Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
11-дәріс. Құқықтық мәдениет - әлеуметтенудің маңызды факторы. 1-сағат.
1. Мәдениет ұғымы.
2. Құқықтық мәдениеттің мәні.
3. Құқықтық мәдениет - әлеуметтенудің маңызды факторы.
4. Қазіргі кезеңде құқықтық мәдениеттің қалыптасу жағдайы.
1. «Мәдениет» деген сөз қазақ тіліне арабтың «маданият» қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл орта ғасырдағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезенінде қалыптасқан түсінік. Бізге үйреншікті болып кеткен «мәдениет» ұғымы - тәрбие және білімге тікелей қатысты, бірінен бірін бөлуге болмайды, соның нәтижесі ретінде барлық халықтардың рухани қайнар бұлағы. Оның терең тамыры сонау көне заманда жатыр.
“Мәдениет” ұғымының негізгі мағынасы адамның қолымен, санасымен жасалған барлық құндылықтар жүйесін білдіруге саяды. Осылай анықталған мәдениет мына негізгі бөлшектерден тұрады: 1.Материалдық мәдениетті адам қызметінің заттық түріндегі қарау, өндірістік құралдары және басқа жадығаттар жиынтығын құрады; 2. Рухани мәдениетке адамзаттың өнер мен ғылымдағы, мемлекеттік өмір мен қоғамдық тұрмыстағы жетістіктерінің жиынтығы жатады. Бұл мағынада өнегелік-имандылық нормалары мен құқықтық қағидалар мәдениеттің бір бөлігі болып саналады.
Әдетте, мәдениеттің бір бөлігі болу үшін осы туынды қандай да бір тәсілмен объективтенндірілуі, яғни заттануы тиіс. Оның амалдар арқылы қазіргі техникалық құралдармен қайтадан бейнеленуі, ұрпақтан-ұрпаққа аңыз, әдет-ғұрып, дәстүр арқылы өтуі болады.
Мәдениет уақыт пен кеңістікте орналасады. Ол әлеуметтік топтан тыс өмір сүрмейді. Демек, түрлі әлеуметтік қауымдасулардың ерекше мәдениетінің қалыптасуы заңды құбылыс. Сөйтіп, біз жасөспірімдердің, топтың, қаланың, ұжымның, ұлттың және т.т. мәдениетін зерттейміз. Жеке тұлғаның мәдениеті - бұл оның тәртіп тәсілдерінің, қызмет жасау әдістерінің, оның ойлары мен түсініктерінің, іс-әрекетінің нәтижелерінің жиынтығы. Жеке адамның мәдениеті, әдетте, оның өзі жататын әлеуметтік топтың мәдениетінің шеңберінде қалыптасады, бірақ үлкен ауытқудың болуы мүмкін. Бұл көбіне құқықтық мәдениетке қатысы.
Құқық мәдениеті ресми-идеологиялық құбылыс ретінде жеке адамның саяси және құқықтық сана-сезімінің, олардың құндылықты-нормалық кешенінің, сонымен қатар құқықтық ортадағы жүріс-тұрысы мен қызметінің қалыптасуына және дамуына мемлекет пен қоғам арқылы бағытталған. Бұл ықпал айқындалған құқықтық көзқарастарды, рухани байлық, қазыналарды және т.б. бекітеді: құқықтық идеология мен құқықтық сана-сезімнің мазмұнының дамуы мен мүлдем өзгеруі, жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың, бүкіл қоғамның құқықтық сана-сезіміне жаңа көзқарастарды, құқықтық құндылықтарды және т.с.с. көнерген құқықтық таптаурындарды, үлгілерді, көзқарастар мен құндылықтардың бөлшектерін енгізу арқылы жүзеге асады.
Әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан құқықтық мәдениет тұтас құқықтық жүйе сияқты құқықтық нормаладың және адамның шынайы мінез-құлқының бірлігімен, мөлшерлер мен құндылықтардың сәйкес келуімен, құқықтың әлеуметтік тиімділігіне жетуімен сипатталады.
Демек, құқықтық мәдениеттің интеграцияланған, яғни кіріктіріліп дарытылған қасиеттері нормалық бағыттаудың мәнімен шектелмейді. Оның мақсаты - әлеуметтік ортаға белсенді енуі, қалыптасқан ұстанымдарға ықпал жасауы, ұжымдары мен әлеуметтік топтардың мүшелерін ілгерішіл нормалардың, олардың құкықтық жүріс-тұрысына қажеттілігін түсінуге бағыттау болып табылады. Сонымен, құқықтық мәдениет жеке адам мен ұжымның әлеуметтік бірлестігінің бірыңғай жүйесіне кіруін қамтамасыз етеді. Бірақ құқықтық мәдениеттің шынайы жағдайы ресми ұстанымдары мен мұрат тұтушы үлгілерінен елеулі айырмашылығы болуы мүмкін. Құқықтық білімнің деңгейіне байланысты оған жеке адамның, әлеуметтік таптардың тарапынан қарым-қатынастары да сәйкестелінеді.
Құқықтық мәдениеттің мазмұнының негізіне жалпы азаматқа, тапқа, ұлтқа, топтарға тән мәдени қазыналары, түсініктері мен мұраттары жатады. Жеке адамның дамуына мәдениет түрлі бағытта ықпал етеді: әлеуметтенуін, құндылықтар жүйесін орнатуын мен өнегелі жүріс-тұрысының қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Қоғамның деңгейіне байланысты индивидтің әлеуметтену үдерісіне жалпы тәрбие, мәдени кұндылықтармен катар арнаулы кұқықтық тәрбие, құндылықтар әсер етеді.
Бүгінгі өркениетті қоғамдарда құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның талаптарына сай отбасы, мектеп, теледидар, бұқаралық ақпарат құралдары және басқа әлеуметтік институттар өз міндетіне қатысты қызметті ұйымдастырады. Қазақстанда бірте-бірте осы арнаға бағытталған насихат, білім беру жұмысы жүргізіліп келеді.
Дегенмен адамдардың әлеуметтік-құқықтық белсенділігіне, саяси-құқықтық мәдениетіне, құқықтық санасын қалыптастырудың объективті және субъективті кедергілер, қиыншылықтары аз емес. Еліміздің Орта Азия, Тараз, Қазақ экономикалық университеттері сияқты жоғары оқу орындарында өткізілген сауалнамалардың нәтижелері көрсеткендей, студенттердің азаматтық қоғам жөніндегі түсініктері әлі жеткілікті калыптаспаған: 15-20%-ы ғана бас белгілерін, мазмұнын ашып береді. Ал жастардың 58-60%-ның деңгейінің құқық жөнінде хабардар болуы мен саяси-құқықтық мәдениеті орташадан төмен. Студенттердің өздері жалпы білім алу барысында мектепте 65-70% құқықтың негізін өткенімен, 15-16%-ы ғана оны өмірде қолдануы мүмкін дейді, ал 18-20%-ы мектепте беретін құқықтық білім мүлдем пайдасыз екенін көрсетті. Ал басқа сұралған жастар құқықты құрметтеудің, білуге талпынудың өте төмен болуын объективті жағдайлармен де түсіндіреді. Мысалы, біздің құқықтық жүйе адам құқын қорғауы өте төмен екенін көрсетеді: 52-55%-ы оған кепілдіктің жоғын, 25-30%-ы адам құкығының қорғалу кепілдігі оның әлеуметтік тегімен өлшенетінін көрсетеді. Ал халықтың 45-48%-ының Ата Заңды құрметтеуі орташадан төмен. Студенттердің басым көпшілігі құқықты жоққа шығарудың негізгі себебі ретінде оның жүзеге не мүлдем асырылмайтынында, не жеткіліксіз асырылатынында деп көрсетеді. Бұл ежелгі Рим заңгерлерінің пайымдауының дұрыстығын дәлелдейді. Олардың қағидасы бойынша заңның жоқтығынан гөрі заңның әрекетсіздігінің зияны басым деп анықтаған. Құқықтың қазіргі зерттеушісі В.М. Манохин жазғандай: «Қабылданған заңды елемеушілік жағдайы құқықтық ведомстволық мөлшер шығармашылығынан гөрі қауіптілеу» деген пікірді ұстанады. Бұл өтпелі кезеңде әкімшілік және құқық орындарында кең тараған құбылыс. Ал осы кезеңде ерекше аномиялық әлеуметтік-мәдени ахуал қалыптасады.
Құқықты жоққа шығарушылық әлеуметтік нигилизмнен туындайды. Біздің өтпелі қоғамда әлеуметтік-құқықтық нигилизмнің орын алуына негіз жолқ емес. Кең өріс алған заңсыздық, жазылған заңдарды алғашқы болып билік басындағылардың, құқықты қолданушылардың өздерінің бұзуынан басталады. Құқық бұзушылық басқару орындарында бастау алса, жемқорлық пен көлеңкелі экономика өрістеуі кең етек жайса, онда көпшіліктің заңға, құқықтық нормаларға сенімсіздігінің төркіні белгілі. Осындай құқықтық теңсіздіктен, одан қорқу, оған енжар қарау сияқты құбылыс көпшіліктің заңды жек көруін, менсінбеуін, теріс қарауын, қажетсінбеуін тудырды. Бұл әлі де қоғамның құқықтық институт ретінде мұқтаждығының жоқтығын көрсетеді. Яғни құқықтық институттың дәнін еккенмен, оның жемісін көру ағартушылық жұмыс, білім беру, құқықтық тәрбие және құқықтық мәдениеттің мәуелі ағашын көп жылдар баптауды, төзімді қамқорлық жасауды талап етеді. Бұл әлеуметтік-экономикалық қажеттіктен шығарылған заңдарды дұрыс жазып қана қоймай, оны дұрыс орындауды қажет етеді. Ал егер де біздің азаматтарымыздың басым көпшілігі өз құқықтарын қорғауға енжарлық пен парықсыздық танытса, ол әлеуметтік болмыстың қайшылықты тұстарын айна-қатесіз бейнеленгенінің дәлелі.
Халықтың әлеуметтік-құқықтық белсенділігін дамытпай, құқықтық саяси-экономикалық түбегейлі қайта құрудың тиімді, әрі нәтижелі орындалуы мүмкін емес. Азаматтардың әлеуметтік белсенділігі, яғни қоғамның мүлдем өзгеруіне бағытталған саналы, мақсатты іс-әрекеті оңды, жағымды жолмен өрістеуі дара тұлғаның рухани, ой жағынан еркіндіктің негізін жасайтын белгілі әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-құқықтық жағдайлардың болуып талап етеді. Сондай азаттыққа ие болған жеке адам жасампаздық әлеуметін өркендетуге ынталы болады. Бірақ қаншалықты демократиялық дамудың іргелі негізі қаланғаны жөнінде жар салып, әлемге әйгілеп жатқанымызбен оны айыра бағалауымыз зиян әкелері хақ. Сөз тежеуші факторлар жайында болмақ. Мысалға, заңдық негіздердің жетілмеуі зор кедергілер тудырып келді. Құқықтық құжаттар араларындағы қайшылықтар олардың күшін жояды немесе басқа күтілмеген теріс салдарларды тудырады. Мысалы. “ҚР-дағы азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру туралы” заңның кейбір мөлшерлері басқа заңдар мен Конституцияға қайшы келеді. Конституция және міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы т.б. заңдарда “мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне, әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі” (28 бап). Бірақ зейнетақы заңы оны елемейді (21 бап) және мүгедек балаларға да ең төменгі зейнетақының кепілдігін қамтамасыз етпейді (39 бап).
Қазіргі жағдайда азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің дамуын қамтамасыз ететін қозғаушы күштің бірі - жергілікті өзін-өзі басқару органдары саналады. Бірақ Конституция халықтың еркін білдіретін құрылымның қайта құрылуын шектейді. Біріншіден, жергілікті өкілдікті орындар жергілікті мемлекеттік басқару орындарына жатқызылады, ал екіншіден әкімдер сайланбай тағайындалады. Заңның шектеулі мүмкіндігі өзін-өзі басқарудың сан алуандығын ескере алмайды, сондықтан оның атқаратын міндетті қызметтерін реттейтін қосымша құжаттарды қабылдау қажеті бар. Ол жарғы мен шешімдердің болу ықтималдығын болжайды.
Сөйтіп, өтпелі кезеңде жаңадан қалыптастырылып жатқан кұқықтық жүйенің жетілмеуі, қайшылықтары, өндірісті, кәсіпкерлікті тұншықтырушы салықтар мен банктердегі үстемелер, шенеуніктердің, құқықтық колданушы қызметкерлердің қиянаттық жасауы көптеген адам құқын бұзатын мысалдар және т.с.с. келеңсіздіктер құқықтық нигилизмнің жаппай өркендеуіне әкелді. Алайда, оны дендеу ең алдымен әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-құқықтық негіздерді түземей, жетілдірмей мүмкін емес. Сонымен қатар оны азаматтардың құқықтық мәдениетін көтеруді, арнаулы құқықтық тәрбиені жүргізуді жүзеге асырмай, әлеуметтендірудің тиімділігі қажетті деңгейде болуы екі талай. Яғни, бұл күрделі үдерістің кешенді түрін игергенде ғана нәтижесі барынша тиімдірек болмақ.
Жалпы мәдени әлеуметтену барысында арнаулы құқықтық мәдениет максаттары да шешіледі. Демек, жеке тұлға мен ұжымдардың, қауымдастықтардың бірыңғай әлеуметтік-құқықтық ұйымның құрамына сіңісуі қамтамасыз етіледі. Өйткені құқықтық әлеуметтену нәтижесінде тұлғаның құқықтық санасы қалыптасады, әлеуметтік үйлесімділікті қалыптастыратын дүниетаным, құқықтық құндылықтар енгізіледі, жүріс-тұрыстың үлгілерін қолдануды үйретеді. Түптің түбінде құқықтық заңды қадірлейтін, мүлтіксіз орындайтын саяси-құқықтық мәдениеті жоғары азаматтар, қоғамға пайдалы кісілер қалыптасады. Осыны орындау - бүгінгі қоғамымыздың өзекжарды мәселесі. Сондықтан тұлғаның әлеуметтенуі және арнаулы құқықтық әлеуметтену мәселесі саяси басқару мен білім беру саласының қызметінде лайықты орнын алуы тиіс.
Бақылау сұрақтары
1. «Мәдениет» ұғымының мәні нені білдіреді?
2. Құқықтық мәдениеттің мәнін түсіндір?
3. Неге құқықтық мәдениетті - әлеуметтенудің маңызды факторы дейміз?
4. Қазіргі кезеңде құқықтық мәдениеттің қалыптасу жағдайы қалай?
5. Тұлғаның әлеуметтенуінде саяси-құқықтық сананың алатын орны қандай?
6. Құқықтық нигилизмді қалай түсінесің?