Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
1. Экономикалық теория пәні.
1.Өркениетті қоғам тарихының басталуымен бірге қоғам оқитын ғылымдар жүйесі пайда болды. Қоғам оқитын ғылымдарға философия, тарих, саясаттану, география, демография, экономикалық теория жатады. Аристотель алғаш «экономия» сөзін енгізген, гректің «oikonemia» (аударғанда «ойкос»- үй, шаруашылық, «номос»- ереже, заң түсінігін береді) сөзінен шыққан және алғашында үй шаруашылығы жөніндегі ғылым ретінде қарастырылған. Экономикалық теория. Ол барлық экономикалық ғылымдардың жалпы теориялық және әдістемелік негізі болып табылады, өйткені ол негізгі түсініктерді, анықтамаларды, терминдерді, сонымен қатар жалпы бағыттар мен экономиканы ғылыми зерттеу әдістерін жасайды. Экономикалық теорияның пәні болып қоғамдағы экономикалық қатынастар және ресурстарды тиімді пайдалану үйлесімдерін іздеу процесінде туындайтын адамдардың іс-әрекеттері табылады. Экономика ғылымының жеке дамуындағы алғашқы теориялық бағыт болып меркантилизм (итальян тілінен аударғанда mercante – саудагер түсінігін береді) табылады. Өкілдері – ағылшындық Томас Ман және француз Жан Батист Кольбер мен Антуан де Монкретьен ( «Капитал» еңбегі ). Қоғамның және жеке тұлғаның байлық көзін ақшада деп санаған. Классикалық саяси экономия. Ғылымға бұл жаңа бағытты бергендер - физиократтар (грек тілінен аударғанда physis – табиғат, kratos – билік түсінігін береді). Олар қоғамның байлық көзі айырбаста емес өндірісте деген ойда болды. өкілдері - Франсуа Кенэ және Анн Тюрго. XVII-XVIII ғғ. ағылшын классикалық саяси экономия бағыты немесе классиктердің нарықтық мектебі қалыптасты (өкілдері – А.Смит, Д.Рикардо, Дж.С.Милль). Адам Смит «экономиканың әкесі» «Табиғат және халықтар байлығының себептері туралы зерттеу» кітабын шығарады. А.Смиттің пікірлерін ары дамытқан неміс философы және экономисі Карл Маркс (1818-1883 жж). Оның серігі Фридрих Энгельс екеуінің ойлары маркстік экономикалық теорияны құрайды. Маркс өзінің көп томдық «Капитал» шығармасында ғылыми социализм теориясын құрды. Пролетариат тұрғысынан капиталистік байлықты қарастырды, оның ойынша байлық жұмысшы табын пайдалану арқылы қалыптасады. Яғни XIX ғ. К.Маркс пен Ф.Энгельстің теориялық бағыты марксизм деп аталады. 1870 жылдары экономикалық теорияда ерекше бағыт – “экономикс” бағыты қалыптасты. Қазір де ол бүкіл әлемде басты орында тұр. «Неоклассиктер» мектебі XIX ғасырдың 70 жылдарында қалыптасты, негізін салушы – ағылшындық Альфред Маршалл. Ол алғаш «экономикс» түсінігін енгізген және де батыс экономикалық ғылымдарының негізін салушы. Өз аттарын ақтай отырып, жаңа классиктер (нео - жаңа) жоғарыдан белгілі экономикалық еркіндік принціпін негіздеп, қорғады.
ХХ ғасырдың 30-ы жылдарында неоклассиктерді кейнсиандықтар ығыстырды, ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнстың (1883-1946) атымен аталады.
2. Пайыз капитал табыс ретінде. Пайыздық мөлшер. Пайыздық мөлшерді анықтайтын факторлар.
Өндіріске қолдануда басқа тұлғаға капиталды беруден түскен табыс бұл пайыз немесе ақшалай өсім болып табылады. Пайда қарыз алушыныкі болып табылады бірақ оның жартысы қарыз берушіге төленеді. Ссудалық пайыз түріндегі табыс ссудаға алған ақшаны қолданудағы пайдадан төленетін өндірістік табыс болып табылады.
. Капиталдар нарығы – бұл тауар болып әртүрлі нысандағы капитал, сатып алушылар болып – фирмалар, сатушылар болып – капитал иелері табылатын ерекше нарық.
Капитал – бұл көптеген экономикалық игіліктерді өндіру мақсатында жасалатын кез-келген ресурс.
Капиталдың нысандары: Табиғи капитал – негізгі және айналмалы, адам капиталы – білімі мен қабілеті, ақша капиталы.
Қарыз пайызының мөлшері – бұл ақшаны пайдаланудың бағасы. Қарыз пайызының тепе-тең мөлшері ақша нарығындағы тепе-теңдік арқылы анықталады, яғни ақшаға сұраныс пен ақша ұсынысының қиылысуы арқылы.
Пайыз мөлшері (пайыз нормасы) қарызға берілген капитал табысының сол қарызға берілген капитал мөлшеріне, пайыздық сипаттағы, қатынасы арқылы анықталады. Мысалға, егер сіз 1000 долларды қарызға бердіңіз және одан 50 доллар жылдық табыс алдыңыз, сонда пайыз мөлшері:
(50 долл/1000 долл)*100%=5%.
Қарыз пайызының атаулы мөлшері – ағымдағы бағам бойынша ақша бірлігіндегі пайыз мөлшері.
Қарыз пайызының нақты мөлшері – тұрақты ақша бірлігіндегі пайыз мөлшері немесе инфляциямен түзетілген.
Пайыздың нақты мөлшері пайыздың атаулы мөлшерінен инфляция деңгейін алғанға тең.
3. Экономикалық цикл және оның түрлері (қысқамерзімді, ортамерзімді, ұзақмерзімді цикл).
Экономикалық цикл – бұл іскер белсенділіктің бір-бірінен кейін қайталанып отыратын уақтылы тербелістері, экономиканың екі бірдей жағдайларының арасындағы уақыт аралығы, іскер белсенділіктің өрлеулері мен құлдыраулары. Құлдырау - өндіріс көлемінің, ұлттық өнім мен табыс көлемінің, еңбек ақының, акция курсының, жұмысбастылықтың азаюы, дайын өнімнің өтпеген қорларының өсуі, бағалар төмендемейді. Бағалар тек ұзақ уақытты құлдырауда ғана төмендеуі мүмкін: депрессия өндірістің, жұмысбастылықтың құлдырауының ақырындауымен сипатталады.
Түбі – дамудың ең төменгі нүктесі, өндіріс көлемінің, ұлттық өнім мен ұлттық табыстың ең жоғарғы деңгейде төмендеуі. Жаппай жұмыссыздық, инфляция ең жоғарғы деңгейде ақырындайды және адамдардың өмір сүру деңгейі ең төменгі дәрежеге жетеді, әрине ол қоғамның әлеуметтік мәселелерін кенеттен шиеленістіреді. Егер осындай жағдай ұзақ уақыт сақталса, онда экономика тоқырау жағдайында болады.
Өндіріс пен жұмысбастылық ең төменгі нүктесіне жеткеннен кейін, түбінен шығу басталады.
Өрлеу (тірілу, жандану) – өндірістің, ұлттық өнім мен табыстың, жұмысбастылықтың, еңбек ақының, акция курсының өсу шапшаңдықтары артады. Сатылмаған өнімнің қорлары азая бастайды, бағалар толық жұмысбастылыққа және ең жоғарғы өндіріс қуаттылығына жеткенге дейін жоғарылайды.
Шың – дамудың ең жоғарғы нүктесі, өндіріс қуаттылығын ең жоғарғы деңгейде пайдалану, толық жұмысбастылық. Баға деңгейі жоғарылайды, іскерлік белсенділіктің өсуі тоқтайды.
Экономикалық циклдардың шығу себептері әр түрлі. Дағдарысты туғызатын себептерді сыртқы және ішкі факторларға бөлуге болады.
Сыртқы: соғыстар, революциялар, саяси жағдайлар, мерзімдер, климат, ҒТП, кездейсоқтықтар, сыртқы экономикалық жағдайлар.
Ішкі: мемлекеттің саясаты, жиынтық сұраныс пен ұсыныстың өзгерістері, ел экономикасындағы, аймақтардың дамуындағы диспропорциялар. Экономикалық циклдың ұзақтылығына қарай тербеліс ретінде қарастырылатын түрлері келесідей:
Қысқа мерзімді Китчиндікі – тұтынушылық нарықтағы тепе-теңдіктің қайта орнатылуымен байланысты;
Орта мерзімді Жуглярдікі - өндіріс құралдары нарығындағы тепе-теңдіктің қайта қалыптасуымен байланысты;
Ұзақ мерзімді Кондратьеванікі – технологиялық өзгерістермен байланысты.
4. Экономикалық қатынас жүйесі: әлеуметтік-экономикалық, техникалық-экономикалық, ұйымдастыру-экономикалық, экологиялық-экономикалық.
Экономика әртектес экономикалық қатынастардың күрделі жүйесі б.таб. Қатынастардың 3 тобы ажыратылады.
А) Техника және өндіріс технологиясына тәуелді техникалық экономикалық қатынастар;
Б) Өндірісті ұйымдастыру мен басақаруға, экономиканың институтционалдық құрылымына тәуелді ұйымдық – экономикалық қатынастар;
В) Әлеуметтік – экономикалық қатынастар (меншік және такбыстарды үлестіру қатынастары
Г) Экологиялық және экономикалық қатынастар.
5. Еңбек ақы, оның мәні. Еңбекті төлеу формалары мен жүйелері.
Еңбек нарығы – бұл ерекше нарық, мұнда тауар болып жұмысшы күші, сатып алушы болып – фирмалар, сатушы болып – жұмысшы күшін иеленушілер табылады.
Еңбектің бағасы болып жұмысақы есептеледі. Жұмысақы немесе жұмысақының мөлшері – бұл еңбекті пайдаланғаны үшін төленетін баға. Әдетте еңбек түсінігі кең мағынада қолданылады және келесі еңбекке төлемдерді қосады: жұмысшылардың, мамандардың, ұсақ кәсіпорындар иелерінің. Жұмысақы келесідей нысандарда болуы мүмкін: сый ақы, қаламақы, комиссиондық құттықтаулар, айлық қызметақы және т.б.
Жұмысақы мөлшері – бұл еңбек қызметінің бірлігін пайдаланғаны үшін төленетін баға. Жалпы табыс жұмысақы мөлшері мен нарықта ұсынылған сағат саны немесе еңбек қызметінің аптасынан тәуелді. цена, выплачиваемая за использование единицы услуг труда.
Атаулы жұмысақы – бұл сағатына, күніне, аптасына, т.с.с. алатын ақша сомасы.
Нақты жұмысақы – бұл номиналды жұмысақыға сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтер мөлшері. Бұл номиналды жұмысақының «сатып алушылық мүмкіндігі». Бүкіл әлем бойынша статистикалық мәліметтер көрсеткеніндей, әлемдегі нақты жұмысақының жалпы деңгейі АҚШ- да жоғары. Қарапайым түсіндірсек, ұсынысқа қарағанда еңбекке сұраныс жоғары.
Кез-келген ресурсқа сұраныс өнімділіктен тәуелді, өнімділік жоғары болған сайын, оған сұраныс та жоғары болады.
Жалақы – еңбек құнының ақшалай өлшемі.
Жалақы – халық массасының негізгі табысы.
Еңбекақы – бұл кәсіпорын жұмысшының белгілі-бір жұмысты сапалы және көлеміне байланысты істегеніңе қарай төленетін сома. Еңбекақының 2 түрі бар: келісімді және мерзімдік (сағат б/ша, апталық, айлық, жылдық). 5 негізгі принцип:
1 – принцип – еңбектің күрделілігі. Күрделі, білікті еғбек жа еңбекке қарағанда молдау құнды құрайды және оған еңбек жоғары болуы тиіс.
2 – принцип – еңбек жағдайына қарай жіктеу.
3 – принцип – еліміздің дамуына байланысты жұмысшы.
4 – принцип – экономикалық аудан, аймаққа, климатқа байл.
5 – принцип - өзі еңбек ететін жердегі орнымен байл.
Еңбек сипатының сандық және сапалық есебіне ала отырып, тарифтік жүйе жалақыны ұйымдастырады және реттейді.
Тарифтік квалификациялық анықтама – жұмыс күнделігіне разрядқа бөлінеді және жұмыс атқарушының бөлімі мен орындау іскерлігіне талаптар көрсетіледі.
Тарифтік сетка – кез-келген саладағы маман еңбегінің біліктілігі мен білімсіздігінің арасын айқындауға қызмет етеді.
Тарифтік стафка – жұмыскердің разрядқа байланысты уақыт өлшемінде еңбек ақы көлемін айқындауға қызмет жасайды.
6. Сыртқы экономикалық қызметті реттеу мақсаты мен құралдары.
Қазіргі жағдайларда әр елдің экономикасы сыртқы экономикалық қатынастардан тәуелді. Ол елдер арасындағы әр түрлі байланыстар арқылы көрінеді. Қазіргі кезде жеке елдің басқа елдермен әр түрлі өзара байланысқа түспей, өз бетімен дамуы іс жүзінде мүлде мүмкін емес. Елдер арасындағы экономикалық қатынастар тек сыртқы сауда, тауар айналысымен шектелмейді. Ол елдер арасындағы капитал қозғалысын, валюталық қатынастарды, жұмысшы күші қозғалысын, ғылыми-техникалық айырбастарды қамтиды. Біздің уақытымызда экономикалық қатынастар елдер арасындағы тек белсенді байланыстармен ғана емес, жаңа құбылыс – барлық шаруашылық өмірдің ғаламдануымен, әлем елдерінің экономикалық тұтастығының қалыптасуымен сипатталады.
Халықаралық экономикалық қатынастар (ХЭҚ) – бұл елдердің ұлттық экономикалары, шаруашылық субъектілері арасындағы шаруашылық байланыстарының жүйесі.
7. Экономикалық теорияның басқа ғылымдармен ара байланысы.
Өркениетті қоғам тарихының басталуымен бірге қоғам оқитын ғылымдар жүйесі пайда болды. Қоғам оқитын ғылымдарға философия, тарих, саясаттану, география, демография, экономикалық теория жатады. Әр ғылымның өз оқу объектілері бар, бірақ барлық ғылымдар бірін-бірі толықтырып, өзара әрекет етеді және де тұтас қоғамдық ғылымдарды құрайды. Яғни өзінің оқу пәні ретінде жеке адамды емес, адамдардың аңдар әлемінен бөлініп, саналы, мақсатты түрде өмір сүре бастаған уақытынан бастап барлық адамдар жиынтығын қарастыратын ғылым. Қоғам тек табиғат әсерінен ғана дамыған жоқ, оған қоғам дамуының өзіне тән заңдары да әсер етті. Кез-келген ғылымның мақсатына шынайы процестерді, фактілерді талдау, заңдылықтар мен өзара байланыстарды, тенденцияларды анықтау жатады, яғни өз пәні, зерттейтін басты тақырыбы болады. Экономикалық теория – қоғамдық немесе әлеуметтік ғылым. Бұл дегеніміз, осы сияқты басқа да ғылымдармен бірге (мыс. тарих, педагогика, саясаттану) қоғам әлемін, ондағы адамдардың бірлескен өмірін зерттейді. Сонымен қатар, әр әлеуметтік ғылымның (социологиядан басқа) өз сферасы, өз мәселелері бар. Мысалға, саясаттануда – саясат сферасы, тарихта – қоғамның даму процесі, педагогикада – рухани өмір мәселелері: білім беру, оқыту, тәрбиелеу.
8. Монополия теориясы. Монополистік бәсекелестіктер.
* Ерекшеліктері:
Жетілмеген бәсеке нарығы дегеніміз сатушылар мен сатып алушылардың нарықтық бағаға әсер ете алатын нарықтық құрылымы. Оған жататындар: монополия, монополистік бәсеке, олигополия.
Таза монополия бір фирма жақын орын басушылары жоқ тауардың жалғыз жабдықтаушысы болғанда орын алады..
Таза монополияның сипаттама белгілері:
Монополияның келесідей түрлерін бөледі:
-Жабық монополия – бұл бәсекеге заңдық тиым салулармен қорғалған монополия (патенттік қорғаулар, авторлық құқық институты);
- табиғи монополия – бұл ұзақ мерзімді орта шығындары ең төмен болатын саладағы монополия, яғни сол кезде бір фирма бүкіл нарықта қызмет етеді;
- ашық монополия – бұл арнайы қорғауы жоқ бір фирманың уақытша өнімнің жалғыз жабдықтаушысы болатын монополиясы;
-қарапайым монополия – бұл әр анықталған уақыт сәтінде өз өнімін барлық сатып алушыларға бір бағада сататын монополия.
Монополистік бәсеке – бұл салыстырмалы түрде көптеген ірі емес өндірушілер ұқсас, бірақ сәйкес емес өнімдер ұсынатын нарықтық жағдай.
Монополистік бәсекек үшін жүздеген немесе мыңдаған фирмалардың болуы міндетті емес, көп емес саны жеткілікті.
Монополистік бәсекенің белгілері:
Монополиялық бірлестіктер ХІХ-ХХ ғ.ғ. Шет елдерде нарықтың кең масштабты монополизациясы болды. Тәуелсіз бәсекелестік тек Англияда ХІХ ғ-да көрінді. Қазіргі күнде батыста бұны бағалы қағаздар нарығында немесе ауылшаруашылық өнімдердің нарығында байқауға болады.
9. ҚР-да халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық саясаттың бес басты бағыттары:
1997 жылдың қараша айындағы Елбасының Қазақстан халқына жолдауында өтпелі кезеңдегі әлеуметтік экономикалық дамудың қорытындысы шығарылды, тежеуші факторлар айқындалып, 2030 жылға ұзақ мерзімді мақсаттар мен олардың мерзімдері көрсетілді.
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру мына үш кезеңде болуы қажет:
Мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне алады. Оларға – оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы отбасын жатқызамыз.
Әлеуметтік саясат: халықтың қамсыздандырылмаған топтарын қорғау, жұмыссыздықты әлеуметтік қорғау, жұмысбастылық саясаты, қоршаған ортаны қорғау. (білім, медицина, мәдениет).
Нарықтық экономика жағдайында тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың бірден-бір механизмі ретінде индексация өркениетті әлемде кеңінен қолданылады. Ол тұрғындардың ақшалай табысы мен сатып алу қабілеттілігін сүйемелдеуге бағытталған. Индексациялауға тұрғындардың бюджеттен алатын ақшалай табысы да жатады (жәрдем ақы, зейнет ақы, стипендия, жалақы).
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің басты элементі ретінде олардың ақшалай табысын индексациялауды жатқызады. Оның мәнісі: инфляция келтірілген зиянның толтыруға қызмет етеді.
10. Экономикалық ғылым әдістемесі. Экономикалық үрдістерді тану әдістері. Экономикалық заңдар мен категориялар.
Әдіс дегеніміз көмегі арқылы экономикалық процестер мен құбылыстар оқытылатын тәсілдер, принциптер жиынтығы.
Экономикалық теорияның экономика сферасы үшін маңызды келесідей зерттеу әдістері бар (1.7. сызба):
Бақылау (экономикалық құбылыстарды, процестерді шынайы түрінде қабылдау) және іс жүзінде болып жатқан фактілерді жинау әдісі. Эксперимент әдісі – бұл зерттелетін объект арнайы жасалған және бақыланатын жағдайдаға қойылғанда, жасанды ғылыми тәжірибе өткізуді ұсынады. Үлгілеу әдісі - әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды олардың теориялық үлгілері бойынша зерттеуді қарастырады. Ғылыми абстракция әдісі – құбылыстарды кездейсоқтықтардан тазартып, заттың мәнін бөліп көрсету, яғни ерекше ойлану тәсілі. Талдау әдісі – бір құбылыстың бірнеше құбылыстарға бөлінуі және олардың әрқайсысының жеке қарастырылуы, яғни әлеуметті-экономикалық құбылыстарды бөліктері бойынша зерттеу.
Синтез әдісі - зерттеудің бірнеше шашыраңқы объектілерін біреуге топтастыру және оны біртұтас ретінде қарастыру.
Экономикалық заңдар экон – қ құбылыстар мен процестердің ішкі мәнін көрсететін тұрақты, көп рет қайталанатын себеп – салдарлық байланыстары.Түрлері: арнаулы, ерекше, жалпы.
Барлық экономикалық құбылыстар мен процестер экономикалық заңдардың әсері арқылы дамып отырады. Экономикалық заң дегеніміз қоғамның экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен процестерінің байланыстары. Олар өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну қатынастарының даму заңдары. Қоғамның даму заңдарының — экономикалық заңдар мен табиғат заңдарының, ортақ белгілері және сонымен қатар айырмашылықтары болады. Бұларға ортақ белгілер, ол экономикалық заңдар, табиғатзаңдары сияқты, объективтік заңдар, яғни,олар адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз жаратылып, әрекет етеді.
Ерекше экономикалық заңдар — бұл шаруашылықтың нақты тарихи формасының даму заңдары.
Жалпы экономикалық заңдар — бұл барлық тарихи дәуірле тән заңдар, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесіп процесс етіп байланыстырады. Бұған қоғамдық еңбек бөлу заңы, т.б. заңдар жатады. Экономикалық заңдар өздері, өз алдына әрекет ете алмаған экономикалық прогресс өзімен-өзі, өз алдына жүріп отырмақ Бұл үшін адамдардың, олардың қажеттіктері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеті қажет.
Экономикалық категориялар — қоғам өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы: сұраныс, ұсыныс, қаржы, несие, меншік, жалақы, нарық, пайда, тауар, ақша т.б. Экономикалық заңдардың жиынтығы, қоғамның даму заңдылықтарын белгілейтін экономикалық заңдар жүйесін құрайды. Бұл жүйені құратын заңдарды негізгі, басты, басты емес деп бөлуді дұрыс деуге қиын. Қоғам өмірін талдауда, жүйелік әдіс қолдану керек жағдайда, барлық заңдар маңызды, өзара байланысты болады. Тек бір ғана заңды пайдалануда болған қателікті барлық жүйені бүлдіріп, қоғамдағы тепе-тендікті жояды. Экономикалық ғылым, жалпы жүйедегі экономикалық заңдарды ерекше және жалпы экономикалық заңдар деп, ірі топта бөледі.
11. Инвестиция өндірістік қорларды қаржыландыру көзі ретінде. Инвестиция құрылымы.
Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды , яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы клешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады.
Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық , құрылыс) өсуіне , дамуы жұмсалану үшін салынатын салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған акцияларға , облигациялар және басқадай құнды қағаздарға банктердің депозиттерін салынған салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
ә) ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан артық;
Инвестор – қор нарығында құнды қағаздарды сатып алушылар болып табылады.
Ұлттық инвестор дегеніміз- Қазақстан Республикасында инвестицияны жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Заңды тұлғасы.
Инвестициялық саясат дегеніміз – халық шаруашылығының әр түрлі салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты. Инвестициялық қызмет дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілер жүзеге асыратын табыс алу және меншікті капиталын өсіру мақсатындағы қаражат жұмсалымы.
2003 жылдың 9-сәуірдің Президенттік Қазақстан Жолдауында үкімет 2015 жылға дейінгі Индустриялық - инновациялық даму бағдарламасын әзірлеген:
12. ҚР аймақтың дамуының жағдайы мен болашағы.
Әр бiр қала мен елдi мекен экономикалық дамуды жетiлдiруге қолайлы өзiндiк жергiлiктi жағдайларымен сипатталады. Аталмыш жергiлiктi жағдайлар экономикалық даму стратегиясын өндiру мен қалыптастыруға негiз бола алады. Тәжiрибе көрсетiп отырғанындай, жергiлiктi күштi экономиканы қалыптастыру үшiн қауымдар жергiлiктi жердiң әлді, әлсiз жақтарын және мүмкiндiктерi мен қауiптерiн ескере отырып, бiрлескен стратегиялық тұрғыда жоспарланған ic әpeкeттep жүргiзуi тиiс.
Бұндай процесс аймақтарға деген бизнестiң, жұмысшы күшi мен жәрдем институттарының қызығушылығын apттыpaды.
Жеке секторларды дамытудағы келеңсiздiктердi жойып әлеуметгiк –экономикалық дамуды белсендi түрде зерттей отырып, нығайту мақсатында стратегия бағдарламалар мен жобалар қабылданып отырылды. Осылайша, аймақтар өзiнiң экономикалық базасын ұлғайтып, тұрғындарды еңбекпен қамтамасыз етiп отырды.
Қазіргі танда қалалар мен аудандық жерлердiң алдындa зор мaқсaттap қойылып отыр, Ол дегенiмiз аймақтардың жергiлiктi экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлы түрде жургiзу қажеттiгiнiң зор маңызы бар eкенін көрсетедi.
13. Экономикалық теория қызметі.
Экономикалық теорияның міндеттеріне келесілер жатады:
Танымдылық – экономикалық заңдар біліміне сүйене отырып экономикалық құбылыстарды оқуға мүмкіндік береді;
Тәжірибелік – алған білімді шаруашылық тәжірибеде қолдануға мүмкіндік береді;
Сыншылдық – экономикалық қызметтерде болып жатқан құбылыстарға дұрыс баға беруге мүмкіндік береді;
Әдістемелік – экономикалық теория пайда алудың дайын ережелер жинағы емес, экономикалық процестерді оқу әдісі болып табылады.
Болжамдық - алған білім негізінде объектінің болашақ дамуын болжауға мүмкіндік береді.
Экономикалық теорияның басты назарында – қоғамның шаруашылық, өндірістік өмірі, игіліктерді жасау, тарату, айырбастау және тұтыну процестеріндегі адамдар арасындағы экономикалық байланыстар мен қатынастар. Нақтырақ айтсақ, бұл өндіріске қандай ресурстар керектігі, шаруашылық процестері қалай жүргізілетіндігі, экономикаға ақша не үшін керектігі, көптеген адамдардың экономикалық қызметтерін қалай келістіру керектігі, нарықтық механизм дегеніміз не және ол қалай жұмыс жасайтындығы, соңында неліктен дағдарыстар, жұмыссыздықтар, инфляция туындайтындығы жөніндегі сұрақтар
14. Шығын түрлері мен жіктелуі.
Шығындар – бұл нарықта құндық нысанға ие ресурстардың шығындары, нәтижесінде өнім өндіру мен сату іске асатын өндірілген ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Экономикалық шығындар - бұл фирма істеуге міндетті төлемдер немесе бұл ресурстарды баламалы өндіріске пайдаланудан басқа жаққа аудару үшін, фирма ресурспен жабдықтаушыларды қамтамасыз етуге міндетті табыстар. Бұл төлемдер ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Сыртқы (айқын) шығындар – бұл басқа жақтағы жабдықтаушылардың пайдасына кететін ақшалай шығындар.
Айқын шығындар - бұл пайдаланылған өндіріс факторларына төлеуге кететін барлық шығындар (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік мүмкіншілік). Бұны бухгалтерлік шығындар деп те атайды, яғни есептік кезеңде іс жүзінде орын алған фирманың шығындары.
Ішкі (айқын емес) шығындар – бұл баламалы шығындар, яғни өз ресурстарын өздері пайдаланудың барлық шығындары. Бұл осы ресурстарды пайдаланудан болуы мүмкін ақшалай төлемдеріне тең. Өндірістің айқын және баламалы шығындарын есептеу фирма пайдасын нақты бағалауға мүмкіндік береді.
Таза экономкалық пайда – бұл кәсіпорынның сыртқы және ішкі шығындарды алып тастағандағы жалпы түсімі (қалыпты пайданы қоса). Тұрақты шығындар(fixed costs- FC) – бұл өндіріс көлемі мен сату көлемдерінің өзгерісінен тәуелсіз шығындар. Ауыспалы шығындар (variable costs - VC) – бұл өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгерісінен тура тәуелді шығындар. Оған шикізат, жылу, жұмысшылардың еңбек ақысы, энергия, транспорт шы Жалпы шығындар (Total costs -TC) – бұл әр өндіріс көлеміндегі тұрақты шығындар мен ауыспалы шығындардың сомасы: TC = FC + VC
ғындары жатады.
15. Жіктеудің қазіргі тенденциялары.
16. Экономикалық теория және экономикалық саясат. Қазіргі экономикалық ойлаудың қалыптасуында экономикалық теория рөлі.
17. Акционерлік қоғамдар (корпорациялар). Қаржы-өндірістік топтар.
18. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты: қажеттілік, мәні, мақсаты.
Кез келген әлеуметтік ұйымының түбірлі мәселесі - адамдардын басым көпшілігін экон. қызметін үйлестірү арқылы адамға қажетті материалдық игіліктерді өндірү, тұрмыстық қызмет түрлерін көрсетү.
Әлеуметтік ұйымының субъектісі – мемлекет, ал объектісі – халық.
Мемлекеттің реттеушілік қызметінде ең ірі және маңызды саланың бірі –
- Әлеуметтік саясат: халықтың қамсыздандырылмаған топтарын қорғау, жұмыссыздықты әлеуметтік қорғау, жұмысбастылық саясаты, қоршаған ортаны қорғау. (білім, медицина, мәдениет).
Экономикалық құбылыстардың әсерінен мемлекет тарапынан қоғамды қорғау іс – шараларының тізімі:
Мемлекетінің әлеуметтік саясатының мәні - әлеуметтік топтардың, қоғам жіктерінің арасындағы қатынастарды қолдау, қоғам мүшелерінің өмір сүру деңгейінің көтерүді, қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық саясаттың бес басты бағыттары:
1997 жылдың қараша айындағы Елбасының Қазақстан халқына жолдауында өтпелі кезеңдегі әлеуметтік экономикалық дамудың қорытындысы шығарылды, тежеуші факторлар айқындалып, 2030 жылға ұзақ мерзімді мақсаттар мен олардың мерзімдері көрсетілді.
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру мына үш кезеңде болуы қажет:
19. Қоғам өмірінде өндірістің мәні. Табиғи және әлеуметтік өмір сүру жағдайы.
Адамдарға өмір сүру үшін белгілі жағдайлар мен игіліктер қажет. Бір игіліктер күш жұмсаусыз алынса, басқалары олай алынбайды, оларды жасау керек, алу керек. Өндірілген игіліктер экономикалық игілік немесе өнім деп аталады.
Қоғамдық өндіріс – бұл қоғамның, жеке адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы игіліктерді жасауға бағытталған әлеуметтік-еңбектік қатынастар процесі. Қоғамдық өндіріс:: Материалдық :Материалдық игіліктер өндірісі
Материалдық қызметтер өндірісі
Материалдық емес: Материалдық емес игіліктер өндірісі
Материалдық емес қызметтер өндірісі
20. Нарық экономикасының неомонополияланған секторы. Монополияға қарсы заңдар және саясат.
Қысқа мағынада, нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы қатынастар жүйесі, басқа сөзбен айтқанда ұсыныс пен сұраныс арасындағы қатынастар жүйесі. Кең мағынада нарық – бұл белгілі қоғамның экономикалық жүйесінің барлық деңгейінде, барлық қоғамдық ұдайы өндіріс шеңберінде тауар мен ақша нысанында игіліктер мен қызметтердің қозғалысының күрделі механизмі.
21. Мемлекеттік бюджет. Оның құрылымы мен мазмұны. Бюджеттік кодекс 2009ж
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің кірістері мен шығыстары жазылған тізім, яғни заңдық күші бар, ағымдағы жылға жасалған негізгі қаржылық жоспар.
Қазақстанда мемлекеттік бюджет Қазақстан Республикасының парламентімен бекітіледі. Материалдық мағынасы бойынша бұл ақшалай қаржылардың орталықтанған қоры; әлеуметтік-экономикалық мағынасы бойынша – қоғамның әлеуметтік міндеттерін іске асыру үшін ұлттық табыстың және қоғамдық өндірістің басқа да макроэкономикалық көрсеткіштерін қайта таратудың негізгі қаржысы.
Бюджетті ұйымдастыру нақты бюджеттік құрылым мен ойластырылған бюджеттік процесті ұйғарады. Бюджеттік құрылым – бұл бюджеттік жүйені қалыптастырудың ұйымдастырушылық приніптері мен құрылымы. Бұл әр мемлекеттің өзіне тән ерекшеліктерімен анықталады. Бюджеттік процесс – бұл барлық деңгейдегі бюджеттердің жасалуы, қаралуы, бекітілуі және орындалуы бойынша билік органдарының қызметі. Бюджеттік процесс 4 негізгі кезеңнен тұрады:
Бюджеттік процестің құрамдас бөлігі болып бюджеттік реттеу табылады, яғни әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасында қаржылық ресурстарды бірен-сарандап қайта тарату. Бюджет тапшылығы – бұл осы кезеңдегі бюджет шығындарының оның табыстарынан артып кеткен ақшалай сомасы. Мемлекеттік бюджет тапшылығы мәселесін шешудің төрт негізгі тәсілін айтуға болады: Шығындарды азайту, Табыстарды жоғарылату, Ақша эмиссиясы, Мемлекеттік қарыздар.
22. Еңбек үрдісінің қарапайым сәттері. Өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар.
Өндіргіш күштер дегеніміз жұмысшы күші мен өндіріс құралдары (еңбек заттары мен еңбек құралдары) жиынтығы, өндірістік күштер – адамның өз өндірісі мен тұтынуы үшін бейімдей алған күштер.
. Өндірістік қатынастар дегеніміз өмірге қажетті игіліктерді өндіріу, тарату, айырбас және тұтыну жөніндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар.. өндірістік қатынастар – өндіріс процесіндегі адамдар арасындағы қатынастар.
23. Қазіргі жағдайдағы халықаралық монополия мен монополиялық қатынастар рөлі.
24. Салықтың экономикалық мазмұны. Салық түрлері. Салық салудың негізгі принциптері.Салық кодексі 2009 ж.
Салықтар – бұл заңдық актілермен анықталған, жеке және заңды тұлғалардан мемлекетпен алынатын міндетті төлемдер.
Салықтар 3 негізгі міндетті орындайды:
Қазыналық міндеті – негізгі. Яғни салықтар арқылы мемлекеттік ақша қорының қаржылары қалыптасады (фисальдық - фиск латынның fiscus сөзінен мемлекеттік, қазына түсінігін береді ).
Реттеуші міндеті – салықтар ұдайы өндірістің барлық процестеріне әсер етуге мүмкін, мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі құралы болып табылады.
Таратушы міндеті – салықтар микро және макро деңгейлердегі ұдайы өндіріс нәтижелерін таратудың және қайта таратудың мемлекет қолындағы маңызды құралы болып табылады. Кейбір әдебиеттерде реттеуші және таратушы функцияларды біріктіріп – экономикалық міндет деп атайды.
Салық жүйесінің тиімді қызмет етуіне келесідей салықтардың қалыптасу принціптері әсер етеді:
Міндеттілігі;
Мерзімі, тәсілі және мөлшері бойынша анықталғандығы;
Салық төлеушілер жағынан ыңғайлылығы;
Салық мөлшерлерінің қалыптылығы;
Барлық салық төлеушілер үшін біркелкілігі;
Салықты капиталдан, активтерден емес, табыстан ұстауы және т.б.;
Салықтарды әртүрлі түрге бөлетін бірнеше белгілері бар:
Салықтандыру субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын және жеке тұлғалардан алынатын салық;
Мәжбүр ету сипаты бойынша: тура және жанама салықтар;
Салықтандыру объектілерінің сипаты бойынша: табысқа, меншікке, мүлікке, айналымға, сатып алуға салынатын салықтар.
25. Өндірістің негізгі факторлары: еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік. Еңбектің өнімділігі мен қарқындылығы.
26. Кәсіпкерлік капитал. Кәсіпкерлік капиталдың айналу және қайта айналуы. Негізгі және айналым капитал.
..Кәсіпкерлік – бұл адамдардың, заңды тұлғалардың меншік нысандарынан тәуелсіз, тауарларға (жұмыстар мен қызметтерге) сұранысты қанағаттандыру жолымен пайда немесе жеке басына табыс алуға бағытталған ынталы қызметі. Ол жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) немесе шаруашылық іс жүргізу құқығы бар мемлекеттік кәсіпорындарға (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген. Кәсіпкерлікке бұндай анықтама Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде берілген. Капитал – бұл көптеген экономикалық игіліктерді өндіру мақсатында жасалатын кез-келген ресурс.
Жер адамдармен олардың өмір сүру кеңістігі немесе ауа және күн сәулесімен қатар тұтынылатын табиғи игілік ретінде пайдаланылады.
27. Қазақстанның дүниежүзілік интеграциялық үрдістер мен халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысуы
Бүгінгі тандағы халықаралық экономикалық қатынастардың маңызды мәселелердің оқу, Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісіндегі орының, ҚР-ның бәсекелестік деңгейінің өсуін анықтау, жаһанданудың қазіргі тенденцияларын және елдің әлеуметтік-экономикалық процесіне әсерін анықтау. Жаһандық мәселелерді шешудегі халықаралық ынтымақстыстық формаларын анықтау. Сонымен қатар, Қазақстанның әлемдік интеграциялық процестер мен халықтың экономикалық ұйымдарға қатысуын көрсету мақсат болып табылады.
Халықаралық экономикалық интеграция дегенiмiз экономиканың өзара бейiмделуi олардың бiртұтас ұдайы өндiрiс процесіне енуі.
Интеграция өзiне бiрнеше маңызды белгiлермен сипатталады.
Белгiлi бiр елдiң интеграциясының қажетті шарттары:
Әлемдiк шаруашылықтағы интеграциялық өзгерістің экономикалық немесе абсолюзациясы мумкiндiгi eKi көзқарас тұрғысында қарастырылады:
Интеграцияның барысы ресми турде құрылған экономикалық одақтар шеңберiнде әpeкeт етедi.
Қазiргi таңда бiр-бiрiн өзара толықтырып және тығыз байланыстыра отырып, интеграцияның барысы eкi түрде қарастырылады:
28. Кәсіпорын қорының құрылымы. Қорлар айналымы және қайта айналуы.
29. Экономиканың жүйелік тәсілі. Қоғамның экономикалық жүйесі және оның әлеуметтік-экономикалық дамуын периодтаудың негізгі бағыттары.
Жүйе (грек тілінен - құрастыру, біріктіру, қосу) – заңдылықтардың бір – бірі мен байланысты құбылыстардың объективті бірлігі. Бір тұтас толықтықты құрайтын өзара әрекет ететін элементтердің күрделі жүйесі.
Экономика – күрделі жүйе. (кәсіпорындар, үй шаруашылығы, нарық, ұлттық экономика, жалпы әлемдік экономика).
Экономикалық жүйенің жіктелуі:
* Ашық экономикалық жүйе - іскерлік операциялар ел іші мен қатар халықаралық сыртқы экономикалық байланыстармен жүргізіледі.
2) Меншік қатынастар мен экономикалық байланыстар нысандары сияқты критерилері жатады.
Бұл критерилері:
30. Абсолютті рента. Жалға алу ақысы, жер бағасы.
31. Қоғамдық өндіріс. Ұдайы өндіріс. Қоғамдық өнімнің қозғалу сатылары.
Өндіріс бұл адамдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған мақсатты қызмет.
Қоғамдық өндіріс – бұл қоғамның, жеке адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы игіліктерді жасауға бағытталған әлеуметтік-еңбектік қатынастар процесі. Қоғамдық өндіріс::
Материалдық :Материалдық игіліктер өндірісі
Материалдық қызметтер өндірісі
Материалдық емес: Материалдық емес игіліктер өндірісі
Материалдық емес қызметтер өндірісі
Қоғамдық өндірістің маңызды түрі:
өндіріс
бөлу
айырбас
тұтыну.
32. Физикалық және моралды тозу. Амортизация және амортизациялық қор.
33. Дифференциалды рента І және ІІ
Аграрлы қатыпастар қүрылымындаі-ы басгы лкоиомикалык ' катыиастарға ренталык қатыііастарды жатқызамыз. ■-:
Ауыл шаруашылығы косіпкерлеріне жсрді арендаіа бсре отырыи, жер иегері бүл үшіи белгілі толем — рента алады. Жер рентасы жер иегеріне арендалық толем түріиде гөлечсді. Алаііда •* арендйлык, төлем менжеррентасын баламалап (тецестіріп) карауға і !|'" болмайдці. Ареидалықтөлем рентаға қараганда саіцшқжап.шан ;;|* коптеу. Арендалық төлемге мыналар енді: жср реіітасьшыи озі. ;.| жерде сальінғаи үй-күрылыстары меп жабдыктарыиьш | амортизанияса, жерге жұмсалған капиталдын пайызы (%), ауыл шаурашылығы жүмыскерлері жалақмсыпьщ бір болігі.
Жер рептасы — жер учаскісім уакытша қолдаііғаііга (найдаланғаига) төлспетіи толем. Осы толем косымша қушіыи арсндатор капиталыныц орташа пандасыпаи артық болу есебінс»пайда болады.
Мынандай сауал туындайды: мүндай артыктық калаіі пайда болады? Бүл сауалга диффереңциалдық жоне абсолютті рента қүрылуыныц механизмін талдау аркылы коз жеткізуге болады. • / Дифферепциалдық рентаиыц екі түрі бар: І-ші жә.іе ІІ-ші ' диффсреициалдык реиталар. І-ші дифференииалдык пеіітанын күрылу себебін жерді шаруашылык объектісі ретііще моиополиялау болын табылады. Оның мәмісі мыыада: сапалыкжағынап жаксы жоіте орташажсручаскілерін гіайдшіамғаи косіпкср-арепдаіорлар, өздерінше жерді шаруашылық объектісі ретіпде игсреді
34. Экономикалық институттар, оның мәні, рөлі және өзгешелігі. Институттар мен ұймдар.
Институт - дегеніміз бірыңғай жинақталған адамдардың ережелерінің формальды және формальды емес ережелері.
Жеке меншік өзінің әріптестерімен заңды келісім жасай отырып, жеке тұлғаларға немесе кәсіпорындарға материалдық ресурстарды өз қалауларынша тауып,бақылап,қолданып және жүзеге асыруға ерік береді.
Жеке меншік институты ғасырлар бойы мұра құқығымен қуатталады,яғни жеке меншік иесі болып әкесі одан соң баласы мұрагер болып қалады
Кәсіпкерлік дегеніміз - адамдармен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді.
Кәсіпкерлік шығармашылық күш-жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты.
35. Өндіріс уақыты және айналу уақыты. Кәсіпорынның айналым қаржысы.
36. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі үлгілері.
Экономиканы мемлекеттік реттеу – бұл экономиканы тұрақтандыруға және өзгермелі жағдайларға бейімделуіне заңдық, орындаушылық және бақылаушылық сипаттағы шаралар жүйесі. Мемлекеттік реттеудің жалпы стратегиясы келесідей принціптерге негізделеді:
Барлық тепе-тең жағдайда экономиканы ұйымдастырудың нарықтық нысанын жоғары бағалау керек. Мемлекет жеке бизнес қызығушылық танытпайтын, тек әлеуметтік-маңызды салаларды қаржыландыруы керек;
Мемлекеттік реттеу бизнеспен бәсекелеспеуі керек, керісінше оған көмектесуі керек;
Мемлекеттік салық, несие және қаржы саясаттары экономикалық өсу мен әлеуметтік тұрақтылыққа мүмкіндік туғызу керек ;
Экономиканы мемлекеттік реттеу әсіресе шаруашылық дағдарыстары және халықаралық қатынастар кезінде ерекше маңыздылыққа ие болады;
Мемлекеттік араласу нарықтық нысанға енген сайын тиімдірек болады;
Осындай жағдайларда қазіргі нарықтық экономика «мемлекеттік реттелетін» және әлеуметтік бағытталған болып табылады. Мемлекет тұрақтылық пен өркениеттің арқа сүйенеріне айналады.
37. Меншік экономикалық, заңды, тарихи категория ретінде. Меншік мазмұны.
1 Экономикалық мағынадағы меншік – бұл мүліктерді меншіктеу және шаруашылыққа пайдалану бойынша адамдар арасындағы шынайы қатынастар. Меншік қатынастары – бұл материалдық және рухани игіліктерді меншіктеу бойынша адамдар арасындағы қатынастар. Меншік экономикалық қатынас ретінде адамзат қоғамының қалыптасуы кезінде пайда болды.
Меншіктің субъектілері мен объектілері арасындағы мүліктік қатынастар-ды, заңдық қатынастарды Ежелгі Римнің құқықтық заңдары Римдік құқық анықтаған.
Иелену – объектінің белгілі бір субъектіге қарауы, меншік иесінің нақты құқығы.
Пайдалану – меншік объектісін оның қызметіне сәйкес және пайдаланушының шешімі бойынша қолдану.
Билеу – субъект объектіге өз қалауы бойынша билік етуге құқылы.
Меншік экономикалық жүйе ретінде субъектіден (меншік иелері), объектіден (мүліктер), басқа субъектілерден (басқа иеленушілер немесе меншік иесі еместер) тұрады. Шаруашылық қызметтерге экономикалық агенттер деп аталатын шаруашылық субъектілері қатысады.
Меншікті экономикалық ресурстар мен тұтыну игіліктерін иеленудегі экономикалық агенттер арасындағы қатынас ретінде анықтауға болады.
Экономикаға экономикалық қатынастардың үш түрі енеді:
техникалық-экономикалық қатынастар;
әлеуметтік экономикалық қатынастар;
ұйымдастырушылық-экономикалық қатынастар.
Меншіктің экономикалық қатынастар жүйесі келесідей элементтерді қамтиды: иемдену қатынастары, мүліктерді шаруашылыққа пайдалану қатынастары, экономикалық іске асыру қатынастары. Иемдену қатынастары – бұл адамдар арасындағы экономикалық қатынастар, яғни мүліктерге өзінікі ретінде олардың қатынастарын қалыптастырады. Өндіріс құралдарының меншік иелері жасау қызметімен үнемі өздері айналыспайды, олар өздерінің мүліктерін шаруашылық мақсатта қолдануға мүмкіндік береді. Сонда меншік иесі мен кәсіпкер арасында мүлікті шаруашылыққа қолдану қатынасы туындайды. Меншік өз иесіне табыс әкелген жағдайда экономикалық тұрғыдан іске асады. Экономикалық қатынастар жүйесі барлық шаруашылық процесін қамтиды. Меншік қатынастарының жүйесі адамдардың экономикалық қызығушылықтарын (материалдық және мүліктік) туындатады. Жеке меншік құқығы дегеніміз жеке немесе заңды тұланың «құқықтар жинағын» толық немесе оның біреуіне ие болуы. Сондықтан жеке меншіктің әртүрлі нысандары туралы айта аламыз.
Мемлекеттік меншік құқығы дегеніміз барлық құқық жинағына немесе оның кейбіреулеріне тек мемлекеттің ие болуы.
38. Экономикалық рента жер және оның байлықтарының кіріс формасы ретінде. Рента түрлері.
Аграрлы қатыпастар қүрылымындаі-ы басгы лкоиомикалык ' катыиастарға ренталык қатыііастарды жатқызамыз. ■-:
Ауыл шаруашылығы косіпкерлеріне жсрді арендаіа бсре отырыи, жер иегері бүл үшіи белгілі толем — рента алады. Жер рентасы жер иегеріне арендалық толем түріиде гөлечсді. Алаііда •* арендйлык, төлем менжеррентасын баламалап (тецестіріп) карауға і !|'" болмайдці. Ареидалықтөлем рентаға қараганда саіцшқжап.шан ;;|* коптеу. Арендалық төлемге мыналар енді: жср реіітасьшыи озі. ;.| жерде сальінғаи үй-күрылыстары меп жабдыктарыиьш | амортизанияса, жерге жұмсалған капиталдын пайызы (%), ауыл шаурашылығы жүмыскерлері жалақмсыпьщ бір болігі.
Жер рептасы — жер учаскісім уакытша қолдаііғаііга (найдаланғаига) төлспетіи толем. Осы толем косымша қушіыи арсндатор капиталыныц орташа пандасыпаи артық болу есебінс»пайда болады.
Мынандай сауал туындайды: мүндай артыктық калаіі пайда болады? Бүл сауалга диффереңциалдық жоне абсолютті рента қүрылуыныц механизмін талдау аркылы коз жеткізуге болады. • / Дифферепциалдық рентаиыц екі түрі бар: І-ші жә.іе ІІ-ші ' диффсреициалдык реиталар. І-ші дифференииалдык пеіітанын күрылу себебін жерді шаруашылык объектісі ретііще моиополиялау болын табылады. Оның мәмісі мыыада: сапалыкжағынап жаксы жоіте орташажсручаскілерін гіайдшіамғаи косіпкср-арепдаіорлар, өздерінше жерді шаруашылық объектісі ретіпде игсреді
39. Экономиканың мемлекттік реттелуі: мақсаты, қызметі, құралы.
Экономиканы мемлекеттік реттеу – бұл экономиканы тұрақтандыруға және өзгермелі жағдайларға бейімделуіне заңдық, орындаушылық және бақылаушылық сипаттағы шаралар жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу 3 негізгі мақсатты көздейді:
Экономикалық қызметтердің түрлері:
Мемлекеттік реттеудің құралдары
40. Меншік түрлері. Меншік формасының әртүрлілігінің объективті қажеттілігі.
Меншік - күрделі де көпқырлы құрылым. Ол экономикалық жүйенің негізі болып табылады.
Жеке меншік өзінің әріптестерімен заңды келісім жасай отырып, жеке тұлғаларға немесе кәсіпорындарға материалдық ресурстарды өз қалауларынша тауып,бақылап,қолданып және жүзеге асыруға ерік береді.
1.Жеке меншік
2.Ұжымдық меншік:
а) серіктестіктер
ә) кооперативтік
б) акционерлік
в) ортақ өндіріс болып бөлінеді
3. Мемлекеттік
4. Жалдамалық
5. Шет елдік фирмалармен бірлескен
41. Бәсекелестік мәні, оның экономикалық рөлі. Бәсекелестіктің жетілген және жетілмеген теориялары.
Бәсекелестік (лат. Concurro – сталкиваюсь) – бұл нарықтық шаруашылық қатысушыларының арасындағы өндірістің, сатып алудың және сатудың ең жақсы шарттары үшін күресу. Бәсекелестіктің пайда болу себептері:
а) нарық жағдайының негізгі параметрлері;
б) белгілі бір тауар иесінің толық шаруашылықтық ерекшеліктері;
в) сатушылар мен сатып алушылардың нарықтық бағаға тәуелділігі.
Жетілмеген бәсеке мемлекеттің нарыққа активті түрде әсер ету күші негізінде пайда болады.
Жетілген бәсеке – бұл өнімнің бір түрін өндіретін көптеген өндірушілер арасындағы бәсекелестік.
42. Халықаралық ынтымақтастық бүкіләлемдік мәселелерді шешуде.
Бүгінгі тандағы халықаралық экономикалық қатынастардың маңызды мәселелердің оқу, Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісіндегі орының, ҚР-ның бәсекелестік деңгейінің өсуін анықтау, жаһанданудың қазіргі тенденцияларын және елдің әлеуметтік-экономикалық процесіне әсерін анықтау. Жаһандық мәселелерді шешудегі халықаралық ынтымақстыстық формаларын анықтау. Сонымен қатар, Қазақстанның әлемдік интеграциялық процестер мен халықтың экономикалық ұйымдарға қатысуын көрсету мақсат болып табылады.
Халықаралық экономикалық интеграция дегенiмiз экономиканың өзара бейiмделуi олардың бiртұтас ұдайы өндiрiс процесіне енуі.
Интеграция өзiне бiрнеше маңызды белгiлермен сипатталады.
Белгiлi бiр елдiң интеграциясының қажетті шарттары:
Әлемдiк шаруашылықтағы интеграциялық өзгерістің экономикалық немесе абсолюзациясы мумкiндiгi eKi көзқарас тұрғысында қарастырылады:
Интеграцияның барысы ресми турде құрылған экономикалық одақтар шеңберiнде әpeкeт етедi.
Қазiргi таңда бiр-бiрiн өзара толықтырып және тығыз байланыстыра отырып, интеграцияның барысы eкi түрде қарастырылады:
43. Кәсіпкерлік. Кәсіпкерлік (бизнес) түрлері мен формалары.
. Кәсіпкерлік – бұл адамдардың, заңды тұлғалардың меншік нысандарынан тәуелсіз, тауарларға (жұмыстар мен қызметтерге) сұранысты қанағаттандыру жолымен пайда немесе жеке басына табыс алуға бағытталған ынталы қызметі. Ол жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) немесе шаруашылық іс жүргізу құқығы бар мемлекеттік кәсіпорындарға (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген. Кәсіпкерлікке бұндай анықтама Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде берілген.
Кәсіпкерлік нарықтық экономиканың негізі болып табылады. Әртүрлі елдердің тәжірибесінде кәсіпкерліктің келесідей нысандарын бөледі:
*Жеке басылық
*Серіктестік
*Корпорация
*кооператив
*мемлекеттік кәсіпорын
Ынталанушы қызметінің көлеміне қарай келесідей түрге бөлінеді:
Жеке кәсіпкерлік – бір адамның және оның жанұясының кез-келген жасампаз қызметі;
Ұжымдық кәсіпкерлік – қандай-да бір ұжымның ынталы
Коммерциялық кәсіпкерлікке - қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының мәнін айқындайтын тауар - ақша қатынастары, тауар - айырбастау операциялары жатады.
Қаржылық кәсіпкерлік - коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай болғандықтан оның сатып алу, сату объектісі айрықшалығы - тауар болып есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар(акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер), яғни бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі. Қаржылық кәсіпкерлік -бұл коммерцияның бір түрі,онда қаржылық кәсіпкерінің технологиялық мәмлесі коммерциялық технология мәмлесі мен ұқсас болады, айырмасы тек тауар - қаржы активі болып саналады.
44. Пайданың экономикалық табиғаты. Пайда көлемін анықтайтын факторлар.
Тауарды сатудан (қызмет көрсетуден) түскен табыстан кеткен шығындарынан көп болуы пайда болып табылады. Кәсіпорынның немесе фирма қызметінің негізгі принципі пайданы максимизациялау болып табылады.
ТАБЫС – ШЫҒЫНДАР = ТАЗА ПАЙДА
Пайда бұл экономикалық теорияның ең күрделі және қарама-қайшы мәселелердің бірі болып табылады. Пайданың қайнар көзі және экономикада өсу туралы сұрақтар пікір таласты тудырады.
1.Меркантилистердің айтуы бойынша пайда айналыста пайда болады және оның қайнар көзі сыртқы сайда болып табылады.
2.Адам Смит және Дэвид Рикардо пайданы өніміне жұмысшы еңбегінің үлесін алп тастағанға тең деп есептеді.
3.Карл Марк пайданы тек жолдамалы еңбекпен жасауға 2-ші туынды және өзгертілген формадағы қосымша құн деп қарады.
4.Қазіргі Батыс экон. б/ша түрлі варианттардың келісімді бірігуі б/ып табылады:
1. Пайда – бұл барлық өндіріс факторлардан алынатын табыс;
2. Пайда – бұл кәсіпкерлік еңбек үшін марапаттау және техникалық жетістіктерді енгізуге арналған төлем.
Қазіргі кездегі пайда туралы түсінік 3 бағытта тарайды:
1.Кейнсиялдық пайданың жиынтық тұжырымдамасын макроэкономикалық деңгейде ұсынады;
2.Институцианалды - әлеуметтік леуметтік және сыртқы экономикалық факторы жағынан түсіндіріледі. Бұл барлық қоғамдық мүшелердің игілігіне қамқорлық жасау;
3.Неопластикалық пайданы максимальды көтерілген, жетілген және жетілмеген бәсекелестік жағдайда әрекет ететін жеке фирмалар деңгейінде жүргізіледі.
Фирма жалпы, орташа және шеткі табысты есептейді:
Жалпы табыс барлық сатылған өнімнің түсіміне тең;
Орташа табыс сатылған өнімнің бірлігіне есептеледі;
Шеткі табыс қосымша бірлігін сатқандағы жалпы табыстың өсуі.
Сандық жағынан пайда туады сатқандағы және шығындардың арасындағы айырымы.
Бухгалтерлік пайда – бұл жалпы табыс пен өндірістегі шығындар арасындағы байл.
Экономикалық пайда – бұл далпы табыс пен экономикалық шығындар арасындағы байл.
Пайда нормасы – бұл процентте өндірілген пайданың өндіріс шығындарына қатн.
Банктік пайда – табыс пен шығын арасындағы қатынас арасын анықталады
45. Табыс құрылымы. Қоғамда табысты үлестіру, теңсіздік мәселесі.
Табыс - әрбір нарықтық экономиканың қатыушыны соңғы мақсаты және оның күнделікті іс - әрекетінің объективті ынтасы;
Табыс – жеке тұлғаның қызмет нәтижесінің ақшалай көрінісі;
Табыс – нарықтық субьектінің басқарымына үнемі заңды түрде түсіп отыратын ақшалай сомасы.
Табсытың негізгі түсу көздері:
---Жұмыскердің табысы (жалақы, сияқы)
---Кәсіпкерлік табыс (пайда)
--Меншік табыс (салынан алынатын процнет және рента)
--Еңбек салығына байланыссыз түсетін әр түрлі әлеуметтік табыс ( жұмыссызға жәрдем ақы, пенсия, степендия)
Бірінші реттік табыстар:
--Еңбек қызметінен түскен табыстар: еңбекақы, кәсіпкер табысы;
---Жеке меншіктен түскен табыс: % - есудан түскен табыс, жер рентасынан, қозғалмайтын мүліктен табыс.
46. Формациялық тәсіл. Өндірістің 5 амалы.
47. Жалпы ұлттық өнім. Жалпы ішкі өнім.
48. Банктер, түрлері мен қызметі.
49. Қоғам шаруашылығының негізгі формалары мен үлгілері. Натуралды шаруашылық, оның белгілері мен ерекшеліктері.
* жеке еңбектің қоғамның жиынтық еңбегіне енгізу тәсілі.
* Экономикалық қызметті үйлестіру.
Шаруашылықтың бірінші тарихи нысаны натуралды шаруашылық болып табылады. Онда өндіріс пен тұтыну тікелей қосылған, ал қызметті үйлестіру патриархалды дәстүр мен еңбекке экономикадан тыс мәжбүр ету негізінде іске асырылады.
Натуралды шаруашылық – бұл адамдар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім жасайтын ұйымдастыру – экономикалық қатынастардың жүйесі.Натуралды шаруашылыққа тән сипаттар:
а) ұйымдастыру – экономикалық қатынастар жүйесінің тұтқырлығы;
ә) ерекшеленген түрлерге бөлуді жоққа шығаратын әмбебап қол еңбегі;
б) өндіріс пен тұтыну арасындағы тура экономикалық байланыстар. Ол мынадай формула бойынша дамиды: «өндіріс – бөлу – тұтыну», яғни жасалған өнім айырбасқа түспестен өндіріске қатысушылар арасында бөлініп, тұтынуға түседі.
Натуралды шаруашылық алғашқы тайпалық құрылыс қалыптасуы кезеңінде туып, құл еленуші мемлекеттерде үстем етті және феодалдық экономикалық басты қасиеттерінің бірін құрады. Қазіргі кезде ол индустрияға дейінгі өндіріс, дәстүрлі экономика басым дамушы елдерде сақталып қалды.
50. Экономикалық өсу: мәні, көрсеткіштері мен факторлары.
. Экономикалық өсім – экономикадағы нақты табыстың өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ, ҰТ) сонымен қатар белгілі бір уақытта жан басына санағандағы өндірілген өнім болып табылады. Өсу факторына:
Экономикалық өсудің қазіргі типінің өзіндік ерекшелігі бар. Оның артта қалуы ХХғ. 50-жылдарында басталған ғылыми – техникалық революция дамуының сәйкестігімен байланыстырады.
Экономикалық өсу сапасының жаңа дәрежеге көтерілді және ол ҒПР жағдайда өндірістің интенсификасының негізінде жүзеге асады.
Экономикалық өсу экономиканың бір қалыпты оң қозғалысын және оның әлеуметтік –экономикалық прогрессін көрсетеді. Ондай прогресстің жалпы критерийі күштерінің даму деңгейі болып табылады.
Экономикалық өсудің жаңа сапалық белгісі - өңдірістің прпогрессивті құрылымының құрылуымен, ғылымды қажет ететін салалардың үлес салмағының артуымен түсіндіріледі.
Экономикалық өсудің қайнар көзі - экон-лық ресурстар экономиканың мүдделермен ынталандыру жатады. Экон-лық өсудің сапалық жаңа типінің негізгі қайнар көзі – экон-лық саясат.
Экон-лық дамудың негізгі қайнар көзі – инвестиция(күрделі қаржы)б/ды. Бүгін салынған қаржы көлемі келешектегі табысты ұлғайтуды көздейді.
Энтнсивті өсім – қосымша ресурстарды тартуда өзінің еңбек өнімділігін өзгертпейді.
Интенсивті өсім - өндірістің жаңа технологиясын қолданғанда шығындар көлемін өсірмейді. Интенсивті өсім халқтың жағдайын жақсартуға негіз бола алады.
Қазақстан экономикасының дамуының негізгі бағыттарының бірі экономикалық өсу болып табылады, ол тек қана Қазақстандықтардың жағдайын жақсартып қана қоймай сонымен қатар Қазақстанды әлемдік экономикаға тиімді енуге мүмкіншілік береді.
51. Сыртқы сауда және дүниежүзілік нарық қалыптасуы.
52. Кәсіпорын негізгі өндірістік бірлік ретінде. Қазіргі нарық экономикасындағы кіші, орта, ірі фирмалардың рөлі.
53. Жұмыссыздық: мәні, себептері мен формалары.
Жұмыссыздық – жұмыс істегісі келетін, еңбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыссыздық түрлері:
Жасырын жұм-қ - өндірісте және мемл. аппаратта артық жұмысшылардың қолд.;
Фрикциондық жұм-қ – адамдардың бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден басқа жерге ауысуы;
Маусымдық – жұмыс күшінің маусым кезінде жұмыс жасауы;
Құрылымдық н/се технологиялық жұм-қ - өндірістік қуаттың жетіспеуінен болады;
Циклдік жұм-қ - өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экон-лық циклдың осы фазасымен байл.
|
Мальтузиандық теория |
Жұмыссыздық пайда болған тұрғындардың тым артып кеуінен болады |
|
Кейнстік теория |
Бұл құбылыс нарықтық сұраныстың жетіспегендігі |
|
Еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы |
Жұмыссыздық жалақы деңгейінен туындайды, яғни ол еркін болып табылады. |
|
К. Маркстың қорлау теориясы мен қазіргі технологиялық теория |
Жұмыссыздық болуын 1-ден капиталдың қорлануымен, 2-ден техника прогрессінен болғанын айтады |
Жұмыссыздықты әр түрлі мектеп өкілдері әр түрлі түсіндірді:
54. Несие және оның формалары.
. Несие формалары: 1 – Ұлттық : а) тауарлық
б) ақшалай
2 – Халықаралық.
55. Тауарлық шаруашылық: пайда болу себептері мен жағдайы, негізгі белгілері
Шаруашылықтың ең кең таралған нысаны тауарлы шаруашылық болып табылады. Онда өндіріс пен тұтыну арасындағы байланыс, экономикалық қызметті үйлестіру бәсеке жағдайында рынокта тауарды сатып алу – сату жолы арқылы іске асырылады.
Тауарлы шаруашылық – бұл пайдалы өнімдер рынокта сатылу үшін жасалатын ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесі.
Тауарлы шаруашылыққа тән:
а) ұйымдастыру-экономикалық қатынастардың анықтығы;
ә) еңбектегі бөлу және оның әсерінен тауар айырбасы жүреді;
б) өндіріс пен тұтыну арасындағы жанама, делдалды байланыстар.
Ол «өндіріс – айырбас – тұтыну» формуласы бойынша дамиды.
Дайындалған өнім рынокқа басқа бұйымдарға айырбасталу үшін түседі, содан кейін ғана тұтыну сферасына барады. Рыноктық айырбас тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасында экономикалық баланс орнатады
56. Қазақстан халқына ел Президентінің «Қазақстан 2030» жолдауындағы қазақстандық экономика дамуының басым бағыттары.
1-кезең (1990-1992)
Екiншi кезең (1993 — 94)
Үшiншi кезеңде (1995 — 97)
Төртiншi кезеңде (1998 — 99) Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясы қабылданды. “Қазақстан — 2030”: Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы: ел Президентiнiң “Қазақстан халқына жолдауы” (1997 ж. күз) бағдарламасы — ҚР-ның ұзақ мерзiмдiк стратег. дамуының тұжырымдамалық негiзi — даму бағыттары және елдiң дамыған елдер тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның мiндеттерiне сәйкес Қазақстан 2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердiң деңгейiне жетiп, әлемнiң ең дамыған 20 елiнiң қатарына қосылуға тиiс (қ. Қазақстан — 2030 даму стратегиясы). 1997 жылдың аяғында басталған дүниежүз. қаржы дағдарысы Қазақстанның экспорттық салаларына айтарлықтай ықпал жасады. Ұзақ мерзiмдi стратегияның алдын-ала белгiленген кезеңiн iске асыру мақсатында Президенттiң 1998 ж. 28 қаңтардағы Жарлығымен ҚР дамуының 1998 — 2000 жылдарға арналған стратег. жоспары бекiтiлдi, ол дүниежүз. қаржы дағдарысының зардаптарын еңсеруге, экономиканың нақты секторын сауықтыру жолымен экон. өрлеудi қамтамасыз етуге, бюджеттiк аяны реформалауға, белсендi әлеум. саясат жүргiзу жағдайында ел экономикасына жұмсалатын инвестицияларды көбейтуге бағытталды. Бұл кезеңде теңгенiң өзгермелi бағамы енгiзiлдi (1 АҚШ долл. 1998 ж. — 78,29 теңгеге, 1999 ж. — 119,64 теңгеге тең болды), мұның өзi 1996 жылмен салыстырғанда 12%-ға азайған (1998) өнiм экспортын ынталандыруға мүмкiндiк бердi. 1999 ж. экспорт көл. 5592,2 млн. АҚШ долл-на жеттi; Бұл кезеңде тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жалпы iшкi өнiм 74891,6 млн. АҚШ долл-нан (1998) 77976,8 млн. АҚШ долл-на (1999) көбейдi. Жалпы iшкi өнiмнiң нақты көл. 2,7%-ға артты. Бұл кезеңде зейнетақы реформасы (ынтымақты зейнетақы жүйесiнен жинақтаушы зейнетақы жүйесiне көшу) жүргiзiлдi, ол iшкi қорлануды одан әрi ұлғайтып, iшкi инвесторлардың қалыптасуына жағдай жасады. 1998 жылдың соңында зейнетақының қоры 23542 млн. теңгеге жеттi, бiр жылдан кейiн ол 2,7 есе көбейдi (64504 млн. теңге).
Бесiншi кезеңде (2000 жылдан қазiрге дейiн)
«Қазақстан – 2030» және ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев «Жаңа Қазақстан – Жаңа Әлемде» жолдауындағы әдістер үлкен маңызға ие болады.
Қазақстан егеменді ел ретінде қалыптасуы мен дамуы стартегиясы. Осы бағдарлама қоғамның өмірін шешуші саласындағы стартегиясы 3 кезең ішінде нарықтық жүйеге өтуді жалғастырудан тұрады:
1 – кезең. 1993 – 95жж. Макроэкономикалық тұрақтандырудың 2 негізгі процесстерін қалыптастырады. Меншіктің едәуір бөлігін жетілдіруші және тұтылу нарығын тауарлармен толықтыру.
2 – кезең. 1995 – 2005жж. Экономиканың шикізат базасын өзгертіге қадам басу үшін телекоммуникация мен транспрот жүйелерін жеделдете дамыту. Сонымен бірге дамыған тауар жіне валюта нарықтары капитал, жұмыс күшін бағалау, қағаздер мен интеллектуалды меншік нарықтарын қалыптастыру үшін қажет.
3 – кезең. 2006 – 2012жж. Экономиканың ашық типін жедел қарқынмен дамыту. Осының негізінде өтпелі кезеңде стратегияның маңызды сатыларға жету және Қаз-н әлемдік, индустриалды елдер қатарына кіру мен сауда позициясын нығаюымен сипатталады.
57. Баға негіздері мен қызметі. Баға жүйесі.
58. Тауар. Тауар қасиеттері: құны, тұтынушы құны
Тауарлы шаруашылық – бұл пайдалы өнімдер рынокта сатылу үшін жасалатын ұйымдастыру-экономикалық қатынастар жүйесі.
Тауарды өндіру алғашқы тайпалық құрылыс кезеңінен бастап бүгінге дейін әрекет етіп келеді. Тауар өндірісінің және капиталистік түрі болады. Жай тауар өндірісінде өнім тауар өндірушінің өзіндік еңбегімен жасалады. Капиталистік өнімді өндіруші құрал – жабдығы жоқ жұмысшы жасайды.
Тауар – нарықты басқа тауарға балама айырбастауға бағытталған еңбекпен жасалған қоғамдық пайдалылық. Тауарды тепе – тең өнімге айырбастау кезінде нарықта айырбас құнына ие болады.
Тауар айырбас құны – тауардың белгілі бір сондықтан пропорциясына басқа, пайдалы заттарға алу қабілеті. Айырбас пропорциясы тауарға енгізілген құн көлеміне байланысты болады. Тауардың құны – тауарға сіңген еңбек.
Тауардың қасиеті
Пайдалылық
Өзінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға белгілі бір игіліктердің ролі туралы әр сатып алушының беретін субъективті бағасы.
Құн
Адамның өз өмірі мен әл – ауқаты үшін тұтынатын заттың маңыздылығын түсіну.
59. Инфляция: себептері, көрсеткіштері, түрлері.
Дағдарыс кезеңі сыйпатында жаңа құбылыс-инфляция пайда болады.
Инфляция (лат. inflato – қампиған) – қағаз ақшаның құнсыздануымен пайда болатын әлеуметтік – экономикалық процесстер жиынтығы.
Инфляция жалпы баға деңгейінің көтерілуімен байқалады. Бұның өзі, барлық бағаның арнайы көтерілуін көрсетпейді. Олардың баға индексімен өлшенетін жалпы деңгейі өседі.
Инфляция кешенді себептерден туындайды:
Мемл-тік бюджеттің тапшылығы және оларды жабу үшін қағаз ақшалар шығарылады;
Мемл-тің өндірістік емес шығындар деңгейінің жоғарлығы тұтыну игіліктерін шығаруды арттырмайтын және адам еңбегі шығынымен тікелей байл;
тапшылығы, бағаның өсуі;
өндірушілердің монополиялық жағдайда болуы және т.б.
Нақтылы инфляциялық қабылдануына байланысты:
Баға өсу қарқыны тұрғыдан инфляция:
Баяу – жылына 10% - дан аздау;
Қарқынды - 20% - дан 200% -ға дейін;
Ұшқыр - 500%-дан 1000%-ға дейін.
Инфляцияға қарсы саясат – мемлекеттік реттеу құралдарының жиынтығы
60. Қазақстанның дүниежүзілік интеграциялық үрдістер мен халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысуы.
Әлемдік шару-қ бұл – халықара-қ еңбек бөлінісінің негізінде халықара-қ қат-мен өзара байл-сын ұлттық шаруа-рының қарама – қайшы тұтастығы. Яғни халықара-қ экон-қ қатынас – бұл шаруашылық қатынас шеңберінде әлемдегі барлық елдердің өзара қатн-рының тәсілдерімен сипта-нын көрсетеді. әлемдік шаруашылық жұмыс істеуі негізінде оның халықаралық(х.а) экон-қ қат-пен халықаралық еңбек бөлінісі, яғни белгілі бір тауарлар мен қызметтер түріне елдер-ң мамандырылуы. Ал ол олардың х.а айырбасын н/е серіктесуін болжамайды. Дүн. жүз-к шару-қ бұл бір – бірімен тауарлы ақша қат-мен байл-қан егеменді ұлттық мемл-дің жиынтығы болып табылады. Бұл шару-қа дамыған ж/е дамушы елдер енеді. Бұл процесс ХVIғ. мен ХХғ. Басына дейін жалғасып, 300 жылжан астам уақытқа созылады. ХVIғ. соңында п.б. ұлт-қ мемл-тер арасындағы тауар айырбасы ХХғ. Басында жалпы д.ж. сипатқа ие болды нәт. Олар-ң ара-да тұрақты экон-қ байл-тар қалыптасты.
өндіргіш күш-ң өсуі х.а. еңбек теориясының тереңдеуі шару-қ өмірді интернациалдануына алып барады н/е елдермен халықтар-ң арасындағы тұрақты экон-қ байл-ты дамытып, ұлғаймалы өндіріс процессіне ұлттың шеңберден шығуына ықпал жасайды. Өндіргіш күштер-ң интернационалдануының өсуі, оның бүкіл д.ж. масштабтағы экон-ң прогрессті қамтамасыз ету шеңберін арттырады. Осы х.а. айырбас көбінесе түрлі елдердегі копиративті кәсіпорындардың ара-дағы тауар-ң жеткізілуін ертерек келістіретін орын түріне айналды. Өнд-ң кең көлемде дамуы шикізат пен жанармайды ғаламдық деңгейде қамтамасыз етуді алға қойды ж/е өнімді жаппай экспорттауды талап етеді.
61. Ақша мәні мен қызметі. Ақша түрлерінің эволюциясы.
Ақша – бұл тауар өндірісі ж/е құн түрінің дамуының өнімі. Алтын мен күміс өз бетінше ақша емес. Олар қай уақытта да тауар өндірісіндегі адамдар-ң өндірісін қатынастарын көрсеткен уақыттан бастап, ақша бола алады. Алтын мен күмістің ақша болуы олар алтын н/е күміс болуында емес, бастысы қоғам-қ еңбек-ң өнімі болуында. Тауар құны – алтынмен өлщенеді, себебі тауарға да, алтынға да еңбек жұмсалған.
Ақшаның металдық теориясын меркантилизм мектебінің өкілі Тома Мэр жасаған. Осы теоияға сай алтын мен күміс өзінің табиғатына қарай ж/е олардың табиғи қасиеттерінің күш қуаты б/ша ақша б.т.
Ақша – бұл айырбасқа түсетін абсолютті өтінді құрал. Ақшаның қастысуымен айырбастау тауарлы ақшалай формасына ене алады (Т – А – Т).
Ақшаның көмегімен барлық тауардың құнын көрсетуге болады.Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады.
Тауар бағалары негізінен тауардың өз құнына тура пропорционалды және ақша құнына кері пропорционалды келеді.
Осы қызметті ақша қолма-қол атқарады,себебі олар нақты тауар айырбасында артықшылық жасайды.
Егер айналым шығындары өсіп кетсе және есептеулер баяуласа, алтынның қоры шашыраса, алтын айналымы шексіз болар еді. Алтын қоры мемлекет үшін әлемдік ақша резервтік қор ретінде қажет.
Бұл қызметті тауарды - ақша сатқан кезде, ақшаны қарызға бергенде, салықты, жер рентасын, жалақыны, дивидентті, пәтер және т.б. төлегенде атқарады.
Ақша айналысын тоқтатады және жиналады. Сөйтіп ұзақ мерзімге пайдаланатын заттарды сатып алу үшін қорланады. Ақшаның қазына түрінде қорлануы әрбір тауар өндірушінің белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен туындайды, нарық кездейсоқтығынан сақтандырады. Бұл ролді толық бағалы ақша орындайды. Ақшаның бұл қызметі ақша айналымын реттеу үшін маңызды.
Әлемдік ақша алтын және өнеркәсібі дамыған елдердегі тұрақты валюта болып табылады.
Әлемдік аренада ақшаның айналым құралы емес, төлем құралының рөлі бірінші орында болады. Бұл ең алдымен халықаралық несиенің дамуымен түсіндіріледі.
Қағаз ақша – бұл мемлекетпен шығарылған айналым қызметінде іс жүзіне асатын алтынға айырбасталатын ақшалай белгілер. Мемлекет қағаз ақшаларға сол мемлекеттің ішінде ғана жүргізілетін ақша курсын белгілейді. Қағаз ақша ұсынатын шынайы құн мемлекеттік билік күшіне байланыссыз ақша айналымының объективті заңымен анықталады.
Несиелік акшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болған ақшалар.
62. Цикл фазалары. Дағдарыс: мәні, себептері, әлеуметтік-экономикалық салдары. Қазіргі таңдағы ғаламжық қаржы дағдарысы (2008 ж).
Экономикалық цикл – бұл іскер белсенділіктің бір-бірінен кейін қайталанып отыратын уақтылы тербелістері, экономиканың екі бірдей жағдайларының арасындағы уақыт аралығы, іскер белсенділіктің өрлеулері мен құлдыраулары. Құлдырау - өндіріс көлемінің, ұлттық өнім мен табыс көлемінің, еңбек ақының, акция курсының, жұмысбастылықтың азаюы, дайын өнімнің өтпеген қорларының өсуі, бағалар төмендемейді. Бағалар тек ұзақ уақытты құлдырауда ғана төмендеуі мүмкін: депрессия өндірістің, жұмысбастылықтың құлдырауының ақырындауымен сипатталады
Дағдарыс кезеңі сыйпатында жаңа құбылыс-
инфляция пайда болады.
63. Мемлекетті реттеу өтпелі экономика жағдайында.
Мемлекеттің нарыққа араласуының негізгі механизмі – салықтар, төлемдер, сатып алу.
Мемлекеттік реттеу тәсілдері: 1) Мемлекеттік (Тікелей); 2) Мемлекеттік емес (Жанама).
Мемлекеттік реттеудің ең басты құралдарына жатады:
Мемлекеттік реттеу элементтері:
64. Өркениетті тәсіл: өркениет типтері. Өркениет ауысу теориялары. Аграрлы, индустриалды және постиндустриалды қоғам.
65. Ұлттық табыс: өндіріс, бөлу, қайта бөлу.
66. Бүкіләлемдік шаруашылық дамуының негізгі белгілері мен тенденциялары.
Әлемдік шару-қ бұл – халықара-қ еңбек бөлінісінің негізінде халықара-қ қат-мен өзара байл-сын ұлттық шаруа-рының қарама – қайшы тұтастығы. Яғни халықара-қ экон-қ қатынас – бұл шаруашылық қатынас шеңберінде әлемдегі барлық елдердің өзара қатн-рының тәсілдерімен сипта-нын көрсетеді. әлемдік шаруашылық жұмыс істеуі негізінде оның халықаралық(х.а) экон-қ қат-пен халықаралық еңбек бөлінісі, яғни белгілі бір тауарлар мен қызметтер түріне елдер-ң мамандырылуы. Ал ол олардың х.а айырбасын н/е серіктесуін болжамайды. Дүн. жүз-к шару-қ бұл бір – бірімен тауарлы ақша қат-мен байл-қан егеменді ұлттық мемл-дің жиынтығы болып табылады. Бұл шару-қа дамыған ж/е дамушы елдер енеді. Бұл процесс ХVIғ. мен ХХғ. Басына дейін жалғасып, 300 жылжан астам уақытқа созылады. ХVIғ. соңында п.б. ұлт-қ мемл-тер арасындағы тауар айырбасы ХХғ. Басында жалпы д.ж. сипатқа ие болды нәт. Олар-ң ара-да тұрақты экон-қ байл-тар қалыптасты.
өндіргіш күш-ң өсуі х.а. еңбек теориясының тереңдеуі шару-қ өмірді интернациалдануына алып барады н/е елдермен халықтар-ң арасындағы тұрақты экон-қ байл-ты дамытып, ұлғаймалы өндіріс процессіне ұлттың шеңберден шығуына ықпал жасайды. Өндіргіш күштер-ң интернационалдануының өсуі, оның бүкіл д.ж. масштабтағы экон-ң прогрессті қамтамасыз ету шеңберін арттырады. Осы х.а. айырбас көбінесе түрлі елдердегі копиративті кәсіпорындардың ара-дағы тауар-ң жеткізілуін ертерек келістіретін орын түріне айналды. Өнд-ң кең көлемде дамуы шикізат пен жанармайды ғаламдық деңгейде қамтамасыз етуді алға қойды ж/е өнімді жаппай экспорттауды талап етеді.
67. Нарық мәні және қызметі. Нарық түрлері мен олардың жіктелуі.
Қвзметтері
Нарық классификациясы
|
Ұйымдық тұрғыдағы белriсi |
Құрылымдық тұрғыдан бөлу |
|
Территориялық |
Базар, биржа, аукцион, жәрменке, аймақтық нарық, ішкі нарық, әлемдiк нарық |
|
Бесекелестiк сипат пен деңгейi тұрғысынан |
Монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке, еркін, реттеушi |
|
Пропорционалдық деңгейi тұрғысынан |
Баланстанған,баланстанбаған |
|
Салалық сипаты тұрғысынан |
Сала аралық, салалық, ішкі салалық (өндірicтiк сала, қызмет көрсету салалары, материалдық емес игiлiктер) |
|
Тауарды бағыттау тұрғысынан |
Азық-тулiктiк, азық- түліктік емес, тағамдық , тағамдық емес |
|
Заңдылыққа сай келу . |
Арнайы ресми, ресми емес |
|
Жетiлу деңгейi тұрғысынан |
Дамыған нарық, қалыптасушы нарық |
|
Нарық субъектiсi тұрғысынан |
Сатушы нарығы, тұтынушы нарығы |
68. Ұлттық байлық: мазмұны мен құрылымы.
Ұлттық байлық (ҰБ) – дегеніміз жинақталған әрі нәт-лі көрсеткіштер санатына жатады ж/е мемл. экон-лық даму деңгейінің айнасы десе б/ды. ҰБ-тың құрамына мыналар кіреді:
а) негізгі өндірістік ж/е өндірістік емес қорлар;
ә) айнымалы өндірістік қорлар;
в) материалдық резервтер мен сақтандыру қоры;
г) тұрғындар мүлкі.
ҰБ-ты өзінің құрамы б/ша: 1) Ұлттық мүлік – елдегі материалдық игіліктердің заттай жиынтығы;
2) Табиғи ресурстар – елдегі табиғат берген табиғи байлықтар.
ҰБ құрамына негізгі жер, ормандар, сондай-ақ барланған табиғи ресурстар кіреді. Біздің Республикамызда жалпы жер көлемі 222,5 млн.га. мөлшерді құрайды, оның құрамына 82% - ауыл шаруашылығының жеріне жатады. Қаз-да 21,7 млн.га орман мен табиғи егістіктер, 11 мың өзен, 7 мыңнан астам көл мен су қоймалары бар. Өсімдіктер қоры 5 мыңнан астам. Шабындықтар мен жайылым 162 млн.га көлемі.
ҰБ өзінің қолд. б/ша былай бөлінеді:
--өндіріс құрал – жабдығына (еңбек құрал-сайманы, шикізат, материал мен табиғи рес-тар);
--тұтынатын заттарына (тамақ, киім, тұрғынжай ж/е т.б.);
--өзінің туу тегіне қарай-қорланған еңбек өнімі;
--Қоғам аса дамыса, онда оның материалдық негізін табиғи байлықтар құрайды. Ал қоғам тым дамымаса, онда өзінің материалдық негізін адам еңбегімен жасалған байлық құрайды.
69. Халықаралық еңбек бөлісі және елдің бәсекеге қабілеттігі. Қазақстанның халықаралық еңбек бөлісіндегі орны.
Бүгінгі тандағы халықаралық экономикалық қатынастардың маңызды мәселелердің оқу, Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісіндегі орының, ҚР-ның бәсекелестік деңгейінің өсуін анықтау, жаһанданудың қазіргі тенденцияларын және елдің әлеуметтік-экономикалық процесіне әсерін анықтау. Жаһандық мәселелерді шешудегі халықаралық ынтымақстыстық формаларын анықтау. Сонымен қатар, Қазақстанның әлемдік интеграциялық процестер мен халықтың экономикалық ұйымдарға қатысуын көрсету мақсат болып табылады.
Халықаралық экономикалық интеграция дегенiмiз экономиканың өзара бейiмделуi олардың бiртұтас ұдайы өндiрiс процесіне енуі.
Интеграция өзiне бiрнеше маңызды белгiлермен сипатталады.
Белгiлi бiр елдiң интеграциясының қажетті шарттары:
Әлемдiк шаруашылықтағы интеграциялық өзгерістің экономикалық немесе абсолюзациясы мумкiндiгi eKi көзқарас тұрғысында қарастырылады:
Интеграцияның барысы ресми турде құрылған экономикалық одақтар шеңберiнде әpeкeт етедi.
Қазiргi таңда бiр-бiрiн өзара толықтырып және тығыз байланыстыра отырып, интеграцияның барысы eкi түрде қарастырылады:
70. Қазақстан Республикасында ұлттық валютаның пайда болуы және бекітілуі.
Қазақстан Республикасының валютасы
Тәуелсіз егемен мемлекеттің міндетті рәміздерінің бірі оның ұлттық валютасы болып табылады. Кез келген мемлекеттің тарихына оның бір-ақ рет енгізілетін өз валютасының тарихы да кіреді. Басқа көптеген елдердің ұлттық валютасының тарихы сан ғасырлар бойы қалыптасқан. Кез келген ұлттық валюта елдің өткенін, бүгінгісін және болашағын бейнелейді. Ал Теңгенің - Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының тарихы Президенттің 1993 жылғы 15 қарашадағы жарлығынан басталды.
71. Сұраныс заңы. Сұранысты анықтайтын факторлар.
72. Аграрлы қатынас ерекшеліктері, жер рентасының пайда болу себептері мен жағдайы.
73.Нарық қатынас жүйесі ретінде. Нарық субъектілері. Нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері.
Ежелгі Греция және ежелгі Риме содан кейін ортағасырларда Европаның бірнеше қалаларында сауда орталықтарын нарық деп атаған.
Бүгінгі таңда, дамыған елдерде нарық жүйесі ретінде көптеген нарық қызметтерінің жиынтығының бірлестігін айтуға болады.
Бүгінгі таңдағы нарық жүйесіне бірнеше ірі нарықтық қызмет орталықтарын атап айтуға болады: өндіріс құралдар нарығы, қызмет көрсету нарығы, еңбек нарығы, ссудалық капитал нарығы, құнды қағаздар нарығы, валюта нарығы.
Нарықтық экономиканың субъектiлерi
Үй шаруашылығы - материалдық және адами ресурстарды өткере отырып, оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынaды
Үкiмет - басқа фирмалардан салық алып, жеке кәсiпорындарға дотация, субсидия бередi және кәсiпкерлерден қажетті ресурстарды сатып алады.
Фирма - өндiрiс ресурстарын бiрiктiредi және қозғалысқа келтiрiп, өнім шығарады, қызмет көрсетедi және осы тауарды қалыптастырады
74. Номиналды және шын еңбек ақысы. Еңбек ақысынң деңгейі мен динамикасы.
75. Қаржы мәні және оның құрылымы.
76. Ұсыныс заңы. Ұсынысты анықтайтын факторлар.
Баға мен ұсынылған өнім саны арасындағы тікелей байланыс ұсыныс заңы д.а.
Ұсыныс қисығы - өндірушілердің дәл осы уақытта түрлі бағамен сатқысы келетіг экономикалық иілік санын көрсететін қисық. Экономикалық теорияда тәуелсіз ауыспалыны (бағаны) тікелей, ал тәуелдіні (ұсынысты) – көлденең оське орнату қабылданған.
Ұсыныс қызметі – ұсынысты түрлі факторлар әсеріне байланысты анықтайды.
77. Ұлттық экономика құрылымы. Қоғамдық өндірістің мазмұны мен түрлері.
Ұлттық экономиканың сыртқы және ішкі қарым қатынастары жалпы қозғалыс заңдарына бағынады. Ұлттық экономика қызметінің оптимальды режимін қолдау, іс- әрекеттерді белгілі- бір органдар арқылы реттейтін негізгі бағыттармен анықталады.
78. Маркетинг нарықтық қатынастарды қазіргі басқару жүйесі ретінде. Маркетинг қызметі.
79. Дәстүрлі және командалық, нарықтық аралас экономика. Ақпараттық экономика.
Дәстүрлі экономика- оңаша тайпаларда не топтарда және бүкіл елде кездеседі. (Өндірілетін өніммен көрсетілетін қызмет жүздеген жыл өзгермейді).
Орталықтандырылған әміршілдік экономика- бұл жүйеде инженерлерден, экономисттерден, компьютер мамандарынан, өнеркәсіп өкілдерінен тұратын жоғарғы деңгейде маманданған “жоспарлаушылар” деп аталатын топтар- кеңесі бойынша, экономика салалары үшін, жоспарлар құрылып, оларды іске асыратын саяси басшылар шешім қабылдайды.
Нарықтық экономика- сұраныс пен ұсыныстың және бағаның еркін қозғалысы.
80. Сұраныс пен ұсыныс өзара әрекеті. Нарықтық тепе-теңдік. Сұраныс пен ұсыныс нарық экономикасының құралы ретінде.
Тепе – теңдік баға – бәсеке күштер әрекеті нәтижесінде сұраныс пен ұсынысты теңестіруші баға. Тепе тең бағаны құру – белгілі бір уақыт санын қажет ететін процесс. Жетілген бәсеке жағдайдында сұраныс бағасының ұсыныс бағасына, сұраныс көлемі мен ұсыныс көлеміне тез өзара байімделуі жүреді. Тепе – теңдік орнау нәтижесінде тұтынушылар да, өндірушілер де ұтады.
Нарықтық экономикада барлық өндірілген өнімдер (жиынтық өнімдер) тауар (жиынтық ұсыным) болуы керек, ал барлық табыстар (жиынтық табыс) жұмсалуы (жиынтық сұраныс) керек және де тауармен қамтамасыз етілуі керек (жиынтық тұтыну).
Тек осындай жағдайда төлем қабілеттігі бар сұраныс және тауарлық ұсыным көлемі сәикес болады.
Нарықтық экономиканың мұндай жағдайы экономикалық тепе- теңдік болып табылады.
Жиынтық сұраным - тауар мен қызмет көрсетудiң әртурлi көлемiн байқататын модель. Сондықтaн тұтынушы, кәсiпорын және Үкімет кез келген баға деңгейiнде сатып алуға дайын.
Жиынтық ұсыным - кез-келген баға деңгейiндегi нaқты өндiрiс.
Экономистер көптеген жылдар бойы және қазiргi кезде де тепе тендiк динамикасы үлгісін iздестipумен айналысқан және айналысуда. Себебi ол бiрiн-бiрi жоққа шығаратын eкi тенденцияны қосады: экономикалық тепе-теңдiк және экономикалық динамика.
Тепе-теңдік динамикасы моделi классикалық және кейнстiк болып бөлінедi.
* Классикалық моделдiң өкiлiне француз экономисi Жан Батист Сэйдi (1772-1823) жатқызамыз. Оның айтуынша барлық қоғам тек өндiрушiлерден тұрады (олар сондай-ақ тұынушы болып та табылады). Сөйтiп өзi өндiрмеген басқа тауарларды сатып алу үшiн өзiнiң тауарын сатады. Демек, табыс шығынға тең. Сондықтан сұраным мөлшерi ылғи ұсынымға тeң.
Алайда тұтынушы саны ылғида өндiрушi санынан асып отырады және табыс толық жұмсалмайлы (бiр белiгi жинақтауға айналады, өндiрушi шығынның бiр бөлiгiн займ (несие) есебiнен жүзеге асырады).
Жинақтау тұтынушының жиынтық табысының бір бөлігі ретінде экономикалық шеңбер айналымынан шығып қалады. Сондықтан олар сұранымға айналмайды.
Демек жинақтау макроэкономикалық тепе – теңдікті бұзады.
«табыстар-сұраным», бiрақ «табыстар - жинатау» емес.
Дж. Кейнс мынаны көрсеттi: тепе-тендiк жағдайына жету инфляция, жумыссыздық пен жене өндiрiстiң төмендеуiмен сайма-сай келедi.
81. Ұлтаралық экономикалық қатынастар.
82. Қазақстан Республикасы жедел экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында
83. Кәсіпкерліктің акционерлік формалары. Корпорациялар. Концерн. Консорциум.
84. Экономикалық цикл және оның фазалары.
Экономикалық цикл – бұл іскер белсенділіктің бір-бірінен кейін қайталанып отыратын уақтылы тербелістері, экономиканың екі бірдей жағдайларының арасындағы уақыт аралығы, іскер белсенділіктің өрлеулері мен құлдыраулары. Құлдырау - өндіріс көлемінің, ұлттық өнім мен табыс көлемінің, еңбек ақының, акция курсының, жұмысбастылықтың азаюы, дайын өнімнің өтпеген қорларының өсуі, бағалар төмендемейді. Бағалар тек ұзақ уақытты құлдырауда ғана төмендеуі мүмкін: депрессия өндірістің, жұмысбастылықтың құлдырауының ақырындауымен сипатталады
85. Нарық экономикасының үлгілері. Нарықтық қазақстандық үлгісі.
Американдық үлгі. Бұл үлгі «капитализмнің либералдық үлгісі» деп аталады. Ерекшеліктері:
Жапониялық үлгі. Осы замандағы шаруашылық жүргізу үлгісі дамудың ерекше жағдайында қалыптасқан. Әскери шығындардан бас тартып,Жапония барлык мүмкіндіктерін «бейбіт мақсатқа», яғни, өнеркәсіптің экономикалық «потенциалын» өсіруге жұмылдырған. Осы мақсатқа жетуге көмек берген жағдайлар: американдық және батысеуропалық патенттер мен лицензияларды еркін сатып алу, дүниежүзілік шикізаттар мен отын нарықтары бағаларының төмендеуі, жапониялық жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығы, елеулі әскери шығындардың болмауы. Неміс үлгісі. Әлеуметтік-экономикалық мазмұны жағынан бұл үлгі Жапониялық үлгіге ұқсас. Әлеуметтік нарық экономикасының бас идеологі Людвиг Эрхард. Ол өз кітабында немістің жаңа экономикасының қызмет етуінің негізгі принциптерін баяндайды Шведтік үлгі. Бұл үлгінін, айырмашылықтары:
Индустриалды-инновациялық даму – Қазақстанды қазіргі дағдарыстың дауылынан мейлінше аз шығынмен алып шығатын жол. Біз жаңа технологияларды игеріп, инновациялық өсуді қолдаған жағдайда ғана дағдарыстың зардаптарынан тезірек құтыламыз. Оған Елбасымен бірге өзіміз көрген финн елінің тәжірибесі дәлел бола алады. Өткен ғасырдың 90-жылдарында олардың басты экономикалық әріптесі – Кеңестер Одағы тарағанда, Финляндия экономикасы тоқырауға ұшырады. Сол кезде финн үкіметі экономиканы дамытудың индустриалды-инновациялық түрін таңдады. Айналдырған он шақты жылдың ішінде Финляндия әлемде экономикасы дамыған 10 елдің қатарына қосылды. Халқының орташа табысы жағынан әлем бойынша алдыңғы орында, инновация мен жаңа технологияларды игеру мен қолдану жөнінен Еуропаның үздік мемлекеті боп тұр.
Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы 2003 жылы қабылданды. Оның негізі болып инновациялық жүйе танылды. Бұл жүйе үш негізгі бөліктен тұрады. Біріншісі – жоғары оқу орындары, инноваторлар. Екіншісі – технопарктердің қызметін қадағалайтын инжиниринг және технология трансферті орталығы секілді инновациялық инфрақұрылымдар. Және үшінші құрам – жобаларды қаржыландыратын ұлттық инновациялық қор, ғылым қоры секілді ұйымдар.
Финн моделін таңдап алуымыздың себебі, бұл үлгі еліміздегі инновациялық мүмкіндіктерді мейлінше кеңінен пайдалануға сеп болады
86. Менеджмент және өндіріспен ұйымдарды басқару эффективтілігі
Менеджментті кәсіпкерлік іс-қызметтің түрі деп қарастыруға да болады. Осы көзқарасқа қарай менеджментті алдын-ала белгіленген экономикалық нәтижеге жеті үшін адамдардың күш-қуатын нысаналы түрде шоғырландыруды ұйғаратын іс-қызметтің бір түрі деп түсінген дұрыс.
Менеджмент стратегиялық және тактикалық мақсаттарға оңтайлы жетуде әрбір кәсіпорындардың және олардың персоналдарын нысаналы және келісімді жұмысаен қамтамасыз ететін басқару іс-қызметіне ерекше түрінен тұрады. Ал басқару үрдісі белгілі мақсатқа жетуге бағытталған дәйекті түрдегі істің жиынтығының көрінісі.
Басқару объектісі – бұл бақарылатындардың барлығы, яғни сала, кәсіпорын, бөлімшелер және т.б. Менеджментте басқару объектісі ретінде әр уақытта белгілі бір мақсатқа жету үшін өздерінің іс-қызметтерін үйлестіретін және бағытталатын адамдар тобы қарастырылады. Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.
Менеджмент басқару үрдісінде адамдардың өзара қатынасын зерттейтін басқарудың маңызды бөлігі болып табылады. Менеджмент пен басқарудың негізгі категорияларының мазмұны бірдей болады: басқарудың субъектісі мен объектісі, тура және кері байланыс, басқару жүйесі, қоршаған орта.
Басқарудың заңдылығы – бұл басқару үрдісінде дұрыс байқалатын, қайталанып отыратын және әртүрлі элементтермен және құбылыстардың арасындағы мәнді өзара байланыстар№
Басқарудың принциптері – бұл басқаруды ұйымдастыруға, оның құрылымына және жүйесіне қойылатсын негізгі талаптарды анықтайтын басшылықтың ережесі.
87. Экономикалық өсу типтері. Экономикалық өсу факторлары.
. Экономикалық өсім – экономикадағы нақты табыстың өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ, ҰТ) сонымен қатар белгілі бір уақытта жан басына санағандағы өндірілген өнім болып табылады. Өсу факторына:
Экономикалық өсудің қазіргі типінің өзіндік ерекшелігі бар. Оның артта қалуы ХХғ. 50-жылдарында басталған ғылыми – техникалық революция дамуының сәйкестігімен байланыстырады.
Экономикалық өсу сапасының жаңа дәрежеге көтерілді және ол ҒПР жағдайда өндірістің интенсификасының негізінде жүзеге асады.
Экономикалық өсу экономиканың бір қалыпты оң қозғалысын және оның әлеуметтік –экономикалық прогрессін көрсетеді. Ондай прогресстің жалпы критерийі күштерінің даму деңгейі болып табылады.
Экономикалық өсудің жаңа сапалық белгісі - өңдірістің прпогрессивті құрылымының құрылуымен, ғылымды қажет ететін салалардың үлес салмағының артуымен түсіндіріледі.
Экономикалық өсудің қайнар көзі - экон-лық ресурстар экономиканың мүдделермен ынталандыру жатады. Экон-лық өсудің сапалық жаңа типінің негізгі қайнар көзі – экон-лық саясат.
Экон-лық дамудың негізгі қайнар көзі – инвестиция(күрделі қаржы)б/ды. Бүгін салынған қаржы көлемі келешектегі табысты ұлғайтуды көздейді.
Энтнсивті өсім – қосымша ресурстарды тартуда өзінің еңбек өнімділігін өзгертпейді.
Интенсивті өсім - өндірістің жаңа технологиясын қолданғанда шығындар көлемін өсірмейді. Интенсивті өсім халқтың жағдайын жақсартуға негіз бола алады.
Қазақстан экономикасының дамуының негізгі бағыттарының бірі экономикалық өсу болып табылады, ол тек қана Қазақстандықтардың жағдайын жақсартып қана қоймай сонымен қатар Қазақстанды әлемдік экономикаға тиімді енуге мүмкіншілік береді.
88. Нарықтық экономиканың мемлекеттік реттелуінің қажеттілігі мен мәні.
Нарықты реттеу тәсілдері- мемлекет пен мекемелердің ұдайы өндіріс процесіндегі мақсатты бағыт беру әдісі.
Реттеуші субъектілеріне байлнысты реттеу тәсілін шартты түрде классификациялау:
89. Нарықтың кірісі және инфрақұрылымы.
Инфрақұылым - бұл институттар (ұйымдар, мекемелер, фирма) жиынтығынан тұpaды. Нарықтық экономикаға жұмыс істейтін қызметтер саласының жүйесі.
Нарықтық инфрақұрылым элементтері
Экономикалық
Материалдық
Әлеуметтік
90. Бюджеттік дефицит: пайда болу себептері, күресу жолдары.