Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
Мемлекеттің қаржылық қызметі – қаржы, несие және мемлекеттік органдардың мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануға бағытталған қызметі.
Мемлекеттік қаржы қызметінің әлеуметтік басқару механизмінің қажетті, маңызды құрамды бөлігі ретінде қатысады.
Мемлекеттің қаржы қызметінің мазмұны әртүрлі бағыттардағы функцияларынан көрініс табады. Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру, бөлу, пайдалану, ұйымдастыру және оларға қарсы бақылау елдің ақшалай инфрақұрылымдарын құру, ақша эмиссиясы және мемлекеттік құнды эмиссиясы, қаржылық, несиелік және фискальды мемлекеттік органдардың қалыптасуы. Мемлекеттің қаржылық сферасындағы мемлекеттік органдарды анықтау, қаржы заңдылықтарын бұзғаны үшін заңды жауаптылық анықталады. Банк сферасы мен сақтандыру жүйесінің дұрыс функциялық тәуелдігі мен жауапкершілігін нығайту, мемлекеттің алтын валюта толтыру және шекарадан тыс капиталдың өтуін төмендету, инвестициялық бағдарламаларды, жекешелендіру жобаларын басқару сферасындағы мемлекеттік бақылауды күшейту, тікелей шетел инвесторларын тарту, теңге курсының тұрақтылығын шоғырлату немесе т.б.
Мемлекеттің қаржылық қызметі – қаржы, несие және мемлекеттік органдардың мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануға бағытталған қызметі.
Мемлекеттік қаржы қызметінің әлеуметтік басқару механизмінің қажетті, маңызды құрамды бөлігі ретінде қатысады.
Мемлекеттің қаржы қызметінің мазмұны әртүрлі бағыттардағы функцияларынан көрініс табады. Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру, бөлу, пайдалану, ұйымдастыру және оларға қарсы бақылау елдің ақшалай инфрақұрылымдарын құру, ақша эмиссиясы және мемлекеттік құнды эмиссиясы, қаржылық, несиелік және фискальды мемлекеттік органдардың қалыптасуы. Мемлекеттің қаржылық сферасындағы мемлекеттік органдарды анықтау, қаржы заңдылықтарын бұзғаны үшін заңды жауаптылық анықталады. Банк сферасы мен сақтандыру жүйесінің дұрыс функциялық тәуелдігі мен жауапкершілігін нығайту, мемлекеттің алтын валюта толтыру және шекарадан тыс капиталдың өтуін төмендету, инвестициялық бағдарламаларды, жекешелендіру жобаларын басқару сферасындағы мемлекеттік бақылауды күшейту, тікелей шетел инвесторларын тарту, теңге курсының тұрақтылығын шоғырлату немесе т.б.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің нысандары. Мемлекеттің қаржылық қызметінің аясы қаржылық құқықтың аясы болғандықтан тиісті ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және оларды пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органдардың қызметі әрқашанда қаржылық – құқықтық нормалардың көмегімен, тек құқықтық нысанда жүзеге асырылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің құқықтық нысандары деп, қаржылық қызметтің жалпы және арнаулы мәселелері бойынша, өз құзіреттері шегінде уәкілетті мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік қаржылық – құқықтық актілерді айтамыз.
Қаржыны басқарудың екі қырын ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік-мәдени құрылымды басқарудың құралы, тұтқасы ретінде пайдаланады. Сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл үрдісінде ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып табылады; қаржы қатынаста-рының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады. Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару субьектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын пайдаланады. Қаржылық басқару қаржы механизмдері арқылы жүзеге асырылады. Ол қаржы қатынастарын ұйымдастыру формалары мен түрлер жиынтығын, қаржы ресурстарын қалыптастыру мен қолданудың ерекше әдістерін айқындайды (6-кесте). Қаржы механизмінің құрылымы келесідей элементтерді қамтиды: қаржылық әдістері, қаржы иіндері, құқықтық қамтамасыз ету, нормативтік және ақпараттық қамтамасыз ету
|
Қаржы механизмдері |
|
Қаржылық әдістері |
|
Жоспарлау БолжамдауИнвестициялауНесиелеуӨзін-өзі несиелеуСалық салуЕсеп айырысу жүйесіМатериалдық ынталандыру және жауапкершілікСақтандыруКепілдік операциясыТрансферттік операцияларТрасталық операцияларЖалға беруЛизингМемлекеттік басқару органдарымен өзара іс-әрекет |
Қаржылық реттеу мен басқарудың түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валю-талық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі (фирма ішіндегі, кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және т.б.) қамтиды. Басқару және реттеу нысандары аталған түрлерде ағатын қаржылық қосалқы категорияның тиісті түрі үшін сипатты, сондай-ақ барлығы үшін ортақ үдерістерді білдіреді: мысалы, бюджеттік түрде – қаржыландыру (субвенциялар, субсидия-лар, трансферттер), салықтар – тура және жанама салық салу, валюта-қаржыда – сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш. Бұлар қаржылық басқарудың негізгі нысандары. Мемлекеттік-кредиттік түріндегі нысандар сан алуан. Ортақ нысан жоспарлау (болжау) болып табылады.
Қаржылық қызмет қағидалары. Қаржы қызметінің қағидалары: - Көпшілік қажеттіліктер мен мүдделердің үстемдігі.- Қоғамдағы бақылау және есеп берушілік.- Ашық және жария заңдылық, ұтымдылық пен тиімділік т.б.
Бұл қағидалар ҚР Конституциясымен анықталып, қаржы құқығының нормаларымен нақтыланады. Мемлекеттік қаржы қызметі құқығының негізін ҚР Конституцияларының ережелері құрайды. Қаржылық заңдар арнайы және жалпы болып бөлінеді.
В идеале финансовая деятельность государства должна строиться на
следующих принципах:
1) учет потребностей общества и подчиненность
его интересам; 2) гласность и публичность, подконтрольность и подотчет
ность обществу; 3) предсказуемость и доступность общественному пони
манию; 4) законность; 5) научная обоснованность, рациональность и
эффективность; б) экономичность и бережливость ^расходовании денеж
ных средств; 7) плановость и нормативность^
Разумеется, в реальной жизни эти принципы зачастую не соблюда
ются. Так, государство склонно, что уже отмечалось выше, ставить соб
ственные интересы выше интересов общества, финансовые органы
стремятся вывести свою деятельность из-под контроля общественнос
ти, вместо принципа экономичности и бережливости мы имеем дело с
завышением потребностей государства в денежных средствах, а обес
печение научной обоснованности финансовой деятельности - вообще
трудно разрешимая задача
В материальном смысле финансовая система представляет собой сово
купность денежных фондов.
Каждый денежный фонд является сосредоточением определенных фи
нансовых отношений. Вокруг фонда возникают три группы отношений.
Первая - отношения, связанные с наполнением фонда деньгами, которые
складываются между плательщиком денег и субъектами, в чьем ведении
находится фощу Их принято именовать отношениями по формированию
денежного фонда ^Вторая группа - отношения, связанные с выделением
денег из фонда и их движением к получателю. Они именуются отношениями
по распределению денежных фондов Нзкэнец, третья группа - отношеГлава 9 31
ния, связанные с организацией использования денежных средств, получен
ных из фонда, включая контроль за этим использованием7)Заметим, что
две первые группы отношений носят материальный характер, так связаны
с движением конкретных сумм денег либо в фонд, либо из него, а третья
группа - организационный, поскольку своим содержанием эти отноше
ния является не сам процесс использования денег, а упорядочивание этого
процесса и обеспечение соблюдения финансовой дисциплины.
В результате в экономическом смысле каждый фонд опосредован фи
нансово-экономическим институтом, представляющим собой совокупность
отношении по формированию, распределению и организации использова-
ния тенежного фонда. и /а
(Финансовая (З^ШУтфпредставляет собой совокупность определенных
финан^ово-экономтегаих институтов.
Мемлекеттік қаржы ақша қорының қалыптасу, бөлу ауқымы мемлекеттің өмір сүруінің және нарықтық экономиканың атрибуты болып табылады.
Мемлекеттің қаржы жүйесі – мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру және бөлу шегіндегі мемлекеттік қаржы қатынастардың жиынтығы. Мемлекеттің қаржы жүйесін материалдық, экономикалық ұйымдардың мағынасында қарастыруға болады. Материалдық мағынада – мемлекеттік қаржы жүйесі ақшалай қаржының жиынтығын құрайды. (Мысалы, ресурстардың орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қорлары, әкімшілік – аумақтық қалыптасқан ақша қорлары немесе бюджеттен тыс қорлар, мемлекетік сақтандыру резервтік қоры, мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттің орталық мағынасындағы қорлар).
Экономикалық мағынада – мемлекеттің ақша құрамдарының нақты қорларының қаржылық экономикалық институттардың жиынтығын құрайды.
Принято считать, что финансам присущи две функции: распределитель
ная и контрольная.
Содержанием распределительной функции выступает то, что посред
ством финансов осуществляется распределение и перераспределение сто
имости совокупного (валового) общественного продукта (в её денежной
форме), в результате чего денежные средства переходят от одного лица к
другому, выражая собой процессы либо формирования денежных фондов,
либо их расходования. Применительно к государственным финансам, речь
идет, естественно, о государственных денежных фондах.
Несколько сложнее обстоит дело с контрольной функцией финансов.
Дело в том, что, говоря о любом контроле, всегда возникает вопрос:
кто, за кем и по поводу чего осуществляет контроль. При социализме, ког
да все по существу было государственным, с определением содержания
контрольной функции финансов особых сложностей не возникало и эта
функция сводилась к контролю со стороны государства за сохранностью и правильным использованием денежных средств.
Мемлекеттіңқаржысаясатықалыптастырудыңнегізгіқағидаларынакелесілержатады:
v Қаржыресурстарынбөлістірудеқоғамдықөндірістіңбарлықмүшелеріқатынасуытиіс (әлеуметтік, ұлттық, мамандандырылғантоптар).
v Мемлекет пен субъектлер арасында қаржытиімдітүтүрдебөлістірілуітиіс
v қаржыресурстарыныңкірісбөлігішығысбөлігінжабуытиіс.
v Қаржыресурстарыныңтүсімдерінің жоспарын ұйымдастыруқажет.
Материальные финансовые отношения характеризуются следующим.
1. Эти отношения являются денежными, посколькучвыражают процесс
либо формирования государственного денежного фонда (опосредуя дви
жение денег в этот фонд)_дибо процесс расходования фонда (опосредуя
движение денег из фонда).]
Правда, следует иметь в виду, что в некоторых случаях могут суще
ствовать и вещественные финансовые отношения, когда, например, госу
дарство устанавливает натуральные налоги. Так, в СССР в свое время
действовал продовольственный налог (продналог), положивший начало
знаменитому НЭПу. В некоторых странах и в настоящее время сельскохо
зяйственный налог уплачивается произведенной сельскохозяйственной
продукцией (во Вьетнаме, например, рисом). В Казахстане в соответствии
с контрактами «о разделе продукции», применяемом главным образом при
добыче нефти, часть продукции, производимой недропользователем, под
лежащая передаче государству также рассматривается в качестве натураль
ного налогового платежа. Впрочем, в данном случае мы имеем дело с
ошибочной трактовкой данного платежа, который в действительности
имеет не финансовый, а гражданско-правовой характер.
Однако в целом материальным финансовым' правоотношениям свой
ственна именно денежная форма.
[2. Материальные финансовые отношения опосредуют одностороннее
движение стоимости в денежной форме, не сопряженное встречным дви
жением стоимости в товарной форме./
В отличие от товарно-денежных отношений, опосредующих акты Т - Д или
Д - Т, т. е. выражающих обмен денежной формы стоимости на товарную, в
финансовые отношениях такого обмена не происходит. Так, плательщик
денег в бюджет не выступает в роли покупателя, а государство - в роли
продавца. В равной мере, государство, выделяя кому-либо деньги из сво
их денежных фондов не является покупателем того или иного товара у лица,
которому деньги выделяются.
Одностороннее движение стоимости характерно и для тех финансовых
отнощрний, где деньги подлежат возврату. Здесь движение денег носит
маятникообразный характер: сперва от кредитора к государству, высту
пающему в роли заемщика, а затем от государства, выступающего в роли
должника, к кредитору. Но на каждой фазе движения денег оно не сопро
вождается встречным движением товара.
Имеются, правда, некоторые разновидности финансовых отношений,
которые внешне напоминают отношения купли-продажи. К ним, напри
мер, относятся отношения, возникающие при уплате государственной по
шлины. Уплатив ее, плательщик получает от государства определенную
государственную услугу (право на рассмотрение дела в государственном
суде, юридическое закрепление гражданского состояния и т. п.). Однако
и в данном случае отношение не является товарно-денежным, а соверша
емое государством юридический акт - товаром, поскольку, во-первых,
этот акт невозможно оценить в деньгах (т. е. в экономическом смысле
данный акт не является носителем стоимости); во-вторых, сам платеж в
общем-то носит фискальный характер (т.е. преследует цель пополнения
казны); в-третьих, государство, совершая такого рода юридические акты,
выступает в качестве субъекта политической системы, обслуживающего
общество, а не в роли продавца государственных услуг (т. е. оно не осу
ществляет предпринимательской деятельности).
{З. Материальные финансовые отношения носят распределительный
характерЛ
Деятельность государственного аппарата не создает стоимости,
хотя и'носит в целом общественно-полезный характер. Поэтому госу
дарство может добыть необходимые ему деньги лишь где-то на сторо
не, отбирая их (например, через налоги) или выманивая (например,
посредством госзаймов) у тех, кто создает стоимость (а соответствен
но и деньги) своим трудом. В целом же в процессе осуществления фи
нансовой деятельности государства [происходит перераспределение
денежной части совокупного валового продукта* сперва в пользу го
сударства, а затем - при распределении государственных денежных
фондов - в пользу получателей государственных денежных ередсщу
При этом осуществляется смена владельцев (а то и собственников)
денежных средств.
[4. Материальные финансовые отношения являются разновидностью
экономических отношений.64 Финансовое право РК
При всей неопределенности понятия «экономические отношения», мож
но отметить, что финансовым отношениям, во-первых, присущ признак
стоимостных отношений. Во-вторых, они реализуются на такой стадии об
щественного производства, как распределение. В-третьих, хотя они явля
ются продуктом финансовой деятельности государства, но поскольку
государство не в состоянии существовать без финансов, а само наличие
государства объективно предопределено всем ходом экономического раз
вития, то и эти отношения несут на себе отпечаток объективной экономи
ческой необходимости.
5. Финансовые отношения, возникающие в процессе финансовой дея
тельности государства, существуют лишь в правовой форме.
Интересно отметить, что к такому же выводу пришли еще дореволю
ционные юристы. В частности, профессор С. И. Иловайский, автор солид
ного и популярного в свое время учебника по финансовому праву,
выдержавшего пять изданий, отмечал: «... все явления финансового хо
зяйства ... облекаются в правовую форму»21. Такой же точки зрения при
держивались и многие советские авторы. Так, Н. Н. Ровинский писал, что
«вся организация финансовой системы покоится на соответствующих за
конодательных актах, и все отношения, возникающие в связи с деятельно
стью в области финансов,.. .являются правовыми отношениями»22.
В принципе государство в состоянии добыть деньги и просто силой,
способами, мало чем отличающимися от простого грабежа. На ранних
этапах существования государства примерно так и производился сбор вся
кого рода податей.
Однако, как только государство стало чуть более цивилизованней,
финансы сразу же «оделись» в правовую форму, без которой сейчас их
можно представить себе разве что только теоретически23.
V Финансово-экономические отношения, возникающие в процессе финан
совой деятельности государства, всегда реализуются в форме правовых от
ношений, поскольку: во-первых, данные отношения являются продуктом
финансовой деятельности государства, и трудно предположить, чтобы оно
(по крайней мере, в современный период) могло осуществлять ее неправо
выми средствами. Во-вторых, государство является субъектом такого отно
шения и должно обозначить свой правовой статус в качестве такого субъекта.
Должно обозначить оно и правовой статус другой стороны этого отношения, что также можно сделать лишь посредством принятия того или иного
правового акта. В-третьих, государство осуществляет правовое регулиро
вание данных отношений. Спрашивается, какими, собственно способами,
кроме правовых, государство может осуществлять регулирование поведе
ния субъектов финансового, т. е. установить как свои права и обязанности,
так и права и обязанности своего контрагента по этому отношению? В-чет
вертых, отношения, связанные с формированием денежных фондов, вопло
щают в себе то или иное денежное обязательство перед государством?
Возникнуть это обязательство может только в силу закона. Например, на
логообложение немыслимо без принятия правового акта, устанавливающе
го этот налог и предусматривающего механизм его уплаты.
Поэтому государственные финансы есть порождение закона, понимае
мого в широком смысле этого слова.
Финансовые отношения, отображая многообразие финансовой деятельнос
ти государства, продуктом которой они являются, имеют различные виды и
могут быть рассмотрены в различных аспектах.
Обеспечение финансово-денежными ресурсами выполнение функцийгосударства здийсняеться путем использования методов:
1) методы формирования денежных фондов (налоги, сборы, платежи др.);
2) методы распределения (бюджетное финансирование, субсидии, дотации, субвенции, государственный кредит);
3) их использовать
Разнообразие методов обусловлена ??субъектами, с которыми у государства формируются отношения, а также конкретными условиями образования и распределения денежных средств Методы финансовой деятельности - это совокупность пр рийомив и способов, с помощью которых уполномоченные государством органы от своего имени формируют, распоряжаются и используют фонды денежных средствв.
Первую группу методов финансовой деятельности составляют методы формирования финансовых ресурсов, среди которых выделяют обязательные и добровольные методы мобилизации финансовых ресурсов
Обязательный метод мобилизации является ведущим, его сущность заключается в принудительном и безвозмездной изъятии части денежных средств у их владельцев в пользу государства и реализует безусловные императивные о бов вязки по выполнению, а также гарантии этого исполнения распространенный из видов обязательных платежей - налог Кроме налогов, к такому методу относятся различные государственные сборы Вместе с обязательных методом применяется и добровольный метод мобилизации финансовых ресурсов, заключается преимущественно в диспозитивных способах обеспечения финансовых поступлений и механизмов кредитования Этот метод перед дусматривающая брак императива (повеления) со стороны государства при осуществлении платежей и реализуется путем проведения государственных лотерей, выпуска государством облигаций, других ценных бумаг, добровольных жертву ний физических и юридических лиц тощтощо.
Вторая группа - методы распределения денежных ресурсов В процессе распределения государственных денежных средств используются два главных метода: метод финансирования (безвозвратный, безвозмездный, целевой, плановый в отпуск денежных средств из централизованного фонда, осуществляется на основании утвержденных финансовых планов) и метод кредитования (выделение средств на принципах целевого назначения, платности, повор откости через определенный срок).
Методы финансирования делятся на подвиды в зависимости от определенных признаков, например, цели использования, источников их образования, организационно-правовых режимов, объекта и субъектов и т.д.
Так, если финансовые ресурсы выделяются из Государственного бюджета, то это бюджетное финансирование; при выделении денежных средств из ведомственных фондов, например фондов министерств, финансирование приобретает характер ктер ведомственного; в условиях финансирования из целевых фондов будет иметь место финансирование из целевых фонде.
зависимости от субъекта, получает денежные ресурсы, и условий получения выделяют дотации, субсидии и субвенции
Третья группа методов финансовой деятельности составляют методы использования финансовых ресурсов К этой группе относятся метод установления целевого назначения государственных фондов денежных средств; метод опре значение порядка использования средств; метод установления компетентными органами финансовых нормативов и лимитов использования денежных средств; метод планирования, метод финансового контроля и ин.
Использование методов финансовой деятельности государства определяется содержанием и характером общественных отношений, которые регулируются государством
Формы
Қаржы құқығының құқық саласы ретінде бір біріне сәйкес және байланысты қаржылық-құқықтық нормалар жүйесі болады. Онда қаржы құқығының біркелкі нормалар кешені айқын көрінеді. Олар белгілі бір қоғамдық қарым қатынас топтарын реттейді.
Қаржы құқығының бастапқы элементтері мыналар: қаржылық құқықтық әрекеттерді реттейтін бөлек нормативтік құқықтық жағдайлар; ҚР қаржы жүйесінің құрылуы және жұмыс істеуі; Қаржы құқығының жүйесі іс жүзінде мемлекеттің қаржы жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Қаржы құқығының жүйесі белгілі құқық саласының қаржы құқық институттарынан, бөлімдерден, салалардан тұратынын және олардың бір біріен байланыстарын айқындайды.
Қаржы құқық нормаларының және институттарының орналасу тәртібі олар реттейтін қаржы қатынастарының ерекшелігіне және өзара байланыстарына тәуелді және обьективті сипатталады.
Қаржы құқығының әділетті күн кешіп жатқан қаржылық қатынастардың негізінде құрылуы қаржы-құқық нормаларын тиімді пайдлану мүмкінідігін береді және заңдылықтың нығаюына, қаржы дисциплинасын сақтауға және қаржы құқығының мүмкіншіліктерінің күшеюіне септігін тигізеді.
Сол себептен қаржы құқығының жүйесі - бұл көп қосымша элементтерден және оларды қарым қатынастарынан тұратын ішкі структурасы (жүйесі). ҚР қаржы құқығының жүйесі 2 ірі бөлімшелерден тұрады: Жалпы және ерекше бөлімдер. Жалпы бөлім мына институттардан құралған:
Ерекше бөлім мыналардан тұрады:
Мемлекеттің қаржылық құрылысының құқықтық негіздері мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамын және оның ұйымдастырылу құрылымын белгілейтін, қаржылық құрылымды құрайтын және тиісті қаржыларды басқаруды жүзеге асыратын уәкілетті мемлкеттік органдардың жүйесін айқындап, құзыреттерін белгілейтін, сондай-ақ қаржы жүйесінің институттары мен біртұтас өзін қаржылық реттеудің мақсатын, міндеттерін және әдістерін белгілейтін қаржылық құқықтың институты болып табылады.
Қаржы құқығының қайнар көздері мемлекеттің қаржылық атқаратын қызмет кезінде пайда болатын, құқықтық қатынастарды реттейтін қаржы-құқықтық нормалардан тұратын оның сыртқы жүйесінен тұрады.
Қаржы құқығының қайнар көздеріне мыналарды жатқызуға болады:
ҚР Конституциясы
ҚР Конституциялық заңдары
ҚР Салық Кодексі
ҚР Заңдары
ҚР Президентінің жарлықтары, зң күшіне ене алатын, ҚР-ның Президентінің нормативтік жарлықтары
ҚР Үкіметінің нормативті тұғырнамалары
Қаржы министрі, экономика министрі, Халық банк төрағасының нормативтік бұйрықтар, кедендік бақылау агенттілігінің нормативтік тұғырнамалары
Маслихаттардың, әкімшіліктердің қаржылық құқықтық қаулылары, нормативтік қаржы құқықтық шешімдері
Халықаралық қаржы құқығы және халықаралық қаржы құқықтық келісімдер.
1. Қаржылық құқықтық қатынастар мен қаржылық нормалар Қаржылық қатынастар құқықтық реттеуді қажет етеді. Осыған сәйкес қаржы құқығының әр түрлі нормалары қолданылады. Қаржылық құқықтық қатынастардың келесідей ерекшеліктері қарастыруға болады: - олар мемлекеттің қаржылық қызметінің аясында ұлттық табысты бөлу мен қайта бөлістіру аясында қалыптасады; - бұл қатынастардың бір жағында міндетті түрде мемлекеттік биліктің бір органы болуы керек; - қаржы құқығына қаржы аясындағы барлық заң нормаларының жиынтығы жатады; - міндетті объект ретінде ақша қорларын қалыптастыру мен пайдалануға байланысты ақшалай қорлар мен міндеттемелер пайдаланылады. Қаржылық құқықтық қатынастар мемлекеттік –биліктік сипатта орын алады. Қаржылық –құқықтық норма – бұл субъектінің қаржылық қатынастар жағдайындағы нормативті құқықтық актілер мен бекітілген қаржылық нормалары. Қаржылық- құқықтық нормалар мазмұнына байланысты келесі үш түрге бөлінеді: v Міндеттеушілік қаржылық-құқықтық нормалар қаржылық-құқықтық қатынастардың мүшелеріне белгілі бір әрекетті жүзеге асыруды міндеттейді v Тыйым салушылық қаржылық-құқықтық нормалар белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға жол бермейді. v Уәкілеттік қаржылық-құқықтық нормалар тапсырманы орындауға бағыттайды. Қаржылық-құқықтық нормалар мазмұнына байланысты келесілерге бөлінеді: Ø Материалдық қаржылық-құқықтық нормалар, олар қоғамдық қатынастарда материалдық объект ретінде ақшалардың қозғалысына реттеу жүргізеді Ø Ұйымдастырушылық қаржылық құқықтық нормалар, олар қаржылық қызметті, әдістер мен нормаларды анықтайтын қаржылық құрылымдарды бекітеді, бюджеттің бекітілуін, атқарылуы мен орындалуын қарастырады. Қатыстылығы бойынша қаржылық құқықтық қатынастар келесілерге бөлінеді o Бюджеттік o Бюджеттен тыс o Қаржылық-банктік o Қаржылық-сақтандыру o Қаржылық-шаруашылық.
Құқықтық реттеудің әдістеріне байланысты құқықтық қатынастар келесілерге бөлінеді § Біржақтылық-биліктік § Келісімділік. Біржақтылық-биліктік қаржылық қатынастар біріншіден, мемлекеттің бір жақтылық билігі негізінде қалыптасады және екінші жақтың көзқарасы есепке алынбайды. Екіншіден, құқықтық қатынастар «билік-бағыну» моделіне негізделіп жүзеге асады яғни қатынастың бір жағындағы мемлекеттің –құқығы көп болады, ал екінші жақтың – міндеті көп болады. Келісімділік қаржылық қатынастар екі жақтың келісімі , ұйғарымы арқылы жүзеге асырылады. Бірақ кез-келегн қаржылық қатынастар заңды түрде тең құқылы болып табылмайды. Екі жақта да өз міндеттері мен құқықтары болады.
Қаржылық құқықтық нормалардың келесідей нормалардан тұрады: гипотеза, диспозиция, санкциялар. Гипотеза нақты норманың қолданылуы қажет жағдайын сипаттайды. Диспозиция әрекет тәртібін сипаттайды. Санкция қаржылық-құқықтық нормаларды бұзушыларға қолданылатын жауапкершілік болып табылады. Мемлекеттік органдар билік органдары арқылы орындалуы міндетті өкімдер мен бұйрықтар береді. Бірақ мемлекеттік органдар қаржылық құқықтық қатынастарға тең заңды негізде ғана қатысуға міндетті. Қаржылық қатынастырдың барлық құқықтары мен міндеттері мемлекеттің қорғауында болады. Қаржылық міндеттемелер көп жағдайда ерікті түрде азаматтар мен қызметкерлердің міндеттеушілік әдіс арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық міндеттемелерді орындамайтын щаруашылық органдар мен азаматтарға қаржылық санкциялар қолданылады. Мұндай санкцияларға өсімдер, айыппұлдар, тұрақсыздық айыбы, қаржыландыру мен несиелендірудің тоқтатылуы жатады.
Қаржы-құқықтық нормалар міндеттеушілік, тыйым салушылық және уәкілеттілік болып бөлінеді.
Қаржылық міндеттемелерді орындамаған шаруашылық органдары мен азаматтарға мәжбүрлеу өдісі қолданылады: бюджетке уақытында түспеген төлемдерді даусыз өндіріп алу және қаржы санкциялары.
Санкциялар қаржы-құқықтық нормаларды бүзушыларға қолданылатын жауапкершілік шараларды білдіреді. Олардың ақшалай сипаты бар және оларда ақша қорлары мен қаражаттары арқылы нормаларды бүзушыларға мәжбурлеуші ықпал жасаудың шаралары болады. Санкцияларға өсімдер, айыпп±лдар, тұрақсыздық айыбы (төлемі), қаржыландыру мен несиелендірудің тоқтатылуы, несиелендірудің шарттарын қатайту, ресурстарды артық ж±мсағаны үшін жоғарылатылған тарифтер және т.б. жатады.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде алтынға бекітілген. Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи қасиеті емес. Карл Маркс айтқандай: «Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берілген».
Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін орындай үшін ең бір лайық тауар болып қалып отыр.
Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады.
Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады.
жалпыға тікелей айырбасталу;
айырбас құнының дербес формасы;
еңбектің сыртқы заттық өлшемі;Ақша мынандай функцияларды орындайды:
• Құн өлшемі;
• Айналым құралы;
• Төлем құралы;
• Жинақтау құралы;
• Әлемдік ақша.
Ол құн өлшемі ретінде мінсіз болып табылатындықтан, тауар құнын бағалауға мүмкіндік береді. Айналым құралы ретіндегі ақша функциясы сатып алушы мен сатушының арасындағы өзара қарым-қатынасты тікелей орнататын нақты ақшаның ролін орындайды. Бұл функциялардағы ақша осы заманғы нарықтық қатынастарды қалыптастырады,сонымен қатар тікелей айырбас құны ретінде алға шығады. Қор жинау құралы ретіндегі ақша функциясы тарихи тұрғыда алғашқы пайда болғандардың біріне жатса да,ол төлем құралы ретінде ақша пайда болғаннан кейін ғана даму жолына түсті. Уақытша бос ақша қаражаты жинақ ақшаға айналады, содан кейін қор жинақтауға түрленеді. Мұның соңғысы өз кезегінде ел экономикасының дамуына аса қажетті инвестициялардың негізгі көздері болып табылады. Әлемдік ақша ретіндегі ақша сыртқы экономикалық қатынасқа қызмет етеді. Алғашқы кезде,ол алтын түрінде қолданылды. Қазіргі заман жағдайында әлемдік ақша ретінде бірқатар мемлекеттердің тұрақты валюталары немесе әлемдік несие ақшалар алға шыға алады. Бұл сапада олар жоғарыда аталған барлық төрт функцияны атқара береді,яғни ақшаның осы функциялары біріктіруші болып табылады.
Ақша функцияларына қарай ақша нарығының негізгі функциясын былайша анықтауға болады:
• Төлем функциясы – операцияларды жүзеге асыру процесінде оған қатысушылардың арасындағы әр түрлі есеп айырысуларды жүргізуге ықпал ететін нарық;
• Коммерциялық несиелеуді қамтамасыз ету – ақшалай міндеттемемен, яғни вексельмен рәсімделетін төлемнің мерзімін ұзарту, шаруашылық жүргізуші субъектілердің коммерциялық тұрғыдан несиеленуіне мүмкіндік береді;
• Есеп функциясы және т.б.
Биметализм — жалпыға балама рөлі екі бағалы металға (алтын мен күміске) негізделген ақша жүйесі.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
Биметаллизм XVI—XVII ғасырларда кеңінен тарап, ал Еуропа елдерінде XIX ғасырда дами бастады. Бірақта биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажеттілігіне сәйкес келмеді, себебі екі металды құн өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама-қайшылық тудырды. Нәтижесінде, жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етілді. Сөйтіп, биметализм ақша жүйесінің орнына монометализм ақша жүйесі келді.
Монометаллизм[өңдеу]
Монометаллизм — бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс) қызмет ететін ақша жүйесі.
Күміс монометаллизмі Ресейде 1843—1852 жылдары, Индияда 1852-1893 жылдары, Голандияда 1847—1875 жылдары қызмет етті. Алтын монометаллизмі (стандарт) алғаш рет ақша жүйесінің үлгісі ретінде XVII ғасырда Ұлыбританияда қалыптасып, 1816 жылы заңды түрде бекітілді. Көптеген елдерде ол XIX ғасырдын, аяғына қарай енгізілді, айталық: Германияда — 1871—1873 жылдары, Швецияда, Норвегияда және Данияда — 1873 жылы, Францияда 1876— 1878 жылдары, Австрияда - 1892 жылы, Ресейде және Жапонияда —1897 жылы, АҚШ-та — 1900 жылы. Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай түрлерге бөлінеді: алтын монета стандарты, алтын құйма стандарты және алтын девиздік (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты[өңдеу]
Алтын монета стандарты — бұл еркін бәсекенің тұсындағы капитализмнің талаптарына біршама сәйкес келе отырып, өндірістің, несие жүйесінің, дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл стандарт мынадай өзіне тән негізгі белгілерімен сипатталады:
Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуі, оны займдар және ақша шығару есебінен жабу эмиссиялық банктердің алтын қорларынан көп мөлшерде айналыстағы ақша массасының өсуіне әкеліп, нәтижесінде қағаз ақшаларды алтын монеталарға еркін ауыстыру қаупін туғызды. Бұл кезендерде алтын монета стандарты соғысушы елдерде өзінің қызметін тоқтатса, кейіннен көптеген елдерде де (АҚШ-тан басқа) тоқтатты. Сөйтіп, банкнотаны алтынға ауыстыру тоқтатылады, және оны сыртқа шығаруға тыйым салынады, сондай-ақ алтын монеталар қазынаға сақталуға жіберіледі.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң жайлаған капитализм дағдарысы тұсында, ешбір капиталистік мемлекет өзінің валюталарын алтын монета стандарты негізінде калпына келтіре алмады. 1924—1929 жылдары ақша реформасының жүруі барысында алтын стандартына қайта оралып, яғни оның мынадай екі қысқартылған нысаны жасалады: алтын құйма стандарты және алтын девиз стандарты.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 ж. ж. қолма-қол ақшаның тапшылығы тұрғысында енгізілген дерективті саясаттың орнына республикмызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың экономикалық әдістердің алғышарттары жасалды.
Дамыған елдерде бұл процесс кеңінен дами түсті: оларда қолма-қол ақша айналысы өріс алып жатыр.
АҚШ-та халықтың есеп айырылысуының 25-27 ℅ ғана қолма-қол ақшамен , ал қалғаны чек, несиелік карточкалар т.б. көмегімен жүргізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткендей ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге болмайды. Ақша айналымын қолма-қол және қолма-қолсыз деп қатаң түре шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймайды.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес. Ақша айналасында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға және екрісінше өтеді. Сонымен, бүкіл ақша айналысы қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондайақ:
- өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысуларымен байланысты ақша аналымы;
- ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несте ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.
Девальвация латынша «de»-төмендеу, «valko»- тұрмын дейтін сөздерден туындайды.
Ревальвация латынша «re»-жаңару және «valko»- тұрмын дейтін сөздерден туындайды.
Латынның «denominatio» сөзін аударғанда деноминация «қайта атау» дегенді білдіреді және ара-қатынасы бойынша жаңа ақша бірліктеріне ауыстыру жолымен ақша белгілерінің көрсетулі құнын ірілендіруді көрсетеді.
Валюталық реттеу
Елдің төлемдік балансын нығайтуды, ұлттық валютаның тұрақтылығын, ішкі валюталық рыноктың дамуын және оны қадағалап, бақылауды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операцияларды өткізу тәртібін тұрақтандыру бойынша өкілеттелген мемлекеттік органдардың (валюталық реттеу органдары) қызметі.
Валюталық, реттеудің мақсаты тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің саясатына жәрдемдесу болып табылады.
Валюталық реттеудің міндеттері:
Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысының тәртібін белгілеу;
Қазақстан Республикасының дүниежүзілік экономикаға одан әрі кірігуі үшін жағдайлар жасау;
Валюталық операциялар мен капитал легі жөніндегі ақпараттық базаны қамтамасыз ету болып табылады.
валюталық операциялар :
валюталық құндылықтарға меншік құқығының және өзге де құқықтардың ауысуына байланысты операциялар, сондай-ақ валюталық құндылықтарды төлем құралы ретінде пайдалану;
валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен көрсетілген бағалы қағаздарды және төлем құжаттарын, резиденттер шығарған, номиналы жоқ бағалы қағаздарды Қазақстан Республикасына әкелу, жіберу және аудару, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету, жіберу және аудару;
9) резидент еместер :
осы баптың 10) тармақшасында көрсетілмеген жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен өкілдіктері;
егер оларды құру туралы халықаралық (мемлекетаралық) келісімде өзгеше айқындалмаса, халықаралық ұйымдар;
шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де ресми өкілдіктері;
10) резиденттер :
Қазақстан Республикасының азаматтары, оның ішінде шет мемлекетте тұрақты тұру құқығына осы мемлекеттің заңнамасына сәйкес берілген құжаты бар Қазақстан Республикасының азаматтарын қоспағанда, шет елде уақытша жүрген немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде оның мемлекеттік қызметінде жүрген азаматтары;
Қазақстан Республикасында тұрақты тұру құқығына құжаты бар шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар;
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған, Қазақстан Республикасының аумағында тұрғылықты жері бар барлық заңды тұлғалар, сондай-ақ Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде тұрғылықты жері бар олардың филиалдары мен өкілдіктері;
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде орналасқан Қазақстан Республикасының дипломатиялық, сауда және өзге де ресми өкілдіктері;
1. Валюталық реттеудің мақсаты тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің саясатына жәрдемдесу болып табылады.
2. Валюталық реттеудің міндеттері:
1) Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысының тәртiбiн белгілеу;
2) Қазақстан Республикасының дүниежүзілік экономикаға одан әрi кiрiгуi үшін жағдайлар жасау;
3) валюталық операциялар мен капитал легi жөніндегі ақпараттық базаны қамтамасыз ету болып табылады.
1. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудiң негізгі органы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының Үкiметi және өзге де мемлекеттiк органдар валюталық реттеуді өз құзыретi шегінде жүзеге асырады.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi және Қазақстан Республикасының Үкiметi осы Заңға сәйкес өз құзыреті шегінде резиденттер мен резидент еместер үшін мiндеттi нормативтік құқықтық актiлер шығарады.
Валюталық реттеу органдары әзiрлеген валюталық реттеу мәселелері жөнiндегi нормативтiк құқықтық актiлер Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен міндетті түрде келісiлуге тиіс.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюталық реттеудің негізгі органы ретiнде:
1) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру жөніндегі қызметті жүзеге асыру тәртібін және оған қойылатын талаптарды;
2) резиденттер мен резидент еместердiң валюталық операцияларды жүзеге асыру тәртiбiн, соның iшiнде валюталық реттеу режимдерiн:
РҚАО-ның ескертпесі!
2) тармақшаның екінші абзацы Заңның 34-б. сәйкес 2006.12.31 дейін қолданылады.
лицензиялауды;
тiркеудi;
хабардар етудi;
3) Қазақстан Республикасының аумағында қызметін жүзеге асыратын резидент еместердің валюталық операцияларына мониторингтi (валюталық мониторингтi) жүзеге асыру тәртiбiн;
4) уәкілеттi мемлекеттік органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне сәйкес барлық резиденттер мен резидент еместердiң орындауы үшін мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке алу және есептілік нысандарын белгілейдi.
Жүзеге асырылу тәртібі осы Заңда белгiленбеген валюталық операциялар шектеусiз жүргізіледi.
.Қажылық бақылау мемлекеттің қаржылық қызметінің түрі ретінде есептелінеді, сондай-ақ экономикалық категория ретінде де қаржыларға бақылау функциясы тән болады. Осы бақылау функциясы мемлекеттік қаржыларды қалыптастыру , бөлу және пайдалануын ұйымдастыру процестерінің заңды негізде және мақсатқа сәйкес жүргізілуіне қадағалауды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.Қаржылық бақылаудың мына келесідей міндеттері болады: қаржылық қызметтің барысында заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету; мемлекеттің ақша қаржаттарының орынды және тиімді түрде пайдалануын қамтамасыз ету; кәсіпорындар мен ұйымдардың мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемелерінің орындалуын тексеру; мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық операцияларының тиімді және белгілі мақсатқа сәйкес жүргізілуін тексеру; мемлекеттік емес шаруашылық субьекетілерінің ақшалай операцияларының заңды негізде жүзеге асырылуын тексеру; қаржылық тәртіптің сақталуын қамтамасыз ету мақсатында қаржылық тәртіп бұзушылықтың алдын алу және жою. Қаржылық бақылау мақсаты:
1) Қаржылық заңды бұзу фактілерін анықтау және қаржылық қызмет қатысушыларының өз міндеттерін дұрыс орындау фактілерін анықтау.
1) Кінәлілерді анықтау және оларды жауапкершілікке тарту .
2) Қаржылық тәртіп бұзуды жою, яғни мемлекеттің қаржылық мүдделерін қорғау болып табылады және қаржылық қызмет қатысушылары өз міндеттерін толық қатаң сақтау.
2. Қаржылық бақылау мемлекеттің қаржылық қызметінің маңызды бағыты және ол келесі элементтерден тұрады:Бақылау объектісі, Бақылау субъектісі, Бақылау пәні, Бақылау мақсаты
Бақылауды жүзеге асыру тәсілдері .Бұл элементтердің мазмұнын келесі сұрақтар бойынша шешуге болады.Кім тексереді?Кімді тексереді?Нені тексереді?Не үшін тексереді?Қалай тексеріледі?Қаржылық бақылау субъектілері тиісті өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мен мемлекеттік емес органдар мемлекеттің тапсырмасы бойынша жұмыс істейді.
Қаржылық бақылау объектілері мемлекеттік органдар, мемлекеттік заңды тұлғалар, мемлкеттік емес заңды тұлғалар және жеке азаматтар.Бақылау пәні бұл бақылау объектісінің өз міндеттерін орындау кезіндегі іс - әрекеттері болып табылады. Ол бақылау обьектісімен анықталады. Қаржылық бақылау қатысушылары екіге бөлінеді:
Басқару субьектісі және басқару обьектісі . Қаржылық бақылаудың негізгі обьектісі бұл шартты жүргізуші субьектілер және олар қаржылық бақылау сферасы қаржылық қызмет сферасымен байланысты .
Қаржылық бақылаудың жіктелуі Қаржылық бақылаудың жіктелуі субъектлердегі айырмашылықтарға, бақылау іс- қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне негізделген. Осы белгілеріне қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, нысандары оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың негізгі қағидаларына келесілер жатады:
- реттілік, жаппай қамтушылық, әмбебаптығы;
- алдын ала ескертушілік сипаты;
- әрекеттілік, нақтылық, жариялылық;
- бақылауда алаламаушылық (бөлмеушілік) сипаты;
- бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Бюджет құрылымы бұл бюджеттің әр. түрлерінің құрамдас бөлігінің өзара әрекетінің және мемлекеттің бюджет жүйесінің ұйымдастырушылық құрылыМын анықтайтын институт. Бюджет қызметінің нәтежесінде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры құрылады. Бюджет жоспарын ұйымдастыруды мемлекет ақшасынан түсетін және мемлекеттік звено құрылысының басқа да ақша қаражатын алушылар арасында бөлінуін есептеуге мүмкіндік береді. Бюджет нақты анықталған мақсаттарға бағытталған ақша қаражатын ұсыну болып табылады. Мемлекетіміздің бюджет жүйесі әр деңгейде және әртүрлі орын алады. Олар республикалық бюджет, қала-аудандық бюджеттер және т.б. болып бөлінеді. Негізінен бюджет жүйесі күрделі құрылым болып табылады және көптеген құрамдас элементтердің жиынтығынан тұрады. Сондықтан бюджет жүйесі деп мемлекетіміздегі бюджеттердің, оларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру әдістерінің, бюджеттерді әзірлеу қарау бекіту және атқару тәсілдері мен жолдарының бюджеттік қатынастарының тиісті қаржылық құқықтық актілерді бюджеттік қызмет аясындағы қаржылық және басқа мемлекеттік өкілетті органдарының бюджеттік бақылаудың нысандары мен әдістерінің жиынтығын айтамыз.
Бюджет құрылымы жүйесінің ұйымдастыру құру принциптері бюджет құқығының екі элементінен тұрады:
1. бюджет жүйесі;
2. бюджет жүйесін құру қағидалары.
Кез келген елдің бюджеттік құқығы мемлекеттік және әкімшілік аумақтық бөліністеріне байланысты анықталады ҚР-ң бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттен тұрады осы екеуі бірігіп мемлекеттік құрылысын құрайды. Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк қаржы бақылауын жүргiзу; 5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын қабылданған шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу қажеттiлiгiн негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге