَا - دَعَوَتْ دَعَوَتَا болған. (و) әрпінің харакаты бар, оның алдында келген, (و) әрпі алифке ауыстырылады: دَعَاْوْا دَعَاْتْ دَعَاْتَا. Қатар келген сүкун пайда болды - (و) түсіріледі: دَعَوْا دَعَتْ دَعَتَا.
Мажхул دَعَا – دُعِىَ. دَعَا бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі – دَعَوَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады – دَعِوَ. Одан бұрынғы әр әріпке замма қойылады – دُعِوَ. (و) әрпінің алдында замма жоқ, оның үстіне (و) әрпінің өзі сырттан келген және кәсрадан кейін тұр. Соған байланысты (و) әрпі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады - دُعِىَ.
Қағида: Егер (و) сырттан келсе әрі кәсрадан кейін тұрса, онда ол үнемі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады.
Мазий етістігінің мажхулының жіктелуі
دُعِىَ دُعِيَا دُعُوا دُعِيَتْ دُعِيَتَا دُعِيْنَ دُعِيْتَ دُعِيْتُمَا دُعِيْتُمْ دُعِيْتِ دُعِيْتُمَا دُعِيْتُنَّ دُعِيْتُ دُعِيْنَا.
Жіктелудің біреуінде – ғайибийн – үшінші түбір әріп түсірілген. دُعُوا негізінде دُعِوُوا. (و) сырттан келген әрі кәсрадан кейін тұр, сондықтан ол (ـيـ) әрпіне өзгертілген: دُعِيُوا. Эълалы رُمِيُوا эълалымен ұқсас.
Музариъ:
يَدْعُو يَدْعُوَانِ يَدْعُونَ تَدْعُو تَدْعُوَانِ يَدْعُونَ تَدْعُو تَدْعُوَانِ تَدْعُونَ تَدْعِيْنَ تَدْعُوَانِ تَدْعُونَ أَدْعُو نَدْعُو.
Үш жіктелуде екінші түбір әріп түсірілген: ғайибийн, ғайибат, мухатаба. يَدْعُونَ تَدْعُونَ негізінде تَدْعُوُونَ يَدْعُوُونَ. Замма (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасын түсіреміз: تَدْعُوْوْنَ يَدْعُوْوْنَ. Екі (و) арасында қатар келген екі сүкун пайда болды. Бірінші (و) түсірілді: يَدْعُونَ تَدْعُونَ. تَدْعِيْنَ. Ол алғашқыда تَدْعُوِيْنَ болған. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, кәсра алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізілді: تَدْعِوْيْنَ. (و) әрпінің харакаты бар, оның алдында кәсра келген, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді: تَدْعِييْنَ. Екі (ـيـ) әріптерінің арасында қатар келген екі сүкун пайда болды. Бірінші (ـيـ) түсірілді: تَدْعِيْنَ.
يَدْعُو мажхулы – يُدْعَى. يَدْعُو бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі – يَدْعُوُ. Соңғыдан бұрынғы әріпке фатха қойылады – يَدْعَوُ. Музариъат әрпіне замма қойылады: يُدْعَوُ. (و) төртінші әріп болды, әрі оның алдында замма жоқ - (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертіледі: يُدْعَىُ. (ـيـ) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген - (ـيـ) әрпін алифке ауыстырамыз:
يُدْعَى يُدْعَيَانِ يُدْعَوْنَ تُدْعَى تُدْعَيَانِ يُدْعَيْنَ تُدْعَى تُدْعَيَانِ تُدْعَوْنَ تُدْعَيْنَ تُدْعَيَانِ تُدْعَيْنَ أُدْعَى نُدْعَى.
Қағида: Егер (و) төртінші әріп болса, әрі оның адында заммасы жоқ әріп келсе, онда (و) әрпі үнемі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады. Мысалы, يُدْعَى.
Ырықсыз етістің үш жіктелуінде: ғайибийн, мухатабийн, мухатабада үшінші түбір әріп түсірілген. Мухатаба етістігі мухатабатпен ұқсас.
Исм фаъил دَاعٍ алғашқыда دَاعِوٌ болған. (و) сыртттан келген, әрі кәсрадан кейін тұр, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады دَاعِىٌ دَاعِيُنْ. Замма (ـيـ) үшін айтуға қиындық тудырады - (ـيـ) әрпінің заммасын түсіреміз دَاعِيْنْ. (ـيـ) и нун әріптерінің арасында қатар келген екі сүкун пайда болды - (ـيـ) түсіріледі دَاعِنْ دَاعٍ:
دَاعٍ دَاعِيَانِ دَاعُونَ دَاعِيَةٌ دَاعِيَتَانِ دَاعِيَاتٌ.
Исм мафъул مَدْعُوٌّнегізінде مَدْعُوْوٌ. Бірінші (و) әрпі екінші (و) әрпіне кірігіп кеткен مَدْعُوٌّ:
مَدْعُوٌّ مَدعُوَّانِ مَدْعُوُّونَ مَدْعُوَّةٌ مَدْعُوَّتَانِ مَدْعُوَّاتٌ.
Жахд:
لَم يَدْعُ لَم يَدْعُوَا لَم يَدْعُوا لَم تَدْعُ لَم تَدْعُوَا لَم يَدْعُونَ لَم تَدْعُ لَم تَدْعُوَا لَم تَدْعُوا لَم تَدْعِى لَم تَدْعُوَا لَم تَدْعُونَ لَم أَدْعُ لَم نَدْعُ.
لَم يَدْعُ алғашқыда (музариъ етістігі) يَدْعُوُ болған. Замма (و) үшін ай туға қиындық тудырады, оның заммасы түсірілді: يَدْعُوْ. لَم қосылғаннан кейін, соңғы әлсіз әріп түсірілген: لَم يَدْعُ.
Мажхулы:
لَم يُدْعَ لَم يُدْعَيَا لَم يُدْعَوْا لَم تُدْعَ لَم تُدْعَيَا لَم يُدْعَيْنَ لَم تُدْعَ لَم تُدْعَيَا لَم تُدْعَوْا لَم تُدْعَىْ لَم تُدْعَيَا لَم تُدْعَيْنَ لَم أُدْعَ لَم نُدْعَ.
Нафий барлық жағдайларда музариъ сияқты.
Амр хазир اُدْعُ. تَدْعُو – мухатаб, қосымшасы – нақис. (و) әлсіз әрпін түсіреміз - تَدْعُ. Музариъат әрпін (ت) түсіреміз. Одан кейін сүкунды әріп тұр. Екінші түбір әріптің заммасы бар, сондықтан сөз басына заммалы һамза қосамыз - أُدْعُ:
أُدْعُ أُدْعُوَا أُدْعُوا أُدْعِى أُدْعُوَا أُدْعُونَ.
Нун таъкид хафийфа:
أُدْعُوَنْ أُدْعُنْ أُدْعِنْ
Нун таъкид сакийла:
أُدْعُوَنَّ أُدْعُوَانِّ أُدْعُنَّ أُدْعِنَّ أُدْعُوَانِّ أُدْعُوْنَانِّ
Нахий етістігінің амр ғайиб, маълум және мажхулы жахд сияқты жіктеледі.
Исм заман, исм макан مَدْعً مَدْعَيَانِ مَدَاعىِ. مَدْعً негізінде مَدْعَوٌ. (و) әрпінің харакаты бар, ал оның алдында фатха келген - (و) әрпі алифке ауыстырылған – مَدْعَاْنْ. Алиф пен танвин арасында қатар келген екі сүкун пайда болды – алифті түсіреміз – مَدْعً.
Исм алат: مِدْعً مِدْعَيَانِ مَدَاعِى. Эълалы исм заман, исм макан эълалына ұқсас.
Исм тафзил:
أَدْعَى أَدْعَيَانِ أَدْعَيْنَ دُعْيَى دُعْيَيَانِ دُعْيَيَاتٌ.
(أَدْعَوْنَ - (و) төртінші әріп, оның алдында замма жоқ – оны (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: أَدْعَيْنَ – ауд. еск.)
Екінші бапта ажваф (ـيـ), нақис (ـيـ), лафиф және мултавий жоқ.
ҮШІНШІ БАП
Суласий мужаррадтың үшінші бабында өткен және осы-келер шақтарындағы етістіктерінде екінші түбір әріп фатхалы болады - فَعَلَ يَفْعَلُ. Бұл баптың масдарларының 10 қалыбы бар:
|
Қалыбы |
Мысалы |
Мағынасы |
|
فَعْلٌ |
مَنْعٌ |
Кедергі жасау |
|
فُعُولٌ |
سُنُوحٌ |
Көріну (түрінен) |
|
فُعَالَةٌ |
مُهَارَةٌ |
Ісінің шебері болу |
|
فَعَالَةٌ |
دَعَابَةٌ |
Жұмсақ сөйлеу |
|
فِعَالَةٌ |
رِعَايَةٌ |
Бақылау |
|
فُعْلٌ |
سُحْرٌ |
Сиқырлау |
|
فَعَالٌ |
ذَهَابٌ |
Кету |
|
فُعَالٌ |
سُؤَالٌ |
Сұрау |
|
فُعْلاَنٌ |
طُغْيَانٌ |
Шектен шығу |
|
فُعْلَةٌ |
رُؤْيَةٌ |
Көру |
Бұл бапта музариъ етістігіндегі екінші түбір әріптің фатхасы кәсрадан өзгертіліп жасалған. Бұл баптағы етістіктердің екінші және үшінші әріптері хуруфи халк (көмей әріптері) болғандықтан, музариъ етістігінде көмей дыбыстарын кәсрадан кейін айту өте қиын. Сондықтан музариъ етістігінде кәсра фатхаға өзгертілген. Көмей дыбыстары алтау: ء ه ح خ ع غ.
فَعَلَ يَفْعَلُ бабының сахихы
مَنَعَ يَمْنَعُ масдары مَنْعٌ кедергі жасау.
|
1) مَنَعَ – мазий |
7) اِمْنَعْ – амр хазир |
|
2) يَمْنَعُ – музариъ |
8) لِيَمْنَعْ – амр ғайиб |
|
3) مَانِعٌ – исм фаъил |
9) لا تَمْنَعْ – нахий |
|
4) مَمْنُوعٌ – исм мафъул |
10) مَمْنَعٌ исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَمْنَعْ – жахд |
11) مِمْنَاعٌ- исм алат |
|
6) لا يَمْنَعُ – нафий |
12) أَمْنَعُ – исм тафзил |
Мисал
وَضَعَ يَضَعُ масдары وَضَعٌ қою, салу.
|
1) وَضَعَ – мазий |
7) ضَعْ – амр хазир |
|
2) يَضَعُ – музариъ |
8) لِيَضَعْ – амр ғайиб |
|
3) وَاضِعٌ – исм фаъил |
9) لا تَضَعْ – нахий |
|
4) مَوْضُوعٌ – исм мафъул |
10) مَوْضِعٌ исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَضَعْ – жахд |
11) - مِيضَاعٌ исм алат |
|
6) لا يَضَعُ – нафий |
12) أَوْضَعُ – исм тафзил |
يَضَعُ негізінде يَوْضَعُ. (و) музариат әрпі мен ойдағы (такдирий) кәсраның арасында келген. (و) түсіріледі: يَضَعُ.
مِيْضَاعٌ негізінде مِوْضَاعٌ. Эълалы مِيثَابٌ эълалына ұқсас.
Нақис:
رَعَى يَرْعَى масдары رِعَايَةٌ бақылау, көрсету (мысалы, құрмет көрсету).
|
1) رَعَى – мазий |
7) اِرْعَ – амр хазир |
|
2) يَرْعَى – музариъ |
8) لِيَرْعَ – амр ғайиб |
|
3) رَاعٍ- исм фаъил |
9) لا تَرْعَ – нахий |
|
4) مَرْعِيٌّ – исм мафъул |
10) مَرْعًى - исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَرْعَ- жахд |
11) مِرْعًى – исм алат |
|
6) لا يَرْعَى – нафий |
12) أَرْعَى - исм тафзил |
رَعَى يَرْعَى негізінде رَعَىَ يَرْعَىُ. (ـيـ) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, (ـيـ) әрпін алифке ауыстырамыз: رَعَى يَرْعَى.
رَعَى жіктелуі رَمَى жіктелуіне ұқсас.
Музариъ шағының жіктелуі:
يَرْعَى يَرعَيَانِ يَرْعَوْنَ تَرْعَى تَرْعَيَانِ يَرْعَيْنَ تَرْعَى تَرْعَيَانِ تَرْعَوْنَ تَرْعَيْنَ تَرْعَيَانِ تَرْعَيْنَ أَرْعَى نَرْعَى.
Үшінші түбір әріп ғайибийн, мухатабийн, мухатаба жіктелулерінде түсірілген. барлық сөзжасамдарының мысалдары жоғарыда айтылды.
Үшінші бапта музаъаф, ажваф, лафиф, мултавий болмайды.
ТӨРТІНШІ БАП
Өткен шақ етістігінің төртінші бабында екінші түбір әріп кәсралы, ал осы-келер шақ етістігінде екінші түбір әріп фатхалы болады: فَعِلَ يَفْعَلُ. Бұл баптың масдарының 10 қалыбы бар:
|
Қалыбы |
Мысалы |
Мағынасы |
|
فَعَلاً |
تَعَباً |
Қысылу (ұялу) |
|
فُعْلٌ |
نُضْجٌ |
Пісті (егін туралы) |
|
فِعْلٌ |
سِمنٌ |
Семіз болу |
|
فِعْلاَنً |
نِسْيَانٌ |
Ұмыту |
|
فَعَالٌ |
حَيَاءٌ (حَيَاةٌ) |
Ұялу (тірі болу) |
|
فَعْلٌ |
لَعْبٌ |
Ойнау |
|
فَعَالَةٌ |
كَرَاهَةٌ |
Жақсы көрмеу |
|
فُعْلَةٌ |
قٌوَّةٌ |
Күшті болу |
|
فُعُولٌ |
صُعُودٌ |
Көтерілу |
|
فَعْلَةٌ |
رَحْمَةٌ |
Кешу, аяу |
Сахих:
حَمِدَ يَحْمَدُ масдары حَمْدٌ мақтау.
|
1) حَمِدَ – мазий |
7) اِحْمَدْ – амр хазир |
|
2) يَحْمَدُ – музариъ |
8) لِيَحْمَدْ – амр ғайиб |
|
3) حَامِدٌ – исм фаъил |
9) لا تَحْمَدْ – нахий |
|
4) مَحْمُودٌ – исм мафъул |
10) مَحْمَدٌ – исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَحْمَدْ – жахд |
11) – مِحْمَادٌ – исм алат |
|
6) لا يَحْمَدُ - нафий |
12)أَحْمَدُ - исм тафзил |
Музаъаф:
عَضَّ يَعَضُّ масдар عَضٌّ тістеу.
|
1) عَضَّ – мазий |
7) عَضَّ – амр хазир |
|
2) يَعَضُّ – музариъ |
8) لِيَعَضَّ – амр ғайиб |
|
3) عَاضٌّ – исм фаъил |
9) لا تَعَضَّ – нахий |
|
4) مَعْضُوضٌ – исм мафъул |
10) مَعَضٌّ исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَعَضَّ – жахд |
11)مِعْضَاضٌ - исм алат |
|
6) لا يَعَضُّ – нафий |
12) أَعَضُّ – исм тафзил |
عَضَّ негізінде عَضِضَ. Бірінші әріптің (ض) харакаты түсірілген: عَضْضَ. Бірінші (ض) әрпі екіншісіне кірігіп кетті: عَضَّ. يَعَضُّ алғашқыда يَعْضَضُ болған. Бірінші (ض) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді: يَعَضْضُ, содан соң бірінші (ض) екіншісіне кіріктірілді (ассимиляция жасалды): يَعَضُّ. Барлық жіктелулер мен ережелерде олар فَرَّ يَفِرُّ етістігіне ұқсас болып келеді.
Мисал (و):
وَضِرَ يَوْضَرُ масдары وَضْرٌ семіз болу.
|
1) وَضَرَ – мазий |
7) لِيَوْضَرْ – амр ғайиб |
|
2) يَوْضَرُ – музариъ |
8) لا تَوْضَرْ – нахий |
|
3) وَضِيرٌ сифати мушаббаха |
9) مَوْضِرٌ исм заман, исм макан |
|
4) لَم يَوْضَرْ – жахд |
10) مِيْضَارٌ – исм алат |
|
5) لا يَوْضَرُ – нафий |
11) أَوْضَرُ – исм тафзил |
|
6) اِيضَرْ – амр хазир |
Егер екінші немесе үшінші әріп көмей әрпі (харф халк) болса, онда бұл баптың музариъ етістігінде (و) түсіріледі: وَسِعَ يَسَعُ масдары سِعَةٌ қуану, сыю (сыйып кету).
|
1) وَسَعَ – мазий |
7) سَعْ – амр хазир |
|
2) يَسَعُ – музариъ |
8) لِيَسَعْ – амр ғайиб |
|
3) وَاسِعٌ – исм фаъил |
9) لا تَسَعْ- нахий |
|
4) مَوْسُوعٌ – исм мафъул |
10) مَوْسِعٌ исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَسَعْ – жахд |
11)مِيسَاعٌ - исм алат |
|
6) لا يَسَعُ – нафий |
12) أَوْسَعُ – исм тафзил |
Мисал (ـيـ):
يَئِسَ يَيْئَسُ масдары يَاْسٌ يَاْسَةٌ үміт үзу.
|
1) يَئِسَ – мазий |
7) اِيْئَسْ – амр хазир |
|
2) يَيْئَسُ - музариъ |
8) لِيَيْئَسْ – амр ғайиб |
|
3) يَائِسٌ – исм фаъил |
9) لا تَيْئَسْ – нахий |
|
4) مَيْئُوسٌ – исм мафъул |
10) مَيْئِسٌ – исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَيْئَسْ – жахд |
11)مِيْئَاسٌ - исм алат |
|
6) لا يَيْئَسُ – нафий |
12) اَيْئَسُ - исм тафзил |
Ажваф (و):
خَافَ يَخَافُ масдары خَوْفٌ خِيفَةٌ مَخَافَةٌ қорқу.
|
1) خَافَ - мазий |
7) خَفْ – амр хазир |
|
2) يَخَافُ – музариъ |
8) لِيَخَفْ – амр ғайиб |
|
3) خَائِفٌ – исм фаъил |
9) لا تَخَفْ – нахий |
|
4) مَخُوفٌ – исм мафъул |
10) مَخَافٌ исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَخَفْ – жахд |
11)مِخَافٌ - исм алат |
|
6) لا يَخَافُ – нафий |
12) أَخْوَفُ – исм тафзил |
خَافَ негізінде خَوِفَ. (و) әрпінің харакаты бар, ал оның алдынан фатха келген, (و) әрпі алифке ауыстырылады: خَافَ. بَاعَ сияқты жіктеледі.
Ғайибадағы жіктелуі: خِفْنَ, негізінде خَوِفْنَ. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: خِوْفْنَ. (و) әрпінің харакаты жоқ (яғни, сүкунды), оның алдында кәсра келген, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді: خِيْفْنَ. (ـيـ) және (ف) аралығында қатар келген екі сүкун пайда болды. Басқа жіктелулерде ұқсас болады.
خَافَ мажхулы: خِيفَ. خِيفَ алғашқыда خُوِفَ болған. Кәсра (و) үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: خِوْفَ. (و) сүкунды, оның алдында кәсра келген, (و) әрпін (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: خِيفَ. بِيْعَ сияқты жіктеледі.
يَخَافُ алғашқыда يَخْوَفُ болған. (و) харакаты алдыңғы әіпке өткізілген: يَخَوْفُ. (و) әрпінің негізінде харакаты бар, мұнда оның алдында фатха келген, (و) әрпін алифке ауыстырамыз - يَخَافُ:
يَخَافُ يَخَافَانِ يَخَافُونَ تَخَافُ تَخَافَانِ يَخَفْنَ تَخَافُ تَخَافَانِ تَخَافُونَ تَخَافِينَ تَخَافَانِ تَخَفْنَ أَخَافُ نَخَافُ.
Ғайибат және мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген.
يَخَافُ мажхулы: يُخَافُ. Жіктелуі, эълалы, әріп түсірілуі негізгі етіске ұқсас.
خَائِفٌ исм фаъил, негізінде: خَاوِفٌ. Жіктелуі мен эълалы دَائِمٌ сияқты болып келеді.
مَخُوفٌ исм мафъул, негізінде: مَخْوُوفٌ. Барлық ережелерде مَدُومٌ етістігіне ұқсас болады.
لَم يَخَفْ жахд. لَم қосылудан бұрын ол يَخَافُ болған. لَم қосылғаннан кейін музариъ қосымшасына (ف) сүкун қойылады: لَم يَخَاْفْ. ا және ف арасында екі сүкун қатар келген. ا түсірілген: لَم يَخَفْ.
Жекеше түрдің бес жіктелуінде, әйел тегіндегі көпше түрдің екі жіктелуінде екінші түбір әріп түсірілген. ( نَخَفْ мағынасы жағынан көпше түрде болса да, жазуда муфрадқа – жекеше түрге – ауд. еск.)
Мажхулы لَم يُخَفْ. Барлық ережелерде маълумға ұқсас.
Нафий музариъ формасына ұқсас.
خَفْ амр хазир:
خَفْ خَافَا خَافُوا خافي خَافَا خَفْنَ.
Мухатаб и мухатабатта екінші түбір әріп түсірілген.
لِيَخَفْ амр ғайиб, لا تَخَفْ - нахий жахдке ұқсайды. Басқа сөзжасамдардың эълалдары музариъ етістігінің эълалына ұқсас болып келеді.
Ажваф (ـيـ):
هَابَ يَهَابُ масдары هَيْبَةٌ مَهَابَةٌ қорқу, жақсы көре қорқу.
|
1) هَابَ – мазий |
7) هَبْ – амр хазир |
|
2) يَهَابُ – музариъ |
8) لِيَهَبْ – амр ғайиб |
|
3) هَائِبٌ – исм фаъил |
9) لا تَهَبْ- нахий |
|
4) مَهِيبٌ – исм мафъул |
10) مَهَابٌ исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَهَبْ – жахд |
11) مِهَابٌ – исм алат |
|
6) لا يَهَابُ – нафий |
12)أَهَابُ - исм тафзил |
هَابَ هَيِبَ болған. (ـيـ) әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, (ـيـ) әрпі алифке өзгертілген.
يَهَابُ يَهْيَبُ болған. (ـيـ) әрпінің харакаты алдыңғы әріпке берілді. (ـيـ) әрпінің негізінде харакаты болған, мұнда оның алдында фатха келгендіктен, (ـيـ) әрпін алифке өзгерттік. Барлық эълалы осы мысалмен салыстырылады.
مَهِيبٌ эълалы مَبِيعٌ эълалына ұқсас.
Нақис:
خَشِيَ يَخْشَى масдары خَشْيَةٌ қорқу.
|
1) خَشِىَ – мазий |
7) اِخْشَ - амр хазир |
|
2) يَخْشَى – музариъ |
8) لِيَخْشَ – амр ғайиб |
|
3) خَاشٍ – исм фаъил |
9) لا تَخْشَ – нахий |
|
4) مَخْشًى – исм мафъул |
10) مَخْشًى исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَخْشَ – жахд |
11) مِخْشً – исм алат |
|
6) لا يَخْشَ – нафий |
12)أَخْشَى - исм тафзил |
Өткен шақ етістігінің ғайибийн жіктелуінде үшінші әлсіз түбір әріп رُمُوا эълалындағыдай түсірілген. басқа жіктелулердің эълалы َمَى يَرْمِى мысалында айтылған.
Лафиф:
قَوِىَ يَقْوَى масдарыقُوَّةٌ күшті болу, негізінде قُوْوَةٌ - (و) әрпі (و) әрпіне кіріккен (ассимиляцияланған).
|
1) قَوِىَ – мазий |
7) اِقْوَ – амр хазир |
|
2) يَقْوَى – музариъ |
8) لِيَقْوَ – амр ғайиб |
|
3) قَوِيٌّ – сифати мушаббаха |
9) لا تَقْوَ – нахий |
|
4) مَقْوِيٌّ – исм мафъул |
10) مَقْوًى исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَقْوَ – жахд |
11) مِقْوًى – исм алат |
|
6) لا يَقْوَى – нафий |
12)أَقْوَى - исм тафзил |
قَوِىَ قَوِوَ болған. Эълалы دُعِىَ эълалына ұқсас (و сырттан келген, әрі кәрадан соң тұр, сондықтан (ـيـ) әрпіне өзгертеміз – ауд. еск.). يَقْوَى негізінде يَقْوَوُ. Эълалы يُدْعَى эълалына ұқсас. (و төртінші әріп, оның алдында замма жоқ, сондықтан (و) әрпін (ـيـ) әрпіне өзгертеміз – ауд. еск.).
قَوِىٌّ негізінде قَوُوْوٌ. (و) төртінші әріп болып тұр, оның алдында замма жоқ, (ـيـ) әрпіне ауыстырамыз: قَوُوْىٌ. (و) әрпі бір сөзде (ـيـ) әрпімен қатар тұр, біріншісі сүкунды, сондықтан (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілген: قَوُيْىٌ. Ассимиляцияға қажеттілік туды, бірінші (ـيـ) әрпі екінші (ـيـ) әрпіне кірігіп кеткен: قَوُىٌّ. (ـيـ) әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылды - قَوِىٌّ:
قَوِىٌّ قَوِيَانِ قَوِيُّونَ قَوِيَةٌ قَوِيَّتَانِ قَوِيَّاتٌ.
مَقْوِىٌّ негізінде مَقْوُوْوٌ болған. Эълалы قَوِىٌّ эълалына ұқсас. Басқа сөзжасамдардың эълалы музариъ форомасының эълалына ұқсас болып келеді.
Лафиф (ي):
حَيِىَ يَحْيَى масдары حَيَوةٌ حَيَاةُ)) مَحْيًا өмір сүру, حَيَاءٌ ұялу.
|
1) حَيِىَ – мазий |
7) اِحْىَ – амр хазир |
|
2) يَحْيَى – музариъ |
8) لِيَحْىَ – амр ғайиб |
|
3) حَىٌّ – сифати мушаббаха |
9) لا تَحْىَ- нахий |
|
10) مَحْىً исм заман, исм макан |
|
|
5) لَم يَحْىَ - жахд |
11) مِحْيَاءٌ – исм алат |
|
6) لا يَحْيَى – нафий |
12)أَحْيَى - исм тафзил |
حَيِىَ алғашқыда حَيِوَ болған. Эълалы دُعِىَ эълалына ұқсас. يَحْيَى негізінде يَحْيَوُ болған. Эълалы يُدْعَى эълалына ұқсас. حَىٌّ негізінде حَيْوٌ болған. (و) және (ـيـ) бір сөзде қатар тұр, біріншісі сүкунды, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне ауыстырылады: حَيْىٌ, содан соң (ـيـ) әрпі (ـيـ) әрпіне кірігіп кетті: حَىٌّ.
Мултавий:
وَجِيَ يَوْجَى масдары وَجْيٌ аяқтан шалу, шалып қалу.
|
1) وَجِىَ – мазий |
7) اِيْجَ – амр хазир |
|
2) يَوْجَى – музариъ |
8) لِيَوْجَ – амр ғайиб |
|
3) وَجٍ – сифати мушаббаха |
9) لا تَوْجَ – нахий |
|
10) مَوْجًى исм заман, исм макан |
|
|
5) لَم يَوْجَ – жахд |
11) مِيجَاءٌ – исм алат |
|
6) لا يَوْجَى – нафий |
12)أَوْجَى - исм тафзил |
وَجِيَ эълалы رُمِىَ эълалына ұқсас.
يَوْجَى негізінде يَوْجَىُ болған, эълалы يَرْعَى эълалына ұқсас келеді.
وَجٍ алғашқыда وَجِيٌ болған, эълалы رَامٍ эълалына ұқсас.
اِيْجَ негізінде اِوْجَ. (و) сүкунды, оның алдында кәсра тұр, (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілген.
مِيْجَاءٌ негізінде مِوْجَاىٌ болған, (ـيـ) әрпі һамзаға өзгертілді, ал (و) әрпі (ـيـ) әрпіне өзгертілді. (ـيـ әрпі қосымша алиф әрпінен кейін келген. Сондықтан ол һамзаға өзгертілген – ауд. еск.)
БЕСІНШІ БАП
Өткен және осы-келер шақтардың бесінші бабында екінші түбір әріп кәсралы болып келеді: فَعِلَ يَفْعِلُ. Бұл баптың масдарының 5 қалыбы бар:
|
Қалыбы |
Мысалы |
Мағынасы |
|
عِلَةٌ |
ثِقَةٌ |
Сену |
|
مِقَةٌ |
Нәзік жақсы көру |
|
|
رِثَةٌ |
Мұралыққа ие болу, мирас алу |
|
|
فَعِلَةٌ |
وَرِعَةٌ |
Зұлымдықтан таза болу |
|
فَعَالَةٌ |
وَلاَيَةٌ, وِلاَيَةٌ |
Билеу |
|
فِعْلٌ |
وِرْعٌ |
Арлы болу |
|
فَعْلٌ |
وَلْىٌ |
Жақын болу, жолдас болу |
Сахих:
نَعِمَ يَنْعَمُ масдары نِعْمَةٌ نَعُومَةٌ нығмет ету.
|
1) نَعِمَ – мазий |
7) اِنْعِمْ – амр хазир |
|
2) يَنْعِمُ – музариъ |
8) لِيَنْعِمْ – амр ғайиб |
|
3) نَعِيمٌ – сифати мушаббаха |
9) لا تَنْعِمْ- нахий |
|
10) مَنْعِمٌ – исм заман, исм макан |
|
|
5) لَم يَنْعِمْ – жахд |
11) مِنْعَمٌ – исм алат |
|
6) لا يَنْعِمُ – нафий |
12)أَنْعَمُ - исм тафзил |
Мисал:
وَرِثَ يَرِثُ масдары وَرَاثَةٌ اِرْثٌ رِثَةٌ мирасқа ие болу.
|
1) وَرِثَ – мазий |
7) رِثْ – амр хазир |
|
2) يَرِثُ – музариъ |
8) لِيَرِثْ – амр ғайиб |
|
3) وارِثٌ – исм фаъил |
9) لا تَرِثْ – нахий |
|
4) مَوْرُوثٌ – исм мафъул |
10) مَوْرِثٌ исм заман, исм макан |
|
5) لَم يَرِثْ - жахд |
11) مِيرَاثٌ – исм алат |
|
6) لا يَرِثُ – нафий |
12)أَوْرَثُ - исм тафзил |
Мазийде эълал болмайды. Басқаларның эъалдары وَثَبَ يَثِبُ мысалында айтылған.
Мултавий:
وَلِىَ يَلِي масдары وَلْىٌ бірінен соң бірі жүру, жақын болу, وَلاَيَةٌ көмектесу, билеу.
|
1) وَلِىَ – мазий |
7) لا يَلِى - нафий |
|
2) يَلِى – музариъ |
8) لِ – амр хазир |
|
3) وَلِىٌّ – сифати мушаббаха |
9) لِيَلِ – амр ғайиб |
|
4) والٍ – фаъил |
10) لا تَلِ – нахий |
|
5) مَوْلِىٌّ – мафъул |
11) مَوْلًى исм заман, исм макан |
|
6) لَم يَلِ – жахд |
12) مِيلاَءٌ – исм алат |
|
13)أَوْلَى - исм тафзил |
وَلِىَ сөзі خَشِيَ сөзіндей жіктеледі. Басқаларының жіктелулері мен эълалдары وَحَى يَحِي мысалына байланысты айтылған.
وَلِىٌّ негізінде وَلُوْىٌ болған. Эълалы مَرْمِىٌّ эълалына ұқсас.
АЛТЫНШЫ БАП
Өткен және осы-келер шақтардың алтыншы бабында екінші түбір әріп заммалы болып келеді. Масдарының 8 қалыбы бар:
|
Қалыбы |
Мысалы |
Мағынасы |
|
فَعَالَةٌ |
كَفَاءَةٌ |
Теңелу |
|
فُعُولَةٌ |
رُطُوبَةٌ |
Ылғал болу |
|
فَعَلٌ |
شَرَفٌ |
Құрметті болу |
|
فُعْلٌ |
قُرْبٌ |
Жақын болу |
|
فُعْلَةٌ |
جُرْأَةٌ |
Батыр болу |
|
فِعَلٌ |
صِغَرٌ |
Кішкене болу |
|
فِعْلٌ |
حِلْمٌ |
Жұмсақ болу |
|
فَعْلٌ |
ضَنْكٌ |
Тар болу |
Алдыңғы бес бапта салт етістіктер де, сабақты етістіктер де болған. Бұл бапта тек салт етістіктерде ғана кездеседі. Салт етістіктерде исм мафъул жар әрптерімен ғана қосылып келеді: مَمرُور به, مَدْخُول فيه, مَزيد عليه. Сабақты етістіктерде фаъилдан мафъул бих формасына өту мүмкіндігі болады:
ضَرَبَ زَيْدٌ عَمْرًا.
Салт етістіктер фаъилдан мафъул бих формасына өте алмайды (яғни, оларда мафъул бих формасы мүлдем болмайды):
شَرُفَ زَيْدٌ.
Сахих:
شَرُفَ يَشْرُفُ масдары شَرَفٌ شَرَافَة,ٌ құрметті болу.
|
1) شَرُفَ – мазий |
7) اُشْرُفْ – амр хазир |
|
2) يَشْرُفُ – музариъ |
8) لِيَشْرُفْ – амр ғайиб |
|
3)شَرِيفٌ – сифати мушаббаха |
9) لا تَشْرُفْ – нахий |
|
10) مَشْرَفٌ – исм заман, исм макан |
|
|
5) لَم يَشْرُفْ – жахд |
11) مِشْرَافٌ – исм алат |
|
6) لا يَشْرُفُ – нафий |
12)أَشْرَفُ - исм тафзил |
Музаъаф:
حَبَّ يَحُبُّ масдары حَبًّا дос болу, жақсы көру.
|
1) حَبَّ – мазий |
6) حُبَّ – амр хазир |
|
2) يَحُبُّ – музариъ |
7) لِيَحُبَّ – амр ғайиб |
|
3) حَبِيبٌ сифати мушаббаха |
8) لا تَحُبَّ – нахий |
|
9) مَحَبٌّ исм заман, исм макан |
|
|
4) لَم يَحُبَّ – жахд |
10) مِحْبَابٌ – исм алат |
|
5) لا يَحُبُّ – нафий |
11)أَحَبُُّ - исм тафзил |
حَبَّ негізінен حَبُبَ болған. Огласовка первой Бірінші ب әрпінің харакаты түсіп қалған және ب әрпі екіншісіне кірігіп кеткен. Басқа сөзжасамдардың барлық ережелері رَدَّ يَرُدُّ мысалына байланысты айтылған.
Мисал و:
وَقُحَ يَوْقُحُ масдары وَقَاحَةٌ وُقُوحَةٌ وَقْحَةٌ ұятсыз, дөрекі болу.
|
1) وَقُحَ – мазий |
6) اُوْقُحْ – амр хазир |
|
2) يَوْقُحُ – музариъ |
7) لِيَوْقُحْ – амр ғайиб |
|
3) وَقَاحٌ- сифати мушаббаха |
8) لا تَوْقَحْ – нахий |
|
9) مَوْقَحٌ исм заман, исм макан |
|
|
4) لَم يَوْقُحْ – жахд |
10) مِيقَاحٌ – исм алат |
|
5) لا يَوْقُحُ – нафий |
11)أَوْقَحُ - исм тафзил |
مِيقَاحٌ негізінен مِوقَاحٌ болған.
Мисал ـيـ:
يَسُرَ يَيْسُرُ масдары يُسْرٌ жеңіл болу.
|
1) يَسُرَ – мазий |
6) اُوسُرْ – амр хазир |
|
2) يَيْسُرُ – музариъ |
7) لِيَيْسُرْ – амр ғайиб |
|
3)يَسِيرٌ – сифати мушаббаха |
8) لا تَيْسُرْ - нахий |
|
9) مَيْسَرٌ - исм заман, исм макан |
|
|
4) لَم يَيسُرْ – жахд |
10) مِيسَارٌ – исм алат |
|
5) لا يَيْسُرُ - нафий |
11)أَيْسَرُ - исм тафзил |
اُوسُرْ негізінде اُيْسُرْ болған. يُوسَرُ эълалы сияқты (ـيـ сүкунды, оның алдында замма бар – ауд.еск.)
Ажваф:
طَالَ يَطُولُ негізінде طَوُلَ يَطْوُلُ болған, олардың эълалы айтылған. Масдары طَوْلٌ ұзын болу.
|
1) طَالَ – мазий |
6) طُلْ – амр хазир |
|
2) يَطُولُ – музариъ |
7) لِيَطُلْ – амр ғайиб |
|
3)طَوِيلٌ – сифати мушаббаха |
8) لا تَطُلْ- нахий |
|
9) مَطَالٌ – исм заман, исм макан |
|
|
4) لَم يَطُلْ – жахд |
10) مِطَالٌ – исм алат |
|
5) لا يَطُولُ – нафий |
11)أَطْوَلُ - исм тафзил |
Барлық сөзжасамдарының эълалы دَامَ يَدُومُ эълалына ұқсас болып келеді.
Нақис:
رَخُوَ يَرْخُو масдары رُخْوَةٌ , (رَخَاوَةُ) солу.
|
1) رَخُوَ – мазий |
6) اُرْخُ – исм хазир |
|
2) يَرْخُو – музариъ |
7) لِيَرْخُ – амр ғайиб |
|
3)رَخُوٌ – сифати мушаббаха |
8) لا تَرْخُ- нахий |
|
9) مَرْخًى – исм заман, исм макан |
|
|
4) لَم يَرْخُ – жахд |
10) مِرْخً – исм алат |
|
5) لا يَرْخُو – нафий |
11)أَرْخَى - исм тафзил |
يَرْخُو негізінде يَرْخُوُ. Замма و үшін айтуға қиындық тудырады, сондықтан ол түсіріледі. Барлық жіктелулер دَعَا يَدْعُو сияқты.
С У Л А С И Й М А З И Д
Суласий мазидтің 12 бабы бар. Қосымша әріптерді қосу екі бапта болады: 1) түбір әріпті қайталау арқылы: فَرَّحَ, ол алғашқыда فَرَحَ болған; 2) сырттан әріп қосу арқылы: أَكْرَمَ, ол негізінде كَرُمَ болған.
Қосылатын әріптер мына сөздің он әрпі болып табылады: سألتمونيها.
Суласий мазид үш түрге бөлінеді: 1) бір қосымша әріпті етістіктер (3 түрлі); 2) екі қосымша әріпті етістіктер (5 түрлі); 3) үш қосымша әріпті (төрт түрлі).
БІРІНШІ БАП
أَفْعَلَ يُفْعِلُ масдарының екі қалыбы бар: اِفْعَالٌ اِكْرَامٌ, فَعَالَةٌ كَرَامَةٌ, құрметтеу. يُفْعِلُ алғашқыда يُأَفْعِلُ болған, вахид мутакаллим жіктелуінде - اُأَفْعِلُ. Араб тілінде екі һамза қатар келмейді. Сондықтан يُأَفْعِلُ һамзасы түсірілген: يُفْعِلُ. Музариъ етістігіне қарап, мазийден басқа барлық сөзжасамда осы һамза түсірілген.
Бұл баптың қосымша әрпі «һамзаи катъия» (ажыратушы һамза) болып табылады. Һамза екі түрлі болады. Бірінші һамза екі сөздің арасында келгенде оқылмайды. Ол һамзаи васлия (біріктіруші һамза) деп аталады. Екіншісі екі сөздің арасында келгенде оқылады. Ол «һамзаи катъия» (ажыратушы һамза ءَ, ءُ, ءِ) деп аталады.
الرَجُلُ امْتَحَنَنِى ثُمَّ أَكْرَمَنِى
(Һамза төрт жағдайда ажыратушы болады: музариъ етістігінің вахид мутакаллимінде , суласий мазидтің бірінші бабының мазий және амр хазир формаларында, исм тафзилде, жамъ таксирде – бұрыс етістіктерінің көпше түрлерінде. Басқа барлық жағдайларда һамза біріктіруші болады – ауд.еск.)
Бұл бапта һамзаны қосу мына жағдайлар үшін жүзеге асқан:
1) көбінесе салт етістікті сабақтыға айналдыруда.
أَذْهَبْتُ زَيْدًا فَذَهَبَ
Зайдты жібердім, ол кетті. وَأَجْلَسْتُهُ мен оны отырғыздым, فَجَلَسَ және ол отырды.
2) керісінше, сабақты етістікті салт етістікке айналдыруда. كَبَّ ол бетін төмен қаратып қойды, فَأَكَبَّ және ол бетін төмен қаратып тұрды. عَرَضَ ол көрсетті, فَأَعْرَضَ және ол көрінді. قَشَعَ ол таратты, فَأَقْشَعَ және ол таратылды.
3) уақыттың жеткендігін көрсету үшін: أَصْبَحَ таң атуға айналды, أَمْسَ, кеш батуға айналды.
4) масдар (түбір сөз) үшін уақыттың жеткендігін көрсету үшін: أَحْصَدَ الزَّرْعُ егінді жинайтын уақыт жетті. أَجْزَمَ النَّخْلُ жаңғақты үзетін уақыт жетті.
5) етістіктің көптік түрін көрсету үшін أَثْمَرُ السَّفَرْجَلُ айва көп жеміс берді.
6) бір нәрсенің сапасын көрсету (анықтау) үшін. Егер масдар сабақты етістік болса, онда бұл сапа фаъил болады. أَبْخَلْتُ زَيْدًا мен Зәйдты сараң деп таптым. Егер масдар салт етістік болса, онда сапа мафъул болады. أَحْمَدْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың мақталғанын көрдім.
7) масдардың мағынасын терістеу (жою) үшін. أَعْجَمْتُ الكِتَابَ мен кітапты арабшаладым (яғни, кітаптың арабша еместігін жойдым).
8) көптік мағынаны көрсету үшін, أَشْغَلْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың уақытын көп алдым.
9) мафъулды масдарға қарсы қою үшін, أَبَاعَ الجَارِيَةَ мен тұтқын қызды сатуға шығардым.
أَكْرَمَ يُكْرِمُ масдары اِكْرَامٌ كَرَامَةٌ құрметтеу.
|
أَكْرَمَ – мазий |
اَكْرِمْ – амр хазир |
|
يُكْرِمُ – музариъ |
لِيُكْرِمْ – амр ғайиб |
|
مُكْرِمٌ – фаъил |
لا تُكْرِمْ – нахий |
|
مُكْرَمٌ – мафъул |
مُكْرَمٌ – исм заман, исм макан, масдари мимий |
|
لَم يُكْرِمْ – жахд |
|
|
لا يُكْرِمُ - нахий |
Қағида: суласий мужаррадтан басқа етістіктердің барлығында исм мафъул, исм мазаман, исм макан и масдар мимийлердің жазылуы бірдей (яғни, омонимдер) :
أَحَبَّ يُحِبُّ масдары اِحْبَابٌ дос болу, жақсы көру, қалау.
|
أَحَبَّ – мазий |
أَحِبَّ – амр хазир |
|
يُحِبُّ – музариъ |
لِيحِبَّ - амр ғайиб |
|
مُحِبٌّ – фаъил |
لا تُحِبَّ – нахий |
|
مُحَبٌّ – мафъул |
مُحَبٌّ исм заман, исм макан, масдар мимий |
|
لَم يُحِبَّ - жахд |
|
|
لا يُحِبُّ – нафий |
أَوجَبَ يُوجِبُ масдары اِيْجَابٌ было اِوْجَابٌ міндетті ету.
|
أَوْجَبَ – мазий |
أَوْجِبْ – амр хазир |
|
يُوجِبُُ – музариъ |
لِيُوجِبْ – амр ғайиб |
|
مُوجِبٌ – фаъил |
لا تُوْجِبْ – нахий |
|
مُوجَبٌ – мафъул |
مُوجَبٌ исм заман, исм макан, масдар мимий |
|
لَم يُوجِبْ – жахд |
|
|
لا يُوجِبُ – нафий |
أَيْسَرَ يُوسِرُ масдары اِيْسَارٌ бай болу.
|
أَيْسَرَ – мазий |
أَيْسِرْ – амр хазир |
|
يُوسِرُ – музариъ |
لِيُوسِرْ – амр ғайиб |
|
مُوسِرٌ – фаъил |
لا تُوسِرْ – нахий |
|
مُوسَرٌ – мафъул |
مُوسَرٌ исм заман, исм макан, масдар мимий |
|
لَم يُوسِرْ – жахд |
|
|
لا يُوسِرُ – нафий |
Мазий және амр хазирден басқа жіктелулерде و әрпі ـيـ әрпінен өзгертіліп келген. Негізінде يُيْسِرُ مُيْسِرٌ مُيْسَرٌ болған.
أَقَامَ يُقِيْمُ масдары إِقَامَةٌ тұрақты өмір сүру, аяғына тұрғызу, икама тәкбірін айту (намаздың басталуы туралы). إِِقَامَةٌ алғашқыда إِقْوَامٌ болған. Огласовку و әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілген. و әрпінің негізінде харакаты болған, мұнда оның алдында фатха келген, сондықтан و әрпі ـيـ әрпіне өзгертілген: إِقَاامٌ. Екі алифтың арасында қатар келген екі сүкун пайда болды, олардың бірі түсірілген: إِِقَامٌ. Түсірілген ا орнына ة әрпі қойылған: إِقَامَةٌ.
|
أَقَامَ – мазий |
أَقِمْ – амр хазир |
|
يُقِيمُ – музариъ |
لِيُقِمْ – амр ғайиб |
|
مُقِيْمٌ – фаъил |
لا تُقِمْ – нахий |
|
مُقَامٌ - мафъул |
مُقَامٌ исм заман, исм макан, масдар мимий |
|
لَم يُقِمْ – жахд |
|
|
لا يُقِيْمُ – нафий |
Мазий:
أَقَامَ أَقَامَا أَقَامُوا أَقَامَتْ أَقَامَتَا أَقَمْنَ أَقَمْتَ أَقَمْتُمَا أَقَمْتُمْ أَقَمْتِ أَقَمْتُمَا أَقَمْتُنَّ أَقَمْتُ أَقَمْنَا.
Тоғыз жіктелуде екінші түбір әріп түсірілген. أَقَامَ негізінде أَقْوَمَ болған. Ол يَخَافُ эълалына ұқсас болып келеді. يُقِيْمُ негізінде يُقْوِمُ болған. Кәсра و үшін айтуға қиындық тудырады. و әрпінің кәсрасы алдыңғы әріпке өткізіледі: يُقِوْمُ. و сүкунды, оның алдында кәсра келген, сондықтан ол ـيـ әрпіне ауыстырылады - يُقِيْمُ:
يُقِيْمُ يُقِيْمَانِ يُقِيْمُونَ تُقِيْمُ تُقِيْمَانِ يُقِمْنَ تُقِيْمُ تُقِيْماَنِ تُقِيْمُونَ تُقِيْمِيْنَ تُقِيْمَانِ تُقِمْنَ أُقِيْمُ نُقِيْمُ.
Екі жам мүәннаста екінші түбір әріп түсірілген.
مُقِيْمٌ негізінде مُقْوِمٌ – музариъ етістігінің эълалы сияқты. مُقَامٌ - مُقْوَمٌ мазий етістігі сияқты.
أَرَابُ يُرِيْبُ масдары اِرَابَةٌ адамды күмандандыру.
|
أَرَابَ – мазий |
أَرِبْ – амр хазир |
|
يُرِيْبُ –музариъ |
لِيُرِبْ – амр ғайиб |
|
مُرِيْبٌ – фаъил |
لا تُرِبْ – нахий |
|
مُرَابٌ – мафъул |
مُرَابٌ исм заман, исм макан, масдар мимий |
|
لَم يُرِبْ – жахд |
|
|
لا يُرِيْبُ нафий |
Барлық жіктелулер мен эълалында – أَقَامَ يُقِيْمُ эълалына ұқсас болып келеді.
Нақис:
أَهْدَى يُهْدِى масдары اِهْدَاءٌ сыйлау (біреуге), Меккеге құрбандық жіберу. اِهْدَاءٌ негізінде اِهْدَاىٌ. ـيـ әрпі һамзаға өзгертілген.
|
أَهْدَى – мазий |
أَهْدِ – амр хазир |
|
يُهْدِى – музариъ |
لِيُهْدِ – амр ғайиб |
|
مُهْدٍ – фаъил |
لا تُهْدِ – нахий |
|
مُهْدًا – мафъул |
مُهْدًى исм заман, исм макан, масдар мимий |
|
لَم يُهْدِ – жахд |
|
|
لا يُهْدِى – нафий |
أَهْدَى негізінде أَهْدَيَ болған, يُهْدِى - يُهْدِيُ , مُهْدٍ – مُهْدِيٌ.
Олардың эълалдары رَمَى يَرْمِى رَامٍ эълалына ұқсас. مُهْدًى негізінде مُهْدَيٌ. Эълалы مَرْمًى эълалына ұқсас.
أَرْوَى يُرْوِى масдары أِرْوَاءُ сусын ішкізу, шөл қандыру.
أَرْوَى يُرْوِى مُرْوٍ مُرْوًى لَم يُرْوِ لا يُرْوِى أَرْوِ لِيُرْوِ لا تُرْوِ مُرْوًى.
Барлық ережелерде أَهْدَى يُهْدِى сөзімен ұқсас келеді.
أَحْيَى يُحْيِى масдары أِحْيَاءٌ аяққа тұрғызу, тірілту.
أَحْيَى يُحْيِى مُحْيٍ مُحْيً لَم يُحْيِ لا يُحْيِى أَحْيِ لِيَحْيِ لا تُحْيِ مُحْيً.
Эълалы أَهْدَى يُهْدِى эълалына ұқсас.
أَوْصَى يُوصِى масдары أِيْصَاءٌ бұйыру, өсиет ету.
أَوْصَى يُوصِى مُوصٍى مُوصًى لَم يُوصِ لا يُوصِى أَوْصِ لِيُوصِ لا تُوصِ مُوصًى.
أِيْصَاءٌ негізінде أِوْصَايُ болған. مِيْجَاءٌ сияқты.
أَيْدَي يُوْدِي масдары أِيْدَاءٌ көмектесу.
أَيْدَي يُوْدِي مُودٍ مُودًى لَم يُودِ لا يُودِي أَيْدِ لِيُودِ لا تُوْدِ مُودًى.
يُودِي негізінде يُيْدِيُ болған. ـيـ сүкунды, ал оның алдында замма келген, ـيـ әрпі و әрпіне өзгертіледі: يُوْدِيُ. Замма ـيـ үшін айтуға қияндық туғызады, оның заммасы түсіріледі.
(Мафъул және исм заман, исм макан төмендегідей екі вариантта жіктеле алады:
مُودًى مُودَيَانِ مُودَوْنَ مُودَاةٌ مُودَاتَانِ مُودَيَاتٌ
مُودًى مُودَيَانِ مُودَوْنَ مُودَيَةٌ مُودَيَتَانِ مُودَيَاتٌ
Бірінші вариантта әйел тегінің жекеше және екілік түрінде ـيـ харакатты болған, ал оның алдында фатха келген. Сондықтан ـيـ әрпі ا әрпіне ауыстырылған – ауд. еск.)
أَيْدَى мажхулы: أُودِيَ. أَيْدَى бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: أَيْدَيَ. Соңғы әріптен бұрынға әріпке кәсра қойылады:أَيْدِيَ . оның алдында келген әр әріпке замма қойылады: أُيْدِيَ. ـيـ сүкунды, оның алдында замма келген, ـيـ әрпі و әрпіне ауыстырылады – أُودِيَ:
أُودِيَ أُودِيَا أُودُوا أُودِيَتْ أُودِيَتاَ أُوْدِيْنَ أُودِيْتَ أُودِيْتُمَا أُودِيْتُم أُودِيْتِ أُودِيْتُمَا أُودِيْتُنَّ أُودِيْتُ أُودِيْنَا.
Екінші бабы нда екінші әріп екіленген болады: فَعَّل يُفَعِّلُ. Масдарының 5 қалыбы бар: تَفْعِيلٌ تَفْرِيحٌ қуандыру; تَفْعِلَةٌ تَسْوِيَةٌ теңестіру, салыстыру; تَفْعَالٌ – تَكْرَارٌ, бұл қалыпта екінші және үшінші әріптер бірдей; فِعَّالٌ كِذَّابٌ өтірік деп білу; مُفَعَّلَةٌ مُمَزَّقَةٌ жырту.
Бұл бап мыналар үшін қолданылады:
1) етістіктің көптік мәнін көрсету: طَوَّفَ زَيْدٌ Зайд көп рет тауаф етті (Каабаны айналды);
2) фаъилдың көптік мәнін көрсету үшін: مَوَّتَ الاِبِلُ (көп) түйелер қырылып қалды;
3) мафъулдың көптік мәнін көрсету үшін: غَلَّقْتُ الاَبْوَابَ мен көп есіктерді жаптым;
4) мафъулдың масдарға қатысын білдіру үшін: فَسَّقْتُ زَيْدًا мен Зәйдты күнәһар деп таптым;
5) сабақты етістік жасау үшін: فَرَّحْتُ زَيْدًا мен Зәйдты қуандырдым;
6) терістік мәнін, бір нәрсенің, қандай да бір сапаның жойылғанын білдіру үшін جَلَّدْتُ الْبَعِيرَ мен түйенің терісін сыпырдым (جِلْدٌ – тері, ауд. еск.);
7) фаъил муштак минхуға (туынды сөздің түбірі) сай келуі үшін: وَرَّقَتِ الْشَّجَرَةُ ағашта жапырақтар пайда болды (وَرَقٌ – жапырақ, бұл жерде муштак минху болып тұр, ауд. еск.);
8) фаъил муштак минхуға (туынды сөздің түбірі) ұқсастығын көрсету үшін: قَوَّسَ الرَّجُلُ ер кісі садақ сияқты (قَوْسٌ – садақ, бұл жерде муштак минху болып тұр – ауд. еск.).
صَرَّحَ يُصَرِّحُ масдары تَصْرِيحٌ айқын ету.
صَرَّحَ يُصَرِّحُ مَصَرِّحٌ مُصَرَّحٌ لَم يُصَرِّحْ لا يُصَرِّحُ صَرِّحْ لِيُصَرِّحْ لا تُصَرِّحْ مُصَرَّحٌ.
جَدَّدَ يُجَدِّدُ масдары تَجْدِيدٌ жаңалау.
جَدَّدَ يُجَدِّدُ مُجَدِّدٌ مُجَدَّدٌ لَم يُجَدِّدْ لا يُجَدِّدُ جَدِّدْ لِيُجَدِّدْ لا تُجَدِّدْ مُجَدَّدٌ.
وَحَّدَ يُوَحِّدُ масдары تَوْحِيْدٌ бір ету; біріктіру.
وّحَّدَ يُوّحِّدُ مُوَحِّدٌ مُوَحَّدٌ لَم يُوَحِّدْ لا يُوَحِّدُ وَحِّدْ لِيُوَحِّدْ لا تُوَحِّدْ مُوَحَّدٌ.
يَسَّرَ يُيَسِّرُ масдары تَيْسِيرٌ жеңілдету.
يَسَّرَ يُيَسِّرُ مُيَسِّرٌ مُيَسَّرٌ لَمْ يُيَسِّرْ لا يُيَسِّرُ يَسِّرْ لِيُيَسِّرْ لا تُيَسِّرْ مُيَسَّرٌ.
صَوَّبَ يُصَوِّبُ масдары تَصْوِيبٌ түзету.
صَوَّبَ يُصَوِّبُ مُصَوِّبٌ مُصَوَّبٌ لَم يُصَوِّبْ لا يُصَوِّبُ صَوِّبْ لِيُصَوِّبْ لا تُصَوِّبْ مُصَوَّبٌ.
طَيَّبَ يُطَيِّبُ масдары تَطْيِيبٌ (әтірмен) жақсы иістендіру; тартымды ету.
طَيَّبَ يُطَيِّبُ مُطَيِّبٌ مُطَيَّبٌ لَم يُطَيِّبْ لا يُطَيِّبُ طَيِّبْ لِيُطَيِّبْ لا تُطَيِّبْ مُطَيَّبٌ.
رَبَّى يُرَبِّى масдары تَرْبِيَةٌ тәрбиелеу.
رَبَّى يُرَبِّى مُرَبٍّ مُرَبًّى لَم يُرَبِّ لا يُرَبِّى رَبِّ لِيُرَبِّ لا تُرَبِّ مُرَبًّى.
سَوَّى يُسَوِّى масдары تَسْوِيَةٌ теңестіру.
سَوَّى يُسَوِّى مُسَوٍّ مُسَوًّى لَم يُسَوِّ لا يُسَوِّى سَوِّ لِيُسَوِّ لا تُسَوِّ مُسَوًّ.
حَيَّى يُحَيِّى масдары تَحِيَّةٌ сәлем беру.
حَيَّى يُحَيِّى مُحَيٍّ مُحَيًّى لَم يُحَيِّ لا يُحَيِّى حَيِّ لِيُحَيِّ لا تُحَيِّ مُحَيًّى.
وَفَّى يُوَفِّى масдары تَوْفِيَةٌ аяқтау.
وَفَّى يُوَفِّى مُوَفٍّ مُوّفًّى لَم يُوَفِّ لا يُوَفِّى وَفِّ لِيُوَفِّ لا تُوَفِّ مُوَفًّى.
Бұл бапта қосымша әріп екінші түбір әріптің (ع) екіленуі арқылы жасалған. Кейбір ғалымдар оны бірінші (ع) деп есептейді. Олардың дәлелі – бірінші (ع) сүкунды, сондықтан ол қосымша болып табылады. Екінші бір топ ғалымдар қосымша әріпті екінші (ع) деп қарастырады. Олардың дәлелі – екілену (қайталану) екінші (ع) әрпінің көмегімен жасалады. Бұдан әрі қайталанатын әріптердің әрқайсысы туралы төмендегідей талас тудырушы (бір – біріне келіспейтін) пікірлер шығады.
ҮШІНШІ БАП
Үшінші бабында бірінші түбір әріптен кейін қосымша ا әрпі келеді: فَاعَلَ يُفَاعِلُ. Масдарының 3 қалыбы бар: مُفَاعَلَةٌ فِعَالٌ فِيعَالٌ.
Бұл бап мыналар үшін жұмсалады:
1) көбінесе амал - әрекетті екі немесе бірнеше субъектінің бірігіп жасағанын көрсету үшін: ضَارَبَ زَيْدٌ عَمْرًا. Зәйд және Амр төбелесті.
2) فَعَّلَ мағынасында қимылдың санын көбейту үшін: ضَاعَفَ اللَّهُ اَجْرَهُ Аллаһ көп сый берді ضَعَّفَ мағынасында.
3) فَعَلَ мағынасында: قَاتَلَهُمُ اللَّهُ Аллаһ оларды өлтірді قَتَلَهُمْ мағынасында.
سَافَرَ يُسَافِرُ масдары مُسَافَرَةٌ سِفَارٌ сапарға шығу, саяхат жасау.
سَافَرَ يُسَافِرُ مُسَافِرٌ مُسَافَرٌ لَم يُسَافِرْ لا يُسَافِرُ سَافِرْ لِيُسَافِرْ لا تُسَافِرْ مُسَافَرٌ.
سَافَرَ мажхулы – سُوفِرَ: соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: سَافِرَ; одан бұрын келген және харакаты бар әр әріпке замма қойылады: سُافِرَ; ا сүкунды, оның алдында замма келген, ا әрпі و ауыстырылған: سُوفِرَ.
Қағида: Егер ا сүкунды болса, ал оның алдында замма келсе, онда ا әрпін و әрпіне ауыстырамыз.
حَابَّ يُحَابُّ масдары مُحَابَّةٌ жақсы көру, дос болу.
حَابَّ يُحَابُّ مُحَابٌّ (исм фаъил және исм мафъул) لَم يُحَابَّ لا يُحَابُّ حَابَّ لِيُحَابَّ لا تُحَابَّ مُحَابٌّ.
مُحَابَّةٌ негізінде مُحَابَبَةٌ болған. Бірінші ب әрпінің харакаты түсірілген, және ол екінші ب әрпіне кірігіп кеткен. Барлық сөзжасамдардың эълалы дәл солай болады.
حَابَّ мажхулы – حُوبَّ: حَابَّ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: حَابَبَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: حَابِبَ. Одан бұрын келген және харакаты бар әр әріпке замма қойылады: حُاْبِبَ. ا сүкунды, ал оның алдында замма келген, ا әрпі و әрпіне ауыстырылған: حُوبِبَ. Бірінші ب әрпінің харакаты түсірілген: حُوبْبَ. Бірінші ب әрпі екінші ب әрпіне кірігіп кеткен: حُوبَّ.
Музариъ етістігінің маълум және мажхулының жіктелулері ассимиляцияда бірдей. Музариъ етістігінде тек екі жіктелуде ассимиляция болмайды. Басқаларында ассимиляция міндетті түрде болуы керек:
[يُحَابُّ يُحَابَّانِ يُحَابوُّنَ تُحَابُّ تُحَابَّانِ - (маълум және мажхул), يُحَابِبْنَ – маълум)), يُحَابَبْنَ - (мажхул) , تُحَابُّ تُحَابَّانِ تُحَابُّونَ تُحَابِّينَ تُحَابَّانِ – (маълум және мажхул), تُحَابِبْنَ (маълум), تُحَابَبْنَ (мажхул) ауд. еск. -.]
исм фаъил مُحَابٌّ негізінде مُحَابِبٌ болған, ал исм мафъул негізінде مُحَابَبٌ болған.
وَظَابَ يُوَاظِبُ масдары مُوَاظَبَةٌ қандай да бір істе тұрақты болу.
وَاظَبَ يُوَاظِبُ مُوَاظِبٌ مُوَاظَبٌ لَم يُوَاظِبْ لا يُوَاظِبُ وَاظِبْ لِيُوَاظِبْ لا تُوَاظِبْ مُوَاظَبٌ.
يَاسَرَ يُيَاسِرُ масдары مُيَاسَرَةٌ бір нәрсені сол жағынан қою.
يَاسَرَ يُيَاسِرُ مُيَاسِرٌ مُيَاسَرٌ لَم يُيَاسِرْ لا يُيَاسِرُ يَاسِرْ لِيُيَاسِرْ لا تُيَاسِرْ مُيَاسَرٌ
جَاوَبَ يُجَاوِبُ масдары مُجَاوَبَةٌ жауап беру.
جَاوَبَ يُجَاوِبُ مُجَاوِبٌ مُجَاوَبٌ لَم يُجَاوِبْ لا يُجَاوِبُ جَاوِبْ لِيُجَاوِبْ لا تُجَاوِبْ مُجَاوَبٌ.
يُطَايِبُ طاَيَبَ масдары مُطَايَبَةٌ адамдарға тартымды болу.
طَايَبَ يُطَايِبُ مُطَايِبٌ مُطَايَبٌ لَم يُطَايِبْ لا يُطَايِبُ طَايِبْ لِيُطَايِبْ لا تُطَايِبْ مُطَايَبٌ.
حَابَى يُحَابِى масдары مُحَاباَةٌ арнау, негізінде: مُحَابَوَةٌ.
حَابَى يُحَابِى مُحَابٍ مُحَابًا لَم يُحَابِ لا يُحَابِى حَابِ لِيُحَابِ لا تُحَابِ مُحَابًا.
دَاوَى يُدَاوِى масдары مُدَاوَاةٌ емделу.
دَاوَا يُدَاوِى مُدَاوٍ مُدَاوًى لَم يُدَاوِى لا يُدَاوِى دَاوِ لِيُدَاوِ لا تُدَاوِى مُدَاوًى
وَالَى يُوَالِى масдары مُوَالاَةٌ бірінен соң бірі келу.
وَالَي يُوَالِى مُوَالٍ مُوَالًى لَم يُوَالِ لا يُوَالِى وَالِ لِيُوَالِ لا تُوَالِ مُوَالًى.
Төртінші бабы қосымша һамза васлия және ف әрпінен соң ت әрпі келетін اِفْتَعَلَ يَفْتَعِلُ бабы болып табылады. Масдары اِفْتِعَالٌ.
يَفْتَعِلُ дегенде يَاَفْتَعِلُ еске алынады. Һамза біріктіруші болғандықтан, ал оның алдындағы музариъат қосымшасы үнемі харакатты болатындықтан, һамза түсіріледі. Оның үстіне, һамза оқылуда ешқашан айтылмайтындықтан, жазылуда да түсіріліп, және ف әрпі ت музариъат қосымшасына қосылып жазылады. Өткен шақтан басқа барлық жіктелулерде һамза біріктіруші болуына байланысты түсірілген.
Бұл бап мынау үшін жұмсалады:
1) іле-шала болу (следования): جَمَعْتُهُ فَاجْتَمَعَ мен мынаны жинадым, іле-шала ол да жиналды.
2) түбір сөздің масдарын бөліп көрсету (жасау) : اِخْتَبَزْتُ الدَّقِيقَ мен ұннан нан жасадым (خُبْزٌ) (خَبْزٌ – нан жасау – ауд.еск.)
3) асыра жасау: اِكْتَسَبَ өте көп жазу.
4) кейде فَعَلَ мағынасына: اِجْتَذَبَ (جَذَبَ мағынасында).
5) تَفَاعَلَ мағынасында: اِخْتَصَمَ (تَخَاصَمَ мағынасында).
اِحْتَسَبَ يَحْتَسِبُ масдары اِحْتِسَابٌ санау.
اِحْتَسَبَ يَحْتَسِبُ مُحْتَسِبٌ مُحْتَسَبٌ لَم يَحْتَسِبْ لا يَحْتَسِبُ اِحْتَسِبْ لِيَحْتَسِبْ لا تَحْتَسِبْ مُحْتَسَبٌ
اِحْتَجَّ يَحْتَجُّ масдары اِحْتِجَاجٌ дәлел келтіру.
اِحْتَجَّ يَحْتَجُّ مُحْتَجٌّ (исм фаъил және исм мафъул) لَم يَحْتَجَّ لا يَحْتَجُّ اِحْتَجَّ لِيَحْتَجَّ لا تَحْتَجَّ مُحْتَجٌّ.
اِتَّضَحَ يَتَّضِحُ масдары اِتِّضَاحٌ айқындап түсіндіру.
اِتَّضَحَ يَتَّضِحُ مُتَّضِحٌ مُتَّضَحٌ لَم يَتَّضِحْ لا يَتَّضِحُ اِتَّضِحْ لِيَتَّضِحْ لا تَتَّضِحْ مُتَّضَحٌ.
اِتِّضَاحٌ негізінде اِوْتِضَاحٌ болған. و бірінші түбір әріптің (ف) орнында тұр - اِفْتَعَلَ, сондықтан و әрпі ت әрпіне кіріккен: اِتْتِضَاحٌ. Идғамға қажеттілік туды: бірінші ت әрпі екінші ت әрпіне кірігіп кетті: اِتِّضَاحٌ. Басқа барлық жіктелулерде де осылай.
Қағида: Егер و ـيـ, ث, әріптерінің бірі اِفْتِعَالٌ бабында бірінші түбір әріптің (ف) орнында тұрса, онда олар ت әрпіне өзгертіледі.
Мысалы: اِتَّضَحَ اِتَّسَرَ اِتَّقَرَ негізінде اِوْتَضّحَ اِيْتَسَرَ اِثْتَقَرَ болған.
Бұл қағидада ت әрпіне өзгеретін و және ـيـ әріптері басқа әріптерден жасалған (жасанды) болмауы керек.
Бұл шарттарға сай болмағандықтан, اِيْتَكَلَ сөзі اِتَّكَلَ сөзіне айналмаған, өйткені ол негізінде اِئْتَكَلَ болған.
Қағида: Егер اِفْتِعَالٌ бабында бірінші түбір әріптің (ف) орнында د, ذ, ز әріптерінің бірі тұрса, онда اِفْتِعَالٌ бабының ت әрпі осы әріптерге айналып кетеді, содан соң олардың бірі екіншісіне кірігіп кетеді.
Мысалы, اِدَّمَعَ اِذَّكَرَ اِزَّجَرَ сияқты. Олар негізінде اِدْتَمَعَ اِذْتَكَرَ اِزْتَجَرَ болған.
Қағида: Егер اِفْتِعَالٌ бабында бірінші түбір әріптің (ف) орнында ص, ض, ط, ظ, әріптерінің бірі тұрса, онда ت әрпі ط әрпіне айналады.
اِصْطَلَحَ اِضْطَرَبَ اِطَّرَدَ اِظْطَلَمَ бұрын اِصْتَلَحَ اِضْتَرَبَ اِطْتَرَدَ اِظْتَلَمَ болған.
Қағида: Егер اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің (ع) орнында ت, د, ذ, ز, س, ص, ض, ط, ظ әріптерінің бірі тұрса, اِفْتِعَالٌ бабының ت әрпі сол әріпке айналып кетеді, содан соң олар бірі-біріне кірігеді (ассимиляцияға ұшырайды). Грамматика ғалымдарының музариъ етістігіне қатысты бұл қағидада пікірлері бірдей, бірақ өткен шақ етістігіне қатысты пікір алалықтары бар.
يَقَتِّلُ يَبَدِّلُ يَعَذِّرُ يَنَزِّعُ يَبَسِّمُ يَخَصِّمُ يَنَضِّلُ يَلَطِّمُ يَنَظِّرُ алғашқыда يَقتَتِلُ يَبْتَدِلُ يَعْتَذِرُ يَنْتَزِعُ يَبْتَسِمُ يَخْتَصِمُ يَنْتَضِلُ يَلْتَطِمُ يَنْتَظِرُ болған. Бұл музариъ етістіктерде бірінші түбір әріпті (ف) кәсрамен айтуға болады: يَقِتِّلُ يَبِدِّلُ. Құранда: يَخِصِّمُونَ қолданылған ( «Йасин» сүресі, 48-аят – ауд.еск.).
өткен шақ етістігінде ت әрпін өзгертіп, идғам жасағандар: قِتَّلَ بِدَّلَ خِصَّمَ деп қолданған. قِتَّلَ негізінде اِقْتَتَلَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің орнында ت әрпі тұр. Бірінші ت әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: اِقَتْتَلَ; ассимилцияға қажеттілік туды: бірінші ت әрпі екіншісіне ауыстырылды - اِقَتَّلَ; Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсіріледі: قَتَّلَ. Бұл етістік تَفْعِيلٌ (فَعَّلَ يُفَعِّلُ) бабындағы етістікке ұқсап қалды. Бірдейліктен сақтану үшін фатха кәсраға ауыстырылды: قِتَّلَ.
بِدَّلَ негізінде اِبْتَدَلَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында екінші түбір әріптің орнында د әрпі келген. ت әрпі د әрпіне өзгертілді: اِبْدَدَلَ. Бірінші د әрпінің харакаты алдыңғы әріпке өткізілді: اِبَدْدَلَ. Ассимилцияға қажеттілік туды: бірінші د әрпі екіншісіне ауыстырылды: اِبَدَّلَ. Һамзаға қажеттілік қалмады, сондықтан ол түсірілді: بَدَّلَ. Бұл етістік تَفْعِيلٌ (فَعَّلَ يُفَعِّلُ) бабындағы етістікке ұқсас болып қалды. Бірдейліктен сақтану үшін фатха кәсраға ауыстырылды: بِدَّلَ. Басқа жіктелулердің барлығының да эълалы осындай.
اِتَّسَرَ يَتَّسِرُ масдары اِتِّسَارٌ құмар ойындарын ойнау.
اِتَّسَرَ يَتَّسِرُ مُتَّسِرٌ مُتَّسَرٌ لَم يَتَّسِرْ لا يَتَّسِرُ اِتَّسِرْ لِيَتَّسِرْ لا تَتَّسِرْ مُتَّسَرٌ.
اِتِّسَارٌ алғашқыда اِيْتِسَارٌ болған. ـيـ әрпі اِفْتِعَالٌ бабындағы бірінші түбір әріптің орнында келген, ـيـ әрпі ت әрпіне айналып кетті: اِتْتِسَارٌ. Ассимиляцияға қажеттілік туды, бірінші ت әрпі екіншсіне кірігіп кетті: اِتِّسَارٌ. Басқа жіктелулердің барлығының да эълалы осындай.
اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ масдары اِقْتِيَاتٌ қоректену, тамақтану.
اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ مُقْتَاتٌ (исм фаъил және исм мафъул) لَم يَقْتَتْ لا يَقْتَاتُ اِقْتَتْ لِيَقْتَتْ لا تَقْتَتْ مُقْتَاتٌ.
اِقْتِيَاتٌ негізінде اِقْتِوَاتٌ болған. اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ негізінде اِقْتَوَتَ يَقْتَوِتُ болған. و харакатты, оның алдына фатха келген, و әрпі ا әрпіне өзгертілді. Басқа сөзжасамдарда да қағида солай.
اِقْتَاتَ мажхулі– اُقْتِيتَ. اِقْتَاتَ бұрынғы алғашқы қалпына келтіріледі: اِقْتَوَتَ. Соңғыдан бұрынғы әріпке кәсра қойылады: اِقْتَوِتَ, одан бұрын тұрған, әрі харакатсыз әр әріпке замма қойылады: اُقْتُوِتَ. Кәсра و үшін айтуға қиындық тудырады, оның кәсрасы алдын-ала харакаты түсірілген алдыңғы әріпке өткізіледі: اُقْتِوْتَ. و сүкунды, оның алдында кәсра келген, و әрпі ـيـ әрпімен ауыстырылады: اُقْتِيتَ.
اِكْتَالَ يَكْتَالُ масдары اِكْتِيَالٌ өлшеу.
اِكْتَالَ يَكْتَالُ مُكْتَالٌ لَم يَكْتَلْ لا يَكْتَلُ اِكْتَلْ لِيَكْتَلْ لا تَكْتَلْ مُكْتَالٌ.
اِخْتَفَى يَخْتَفِى масдары اِخْتِفَاءٌ нгізінде اِخْتِفَاىٌ жасырыну.
اِخْتَفَى يَخْتَفِى مُخْتَفٍ مُخْتَفًى لَم يَخْتَفِ لا يَخْتَفِى اِخْتَفِ لِيَخْتَفِ لا تَخْتَفِ مُخْتَفًى.
Эълалы رَمَى يَرْمِى эълалына ұқсас.
اِحْتَوَى يَحْتَوِى масдары اِحْتِوَاءٌ біріктіру.
اِحْتَوَى يَحْتَوِى مُحْتَوٍ مُحْتَوًى لَم يَحْتَوِ لا يَحْتَوِى اِحْتَوِ لِيَحْتَوِ لا تَحْتَوِ مُحْتَوًى.
Бұл етістік барлық ережелерде اِخْتَفَى يَخْتَفِى етістігіне ұқсас.
اِتَّقَي يَتَّقِي масдары اِتِّقَاءٌ . Ол негізінде اِوْتِقَايٌ сақтану, қорқу.
اِتَّقَي يَتَّقِي مُتَّقٍ مُتَّقًي لَم يَتَّقِ لا يَتَّقِي اِتَّقِ لِيَتَّقِ لا تَتَّقِ مُتَّقًى.
اِتَّقَي негізінде اِوْتَقَيَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында و әрпі ت әрпінің орнында тұр. و әрпін ت әрпіне ауыстырамыз, содан соң бұл ت әрпі екінші ت әрпіне кірігіп кетеді: اِتَّقَيَ. ـيـ әрпі харакатты, оның алдында фатха келген, ـيـ әрпі ا әрпіне өзгертіледі: اِتَّقَى.& يَتَّقِى негізінде يَوْتَقِيُ болған. و әрпі ت әрпіне ауыстырылған, ت әрпі ت әрпіне кіріккен: يَتَّقِيُ. Замма ـيـ үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы түсіріледі: يَتَّقِى. Басқаларының да ережелері осындай.
БЕСІНШІ БАП
Бесінші бап һамзаи васлия және ن әрпі қолданылатын اِنْفَعَلَ يَنْفَعِلُ бабы болып табылады. Масдары اِنْفِعَالٌ.
Бұл бап мыналар үшін жұмсалады:
1) үнемі فَعَلَ етістігіне ергесу үшін: قَطَعْتُ الْخَشِشَ فَانْقَطَعَ мен шөпті ордым-да ол орылды.
2) сирек жағдайларда أَفْعَلَ етістігіне ергесу үшін: أَزْعَجْتُ الْبَابَ فَانْزَجَعَ мен есікті сындырдым, және ол сынды.
3) дене мүшелерімен жасалатын етістіктерге қатысты. Сондықтан عَدَمْتُهُ فَانْعَدَمَ деп қолдану қате болып есептеледі. (Мен оны жойдым-да ол жойылды. Яғни адам жойылу үшін өз дене мүшелерін қолданбайды. Немесе ауыру үшін де ол өз дене мүшелерін, өз күшін қолданбайды, бірақ сыртқы әсерлерден ауырып қалады مَرَضَ, сондықтан اِنْمَرَضَ деп қолданылмайды – ауд.еск).
اِنْسَحَبَ يَنْسَحِبُ масдары اِنْسِحَابٌ таразға тартылу.
اِنْسَحَبَ يَنْسَحِبُ مُنْسَحِبٌ مُنْسَحَبٌ لَم يَنْسَحِبْ لا يَنْسَحِبُ اِنْسَحِبْ لِيَنْسَحِبْ لا تَنْسَحِبْ مُنْسَحَبٌ.
اِنْقَضَّ يَنْقَضُّ масдары اِنْقِضَاضٌ байбалам салып (дүрбелеңдеп) жүгіру
اِنْقَضَّ يَنْقّضُّ مُنَقَضٌّ لَم يَنْقَضَّ لا يَنْقَضُّ اِنْقَضَّ لِيَنْقَضَّ لا تَنْقَضَّ مُنْقَضُّ.
اِنْقَادَ يَنْقَادُ масдары اِنْقِيَادٌ негізінде اِنْقِوَادٌ бағыну.
اِنْقَادَ يَنْقَادُ مُنْقَادٌ لَم يَنْقَدْ لا يَنْقَادُ اِنْقَدْ لِيَنْقَدْ لا تَنْقَدْ مُنْقَادٌ.
Бұл етістік барлық ережелерде اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ етістігіне ұқсас.
اِنْقَاسَ يَنْقَاسُ масдары اِنْقِيَاسٌ қандай да бір затты өзі тектес затпен салыстыру.
اِنْقَاسَ يَنْقَاسُ مُنْقَاسٌ لَم يَنْقَسْ لا يَنْقَاسُ اِنْقَسْ لِيَنْقَسْ لا تَنْقَسْ مُنْقَاسٌ.
اِنْجَلَى يَنْجَلِى масдары اِنْجِلَاؤٌ ашылу.
اِنْجَلَى يَنْجَلِى مُنْجَلٍ مُنْجَلًى لَم يَنْجَلِ لا يَنْجَلِى اِنْجَلِ لَيَنْجَلِ لا تَنْجَلْ مُنْجَلًى.
اِنْجَلَى يَنْجَلِى негізінде اِنْجَلَوَ يَنْجَلِوُ. و сырттан келген, әрі оның алдында замма жоқ, و әрпін ـيـ әрпіне ауыстырамыз: اِجَلَيَ يَنْجَلِيَ. Мазий етістігінде ـيـ әрпі ا әрпіне өзгертіледі (ي әрпі харакатты, оның алдында фатха келген – ауд.еск.): اِنْجَلَى. Музариъ етістігінде замма ـيـ ұшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы түсіріледі: يَنْجَلِى.
اِنْزَوَى يَنْزَوِى масдары اِنْزِوَاءٌ теріні шиырлау.
اِنْزَوَى يَنْزَوِى مُنْزَوٍ مُنْزَوًى لَم يَنْزَوِ لا يَنْزَوِى اِنْزَوِ لِيَنْزَوِ لا تَنْزَوِ مُنْزَوًى.
Бұл бапта мултавий жоқ.
А Л Т Ы Н Ш Ы Б А П
Алтыншы бап – екінші түбір әріптен кейін һамзаи васлия және қосымша ل әрпі келетін бап: اِفْعَلَّ يَفْعَلُّ масдары اِفْعِلاَلٌ. Бұл бап әрдайым асыра көрсету үшін қолданылады, үнемі түр-түстер мен кемшіліктерге тән. Ол барлық уақытта салт түрде келеді. اِفْعَلَّ يَفْعَلُّ дегенде اِفْعَلَلَ يَفْعَلِلُ еске алынады. Бірінші ل әрпінің харакаты түсірілген, содан соң екінші ل әрпіне кірігіп кеткен.
اِحْمَرَّ يَحْمَرُّ масдары اِحْمِرَارٌ қызыл болу.
اِحْمَرَّ يَحْمَرُّ مُحْمَرٌّ لَم يَحْمَرَّ لا يَحْمَرَّ اِحْمَرَّ لِيَحْمَرَّ لا تَحْمَرَّ مُحْمَرٌّ.
Әрбір жіктелуде бірінші ر әрпінің харакаты түсірілген, әрі ол екінші ر әрпіне кірігіп кеткен. Олар жоғарыда өтілгендей, ассимиляцияланған етістіктер (идғам) сияқты жіктеледі.
اِسْوَدَّ يَسْوَدُّ масдары اِسْوِدَادٌ қара болу.
اِسْوَدَّ يَسْوَدُّ مُسْوَدٌّ لَم يَسْوَدَّ لا يَسْوَدُّ اِسْوَدَّ لِيَسْوَدَّ لا تَسْوَدَّ مُسْوَدٌّ.
Ажваф ي:
اِبْيَضَّ يَبْيَضُّ масдары اِبْيِضّاضٌ ақ болу.
اِبْيَضَّ يَبْيَضُّ مُبْيَضٌّ لَم يَبْيَضَّ لا يَبْيَضُّ اِبْيَضَّ لِيَبْيَضَّ لا تَبْيَضَّ مُبْيَضٌّ.
اِرْعَوَى يَرْعَوِى масдары اِرْعِوَاءٌ негізінде اِرْعِوَاوٌ жамандықтан сақтану, жалаңаштану.
اِرْعَوَى يَرْعَوِى مُرْعَوٍ مُرْعَوًى لَم يَرْعَوِ لا يَرْعَوِى اِرْعَوِ لِيَرْعَوِ لا تَرْعَوِ مُرْعَوًى.
Алғашқы түп формалары екі و әрпі болған: اِرْعَوَوَ يَرْعَوِوُ. Соңғы و сырттан келген, әрі оның алдында замма жоқ. و әрпін ـيـ әрпіне ауыстырамыз: اِرْعَوَيَ يَرْعَوِيُ. Мазийде ـيـ алифке өзгертілген: اِرْعَوَى. Музариъ етістігінде ـيـ әрпінің заммасы түсірілген: يَرْعَوِى. Бұл бапта екі و әрптері кіріккен жоқ - اِرْعَوَّ يَرْعَوُّ, өйткені اِرْعَوَى يَرْعَوِى деп өзгертіп қолдану кіріктіріп қолдануға қарағанда оңай айтылады.
Жетінші бап - қосымша біріктіруші һамза және екінші түбір әріптен соң бір алиф, пен бір ل әрпі бар бап: اِفْعَالَّ يَفْعَالُّ. Масдары اِفْعِيلاَلٌ. Бұл бап барлық ережелерде алдыңғы бапқа ұқсайды, тек онда асырып көрсету одан да күштірек болады.
اِحْمارَّ يَحْمَارُّ масдары اِحْمِيرَارٌ қып-қызыл болу.
اِحْمَارَّ يَحْمَارُّ مُحْمَارٌّ لَم يَحْمَارَّ لا يَحْمَارُّ اِحْماَرَّ لِيَحْمَارَّ لا تَحْمَارَّ مُحْمَارٌّ.
اِسْوَادَّ يَسْوَادُّ масдары اِسْوِيدَادٌ қап-қара болу.
اِسْوَادَّ يَسْوَادُّ مُسْوَادٌّ لَم يَسْوَادَّ لا يَسْوَادُّ اِسْوَادَّ لِيَسْوَادَّ لا تَسْوَادَّ مُسْوَادٌّ.
اِبْيَاضَّ يَبْيَاضُّ масдары اِبْيِيضَاضٌ аппақ болу.
اِبْيَاضَّ يَبْيَاضُّ مُبْيَاضٌّ لَم يَبْيَاضَّ لا يَبْيَاضُّ اِبْيَاضَّ لِيَبْيَاضَّ لا تَبْياَضَّ مُبْيَاضٌّ.
Сегізінші бапта қосымша ت және ع әріптері болады: تَفَعَّلَ يَتَفَعَّلُ. Масдары تَفَعُّلٌ. Бұл бап мыналар үшін жұмсалады:
1) فَعَّلَ бабына ергесу: عَلَّمْتُهُ فَتَعَلَّمَ мен оны оқыттым-да ол үйренді (оқып алды)
2) күшейтілген қимылды: تَشَجَّعَ табандылықпен батыр болды.
3) фаъилды түбір сөзге (етістік, масдар) айналдыру үшін: تَوَسَّدْتُ التُرَابَ мен жерді жастық еттім (وِسَادٌ – жастық – ауд.еск.).
4) түбір сөзден (етістіктен) кету үшін: تَهَجَّدَ زَيْدٌ Зәйд ұйқыдан кетті (هُجُود) (яғни, ұйықтаған жоқ – ауд.еск.).
5) түбір сөздің (етістіктің) аз-аздан, біртіндеп құрала бастауын:
تَفَهَّمَ (الكَلاَمَ: فَهِمَهُ شَيْئًا بَعْدَ شَيْءٍ) (сөз мағынасын) аз-аздап түсінді (жақшада «Лисанул-Араб» кітабынан алынған толықтырулар берілді – ауд.еск.).
6) талап ету: تَكَبَّرَ ұлылық талап етті.
Бұл бапта және төмендегі өткен шақ етістігінің алдында ت әрпі бар, ал музариъ етістігінде екі ت әрпі бар баптардың жіктелуінде екі ت әріптерінің бірін түсіруге болады. Құранда сондай-ақ былай келеді:
فَانْتَلَهُ تَصَدَّى, نَارًا تَلَظَّى, تَنَزَّلُ الْمَلاَئِكَتُ
негізінде
تَتَصَدَّى, تَتَلَظَّى, تَتَنَزَّلُ
Бір әріпті түсіріп, бір әріп қалғаннан кейін, бұл етістіктен амр хазирдың жасалуы да فَعَّلَ бабындаосы ت әрпінің түсірілуі арқылы жүзеге асады.
تَفَصَّحَ يَتَفَصَّحُ масдары تَفَصُّحٌ тексеру.
تَفَصَّحَ يَتَفَصَّحُ مُتَفَصِّحٌ مُتَفَصَّحٌ لَم يَتَفَصَّحْ لا يَتَفَصَّحُ تَفَصَّحْ لِيَتَفَصَّحْ لا تَتَفَصَّحْ مُتَفَصَّحٌ.
تَجَدَّدَ يَتَجَدَّدُ масдары تَجَدُّدٌ жаңару.
تَجَدَّدَ يَتَجَدَّدَ مُتَجَدِّدٌ مُتَجَدَّدٌ لَم يَتَجَدِّدْ لا يَتَجَدِّدُ تَجَدِّدْ لِيَتَجَدِّدْ لا تَتَجَدِّدْ مُتَجَدَّدٌ.
تَوَرَّدَ يَتَوَرَّدُ масдары تَوَرُّدٌ суға жақындау, әр түрлі түр қабылдау, аз-аздап келу.
تَيَسَّرَ يَتَيَسَّرُ масдары تَيَسُّرٌ жеңілдеу, дайындалу.
تَصَوَّرَ يَتَصَوَرُ масдары تَصَوُّرٌ елестету.
تَحَيَّرَ يَتَحَيَّرُ масдары تَحَيُّرٌ таң қалу.
تَقَضَّى يَتَقَضَّى масдары تَقَضِّى аяқталу.
تَرَوَّى يَتَرَوَّى масдары تَرَوِّى шөл қандыру (ішу арқылы).
تَوَفَّى يَتَوَفَّى масдары تَوَفِّى жанын алу, өзінен соң қалдыру.
Тоғызыншы бап – бірінші түбір әріптен кейін қосымша ت және алиф әріптері бар бап: تَفَاعَلَ يَتَفَاعَلُ. Масдары تَفَاعُلٌ.
Бұл бапқа екі немесе бірнеше кісінің арасында жасалған қимылдарды көрсететін етістіктер жатады: تَضَارَبَا تَضَارَبُوا. Бұл бап мынадай жағдайларда қолданылады:
1) فَاعَلَ етістігіне ергесу. بَاعَدْتُهُ فَتَبَاعَدَ мен оны алыстаттым-да ол алыстады.
2) فَعَلَ мағынасында: تَوَانَيْتُ мен әлсіредім وَنَيْتُ мағынасында.
3) күшейтілген әрекет үшін تَجَاهَلَ мен табандылықпен надан болдым.
Қағида: осы баптағы амалды күшейту мен تَفَعُّلٌ бабындағы амалды күшейтудің арасындағы айырмашылығы сол: бұл бапта күшейту бұрын болған бір сапа-қасиетті терістеуге, қандай да бір сапаны жоюға бағытталады, ал تَفَعُّلٌ бабында ол бұрын болмаған бір сапаны алуға бағытталады.
Қағида: Егер فَاعَلَ бабындағы екі мафъулі бар етістік تَفَاعَلَ бабына аударылатын болса, онда ол бір мафъулге ие болып қалады. Егер бір мафъулі бар етістік бұл бапқа аударылатын болса, онда оның мафъулі болмай қалады.
Мысалы, егер نَازَعَ زَيْدٌ عَمْرًا الْحَدِيثَ (Зәйд Амрмен сөз туралы таласты – ауд.еск.) және ضَارَبَ زَيْدٌ عَمْرًا сөйлемдерін تَفَاعُلٌ бабына аударсақ, онда олар төмендегідей болады:
تَنَازَعَ زَيْدٌ وَ عَمْرٌو الْحَدِيثَ
تَضَارَبَ زَيْدٌ وَ عَمْرٌو.
تَدَارَكَ يَتَدَارَكُ масдары تَدَارُكٌ табу, қол жеткізу.
تَدَارَكَ يَتَدَارَكُ مُتَدَارِكٌ مُتَدَارَكٌ لَم يَتَدَارَكْ لا يَتَدَارَكُ تَدَارَكْ لِيَتَدَارَكْ لا تَتَدَارَكْ مُتَدَارَكٌ.
تَدَارَكَ мажхулы - تُدُورِكَ болады. سَافِرَ сияқты.
Егер اِفْتِعَالٌ бабында ассимиляцияға ұшырайтын мына тоғыз әріптіердің бірі (ت, د, ذ, ز, س, ص, ض, ط, ظ) تَفَعُّلٌ және تَفَاعُلٌ баптарында бірінші түбір әріптің орнына кесе, онда (ت) әрпін осы әріптерге айналдырып жіберуге, содан соң олардың бірін екіншісіне кіріктіруге болады. Сөзді харакатсыз (сүкунмен) бастауға болмайтындықтан, сөз басына біріктіруші һамза қосылады: تَطَهَّرَ تَزَيَّنَ تَذَكَّرَ. Олар اَطَّهَّرَ اَزَّيَّنَ اَذَّكَّرَ болады. تَدَارَكَ تَدَاخَرَ تَثَافَلَ сөздері اِدَّارَكَ اِثَّافَلَ اِدَّخَرَ болып кетеді.
تَصَامَّ يَتَصَامُّ масдары تَصَامُمٌ кішкентай болу.
تَوَارَثَ يَتَوَارَثُ масдары تَوَارُثٌ мирасқа ие болу.
تَيَاسَرَ يَتَيَاسَرُ масдары تَسَاسُرٌ солға жүру; басқалармен бірге құмар ойындарын ойнау.
تَجَاوَبَ يَتَجَاوَبُ масдары تَجَاوُبٌ бір-біріне жауап беру.
تَزَايَدَ يَتَزَايَدُ масдары تَزَايُدٌ үлкею (көбею).
تَصَابَى يَتَصَابَى масдары تَصَابِى ғашық болу.
Лафиф:
تَدَاوَى يَتَدَاوَى масдары تَدَاوِى емделу.
تَوَارَى يَتَوَارَى масдары تَوَارِى жасырыну.
تَدَاوِى تَوَارِى негізінде تَدَاوُيٌ تَوَارُيٌ болған. ـيـ әрпін сақтап қалу үшін оның алдына кәсра қойылған: تَدَاوِى تَوَارِى.
Оныншы бап қосымша біріктіруші һамза, س және ت әріптерінің көмегімен жасалады: اِسْتَفْعَلَ يَسْتَفْعِلُ, масдары اِسْتِفْعَالٌ.
Бұл бап мынадай жағдайларда жұмсалады:
1) түбір сөзді (етістікті) талап ету: اِسْتَخْرَجْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың шығуын (خُرُوجٌ) талап еттім
2) қандай да бір сапаның бар екендігін көрсету: اِسْتَعْظَمْتُ زَيْدًا мен Зәйдты үлкен деп білдім.
3) фаъилдың түбір сөзге (етістікке) айналуы: اِسْتَحْجَرَ الطِّينُ топырақ тасқа айналды (حَخَرٌ).
4) فَعَلَ мағынасында: اسْتَقَرَّ قَرَّ мағынасында қолданылған.
Қағида: егер бұл бапта бірінші түбір әріптің орнында ط әрпі тұрса, онда ت әрпін түсіруге болады. Құранда: فَمَسْطَاعُوا تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا кездеседі.
اسْتَنْسَخَ يَسْتَنْسِخُ масдары اسْتِنْسَاخٌ көшіру, көбейту.
اسْتَحَبَّ يَسْتَحِبُّ масдары اسْتِحْبَابٌ бір кісіні досым деп есептеу.
Мисал و:
اسْتَوْجَبَ يَسْتَوجِبُ масдары اسْتِيْجَابٌ қажетті болу.
Мисал ـيـ:
اسْتَيْسَرَ يَسْتَسْسِرُ масдары اسْتِيْسَارٌ жкеңіл, мүмкін болу.
Ажваф و:
اِسْتَجَابَ يَسْتَجِيْبُ масдары اِسْتِيْجَابَةٌ назар аудару (жалынышқа), жауап беру (зарға).
Ажваф ـيـ:
اِسْتَبَاعَ يَسْتَبِيعُ масдары اِسْتِبَاعَةٌ сатуды талап ету.
اِسْتَهْدَي يَسْتَهْدِي масдары اِسْتِهْدَاءٌ жол көрсетуді сұрау.
Лафиф و:
اِسْتَهْوَي يَسْتَهْوِي масдары اِسْتِهْوَاءٌ жолдан шығу; көңіл қалдыру, арбау, азғыру.
Лафиф ـيـ:
اِسْتَحْيَى يَسْتَحْيِى масдары اِسْتِحْيَاءٌ ұялу. Кейбір арабтар اِسْتَحْيَى يَسْتَحْيِى етістігінде бір ـيـ әрпін түсіреді: اِسْتَحَى يَسْتَحِى және барлық сөзжасамдарда бір ـيـ әрпін түсіреді. Құранда айтылады (Бақара-26):
أِنَّ اَللَّهَ لا يَسْتَحْيىِ
اِسْتَوْفَى يَسْتَوْفِى масдары اِسْتِيْفَاءٌ барлық хұқтарды алу.
О Н Б І Р І Н Ш І Б А П
Он бірінші бап қосымша біріктіруші һамза, ع және و әріптерінің көмегімен жасалады: اِفْعَوْعَلَ يَفْعَوْعِلُ, масдарыاِفْعِيعَالٌ, ол негізінде اِفْعِوْعَالٌ болған. Бұл бап асыра көрсету үшін жұмсалады.
اِحْدَوْدَبَ يَحْدَوْدِبُ масдары اِحْدِيْدَابٌ қатты бүкір болу.
اِحْدَوْدَبَ يَحْدَوْدِبُ مُحْدَوْدِبٌ مُحْدَوْدَبٌ لَم يَحْدَوْدِبْ لا يَحْدَوْدِبُ اِحْدَوْدِبْ لِيَحْدَوْدِبْ لا تَحْدَوْدِبْ مُحْدَوْدَبٌ.
اِعْرَوْرَى يَعْرَوْرِى масдары اِعْرِيرَاءٌ негізіндеاِعْرِوْرَايٌ атқа аяқпен ер салу. Бұл бапта сахих пен нақистан басқа жіктелу жоқ.
Он екінші бап қосымша біріктіруші һамза және екі و әрпінің көмегімен жасалады: اِفْعَوَّلَ يَفْعَوِّلُ. Масдары اِفْعِوَّالٌ. Бұл бап та асыра көрсету үшін жұмсалады.
اِجْلَوَّزَ يَجْلَوِّزُ масдары اِجْلِوَّازٌ өте жылдам жүру.
اِجْلَوَّزَ يَجْلَوِّزُ مُجْلَوِّزٌ مُجْلَوَّزٌ لَم يَجْلَوِّزْ لا يَجْلَوِّزُ اِجْلَوِّزْ لِيَجْلَوِّزْ لا تَجْلَوِّزْ مُجْلَوَّزُ.
Бұл баптың барлық етістіктері сахих (дұрыс) болып табылады.
Рубаъий мүжаррадтың бір бабы бар: فَعْلَلَ يُفَعْلِلُ, масдары فَعْلَلَةٌ فِعْلاَلٌ.
دَحْرَجَ يُدَحْرِجُ масдары دَحْرَجَةٌ دِحْرَاجٌ дөңгелету, домалату.
دَحْرَجَ يُدَحْرِجُ مُدَحْرِجٌ مُدَحْرَجٌ لَم يُدَحْرِجْ لا يُدَحْرْجُ دَحْرِجْ لِيُدَحْرِجْ لا تُدَحْرِجْ مُدَحْرَجٌ.
صَرْصَرَ يُصَرْصِرُ масдары صَرْصَرَةٌ صِرْصَارٌ шырылдау, ызыңдау, ызыңдау (құс туралы), ащы айқайға салу; уілдеу (жел).
وَسْوَسَ يُوَسْوِسُ масдары وَسْوَسَةٌ وِسْوَاسٌ жаман ойларға сеніп қалу, уайымдау.
Ажваф و:
جَوْرَبَ يُجَوْرِبُ масдары جَوْرَبَةٌ جِيرَابٌ негізінде جِوْرَابٌ аяққа шұлық кию (біреуге міндеттеу).
Ажваф ـيـ:
شَيْطَنَ يُشَيْطِنُ масдары شَيْطَنَةٌ شِيْطَانٌ өлу (құру, жамандық жасау).
قَلْسَى يُقَلْسِى масдары قَلْسَاةٌ قِلْسَاءٌ негізінде قَلْسَيَةٌ قِلْسَايٌ қалпақ кию.
ضَوْضَى يَضَوْضِى масдары ضَوْضَاةٌ ضِيْضَاءٌ негізінде ضَوْضَوَةٌ ضَِوْضَاوٌ дыбыс шығару. Олардың эълалы: و әрпі ـيـ әрпіне, ал ـيـ әрпі алиф және һамзаға өзгертіледі.
Р У Б А Ъ И Й М А З И Д
Рубаъий мазидтің төрт бабы бар, олардың барлығы салт етістіктер болып табылады.
Б І Р І Н Ш І Б А П
Бірінші баптың қосымша ت әрпі болады: تَفَعْلَلَ يَتَفَعْلَلُ масдары تَفَعْلُلٌ. Бұл бап فَعْلَلَ етістігіне ұқсас жұмсалады: دَحْرَجْتُ فَتَدَحْرَجَ (мен оны дөңгелеттім және ол дөңгеледі).
تَدَحْرَجَ يَتَدَحْرَجُ масдары تَدَحْرُجٌ дөңгелеу.
Музаъаф:
تَصَلْصَلَ يَتَصَلْصَلُ масдары تَصَلْصَلٌ сыңғырлау (темір).
Ажвафو :
تَجَوْرَبَ يَتَجَوْرَبُ масдары تَجَوْرَبٌ шұлық кию.
Ажваф ـيـ:
تَشَيْطَنَ يَتَشَيْطَنُ масдары تَشَيْطُنٌ жайрау (өлу, жамандық жасау), қарсы келу.
تَقَلْسَى يَتَقَلْسَى масдары تَقَلْسِى қалпақ кию.
Екінші бап қосымша һамза және ن әрпінің қосылуы арқылы жасалады: اِفْعَنْلَلَ يَفْعَنْلِلُ, масдары اِفْعِنْلاَلٌ. Бұл бап فَعْلَلَ бабындағы етістіктердің соңынан еру үшін жұмсалады: حَرْجَمْتُ الاِبِيلَ فَاحْرَنْجَمَتْ мен түйелерді жинадым және олар жиналды.
اِبْرَنْشَقَ يَبْرَنْشِقُ масдары اِبْرِنْشَاقٌ қуану, ағаштың бүршік атуы.
Бұл бапта түбірге қосымша һамза және бір ل әрпі қосылады: اِفْعَلَلَّ يَفْعَلِلُّ, масдары اِفْعِلْلاَلٌ.
اِقْشَعَرَّ يَقْشَعِرُّ масдары اِقْشِعْرَارٌ қорқыныштан дірілдеу, қорқыныштан төбе шашы тік тұру.
Бұған дейін етістіктердің 22 бабы қарастырылды. Бұлар – негізгі баптар.
Ұқсас баптар (мулхакат)
Рубаъий мүжаррад және рубаъий мазид баптарымен ұқсас 13 бап бар.
دَحْرَجَ бабына ұқсас баптар алтау:
|
فَعْلَلَ |
شَمْلَلَ |
Жылдам кетті |
|
فَوْعَلَ |
حَوْقَلَ |
Әлсіреу |
|
فَيْعَلَ |
بَيْطَرَ |
Жыртылды; тағалады (атты) |
|
فَعْوَلَ |
جَهْوَرَ |
Айқындалды |
|
فَعْنَلَ |
قَلْنَسَ |
Бас киім кию |
|
فَعْلَى |
قَلْسَى |
Қалпақ киді |
تَدَحْرَجَ бабына ұқсас баптар бесеу:
تَفَعْلَلَ |
تَجَلْبَبَ |
Джилбаб кию (ұзын киім) |
|
تَفَيْعَلَ |
تَشَيْطَنَ |
Өлді (жамандық жасады) |
|
تَفَوْعَلَ |
تَجَوْرَبَ |
Шұлық киді |
|
تَفَعْوَلَ |
تَرَهْوَكَ |
Тәкаппар болу |
|
تَمَفْعَلَ |
تَمَسْكَنَ |
Зорлық жасау, күш көрсету |
اِبْرَنْشَقَ бабына ұқсас баптар бесеу:
|
اِفْعَنْلَلَ |
اِقْعَنْسَسَ |
Кеудесін алға қойып шықты |
|
اِفْعَنْلَى |
اِسْلَنْقَى |
Арқасына жатты |
Егер ف, ع, ل түбір әріптерінің бірінің орнында һамза келсе, онда бұл сөз махмуз деп аталады. Махмуз үш түрлі болады. Егер һамза ف орнында тұрса, онда сөз махмузул-фа деп аталады: أَخَذَ, алды. Егер - ع орнында болса, онда – махмузул-айн: سَأَلَ, сұрады. Егер - ل орнында болса, ол – махмузул-лам деп аталады: قَرَأَ, оқыды.
Қағида:
1) Егер һамза сүкунды болса, оның алдында харакатты әріп келсе, һамза сол харакатқа ұқсас әріпке айналып кетеді: راس لُوم بير алғашқыда راَئْس لُؤْم بيِئْر болған, сондай-ақ: آمَنَ اُومُنْ اِيْمَانْ, алғашқыда اَءْمَنَ اُءْمُنْ اِئْمَانْ болған.
2) Егер һамза харакатты болса, оның алдында харакатты әріп келсе, онда һамза өзгермейді : سَأَلَ لُؤُم رُؤُف مُسْتَهْزِؤُنَ سُئِلَ سُئِمَ مُسْتَهْزئين.
Алайда, егер һамза фатхалы болса, ал оның алдында кәсралы немесе заммалы әріп келсе, онда һамза сол харакатқа ұқсас әріпке айналып кетеді: مِيرَجُونَ негізінде مِئَرَجُؤُنَ болған.
3) Егер һамза харакатты болып, оның алдындағы әріп сүкунды болса, һамзаның харакаты түсіріледі, содан соң екі сүкун қатар келіп қалмауы үшін һамза да түсіріледі, ал оның түсірілген харакаты алдыңғы әріпке өткізіледі: يَرَى, مَسَلَةَ, مَلَكَ, негізінде يَرْأَيُ, مَسْأَلَةَ, مَلْئَكَ болған. يَرَى негізінде يَرْأَيُ. ـيـ әрпінің харакаты бар, оның алдында фатха келген, ـيـ әрпі ا әрпіне ауыстырылады: يَرْأَى. Һамза харакатты, оның алдындасүкун келген, һамзаның харакаты түсіріледі. Екі сүкун қатар келгендіктен, һамза түсіріледі. Һамзаның түсірілген харакаты алдыңғы ر әрпіне өткізілді – يَرَى:
يَرَى يَرَيَانِ يَرَوْنَ تَرَى تَرَيَانِ يَرَيْنَ تَرَى تَرَيَانِ تَرَوْنَ تَرَيْنَ تَرَيَانِ تَرَيْنَ أَرَى نَرَى.
Мазий يَرَى - رَأَى негізінде: رَأَيَ. Эълалы мен жіктелуі رَمَى етістігінің эълалы мен жіктелуіне ұқсас келеді.
رَأَى يَرَى амр хазиры – رَ: رَ رَيَا رَوْا رَيْ رَيَا رَيْنَ
Егер мухатаб жіктелуінде үзіліс (вакф) келсе, онда қосымшаға ه қосылады: رَهْ.
|
Баптары |
мысалдары |
Масдары |
Мағынасы |
|
فَعَلَ يَفْعِلُ |
أَدَبَ يَأْدِبُ |
مَأُدَبَةٌ |
Түскі асқа шақыру |
|
فَعَلَ يَفْعُلُ |
أَخَذَ يَأْخُذُ |
أَخْذٌ |
Алу |
|
فَعَلَ يَفْعَلُ |
أَهَبَ يَأْهَبُ |
أُهْبَةٌ |
Дайындалу |
|
فَعِلَ يَفْعَلُ |
أَرِجَ يَأْرَجُ |
أَرَجٌ |
Тартымды иіс шығару |
|
فَعُلَ يَفْعُلُ |
أَسُلَ يَأْسُلُ |
أَسْلٌ |
Ұзару |
Махмузул-айнның 3 бабы бар:
|
Баптары |
Мысалдары |
Масдары |
Мағынасы |
|
فَعَلَ يَفْعَلُ |
رَأَى يَرَى |
رُؤْيَةٌ |
Көру |
|
فَعِلَ يَفْعَلُ |
يَئِسَ يَيْئَسُ |
يَأْسٌ |
Үміт үзу |
|
فَعُلَ يَفْعُلُ |
لَؤُمَ يَلْؤُمُ |
لُؤْمٌ |
Сөгу |
|
Баптары |
Мысалдары |
Масдары |
Мағынасы |
|
فَعَلَ يَفْعَلُ |
سَبَأَ يَسْبَأُ |
سَبْأٌ |
|
|
فَعِلَ يَفْعَلُ |
صَدِؤَ يَصْدَئُ |
صُدْأَةٌ |
Тот басу |
|
فَعِلَ يَفْعِلُ |
هَنِأَ يَهْنِأُ |
هِنْأَةٌ |
Қанағаттану, бақытты болу |
|
فَعُلَ يَفْعُلُ |
جَرُؤَ يَجْرُؤُ |
جُرْأَةٌ |
Батыр болу |
الحمد لله رب العالمينالصلاة والسلام على رسوله محمد وعلى آله وأصحابه أجين!
PAGE \* MERGEFORMAT 62