Если у вас возникли сложности с курсовой, контрольной, дипломной, рефератом, отчетом по практике, научно-исследовательской и любой другой работой - мы готовы помочь.
Предоплата всего
Подписываем
|
1БИЛЕТ 1.«Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі» пәнінің міндеттері мен мақсаты.«Тіршілік әрекеті қауіпсіздігі-ң негіздері» оқу пәні – ол дегеніміз адамға табиғи ж/е техногенді, әлеуметтік сипаттағы құбылыс-ң жағымсыз әсер етуі мүмкін болатын оқиғаларға арн., оларды алдын алу н/е болдырмау б-ша шараларды ұйымдастыру. «Өмір қауіпсіздігі негіздері» курс-ң мақсаты болашақ мамандарды: - өмір сүрү-ң қауіпсіз ж/е қатерсіз жағдайын құру үшін; - жүйе-ң қызмет көрсету объектісін ескеріп, жаңа техника мен технология үрдестерін қазіргі заманғы экологиялық талаптарға сай жоспарлау; - тұрғындар мен өндіріс қызметкерлік, ауылшаруашылық объектісін төтенше жағдай кезінде апаттар, стихиялық қатерлер және оларды залалсыздандыру укзіндегі жоспарлау мен сауатты шешім қабылдау үшін теориалық білім мен практиқалық біліктілігін арттыру.Оқыту-ң міндеттері:- Студенттерді бейбіт және соғыс уақытындағы төтенше жағдайда іс-шара қолдануды, тұрғындарды қорғау әрекеттерін апат, стихиялық қатерлер, - Апаттар, қазіргі заманғы қаруларды пайдаланудың салдарынан туған қауіптерді жоюдағы құтқарушылық көмек жүргізу әдістеріне үйрету; -Студендерді жарақаттану, жұқпалы аурулардың, қаупті ауруладың белгілерін танып білуді,дәрігерге дейінгі жедел-жәрдем көсетуді үйрету; - Зерделеніп отырған профильдің қызметінің орнықтылығын зерттеуді үйымдастыру, зерделету /оқыту/ және студенттерді олардың жұмысының орнықтылығын анықтауды үйрету; - Тұрғындарды азаматтық қорғанысқа үйрету жүйесімен таныстыру. -Студенттерді дайындау мамандардың оқу жоспарына бай-ты төменгі курстарды оқу жылы бойында жүргізіледі. «Өмір қауіпсіздігі негіздерін» оқу емтихан тапсырумен аяқталады. 2.Адам ағзасына иондық сәулеленулердің әсері.Радиоактивтік атом нөмір-ң альфа, -бета ж/е гамма – сәулеленумен қоса жүретін масса-қ сан-ң өзгеруіне әкелетін ядро-ң өздігінен п.б ыдырау. Альфа-сәулелену-протон-р мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшек-ң тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады ж/е адам-ң терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организм-ң ішіне өтіп кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өту-ң аса жоғары қабілеттілігі бар ж/е адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады.3. Бейбіт және соғыс уақытындағы жергілікті халықты инженерлік қорғау. Ғимараттарды қорғаудың түрлері.Төтенше жағдай кезіндегі халықты қорғаудың тәсілдері келесі: көшіру, қорғаныш құрылыстарда паналау (баспаналарда),ж/е қорғау құралдарын пайдалану.Көшіру дегеніміз халықты төтенше жағдай кезіндегі зақымдау отауынан шығару.Қорғаныш құрылыстар–төтенше жағдайлармен шақырылған әр түрлі физ-қ, хим-қ ж/е биол-қ қауіпті ж/е зиянды фактор-ң әсер етуінен қорғау үшін арн.арнайы өнделген инженерлік құрылыс-р б.т. Қорғаныш құрылыстар жауынгерлік әрекет кезіндегі ж/е де радиоактивті мен ұлы хим-қ зат-ң, сонымен қатар бактериология-қ спектр-ң(вирус-р,микроорганизм-р)қорғаныш ортаны түсіруімен қоса техногендік апат-р кезіндегі халықты қорғау үшін пайдалануы мүмкін.Халық-ң дербес қорғау-ң құралдары организм-ң ішіне, теріге ж/е киімге сонымен қатар бактериология-қ агент-ң тиюды щығару үшін арн.Бұл дем алу-ң құралдары (респиратор-р,противогаз-р),арнайы қорғаныш киім ж/е аяқ-киім.Жеке қорғаныш медициналық құралдары профилактика ж/е төтенше жағдай кезіндегі халыққа алғ.жәрдем көрсету үшін арн. Оларға адам-ң организміне ұлы зат-ң (антидоты) н/е ионизирлік сәуле-ң (радиопротектор-р),әсер етуін әлсіздендіретін ж/е сақтандыратын зат-ды ,бактерия-ға қарсы зат-р(антибиотиктер, вакциналар және т.б.),сонымен қатар жарым жартылай өнделген зат-р жатады. 2-билет 1. Қазақстан Республикасындағы Азаматтық Қорғаныстың қалыптасуы мен құрылым принциптері және талаптары. АҚ жүйесiнiң құрылымы, құрылуы және жұмыс iстеу қағидаттары бұрынғы КСРО-ның қорғаныстық iс-шараларының бөлiгi ретiнде қалыптасты ж/е жаппай зақымдау қаруын жаппай қолдануға қарсы әрекетке бағытталған. Эконом-қ жағынан дамыған елдерде АҚ реформалаудың негiзгi бағыт-ң бiрi соғыс уақытында ғана емес бейбiт уақытта да күш-р мен құралдарды қолдану мүмкiндiгiмен осы жүйенi әмбебаптау б.т. АҚ күштерi мен құралдары бейбiт уақытта террористiк акцияларды қоса алғанда, iрi ауқымдағы ТЖ-ны жоюға белсендi түрде тартылады. Бiздiң елiмiзде бар АҚ бөлiмдерi жаппай зақымдау құралын қолданудан қорғауға, сондай-ақ ТЖ мен террористiк акт-ң салдарын жоюға арн. 2. Улану, улы заттардың әсері кезіндегі кәсіби және тұрмыстық аурулар. Зиянды зат-р адам организміне тигізетін әсеріне бай-ты,төмендегідей кластарға бөлінеді:1.Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын).2. Жоғары қауіпті (күкірт қышқылы, хлор).3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай).4. Қауіптілігі төмен (аммиак, ацетон). улы заттармен улануға мысалға айтсақ аммиак,хлор жатады.аммиакпен уланса адам басында ауырады ,содан соң көзі ашиды,жалпы жөтел п.б дауысы қырылдап асқазаны ауырады.егер аммиак әсерін токтатпаса өкпе суға толып кетеді.Хлормен уланса адам-ң көзінен жас ағып жөтел п.б содан сон кеуде тұсы ауырады.егер хлор әсерін токтатпаса өкпе ісінеді 3.Бейбіт уақытта қорғаныс ғимараттарын күтіп ұстау және пайдалану тәртібі Қорғану ғимараттарын бейбiт уақытта пайдалану кезiнде мыналардың сақталуы, қамт. етiлуi тиiс: 3билет 1.Тіршілік әрекеті қауіпсіздігінің саласындағы зандық және құқықтық актілер1. «Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» 5 маусым 1996 ж. Қазақстан Республикасының заңы табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайларды болдырмау мен ескерту б-ша қоғамдық қатынастарды реттейді. ҚР заңдарының ішіндегі негізгілері: - 28.02.04 жыл "Еңбекті қорғау мен қауіпсіздік" туралы; - 19.05.97 жылы әзгерген ҚР "Денсаулықты қорғау туралы" заңы, 13.01.04 жылы толықтырылған; - 10.12.99 жылғы "ҚР еңбек қорғау туралы"; - 03.04.02 жылғы "Қауіпті өндірістік объектілердегі,өндірістік қауіпсіздік туралы "; - 27.03.97 жылы әзгерген "Табиғи және техногенді сипаттағы тӛтенше жағдайлар туралы",21.12.04 жылы толықтырылған, - "ҚР Азаматтық кодексі"; - «Өрт қауіпсіздігі туралы".
2. Қауіпті өндірістік және тұрмыстық факторлер. Зиянды заттар адам организміне тигізетін әсеріне байланысты төмендегідей кластарға бөлінеді: 1. Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын).2. Жоғары қауіпті (күкірт қышқылы, хлор).3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай).4. Қауіптілігі төмен (аммяк, ацетон). Жұмыс орындарында ауаны қауіпті жағдайға келтіруге арналған шаралар арасындағы маңыздысы ҚШШ(қауіпсіз шоғырлану шегі) деп аталады Адамның тыныс алу жолдары арқылы өте зиянды газдар мен булардан бүкіл организм уланады,немесе организмнің жеке бөлігі улануы мүмкін. Сондықтан, зиянды газдардың әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газдардың және зиянды булардың түсу жолдары мен оюлығын анықтау қажет.Жұмыс аймағында газдар мен булардың қоюлығын төмендететін шараларға мыналар жатады: механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық процестерді Герметизациялау(,жергілікті жайларда ауаны сорып шығытын жабдықтар қолдану және жалпы желдеткішті тиімді пайдалану Егер жұмыс аймағында ауа зиянды газдармен,булармен ластанса,оның мөлшері ҚШШ-сынан асып кетсе,қорғану амалдарын қолданған жөн. Мысалы,универсалды респираторларды, противогаздарды,арнайы киімдерді пайдалана білу керек.Ауа кеңістігіне баға беру әдістерінің кең тарағандары тек экспрестік және лабораториялық. Лабораториялық әдіс өте дәл,бірақ өте көп еңбек жұмсауды талап етеді. Экспрестіік әдіс өте жылдамдықпен зиянды газдар мен булардың қоюлығын (концентрация) анықтайды.Ол үшін тексеруге арналған ауаны индикаторлық порошогы бар түтікшеден сорып өткізеді.Зиянды ауаның әсерінен түтікшедегі индикаторлық порошок өз түсін басқа бояуға өзгертеді.Түсі басқа бояуға өзгерген ин,дикаторлық порошок, түтікшенің ұзындығы сол зиянды ауның қоюлығына және ауа сору уақытына тікелей қатынаста болып табылады.Бұл зиянды газдардың қоюлығын экспрес әдіспен анықтау үшін УГ-2 деп аталатын газоанализатор қолданылады. Адамның психофизиологиалық мҥмкіндігін іске асыру. Адамның жұмыс қабілеті жұмыс күнінде бірнеше рет ӛзгеріске ұшырайды, атап айтқанда –фазалық. Фазалар1.Жұмысқа үйрену 2.Жұм ыс қабілеттілігінің тұрақтылығы3.Жұмыс қабілетінің тӛмендеуі1.Бұл жұмыс басталғандағы фаза яғни ұзақтығы – 1,5 сағат2.Еңбек ӛнімділігінің жоғарылауы ұзақтығы 2,25 сағат3.Шаршағанда пайда болатын фаза. Жұмыс қабілетінің ӛзгеруі жұмыс түріне тікелей байланысты.Жұмыс қабілетінің тұрақтылығын тек қана адам-машина-ортаны үйлестіру, жұмыс, демалыс режимдерін сақтау. Оның ең бірден-бір жолы коллективтегі ішкі жағдайлардың дұрыс болуы.Аталған жағдайдың дұрыс болмауы стресс, жарақатқа және аварияға әкеліп соғуы мүмкін. Жұмыс қауіпсіздігіне әсер ететін психологиялық фактор: ықылас (назар аудару),сезіну, еске сақтау,ойлау,жұмыс қабілеттілігі,қабылдау,шаршау (қажу).Зиянды газдар кӛбінесе адамның демалыс органдары арқылы түсіп қана тарайды.Сондықтан да ауа бассейнінің барлық уақытта таза ұстауға арналған дер кезіндегі шаралар еңбек қорғаудың негізгі мақсаты болып табылады. Таза да кебу ауа бірнеше газдардың қосындыларынан тұрады, мысалы: азот (70%), кислород (21%), көмірқышқыл газы және басқа активті (1%) және күкірт (1%) газдардың қосындылары. Ал, ӛндіріс жағдайларында көбіне ауа адам денсаулығына зиянды булар және газдармен ластайды.Мысалы, малшылар жүріп-тұратын жерлерінде ауа аммякпен, күкіртті сутегі және басқа да зиянды газдармен ластайды. Сонымен қатар кейбір зиянды булар мен газдар қопарылыс беретін қоспа құруы да мүмкін. Мысалы, аммяк, бензин және басқалар. Қауіпті және зиянды ӛндірістік факторлардың кері әсерлері томендегідей салдарға әкеліп соқтырады: - Қауіпті факторлар сәтсіз оқиғаларға, ал зиянды кәсіби ауруларға. 3. Хлор және аммиакпен уланған кезіндегі алғашқы медициналық көмек. Аммиакпен Атқарылатын іс-қимыл: сірке қышқылының 5%-ды ерітіндіні иіскету; респиратор кигізу н/е кез келег қышқылдың 5%-ды ерітіндісіне шыланған мақта-мата таңғышты таңу керек; киімді ауыстыру; альбуцид ерітіндісін көзге тамызу; қышқылдың әлсіз ерітіндісімен бет, қол, аяқтың тері қабатын жуу керек; аузын шайдыртып, мұрнына зәйтүн майын тамыз; тамағына қыша қағащын қою керек; 03 көмегін шақыру; Хлормен Атқаратын іс-қимыл: дем алу бұзылмаса, респиратор н/е ас содасының 2%-ды н/е зәрге шыланған мақта дәке таңғышты тағу арқылы хлордың әрі-қарай ағзаға енуін тоқтату керек; таза киім ауыстыру керек; көзді ас содасының 2%-ды ерітіндісі мен 10-15мин бойы хлордың иісі кеткенше дейін шаю керек ж/е вазелин майын тамызу керек; ас содасының 2%-ды ерітіндісімен ауызын шаю керек; Сүт н/е сілтілі минералды су беру керек; 03 шақыру; дем алуы тоқталса, ауыздан-ауызға дем алу ж/е жүрекке жанама массаж жасау арқылы демді қалпына келтіру кажет; 4 БИЛЕТ 1. Азаматтық Қорғаныстың қалыптасуы мен құрылым принциптері АҚ жүйесiнiң құрылымы, құрылуы және жұмыс iстеу қағидаттары бұрынғы КСРО-ның қорғаныстық iс-шараларының бөлiгi ретiнде қалыптасты және жаппай зақымдау қаруын жаппай қолдануға қарсы әрекетке бағытталған. Экономикалық жағынан дамыған елдерде АҚ реформалаудың негiзгi бағыттарының бiрi соғыс уақытында ғана емес бейбiт уақытта да күштер мен құралдарды қолдану мүмкiндiгiмен осы жүйенi әмбебаптау болып табылады. АҚ күштерi мен құралдары бейбiт уақытта террористiк акцияларды қоса алғанда, iрi ауқымдағы ТЖ-ны жоюға белсендi түрде тартылады. Бiздiң елiмiзде бар АҚ бөлiмдерi жаппай зақымдау құралын қолданудан қорғауға, сондай-ақ ТЖ мен террористiк актiлердiң салдарын жоюға арналған. 2. Радиациялық қауіпсіздіктің негізгі принциптері. Дозиметриялық бақылаулар мен радиациялық барлаудың құралдары Радиоактивтік ластану адам және оның өмір сүру ортасы үшін ерекше қауіп төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның тірі организмдерге интенсивті және тұрақты зиянды әсер етуіне байланысты, ал бұл радиацияның көздері қоршаған ортада кең таралған. Дозиметриялық бақылаудың құралдары екі тобына болінеді 1. дозаның қуатын сандық өлшеуге арналған дозиметрлер; 2. радиоактивті ластануды тез табу үшін қолданылатын радиометрлер немесе сәулеленудің индикаторлары. ДРГЗ-04 дозиметрі энергетикалық 0,03-3,0 МэВ диапазонында гамма және рентгендік сәулеленуді өлшеу үшін қолданылады. Құралдардың шкаласы микрорентген/сек (мкР/с) градуирленген. ДКС-0,4 дозиметрі энергетикалық 0,5-3,0 МэВ диапазонында гамма және бетта сәулеленуді өлшеу үшін қолданалады. Өнеркәсіп халық үшін арналған тұрмыстық дозиметрлерді шығарады, мысалы «Мастер-1» тұрмыстық дозиметр, «Сосна» дозиметр- радиометрі. Газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағымсыз иондарға бөлінеді.Егер осы көлемде екі электрод орналастырылса,газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр торы өтеді.ДП-5В доза қуатының өлшегіші(рентгенометр)-әр түрлі зат-ң радиоактивті зақымдалу ж/е гамма-радиация деңгейін өлшеуге арналған.Қуаты мР/сағ н/е Р/сағ өлшенеді. 3. Техногенді сипаттағы ТЖ түрлері мен сипаттамалары Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз адамдардың өз қолдарымен жасалып жаткан апаттар мен қирауларды айтады. Оның түрлері:-Өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыт-тарда, шахталарда және т.с.с).- Көлік жүйесіндегі апаттар.- Түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орын-дарында, мүнай, газ қүбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с). Себептері: Бүгінде ғылыми-техникалық прогрестің шапшаң дамуынан өндіріс, қүрылыс, тау-кен байлығын өидіру, жаңа химиялық заттарды өндіріске енгізу сияқты іс-әрекеттер жүргізіліп жатыр. Бүндай қарқынды даму экономикаға әсер еткенімен, экологиялық апатқа әкеліп соғу қауіпі де туындап отырады. Кей жерлерде жаңа техниканы және технологияны, материалдарды пайда-лану ережелері сақталмайды, қауіпсіздік шаралары орындалмайды. Міне, осы сияқты қателіктердің салда-рынан апаттың болу қауіпі туындайды. 5 БИЛЕТ 1.Табиғи сипаттағы ТЖ сипаттамасы. Табиғи сипаттағы төтенше жағдай дегеніміз - табиғат немесе өндіріс а,даттарының зардаптарын күнделікті қызметпен, қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын жоне адам күшін талап ететін жағдай. Қазақстан мемлектінің орналасқан жері - орасан зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны,өрттер, қатты жел, су тасқыны сияқты қүбылыстар жиі болып жатады. 2.Жер сілкінісінің түрлері Тектоникалық жер сілкінісі– жер пластарының қозғалуын шақырады, литосфера плиталарының қозғалысы. Жанартау жер сілкінісі – жанартау каналдары бойынша магмалардың жылжулары. Қопарма жер сілкінісі – жердің қопарылуларын шақырады. Техногенді жер сілкінісі – құрылыс кешендері, мұнай, газ, жер асты суларының, қатты жарылыстардың әсерінен болады. 3.Бейбіт және соғыс жағдайында халықты инженерлік қорғау Тұрақты жүргізілетін шараларға ғимараттарды және құрылыстарды түрғызу кезіндегі мотажды-құрылыс жұмысының сапасына тұрақты бақылау, төтенше жағдайдың пайда болуы туралы хабарлайтын берік жүйесін жасау, қорғау баспаналардың құрылысы, халықты және қорғау құралдарымен қамтамасыз ету (мысалы, противогаздар), төтенше жағдайдағы халықты қимыл жасаудың ережелеріне оқыту, қауіпті жағдайлардың сандарларын жоспарларын жетілдіру және олардың финансін және материалдарың қамтамасыз ету және т.б. жатады. Төтенше жағдай кезіндегі халықты қорғаудың тәсілдері келесі: көшіру, қорғаныш құрылыстарда паналау (баспаналарда), және қорғау құралдарын пайдалану. Көшіру дегеніміз халықты төтенше жағдай кезіндегі зақымдау отауынан шығару. 6 БИЛЕТ 1.Тектоникалық жер сілкінісі, жанартау жер сілкінісі, қопарма жер сілкінісі және техногенді жер сілкінісі.Тектоникалық жер сілкінісі– жер пластарының қозғалуын шақырады, литосфера плиталарының қозғалысы. Жанартау жер сілкінісі – жанартау каналдары бойынша магмалардың жылжулары.Қопарма жер сілкінісі – жердің қопарылуларын шақырады. Техногенді жер сілкінісі – құрылыс кешендері, мұнай, газ, жер асты суларының, қатты жарылыстардың әсерінен болады. 2.Радиация зақымдану кезіндегі қандай шаралар жасалады. Радиациялық ахуалды бағалау үшін қажетті алғашқы мәліметтер Адамзат баласы жер бетінде пайда болған кезден бастап, табиғи радиоактивті заттардан қажетті дозасын алып отырған, әсіресе, радиоактивті сәулені жерден алады. Қалған бөлігі космос сәулесімен келеді. Жылына адам 200 мР радиация қабылдайды.респиратор кигізу керек,егер ол болмаса мақта-дәке таңғышты тану керек,немесе бет орамалын және салфетка пайдалануға болады.Адам зардап шекенде көздін көруі нашарлайды,қатерлі ісік аурулары ,психикалық жарақаттану ж.т.б. жердін радиоактивті зақымдануы нәтижесінде п.б.ахуал радиациялық ахуал д.ат.Қарсылас жақ осы заманғы зақымдау құралдарын қолданған жағдайда,сондай-ақ атом өнеркәсібі кәсіпорындарындағы авария кезіндегі ауа,жер және онда орналасқан ғимарат,техника мүлік радиациялық зақымдануға ұшырайды. 3.Бейбіт және соғыс уақытындағы ТЖ кезіндегі экономика нысандарының қалыптасу беріктігі Төтенше жағдайдағы халықтың шаруашылық жұмыс объектілердің тұрақтылығы бүл жағдайда өзінің функцияларын орындалуының қабілеттілігімен, сонымен қатар жарақаттанған жағдайда қалпына келу қабілеттілігімен анықталады. Төтенше жағдай шарттарында өндірістік кәсіпорындар өнімді шығаруға, қабілеттікті сақтау керек, ол көлік құралдары, электрлік берілістін жолы және басқа материалдарының құндылығы жоқ үйлестін объектілері өзінің талаптарын нормалауы түрде орындалады қамтамасыз ету керек. Төтенше жағдай шарттарында объект тұрақтылықты сақтау үшін төтенше жағдайлардың дамуында пайда болатын зиянды және қауіпті факторлардың әсер етуінен қызметшілерді сонымен қатар объектің жақын жерінде тұратын халықты қорғауға бағытталған инженерлік-техникалық, ұйымдастық және басқа шараларды өткізеді. Төтенше жағдай шарттарында объект жұмыстық тұрақтылығына келесі факторлар әсер етеді: объектің орналасу аймағы, ішкі жоспарлануы және объект территориясының салынуы; техникалық процестердің сипаттамасы өндірістік жүргізу жүйесінің сенімділігі және т.б. |
БИЛЕТ № 7.Сәулеленуң экспозиционды, жұтылғыш, эквивалентті доза-ы.Альфа-сәулелену-протон-р мен нейтрондардан құр.ауыр бөлшек-ң тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады ж/е ада-ң терісінен өте алмайды.Бірақ егер ол организм-ң ішіне өтіп кетсе, өте қауіпті болып кетеді.Бета-сәулелену-ң өту-ң аса жоғары қабілеттілігі бар ж/е адам терісіне 1-2 см-ге өтеді.Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын ж/е бетон плитасы ғана тоқтата алады.Авариялық – құтқару жұмыстарын жүргізу мен ұйымдастырудың негіздері. Құтқару жұмыстары:- жұмыс аймағы мен қозғалысты барлау;- жұмыс аймағы мен қозғалыстағы өрт сөндіру мен алдын алу жұмыс-ы; - қопарылған үйінді-р астынан шұғыл түрде зақымдалған н/е жарақаттанғандарды босату;- қираған ғимараттарды ашу ж/е астында қалған адамдарды құтқару;- қираған ғимараттар астына ауа жіберу;жарақаттанғандарға алғ.көмек көрсету ж/е оларды емханаларға жеткізу; қауіпті аймақтан халықты көшіру; қауіптілік тур.шаруашылық нысан-р мен жергілікті халықты ескерту, барлау жүргізу, қиралған орын-ң көлемдері мен дәрежесін белгілеу, зақымдалған аймақ-ң көлемдерін анықтау, өрт таралу-ң, су тасқындары мен су алу-ң мүмкін шекара-ң болуы мен таралулары, табиғи апат қауіпі бар жергілікті пункт пен нысандарды анықтау; АҚ пен ТЖ құралдары мен жұмылдыру күштерін анықтау, алғ. көмек көрсету ұйымын құру. Панахана түрлері және сипаттамалары.1паналаушы үшін бөлме көлемі 1,5.Панахананың 3 түрі бар: шағын-300 адамға дейін, орта- 300-600 адам,үлкен- 600-ден астам. Панахананын сыртқы және ішкі есіктері ауа өтпейтіндей қорғалған болуы керек. Ауадағы көмірқышқыл газының көлемі 1% , ылғалдылық -70 %, температура 23 град. 8 Билет.1. ҚР«Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ тур.» Заңы.Заңда кездесетін терминдер.«Табиғи ж/е техногенді сипаттағы ТЖ туралы» 5 маусым 1996 ж.ҚР заңы табиғи ж/е техногенді сипаттағы ТЖ-ды болдырмау мен ескерту б-ша қоғамдық қатынастарды реттейді.Онда мына-й термин-р бар.:ТЖ– арнайы шекарада болатын ж/е адам өліміне әкелетін, оның денсаулығына қорш.орта мен шаруаш. нысандарға зиян келтіретін авария-р, катастрофа-р жағдайын айтамыз;Табиғи сипаттағы ТЖ - табиғи апат-р, табиғи өрт-р, эпидемия-р, эпизоотия-р, ауыл шаруашылығы мен орман-ңзақымдануларын айтамыз.;Техногенді сипаттағы ТЖ–өндіріс орындарында, транспорттарда, болатын авариялар, сондай-ақ қатты әсер ететін улы зат-ң бөлінуі, радиоактивті ж/е биол-қ қауіпті заттар, ғимарат-р мен мекеме-ң кенеттен құлаулары, платина-ң бұзылуы;авария – технология-қ үрдіс-ң бұзылуы, механизм-ң зақымдануы, қондырғы-р мен құрылы-ң істен шығуы;апат– жойқын құбылыс, аймақтық ж/е көлемді сипаттағы ТЖ;ТЖ шекарасы–ТЖ п.б шекара-ң аумағы;Табиғи апат салдарынан ТЖ п.б. апат.2.Қауіпті ж/е зиянды фактор-ң түрлері.1.Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын).2. Жоғары қауіпті (күкірт қышқылы, хлор).3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай).4. Қауіптілігі төмен (аммяк, ацетон).Жұмыс орындарында ауаны қауіпті жағдайға келтіруге арн.шара-р арасындағы маңыздысы ҚШШ(қауіпсіз шоғырлану шегі) д.а.Адам-ң тыныс алу жолдары арқ.өте зиянды газ-р мен булардан бүкіл организм уланады,н/е организм-ң жеке бөлігі улануы мүмкін.Сондықтан,зиянды газ-ң әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газ-ң ж/е зиянды бу-ң түсу жолдары менқоюлығын анықтау қажет.Жұмыс аймағында газ-р мен бу-ң қоюлығын төмендететін шараларғамына-р жатады:механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық процестерді герметизациялау(технологиялық жабдық-ң ауамен қатынасы болмауы),жергілікті жайларда ауаны сорып шығатын жабдық-р қолдану ж/е жалпыжелдеткішті тиімді пайдалану(өндіріс процес-ң рационализациялау). 3.Ауадағы улы заттарды анықтау. Ауаны ластайтын улы заттардың 150- ден астамы белгілі. Олар ауада күн сәулесінің әсерімен ыдырап, реакцияға түсіп, жаңа химиялық қосындылар түзеді. Бұл қосындылар табиғи ортаны ластап, адам организміне әр түрлі әсер етіп, денсаулығын бұзады. Осындай ұлы заттар көп мөлшерде әсер етсе адамның тынысы тарылып өліп кетуі де ықтимал. Улы заттар ірі өнеркәсіптер шоғырланған қалалардың тұрғындарының денсаулығына елеулі зиян келтіреді. Химиялық, түрлі – түсті металл өндіретін өндірістер тынымсыз улы заттар шығарып тұрады. Мысалы, ауаны ластаушы қайта өңдейтін зауттар мен электростанциялар секілді ауаға күкірттің қос тотығын шығаруда, ол әрине адамның және жануарлардың тыныс жолдарын қабындырып, әр түрлі аурулар туғызады. Көмірді жылу электростанцияларында жағудың әсерімен ауаға күл бөлініп шығады. Ол ауылшаруашылық егістіктеріндегі көкөністер мен жеміс - жидектерге, орман өсімдіктеріне елеулі зиян келтіреді. Оларды пайдаланған адам мен онымен қоректенген жануарлардың тәнінде зиянды физиологиялық өзгерістер байқалады 9 Билет 1. Қоршаған орта мен адамды табиғи және техногенді зиянды және қауіпті факторлардан қорғау. Халықты және аумақты техногендiк сипаттағы ТЖ-дан қорғау мақсатында бағдарламада мыналар көзделедi: - мониторинг жүйесiн дамыту және техногендiк аварияларды болжау; - өнеркәсiптiк қауіпсiздiктi қамтамасыз етуде өндiрiстiк бақылаудың рөлiн арттыру, мемлекеттiк бақылауды жетiлдiру және дамыту; - өнеркәсiптiк қауiпсiздiктi басқаруда машиналар мен жабдықтардың республиканың нормалары мен талаптарына сәйкестiгiн растау тетiктерiн, басшылар мен персоналдарды даярлау мен аттестаттауды тиiмдi пайдалану; -қауiптi өндiрiстiк объектiлер қауiпсiздiгiн декларациялау рәсiмдерiнiң мiндеттiлiгiн қамтамасыз ету, бұл жұмысқа жергiлiктi атқарушы органдарды белсендi түрде тарту; - өндiрiстердi жаңғыртуға, қауiптi өндiрiстiк объектiлердi дамытуға және техникалық қайта жарақтандыруға жәрдемдесу; - бiрiншi кезекте Каспий теңiзiнiң жағалауындағы су астында қалған учаскелердегi ұңғымаларды жою және консервациялау жөнiндегi iс-шаралардың орындалуын бақылау; - өрт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласында мемлекеттiң бiрыңғай ғылыми-техникалық саясатын және қоғамдық сананың жаңа деңгейiн әзiрлеу; - өртке қарсы қызметтiң ұйымдастырушылық қағидаттары мен техникалық құралдарын жетiлдiру. 2. Адам ағзасына зиянды заттардың келу жолдары мен түрлеріАдамның тыныс алу жолдары арқылы өте зиянды газдар мен булардан бүкіл организм уланады,немесе организмнің жеке бөлігі улануы мүмкін.Сондықтан, зиянды газдардың әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газдардың және зиянды булардың түсу жолдары мен оюлығын анықтау қажет.Жұмыс аймағында газдар мен булардың қоюлығын төмендететін шараларға мыналар жатады: механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық процестерді герметизациялау, жергілікті жайларда ауаны сорып шығытын жабдықтар қолдану және жалпы желдеткішті тиімді пайдалану(өндіріс процестерінің рационализациялау). Егер жұмыс аймағында ауа зиянды газдармен,булармен ластанса,оның мөлшері ҚШШ-сынан асып кетсе,қорғану амалдарын қолданған жөн.Мысалы,универсалдыреспираторларды, противогаздарды,арнайы киімдерді пайдалана білу керек.Ауа кеңістігіне баға беру әдістерінің кең тарағандары тек экспрестік және лабораториялық. Лабораториялық әдіс өте дәл,бірақ өте көп еңбек жұмсауды талап етеді.Экспрестіік әдіс өте жылдамдықпен зиянды газдар мен булардың қоюлығын (концентрация) анықтайды.Ол үшін тексеруге арналған ауаны индикаторлық порошогы бар түтікшеден сорып өткізеді.Зиянды ауаның әсерінен түтікшедегі индикаторлық порошок өз түсін басқа бояуға өзгертеді.Түсі басқа бояуға өзгерген ин,дикаторлық порошок, түтікшенің ұзындығы сол зиянды ауның қоюлығына және ауа сору уақытына тікелей қатынаста болып табылады.Бұл зиянды газдардың қоюлығын экспрес әдіспен анықтау үшін УГ-2 деп аталатын газоанализатор қолданылады. 3.Топырақтағы улы заттарды анықтау. Қажетті индикаторлық түтікшені алып даярлағаннан кейін оны насостың бойына қояды. Насосқа саптаманы бұрып,басылатын жүзікшені ашық қалдырады. Саптаманың аузына қорғаныс қалпақшасын кигізеді.Зақымдалғаны туралы күдік тудырған жердегі топырақтың үстінгі бетін күрекпен ашып,қорғаныс қалпақшасын шетіне дейін көмеді.Қақпақты түтіннен қорғайтын сүзгімен жауып,оны сығатын жүзікшемен бекітеді ж/е насоспен қажетінше тербетеді.Бұдан кейін түтіннен қорғайтын сүзгіні,сынама мен қалпақшаны лақтырып тастайды,индикаторлық түтікшені алып,улы заттарды анықтайды.
1.Радиациялық қауіпсіздіктің негізгі принциптері. Максималді жіберілетін сәулеленудің дозасы радиациондық қауіпсіздік нормалары бойынша анықталады, ал құрылыс материалдар, жинайтқыштардың табиғатты радиацияның нәтижелі салыстырмалы активтилігі – МӨСТ (ГОСТ) бойынша.қазіргі заманғы деңгейінде радиациялық қауіпті қамтамасыз етудің негізгі қиыншылықтардың бірі- сәулеленудің аз дозасының проблемасы болып табылады.Ластанылған территориясындағы радиациялық жағдайды бағалау үшін нұсқау (инструкция) және методикалық ережелер жетілдірілген. Пәтерлеудің жерлік тәсілдері сияқты, арнайы ұйымдармен және болімшелерімен жүргізілетін дистанциондық тәсілдері де (аэро-, автогамма-спектрометриясы, жүріс гамма-түсіру және т.б.) қолданылады. 2. Дозиметриялық бақылаулар мен радиациялық барлаудың құралдар Дозиметриялық бақылаудың құралдары екі тобына болінеді 1. дозаның қуатын сандық өлшеуге арналған дозиметрлер; 2. радиоактивті ластануды тез табу үшін қолданылатын радиометрлер немесе сәулеленудің индикаторлары. ДРГЗ-04 дозиметрі энергетикалық 0,03-3,0 МэВ диапазонында гамма және рентгендік сәулеленуді өлшеу үшін қолданылады. Құралдардың шкаласы микрорентген/сек (мкР/с) градуирленген. ДКС-0,4 дозиметрі энергетикалық 0,5-3,0 МэВ диапазонында гамма және бетта сәулеленуді өлшеу үшін қолданалады. Өнеркәсіп халық үшін арналған тұрмыстық дозиметрлерді шығарады, мысалы «Мастер-1» тұрмыстық дозиметр, «Сосна» дозиметр- радиометрі. Ал радиациялық барлау құралдары,қолданыстағы барлық дозиметрлік құралдар иондық әдіс негізінде жұмыс істейді.Газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағымсыз иондарға бөлінеді.Егер осы көлемде екі электрод орналастырылса,газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр торы өтеді.ДП-5В доза қуатының өлшегіші(рентгенометр)-әр түрлі зат-ң радиоактивті зақымдалу ж/е гамма-радиация деңгейін өлшеуге арналған.Қуаты мР/сағ н/е Р/сағ өлшенеді. 3. Жер сілкінісінің пайда болуы мен қаупі кезіндегі жергілікті халықты қорғау..Кенеттен пайда болатын және қас-қағым сәтте өтетін, күшті қиратушы дүлей зілзала - жер сілкінісі деп аталды. Жер сілкінісі кезіндегі ғимарат ішіндегі кез-келген адам тірі қалу мүмкіндігін арттыру, жарақаттан сақтану үшін жер сілкінісі дүмпуі кезінде бас сауғалайтын жерді, қауіпсіз орынды алдын ала білуге тиіс, ал дүмпу аяқталғаннан кейін ғимараттан тез шығып кету керек. 11 БИЛЕТ 1. Жарылыс. Екпінді толқыннан қорғану құралдары мен әдістері.Жарылыс - шектеулі көлемде энергияның тым көп мөлшерінің жылдам босатылу процесі. Жарылыс нәтижесінде өте жоғары қысымды қатты ысыған газ түзіледі. Жарылыс кезінде қоршаған ортада жарылыс толқыны пайда болады, қираған жарықшақтар немесе жарылыстың шашыранды өнімдері түрлі объектілерге механикалық әсер етеді. Жарылыс химиялық (көбіне жарылғыш заттар), ішкі ядролык (ядролық жарылыс), электрмагнитті (ұшкын заряды, лазерлі ұшқын), механикалық (жер бетіне метеориттердің түсуі) және басқа энергиялар есебінен жүзеге асырылады. Әскери мақсатта химиялық және ядролық энергиялар жай және ядролық ок-дәрілерде көп қолданылады Жарылыс кезіндегі жарықтық сәулелену әр түрлі материалдарды балқытады, тұтандырады, түрін өзгертіп, көмірлендіреді. Жанды тіндер әр түрлі дәрежедегі күйіктерге ұшырайды; 1,4 км қашықтықта жасырынған адамдар жарықтық сәулеленуге ұшырайды, 3,5 км-де ауыр дәрежедегі, 3,8 км-де орташа дәрежедегі, 5 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке ұшырайды, 7 км радиуста өрттер шығады. 2 Төтенше жағдай кезіндегі өндірістік нысандарда пайда болған жағдайларды барлау мен бағалау Төтенше жағдайды алдын алудың мақсаты адам денсаулығы мен өмірін қорғау, материалдық шығындар мен қоршаған орта шығындарының мөлшерлерін азайту, сондай-ақ ТЖ шекараларын алдын алу жолдары. Катастрофа мен ірі өндірістік аварияларды, табиғи апаттарды алдын алу дегеніміз: қауіптілік туралы шаруашылық нысандар мен жергілікті халықты ескерту, барлау жүргізу, қиралған орындардың көлемдері мен дәрежесін белгілеу, зақымдалған аймақтардың көлемдерін анықтау, өрт таралуларының, су тасқындары мен су алудың мүмкін шекаралардың болуы мен таралулары, табиғи апат қауіпі бар жергілікті пункт пен нысандарды анықтау; АҚ пен ТЖ құралдары мен жұмылдыру күштерін анықтау, алғашқы көмек көрсету ұйымын құру. 2. Зақымдалған аймақтағы құтқару және тағы басқа шұғыл іске асатын жұмыстардың мақсаты адам өмірін құтқару мен алғашқы көмек көрсету, сондай-ақ қалпына келтіру жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады. Олар үш топқа бөлінеді: құтқару, арнайы (неотложные), қосымша.Құтқару жұмыстары:- жұмыс аймағы мен қозғалысты барлау;- жұмыс аймағы мен қозғалыстағы өрт сөндіру мен алдын алу жұмыстары;- қопарылған үйінділер астынан шұғыл түрде зақымдалған немесе жарақаттанғандарды босату;- қираған ғимараттарды ашу және астында қалған адамдарды құтқару;- қираған ғимараттар астына ауа жіберу;- жарақаттанғандарға алғашқы көмек көрсету және оларды емханаларға жеткізу;- қауіпті аймақтан халықты көшіру;Арнайы жұмыстар:- зақымдалған аймақтың өтпелі жерлеріне белгілер қою;- газ, энергия, су құбырлары, канализация жүйелеріндегі аварияларды алдын алу;- коммунал-энергетикалық байланыс жүйелерін қалпына келтіру жұмыстары;Қосымша жұмыстар:- ауданды тазарту;- техникаларды орнату;- ескертпе белгілері және бөгеттер орнату;- жұмыс орындарын жарықтандыру. Барлау жұмыстары:- ауада;- жер үсті;- темір жол;- суда (өзендер). АҚ барлау қойылған тапсырмаларды орындалуына байланысты жалпы және арнайы болып бөлінеді.Барлау жұмысының негізгі құжаты болып барлаудың жоспары болып табылады. ТЖ алдын алу бойынша құрамды жасақтау, қалыптастыру оның көлеміне байланысты болады, олардың бейбіт және соғыс уақытында шекараларға байланысты келесі принциптер бойынша анықталады: - жер сілкінісі болған аймақтарға АҚ құру 1 құтқарушыға 10 адам жергілікті аймақ бойынша;- өрт, су тасқынымен және басқа қауіптілік түрлерімен зақымданған өндірістік аймақтарда АҚ құру 1 құтқарушыға 15-20 адамнан келеді.Бейбіт уақытта ТЖ алдын алу АҚ құрудың жүзеге асуы арнайы қалыптасқан топтан құрылады. 1 топта қанша адам болуы керек:- облыс –150 адам кем емес;- қала –100 адам кем емес; - аудан –50 адам кем емес. 3. Химиялық барлау құралдары және олардың жұмыс істеу принциптері Химиялық барлау әскердің орналасқан жерін және жүретін маршруттарын химиялық жолмен барлау арқылы карсыластың уландырғыш заттар қолдану мүмкіндігін анықтау. Химиялық барлаудың міндеті жергілікті жерлерде, ауада әскери техникадағы уландырғыш заттарды тез арада табу, уланған аймақтың шекарасын анықтап бөлімге (бөлімшеге) хабарлау, уландырғыш заттардың түрінанықтап, айналып өту жолдары мен уланған аудандардағы неғұрлым қауіпсіз аймақтарды анықтау. Химиялық барлау барлық бөлімдер мен ротаға дейінгі белімшелерде химиялық әскерлер, сондай-ақ арнайы дайындықтан өткен әртүрлі әскер түрлеріндегі бөлімшелердің, есептердің, экипаждар-дың көмегімен үнемі үздіксіз жүргізіліп тұрады. Химиялық барлау міндетін орындау үшін химиялық бақылау орындары (постылар), химиялық барлау шолғындары және әскердің козғалуынк үзету немесе барлау үшін бөлінген бөлімшелердің құрамындағы арнайы химиялық барлау топтары құралады 12 БИЛЕТ 1. Құтқару жұмыстары, арнайы жұмыстар, қосымша жұмыстар және барлау жұмыстарының сипаттамасы Барлау жҰмыстары шурф, штольня, канава, шахта қазу, ұңғыма бұрғылау арқылы кен орнындағы кен денелерінің шегін белгілеу, олардан сынама алып, анализ жасау арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанда Барлау жұмыстарын арнайы құрылған аймақтық-өндірістік геол. іздеу және барлау экспедициялары мен партиялары, сондай-ақ кеніштер мен шахталардың геол. қызметтері жүргізеді. 2. Сәулелену дозасы туралы түсінік. Радиацияның организмге беретін энергия мөлшері сәулелену дозасы деп аталады.оны анықтау үшін:ядролық жарылыстан кейінгі 1сағ-қа келтірілген радиация деңгейі мен зақымданған аумақта зақымданушының болу мерзімі.әлсірету коэф.ескеру қажет.Жердегі сәулеленіу дозасының қуаты ядролық жарылыстың радиоактивті бұлтының ізінен 100-деген,1000-даған есе әлсіз.сондықтан да сыртқы сәулеленуден гөрі ішкі сәулелену қауіпті. 3. Конвекция, инферсия және изотермия. Инверсия-әдетте шамамен күн батардан бір сағаттай бұрын кешкі уақытта п.б.және нүн батқаннан кейін 1сағ.бойында бұзылады.бұл кезенде ауаның төменгі қабаттары жоғарғы қабаттарынан суығырақ.Изотермия-ауаның теңдігімен сипатталады.бұл кезенде жердің 20-30м биіктік шегінде ауаның температурасы жердікімен шамалас.ол жауын-шашынды ауа райы мен қар жамылғысы кезінде байқалады.Конвекция-әдетте күн шыққаннан кейін 2сағ.соң п.б. және шамамен күн батардан 2-2,5сағ. Бұрын бұзылады.ол әдетте жазғы ашық уақытта байқалады. 13 билет 1. Өрттер. Орман өрттері . Дала өрттері. Өрттер – дегеніміз бақылаудан тыс жану үрдісі, оның салдарынан адам өміріне, жануарлар мен материалдық заттардың зардап шегуінде күмән жоқ. Орман өрттері жану үдемелігіне байланысты әлсіз, орташа, және қатты болып бөлінеді, ал сипаттамасы бойынша жоғарғы және төменгі болып жіктеледі. Дала өрттері ол ашық аймақтарда пайда болады. Олар көбінесе жаз мезгілдерінде болады. Ол 20-30 км/сағ жылдамдықта таралады 2. Ауыл шаруашылық жануарларының инфекциялы аурулары. Ауыл шаруашылық өсімдіктерінің аурулар мен зиянкестермен зақымдануы Күшті вирусты аурулардың арасында адамдардың өміріне қауіптісі - құтыру (бешенство). Егер, уақтылы дәрігерлік көмек көрсетілмесе, адам өліп кетеді. Инфекция құтырған жануарлардан беріледі. Қатерлі вирус нерв жүйесін зақымдап, ауруды үрейленгіш сезімге душар етіп, параличке ұшыратады.Құтырудан қалай құтылуға болады, оның қандай алдын алу шаралары бар?Құтыруға барлық жылы қанды жануарлар бейім, дегенмен табиғатта инфекцияны сақтайтын да, тарататын да – ет қоректілердің қасқыр, түлкі, борсық, кайот, скунс, шие бөрілер, мангустар сияқты ит тұмсықтардың кейбір түрлері. Оңтүстік Америка мен Африкада бұлардан басқа қан ішер, жарғанаттар, ірі жарғанаттар құтурудың тасушысы болып табылады. Құстардың, тіптен үй құстарының ішінен құтырғандары, адамдарға шабуыл жасағандары да кездескен.Қазіргі кезде бұл ауруды негізінен иесі жоқ бұралқы ит пен мысық таратады, олар жыртқыштар мен үй жануарларының, одан кейін адамның арасындағы байланыс буыны болып саналады. Құтыру ауыл шаруашылық жануарларына да жұғады.Бұл кесел ауру жануардың адамды тістеуінен болады. Бетті, басты, мойынды, қолды тістеген аса қауіпті. Алайда, құтырған жануардың сілекейінің зақымдалған теріге, көздің, ауыздың шырышты қабықтарына түсуі салдарынан да бұл аурудың жұғуы мүмкін.Бұл қауіпті инфекциямен ойдағыдай күресу үшін инфекцияның негізгі көзін – ауру жануарларды: құтырған қасқырды, түлкіні, қаңғырған ит, мысықтарды құртып, үй жануарларына жүйелі түрде алдын алу егу жүргізген жөн. Күмәнді хайуан тістеген адамды дереу егу керек. Бұл – оны өлімен алып қалудың жалғыз жолы.Қала мен елді мекендердегі барлық иттер тұқымының кімдікі екеніне қарамай, жылда құтыруға қарсы егілуі керек. Үй итін көшеде қысқа қарғы баумен, міндетті түрде тұмсығын байлап алып жүру керек, қаңғып жүрген тұқымдас иттермен жақындастыруға болмайды.Бәрінен де қауіптісі – бұралқы иттер мен мысықтар. Әлгі қатерлі ауруды тарататында – солар. Сондықтан оларды міндетті ұстау керек. Олармен аз күн ойнап, иесіз қаңғыртып жіберген өзіміз кінәлі.Үй жануарларына адамшылықпен қарап, оларды дұрыс бағып күту – медицина мен ветеринария осыған үндейді. Бұл адамдардың жанының да, тәнінің де саулығы үшін қажет. Өсімдіктердің жұқпалы ауруларын саңырауқұлақтар, бір клеткалы, таяқша тәріздес бактериялар, вирустар мен вироидтар қоздырады. Зиянды саңырауқұлақтардың, бактериялардың, кейде аяз салдарынан өсімдіктің кейбір бөлігі дұрыс өспей, шектен тыс ұлғайып ісікке, бұдырға айналып, өсімдік рагіне әкеліп соқтырады. Көпжылдық ағаштардың мех. немесе аяздан зақымданған діңдерінде, тамыры мен тамыр жемісінде, кейбір өсімдіктердің сабақтары мен гүл қауашақтарында, жапырақтарында бунақ денелілер жұмыртқаларын салып, сонда өсіп-көбейіп, зақымданған органды пішіні домалақтау келген ісіктерге айналдырып, оның дамуына себепші болады. 3. Қазіргі заманғы зақымдаушы құралдарының түрлері және оны қолдану кезіндегі зақымдану ошағының сипаттамасы Төтенше жағдай кезіндегі халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша негізгі шараларға келісілер жатады: төтенше жағдайлардың сандарларының мүмкінділігін бағалау және болжау; сондай жағдайлардың пайда болу мүмкінділігін төмендетуіне және болдырмауына, сонымен қатар олардың сандарларың төмендетуіне бағытталған шараларды жасау. Одан басқа, халықты төтенше жағдай кезіндегі жасайтын іс-әрекеттерге оқып үйрету және оларды қорғаудың эффективті тәсілдерін жетілдіру өте манызды болып табылады. Төтенше жағдайды жобалау – стихиялық апаттар қараудың нәтижесінде жасалынатын жағдайларды шамамен білудің және бағалаудың тәсілі болып табылады. Әр түрлі төтенше жағдай даму кезінде пайда болатын жағдайларды жобалау үшін математикалық тәсілдері қолданылады (математикалық модельдеу). 14билет 1.Химиялық зақымдану ауданы қалай бағаланады? Химиялық зақымдалу аймағы деп тікелей химиялық қарудың әсеріне ұшыраған немесе жойғыш концентрациядағы УЗ-мен зақымдалған бұлт таралған территорияны атаймыз. Химиялық зақым ошағы — химиялық қарудың немесе өте күшті улы заттардың әсеріне ұшыраған аумақ. Мұның салдарынан адамдар, жануарлар мен өсімдіктер зақымданады. Химиялық зақым ошағы улағыш заттар тікелей колданылган ауданды, биоконцентраттардағы булар мен аэрозольдардың таралу бағытындағы жерлерді қамтиды. Химиялық зақым ошағынын аумагы колданылған улағыш заттардың мөлшеріне, олардың типіне, метеорологиялық жағдайлар мен жер бедеріне байланысты. 2. Радиациялық жағдайды бағалау мен бақылау. Ластанылған территориясындағы радиациялық жағдайды бағалау үшін нұсқау (инструкция) және методикалық ережелер жетілдірілген. Пәтерлеудің жерлік тәсілдері сияқты, арнайы ұйымдармен және болімшелерімен жүргізілетін дистанциондық тәсілдері де (аэро-, автогамма-спектрометриясы, жүріс гамма-түсіру және т.б.) қолданылады. Қоршаған ортаға АЭС-дан және басқа техногендік көздерінен радионуклидтердің түсуін бағалау және болжау дамыған елдерде кезектегі миграцияның сенімді модельдерін және бақыланатын территориясындағы радионуклидтердің шөгінділерін жетілдіруімен регионалды радиоэкологиялық бақылаудың жүйесін дәлелдеуі бойынша арнайы программалар өндіріледі және іске асырылады 3. Табиғи өрттердің түрлері мен қауіптілігі. Өрт қауіптілігі бойынша материалдар мен қоспалардың, газдардың, сұйықтықтардың түрлері Өрттер – дегеніміз бақылаудан тыс жану үрдісі, оның салдарынан адам өміріне, жануарлар мен материалдық заттардың зардап шегуінде күмән жоқ. Орман өрттері жану үдемелігіне байланысты әлсіз, орташа, және қатты болып бөлінеді, ал сипаттамасы бойынша жоғарғы және төменгі болып жіктеледі. Дала өрттері ол ашық аймақтарда пайда болады. Олар көбінесе жаз мезгілдерінде болады. Ол 20-30 км/сағ жылдамдықта таралады. |
15 БИЛЕТ1.Ғылыми- техникалық үрдіс адамзатқа үлкен өзгеріс алып келгенмен адам ж/е қорш.ортаға ешбір жаңалық әкелмеді. Физ-қ ж/е хим-қ тіршілік ету орта-ң техногенділігі артты, өмір ритмі жеделдете бастады, психолог-қ еңбек пен әр түрлі кәсіби тұрмыстық топ-ң жағдайлары өзгерді.Айқын техногенді өзгеріс-р орта-ң сапалы ж/е сандық сипаттамасы өндірістік ортада байқалады.Өндіріс-ң дамуы адам-ң тіршілік әрекеті үшін оның зиянды ж/е қауіпті фактор/р деңгей-ң жоғарлауымен ж/е оның сандық өсуімен байқ.Мыс., материал-ы плазмалы өңдеу-ң прогресивті қолданылуы мен енгізілуі электромагнитті өрістен, шу деңгей-ң жоғарлығынан, улы аэрозольден,электр желісінің жоғ.қысым әсерінен қорғану құралдарын қажет ету жағдайын туғызады. Жеңіл көлік шығару транспорт мәселелерін шешкенімен, бірақ ол жолдағы жоғарғы жарақаттану деңгейіне алып келді, ол улы ластанудан табиғат ортасы мен адамның қорғанысы бойынша қиын шешімі жоқ мәселелерге әкеліп соқты.Өндірісте тех-қ құрылғы-ң санын, жүйесін, технологияларын пайдалану жұмыскерлердің денсаулығына әсер ететін жағымсыз факторлер санының өсуіне алып келді. Өндірістік-шаруашылық қызметтің көлемі әсерінен өндірістік ортада, биосферада жағымсыз жағдайлар пайда болып жатыр оның экологиялық сипаттамасы адам потологиясына әсер етуде. 2. АҚ бойынша шараларды жүзеге асыру мен ұйымдастыруға жауапты адам немесе ұйым .Бiздiң елiмiзде бар АҚ бөлiмдерi жаппай зақымдау құралын қолданудан қорғауға, сондай-ақ ТЖ мен террористiк акт-ң салдарын жоюға арн. Сонымен қатар, тех-қ база-ң жеткiлiктi болмауына бай-ты шет елдердегi iзгiлiк операцияларға олар-ң қатысуы мүмкiн емес.Әскери бөлiм-ң, қорғаныс құрылыстары мен АҚ басқару пункт-ң техникасы мен жабдығы мораль-қ ж/е физ/қ тұрғыдан ескiрген. Мұнай өндiру объектiлерiнде және өнеркәсiптiң басқа да объектiлерiнде iрi ауқымдағы БЖ туындауының жоғары ықтималдығы бар елдiң батыс өңiрiнде АҚ-ның әскери бөлiмдерi жоқ.3. Радиациялық барлау құралдары және олардың жұмыс істеу принциптері.Қолданыстағы барлық дозиметрлік құралдар иондық әдіс негізінде жұмыс істейді.Газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағымсыз иондарға бөлінеді.Егер осы көлемде екі электрод орналастырылса,газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр торы өтеді.Оның көлемін өлшей отыра радиоактивті сәулеленудің жиілігін бағалауға болады. ДП-5В доза қуатының өлшегіші(рентгенометр)-әр түрлі зат-ң радиоактивті зақымдалу ж/е гамма-радиация деңгейін өлшеуге арналған.Қуаты мР/сағ н/е Р/сағ өлшенеді. 16 БИЛЕТ 1.Қорғау ғимараттардың сыйымдылығы қалай анықталады Сыйымдылық бойынша қорғаныс ғимараттарын бағалау: А) М орнының саны бойынша анықталады М=S_1/S_0 , мұндағы, S_0 – жасырынуға арналған жерлердің ауданы; S_1- бір жасырынушыға арналған аудан; Б)қорғаныс аймағы жердің көлемі бойынша анықталады. Ол үшін қорғаныс аймағындағы барлық панахалардың V_0 көлемін есептейміз. V_0=S_0 h, мұндағы h – 5имараттар мен басқада жерлердің биіктігі; S_0 - қорғаныс аймағындағы барлық жерлердің жалпы ауданы. Бір жасырынушыға келетін жердің ауданы төменде көрсетілген формула бойынша есептеледі: V_1= V_0/M. В)қорғаныс ғимараттарының сыйымдылығын сипаттайтын көрсеткіш бойынша анықталады, K_BM=M/N , мұндағы М- қорғаныс ғимарраттарындағы орынның жалпы саны; N –қызметшілер саны.Сыйымдылығы б-ша панахананы бағалау :Жасырынуға арн.орын-ң саны. Панахана-ң биіктігі 2ярусты нарды қондыруға мүмкіндік беретін болғандықтан, есеп мөлшері ретінде 1 жасырынушығаS1=аламыз. Онда панаханадағы оры-ң есепті саны: M=S_n/S_1 =100/0.5=200. 0,5 м2/адам – панахананың сыйымдылығы 200 адамға арналған. Ғимарат көлемінде бір жасырынушыға кем дегенде 1,5м2/адам келетін шарт бойынша панахананың сыйысдылығын анықтайды. Бір жасырынушыға тиісті норма көлемін тексереміз: V_1=V_0/M=(S_0 h)/M=(100+2+10+24)*2.5/200=1,7 м3/адам , мұндағы S_0 - қорғану аймағындағы жалпы аудан, h – ғимараттың биіктігі. Осы жағдайларды ескерсек, панахана сыйымдылығы орнының есепті санына тең болады M=200 . Қосымша ғимараттар аудандарының сәйкестігін тексереміз. 600адам сиятындай панаханаға арналған ДЭС және ауаны регенерациялаудан басқа қосымша ғимараттар ауданының нормасы 0,12 м2/адам. Сонда: S_всп= 200*0,12 = 24 м2, бұл панахана ауданына тиісті. Жасырынушыларды орналастыруға арналған жасырынатын жерлердің санын анықтау. Ғимараттардың биіктігі, екі ярусты жасырынатын жерлерді анықтауға мүмкіндік береді. Егер жасырынатын жердің ұзындығы 180см болса, онда міндетті түрде H=200/5=40 нар қойылады. Қызметкерлер мен жұмысшылардың жасырынуына арналған панахананың мүмкіншілігін сипаттайтын сыйымдылық коэфициентін анықтаймыз: K_вм=M/N=200/200=1. Қорытынды:1) Панахананың көлемді – жоспарлау міндеті СНИиП талабына тиісті. 2) Панахана 100% қызметкерлер мен жұмыскерлерді жасыруға мүмкіндік туғызады. 3) Жасырынушыларды орналастыру үшін 36 екі ярусты жасырынатың орын орналастыру керек. 2.Гидрологиялық сипаттағы ТЖ. Геологиялық сипаттағы ТЖ. Метеорологиялық сипаттағы ТЖ.Тілсіз қияпат немесе табиғат апаттары (Стихийное бедствие) — алапат табиғи құбылыс:дауыл,дауылды қарақүйын, қүйынды дауыл, су басу, жер сілкінісі, жанартаудың атқылауы, кенеттен қалың кар жауу, цунами, қар кешкіні, құрғақшылық, тағы басқа. Бұл табиғи алапаттар тірі организмдерге, соның ішінде адамға төтенше әсер ететін экологиялық фактор болып саналады. Табиғат апаттары келесідей бөлінеді : гидрологиялық, геологиялық және метеорологиялық. Геологилық сипаттағы ТЖ:жер сілкінісі, вулканның атқылауы, сел, қар көшкіні, опырмалар, сырғыма, қар басу, Тау тастарының құлауы жатады. Жер сілкінісі —бұл жер қыртысында н/е мантия-ң үстіңгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жаратылыс нәтижесінде п.б, елеулі ауытқу түрінде, үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Бұл құбылыс жер асты дүмпулерінен, тербелістен болады. Әзірге ғалымдар жер сілкінісі қашан, қайда, қанша уақыт болатынын және қандай зардап әкелетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалық станциялардың көрсетулері – дәл емес. Жыл сайын жер бетінде 100-ден аса үлкен жер сілкіністері болып тұрады. Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар құлайды, адамдарға үрей болады. Жер сілкінісінің қауіпті бар аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өнеркәсіп орындары, жасанды және су қоймалары, жарылғаш және улы материалдар қоймалары орналасқан. Сел – тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын .Сел ұзақ нөсер-ң салдарынан, мұз бен қар-ң жылдам еруінен, моренді, мұзды өзен-ң бұзылуынан, жер сілкінісінен, адам-ң шаруаш.қызметі нәтижесінде п.б. Тасқын-ң басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекеленген толқындар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады. Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарлауы (ескерту) ұйымдастыру үлкен әсер етеді. Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс жұмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс. Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарланған жағдайда, сондай-ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Қар көшкіні Қар көшкіні – бұл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай жылдам лықсуы . Көшкіннің кедергіге көрсететін қысымы 1 шаршы метр үшін бірнеше жүз тоннаға жетуі мүмкін. Тауда болған кез-келген адам қысқы кезеңдегі таудағы қауіптерді, сақтандыру шараларын білуге міндетті. Жай адамдар көшкіндерге қыстың суық мезгілінде тауда болса тап болуы мүмкін. Беткей тік болған сайын көшкіннің лықсу ықтималдылығы арта түседі, алайда 50 градустан тігірек беткейлер қауіпті емес, өйткені қар жамылғысы жинақталмайды, қар жауған сайын шағын бөліктермен сырғып түсіп отырады. Жағдай сәтті аяқталса, зардап шегушіге алғашқы медициналық көмек көрсетіледі және ол қауіпсіз жерге апарылды. ОпырмаларОпырмалар – ауырлық күшінің әсерімен ылғалды топырақ массасының тмөен қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы және жартастардағы жекеленген жақпарлардың немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың құлауы. Опырмалар Қазақстан барлық таулы ауданыдарында болып тұрады. Олардың пайда болу себептері жерүсті және жерасты сулар мен топырақтың ылғалдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып табылады. Сас ірі опырмалар тектоникалық ұсақталуға байланысты. Осындай учаскілерде пайда болған опырмалар ірі өзендерді бөгейтін көлденең су тоғандарын жасай отыра, таулы жазықтарды құрсаулайды. Мұндай өзендерге Күнгей Алатауындағы Көлсай өзені, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы өзені жатады. Опырмалар жылдың кез-келген уақытында, әдетте, тіктігі 19 градусқа жуық жарларда болады. Ірі қопырмалардың алаңы 50-60 га дейін жетеді. Қар басуҚар басу – табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бұрқасынмен, қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан тәулікке дейін жауған қалың қардың әсерінен пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады, ал кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық құндылықтарының жойылуына әкеліп соғады. Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда, уақыт болса, кедергілер орнатылады. Жолдың ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр қалқан, қар тосқауылы қойылады. Қар басуы, боран туралы хабарды алған бойда, уақыт болса, жалпы қоршаулар, жолдағы ғимарат шетінен 15-20 метр қашықтықта жел соғатын жақтан қалқандар орнатылады. СырғымаСырғыма – ауырлық күшінің ықпалымен өзендер мен көлдер, теңіздердің тік жағалауларынан, таулар мен сайлардың жыраларынан топырақ массасы мен тау жыныстарының төмен қарай тайғанап ығысуы (сырғанауы). Көбінесе жыралардың сумен шайылуы, оның мол жауын-шашынмен шектен тыс ылғалдануы, жер сілкіну немесе адамның іс-әрекеті (жарылыс жұмыстар және т.б.) болып табылады.Сырғанау кезінде топырақ көлемі ондаған және жүздеген мың текше метрге дейін жетіп, кейбір жағдайларда одан да көп болуы мүмкін. Сырғыманың тайғанап ығысуының жылдамдығы жылына бірнеше метрден, секундына бірнеше метрге дейін ауытқуы мүмкін. Сырғыманың тайғанауының ең көп жылдамдығы жер сілкіну кезінде байқалады. Топырақ массасының сырғуы тұрғын үйлер мен өндірістік ғимараттардың, инженерлік және жол құрылымдарының, магистральді құбырлар мен электр тасымалдау желілерінің қирап және құлауына, сондай-ақ адамдардың зақымданып және мерт болуына әкеліп соғуы мүмкін. Гидрологиялық сипаттағы ТЖ тоқталсақ: цунами, су тасқыны, табиғи өрттер жатады. Таудың су тасқыны. Таудан аққан көп су аз уақыт ішінде дүлей күшке айналып, жолындағы тау тастарын, топырақтарын ала төмен құлайды. Олардың биіктігі 10-20 метрге, кейде 40-50 метрге дейін жетеді. Құлау шапшаңдығы секундына 3-5 метрді құрайды. Су тасқынының пайда болу себептеріне таудағы жауынның ұзақ болуын, мұздың кенеттен мол еруін, сол жердің топырағының бостығын, тас жиынтығының көптігін жатқызуға болады. Су тасқыны. Бұл құбылыс та біздің елімізде жерімізде жиі болып тұрады. Тек соңғы бес жылдың ішінде, Атырау облысының өзінде ғана бірнеше су тасқыны болды. Бұл өзгерістердің барлығы тек абиғат күштерімен ғана болып жататын құбылыстар. Әсіресе, Каспий теңізінің тасуынан Құрманғазы, Исатай аудандары көп зиян шегуде. Мал, қора, қыстақтар, үйлер суға кетуде. Жайық, Ойыл, Эмбі өзедерінің суының көтерілуінен Қызыл-қоға, Жылой, Махамбет аудандары көп зиян шегіп отыр. Каспий теңізі мен Жайық өзендері Атырау қаласына қауіп төндіруде. Бұған қарсы облыс басшылары тиісті шаралар қолданып (жағаны бекіту, елді мекендерді қауіпсіз орындарға көшіруді), күрес жүргізуде. Осындай жағдай 2003-2004 жж. Шардара су қоймасында, Сырдария өзенінің батысында болып, үлкен материалдық шығын әкелді. Су басу — өзен, көл немесе теңіз суының деңгейінің көтеріліп, жердің белгілі бір бөлігінің су астында қалуы. Ол елді мекендердің су астына қалуына, адам мен малдың өлім-жітіміне алып келеді. Көптеген су басудың негізгі себептеріне нөсер жаңбыр жаууы, қардың, мұздақтардың үздіксіз еруі жатады. Сырғымалар, бөгеттерден, тоғандардан кенет бұзылуынан пайда болатын су басу өте қауіпті болады. Су тасқыны апаты кезінде мүмкіндігінше төменгі жерден жылдам кетіп, биік жерлерге көтерілу қажет. Елді мекендегі тасқын кезінде қауіпсіздің көп жағдайда оның алдында жүргізілген сақтандыру жұмыстарымен қамтамасыз етіледі. Су басқан аумақтағы ададмдарды іздеу шұғыл ұйымдастырылып осы жұмысқа АҚ және ТЖ құрамалары, әскери бөлімдері, жүзу құралдарының экипажы мен басқа барлық қолда бар күш пен құралдар тартылады. Құтқару жұмыстары кезінде ұстамдылық танытып, құтқарушылар талабын бұлжытпай орындау керек. Жүзу құралдарына (қатар, қайық, желкен және т.б.) шектен тыс салмақ алуға болмайды, өйткені бұл адамдардың өміріне қауіпті. Көмектің бірінші кезекте балаларға, ауру адамдар мен қарттарға көрсетілетінін есте ұстаған жөн. Цунами (жапонша — тсунами) — мұхит түбіндегі жер сілкінуден пайда болатын сұрапыл толқын. Биікт.ашық мұхитта 1 м-ден аспайды; құрлықтағы тар шығанақтарда 50 м-ге дейін барады. Толқынының таралу жылд. 400 — 800 км/сағ-қа дейін. Мыс., адамзат тарихындағы Ц-мен байланысты ең ірі апат — 2005 ж. Оңт.-Шығыс Азияда болды. Табиғи өрттер Қазақстан Республикасында табиғи өрттердің негізгі түрлері ландшафты өрттер – орман, орманды дала және дала (егіс) өрттері болып бөлінеді. Ормандағы өртті сөндірудің негізгі жолы суды пайдалану, ал мүмкін болмағанда өртті қолда бар құралдармен сөндіруге күш салады. Мысалы, отты топырақпен көму, оттың шоғын бұтамен жанып кетен жерге қарай сыпыру, қарсы от қою, тулақты немесе киізді пайдалану т.с.с. Ормандағы өрттердің 80 пайызы халықтың еңбек немесе демалыс орындарында өрт қауіпсіздігі шараларын бұзуынан, сондай-ақ орманда ақаулы техниканы пайдалану нәтижесінде болады. Метеорологиялық сипаттағы ТЖ тоқталсақ : смерч, циклон, дауыл, қуаңшылық ,Бұршақ, жатады. ДауылДауыл — жойқын күші бар және едуәір созылатын, 30 м/с жылдамдықпен соғатын жел. Дауылдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағдайында пайда болып, атмосферадағы тепе-теңдіктің өте жоғары жылдамдықпен аяқ асытнан бұзылуы әсер етеді. Дауыл үлкен бүліншілікке ұшыратып, адам құрбандықтарын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келітреді. Шаңдақ дауыл — бұл күшті жел салдарынан шаңның, құмның, топырақтың, тұздың және көлемі 1 мм аз басқа да бөліктердің ауаға көтерілуі. Қазақтсан аумағында шаңдақ дауыл — сәуір, мамыр және қыркүйек айларында жиі байқалады. 3.Өндірістік және азаматтық нысандарға азаматтық қорғаныс нормаларының талаптары. Өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы тәуекелдер дәрежесін бағалау критерийлері Тәуекелдің жоғары дәрежесіне «Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы» 2002 жылғы 3 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес міндетті декларациялануға жататын объектілер жатады, оларда: 1) мынадай: тұтанғыш, жарылғыш, жанғыш, тотықтандырғыш, уытты, жоғары уытты, қоршаған орта үшін қауіп тудыратын; құрамында адамның денсаулығы мен қоршаған орта үшін қауіпті заттары бар өндіріс қалдықтары; радиоактивті және ионды сәулелену көздері бар қауіпті заттардың бірі өндірілетін, пайдаланылатын, қайта өңделетін, түзілетін, сақталатын, тасымалданатын, жойылатын; 2) қара, түсті, бағалы металдардың балқымалары және олардың негізінде алынатын қорытпалар жасалатын; 3) тау-кен, геологиялық барлау, бұрғылау, жарылыс жұмыстары, пайдалы қазбаларды өндіру және минералды шикізатты қайта өңдеу жөніндегі жұмыстар, жер асты жағдайындағы жұмыстар жүргізілетін; 4) электр қондырғыларының барлық түрлері пайдаланылатын; 5) қауіпті өндірістік объектілердің гидротехникалық ғимараттары пайдаланылатын; 6) 0,07 мегаПаскальдан жоғары қысыммен немесе 115 Цельсий градусынан жоғары судың қайнау температурасы кезінде жұмыс істейтін техникалық құрылғылар; 7) жүк көтергіш механизмдер, эскалаторлар, аспалы жолдар, фуникулерлер, лифтілер. Сондай-ақ тәуекелдің жоғары дәрежесіне даярлаушы – зауытпен белгіленген пайдаланылуының нормативтік мерзімін өтеген, мынадай қауіпті техникалық құрылғылар (шахталық қауіпті техникалық құрылғыларды қоспағанда) жатады. 8. Тәуекелдің орташа дәрежесіне технологиялық үдерісті тоқтататын және өндірістік персоналдың өмірі мен денсаулығына зиян келтіретін авариялар, инциденттер туындауы мүмкін объектілер міндетті декларациялануға жатпайтын объектілер жатады, оларда: 1) мынадай: тұтанғыш, жарылғыш, жанғыш, тотықтандырғыш, уытты, жоғары уытты, қоршаған орта үшін қауіп тудыратын; құрамында адамның денсаулығы мен қоршаған орта үшін қауіпті заттары бар өндіріс қалдықтары; радиоактивті және ионды сәулелену көздері бар қауіпті заттардың бірі өндірілетін, пайдаланылатын, қайта өңделетін, түзілетін, сақталатын, тасымалданатын, жойылатын; 2) қара, түсті, бағалы металдардың балқымалары және олардың негізінде алынатын қорытпалар жасалатын; 3) тау-кен, геологиялық барлау, бұрғылау, жарылыс жұмыстары, пайдалы қазбаларды өндіру және минералды шикізатты қайта өңдеу жөніндегі жұмыстар, жер асты жағдайындағы жұмыстар жүргізілетін; 4) электр қондырғыларының барлық түрлері пайдаланылатын; 5) қауіпті өндірістік объектілердің гидротехникалық ғимараттары пайдаланылатын; 6) 0,07 мегаПаскальдан жоғары қысыммен немесе 115 Цельсий градусынан жоғары судың қайнау температурасы кезінде жұмыс істейтін техникалық құрылғылар; 7) жүк көтергіш механизмдер, эскалаторлар, аспалы жолдар, фуникулерлер, лифтілер. Сондай-ақ тәуекелдің орташа дәрежесіне даярлаушы – зауытпен белгіленген пайдаланылуының нормативтік мерзімін 50 %-дан 100 %-ға дейін өтеген, мынадай қауіпті техникалық құрылғылар (шахталық қауіпті техникалық құрылғыларды қоспағанда) жатады. 9. Сондай-ақ тәуекелдің болмашы дәрежесіне технологиялық үдерісті тоқтатпай, техникалық құрылғыларды зақымдап және мыналар пайдаланылатын қызмет көрсетуші персоналдың өмірі мен денсаулығына зиян келтіріп, ықтимал авария, оқиға туындайтын қауіпті өндірістік объектілер жатады: 1) 0,07 мегаПаскальдан жоғары қысыммен немесе 115 Цельсий градусынан жоғары судың қайнау температурасы кезінде жұмыс істейтін техникалық құрылғылар; 2) жүк көтергіш механизмдер, эскалаторлар, аспалы жолдар, фуникулерлер, лифтілер; Сондай-ақ тәуекелдің кіші дәрежесіне даярлаушы – зауытпен белгіленген пайдаланылуының нормативтік мерзімін 50 %-дан астам қауіпті техникалық құрылғылар (шахталық қауіпті техникалық құрылғыларды қоспағанда) жатады. 10. Тәуекелдің жоғары, орташа және болмашы дәрежелеріне жататын қауіпті өндірістік объектілер және техникалық құрылғылар тексерістер жоспарына кіргізіледі. 11. Объекті немесе техникалық құрылғы тәуекелінің аса жоғарғы тобына қатысы үшін негіз болуға жағдай жасаған қауіпті өндірістік фактордың зақымдану әсерін жою немесе төмендету кезінде объект немесе техникалық құрылғы тәуекелділіктің төменірек дәрежесі тобына өтеді.
17 БИЛЕТ 1.Әлеуметтік сипаттағы төтенше жағдайлар. Төтенше жағдайлардың психологиялық аспектілері. Әлеуметтiк сипаттың төтенше жағдайы - бұл пайда болудың нәтижесiнде қауiптi қайшылықтар және даулардың елiктiре алған немесе адамдардың денсаулығы немесе қоршаған ортаға адамгершiлiк садағалар, залал өзiмендерге елiктiрген қатынастардың әлеуметтiк саласында түбегейлi заттық жоғалтулар немесе адамдардың тiршiлiк әрекетiнiң шарттарды бұзылысы пайда болатын нақтылы аумақтарға жағдай.Әлеуметтiк сипаттың төтенше жағдайларына жатады: соғыстар;(ұлтаралық, аралық конфессиялық тағы басқалар) жергiлiктi және аймақтық дауларашаршылық;iрi ереуiл жасаулар;жаппай тәртiпсiздiктер, ойрандар, өтреулер тағы басқалар. 2.Хлор, аммияк және күкірт қышқылымен улану. Аммиакпен Белгілері: Басында уланған адам ауырады, сосын көз ашиды, көзінен жас ағып, қабағын көтере алмайды, қатты құрғақ жөтел п.б. Содан соң дауысы қырылдап, кеуде түс, асқазаны ауырады. Басы айналады, ауыз қуысы күйеді. А-тың әсерін тоқтатпаса 2-3 сағаттан кейін өкпе суға толып кетуі мүмкін. Атқарылатын іс-қимыл: сірке қышқылының 5%-ды ерітіндіні иіскету; респиратор кигізу н/е кез келег қышқылдың 5%-ды ерітіндісіне шыланған мақта-мата таңғышты таңу керек; киімді ауыстыру; альбуцид ерітіндісін көзге тамызу; қышқылдың әлсіз ерітіндісімен бет, қол, аяқтың тері қабатын жуу керек; аузын шайдыртып, мұрнына зәйтүн майын тамыз; тамағына қыша қағащын қою керек; 03 көмегін шақыру; Хлормен Белгілері: зардап шеккен адам көздің қарығуына ж/е көзден жас ағуына шығымданады. Алғашында оны құрғақ,қоздыратын жөтел қинайды содан соң, кеуде тұсы ауырады. Ол тез арада қобалжып, үрей п.б. Егер х-дың әсерін тоқтатпаса 2-3сағаттан кейін өкпе ісінеді. Атқаратын іс-қимыл: дем алу бұзылмаса, респиратор н/е ас содасының 2%-ды н/е зәрге шыланған мақта дәке таңғышты тағу арқылы хлордың әрі-қарай ағзаға енуін тоқтату керек; таза киім ауыстыру керек; көзді ас содасының 2%-ды ерітіндісі мен 10-15мин бойы хлордың иісі кеткенше дейін шаю керек ж/е вазелин майын тамызу керек; ас содасының 2%-ды ерітіндісімен ауызын шаю керек; Сүт н/е сілтілі минералды су беру керек; 03 шақыру; дем алуы тоқталса, ауыздан-ауызға дем алу ж/е жүрекке жанама массаж жасау арқылы демді қалпына келтіру кажет; Күкірт қышқылымен Белгілері: дем жолдарынң қозуы байқалады, құсқың келу, аралас құсу, кей кезде өңеш пен асқазанның тесілуі, соңынан қан кетулер. Уақыт өте өкпе қабынады және ол өкпенің үлы ісінуіне әкеп соқтырады. Атқаратын іс-қимыл: респиратор кигізу; көзін,терісін шайып аузын сумен шаю; зондсыз асқазанды шаюға болмайды; жасанды жолмен құстыруға болмайды; дем алу ж/е жүрекке жанама массаж жасай қажет; киімді ауытыру; тамағына қыша қағазын қою; 03 шақыру; 3.Жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздіктің тәжірбиелі-ұйымдастырушылық шаралары Жер сілкінісі кезіндегі ғимарат ішіндегі кез-келген адам тірі қалу мүмкіндігін арттыру, жарақаттан сақтану үшін жер сілкінісі дүмпуі кезінде бас сауғалайтын жерді, қауіпсіз орынды алдын ала білуге тиіс, ал дүмпу аяқталғаннан кейін ғимараттан тез шығып кету керек. Тәжірибеде салыстырмалы қауіпсіз орын - негізгі ішкі қабырғалардың ішіндегі бұрыштары, негізгі ішкі қабырғалардағы жерлер, коллоннадағы және каркас бағандарының асты, кіре-беріс есіктердің маңдайшаларының асты, берік үстелдер және т.б. екендігі дәлелденген. Спитак жер сілкінісі кезінде (07.12.1988 ж.) ваннада болған 6 адам тірі қалған. Жер сілкінісі кезінде қауіпті орындардың қатарына ішкі және сыртқы қабырғалардың әйнектелген терезелері, шеткі бөлмелер, әсіресе соңғы қабаттардағы, лифтілер, баспалдақтар алаңы мен балкондар жатады. Үйде, жұмыста көшеде және өзге жерлерде жер сілкінісі кезінде өзіңіздің қалайша әрекет ететініңізді алдын ала ойластыруға тырысыңыз. Әсіресе жан-жақты, егжей-тегжейлі жоспар үйде де, жұмыста да болуға тиіс. Ең алдымен өзіңіз тұратын немесе жұмыс істейтін ғимараттың сейсмикалық төзімділік дәрежесін ескеру қажет. Өз ғимаратыңыздың, ғимарат шегінде өзіңіз тұрған жердің беріктігін және қатты жер сілкінісі кезінде сіздің құзырыңызда бар-жоғы 15-20 секунд қалатындығын назарға ала отыра сіз өзіңіз үшін ыңғайлы орынды алдын ала таңдап алуға, не болмаса ғимараттан тезірек шығып кетуге тырысуға, не оның ішіндегі салыстырмалы қауіпсіз орынға баруға әрекеттенесіз. Алдын ала ойластырылған жоспар сізге жылдам және қисынды әрекет етуге көмектеседі. Алайда, жағдайға байланысты оны жылдам өзгертуге дайын болыңыз. Дүмпулерден және өзіңіз тұрған ғимарат қатты теңселгеннен кейін ол бұзыла бастауы, жабынның жекелеген плиталары немесе тірек қабырғаларының блоктары құлауы мүмкін. Бұл жағдайда ғимаратты жер сілкінісі кезінде тастап кетуге әрекеттену ғимарат ішінде болғаннан гөрі едәуір қауіпсіз болуы мүмкін. Есіңізде болсын қоршаулардың (тірек қабырғалары емес), каркасты ғимараттардағы ілінбелі қабырға панелдерінің құлауы, ғимараттың толық қирайтындығын білдірмейді. -Алғашқы дүмпу кезiнде 1-ші қабаттың тұрғындары ешбiр дүрбелең-үрейсiз ғимараттан шығуға, ал одан жоғары тұратындар бастарын қолымен ұстап, салыстырмалы қауiпсiз орынға баруға тиiс; -дүмпу аяқталған бойда арқаңызды қабырғаға сүйей отыра баспалдақ арқылы ғимараттан тез шығып кетiңiз. Газды, суды, электрдi ажыратуға тырысыңыз, өзiңiзбен бiрге құжаттарды, ақшаны, заттарды, дәрі қобдишасы салынған жол қабын алыңыз, есiктi кiлтпен жабыңыз; - егер көршi пәтерде балалар мен қарт адамдар қалса, олардың көшеге шығуына көмектесiңiз. Сол жерде зардап шеккендерге алғашқы медициналық көмек көрсетiңiз; - ғимараттан, электр желiлерiнен алысырақ кетiңiз. Белгiленген жиналатын орынға барыңыз. Үзiлген ток өткiзгiштен (электр сымынан) сақтаныңыз, оған балаларды жiбермеңiз; - рөлде отырғанда ашық жерге тоқтаңыз. Дүмпу аяқталғанша машинадан шықпаңыз. Қоғамдық көлiкте отырған орындарыңызда қалып, дүмпу аяқталғаннан кейiн жүргiзушiден есiктi ашуды өтiнiп, итерiспей шығып кетiңiз. |
18БИЛЕТ 1.ҚР Азаматтық Қорғаныстың міндеттері.1) басқару, құлақтандыру және байланыс жүйелерiн ұйымдастыру, дамыту және оларды ұдайы әзiрлiкте ұстау;2) Азаматтық қорғаныс күштерiн құру, оларды дайындау және төтенше жағдайлар кезiнде iс-қимыл жасауға ұдайы әзiрлiкте ұстау;3) орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың, ұйымдардың қызметшiлерiн даярлау және халықты оқыту;4) радиациялық, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) жағдайды қадағалау және оған лабораториялық бақылау жасау; 5) Азаматтық қорғаныстың әскери құрамаларын жұмылдыруға әзiрлiктi қамтамасыз ету;6) шаруашылық жүргiзу салалары мен объектiлерiнiң жұмыс iстеу тұрақтылығын арттыру жөнiндегi шаралар кешенiн жүргiзу;7) қорғану құрылыстарының қажеттi қорын, жеке қорғану құралдарының және Азаматтық қорғаныстың басқа да мүлкiнiң қорларын жинау және әзiрлiкте ұстау;8) халыққа, орталық және жергiлiктi атқарушы органдарға адамдардың өмiрi мен денсаулығына төнген қатер және орын алып отырған жағдайда iс-қимыл жасау тәртiбi туралы хабарлау;9) iздеу-құтқару жұмыстары мен басқа да шұғыл жұмыстарды жүргiзу, зардап шеккен халықтың тiршiлiгiн және оларды қауiптi аймақтардан эвакуациялауды ұйымдастыру.10) азық-түлiктi, су көздерiн, тамақ шикiзаттарын, жемшөптi, мал және өсiмдiктердi радиоактивтiк, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) уланудан, мал және өсiмдiк iндеттерiнен қорғау.2.Адам ағзасына зиянды зат-ң әсерін талдау. Адам-ң тыныс алу жолдары арқ.өте зиянды газ-р мен булардан бүкіл организм уланады,н/е организм-ң жеке бөлігі улануы мүмкін.Сондықтан,зиянды газ-ң әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газ-ң ж/е зиянды бу/ң түсу жолдары мен қоюлығын анықтаутқажет.Ал, өндіріс жағдайларында көбіне ауа адам денсаулығына зиянды бу-р ж/е газдармен ластайды.Мыс., малшы-р жүріп-тұратын жерлерінде ауа аммиакпен,күкіртті сутегі ж/е басқа да зиянды газдармен ластайды 19 БИЛЕТ 1.Жер үсті, жер асты, ауадағы жарылыстан кейін екпінді толқынның таралулары. Жарылыс - шектеулі көлемде энергияның тым көп мөлшерінің жылдам босатылу процесі. Жарылыс нәтижесінде өте жоғары қысымды қатты ысыған газ түзіледі. Жарылыс кезінде қоршаған ортада жарылыс толқыны пайда болады, қираған жарықшақтар н/е жарылыс-ң шашыранды өнімдері түрлі объектілерге механикалық әсер етеді. Жарылыс хим-қ (көбіне жарылғыш заттар), ішкі ядро-к (ядро-қ жарылыс), электрмагнитті(ұшкын заряды, лазерлі ұшқын),мех-қ (жер бетіне метеорит-ң түсуі) және басқа энергиялар есебінен жүзеге асырылады. Әскери мақсатта химиялық және ядролық энергиялар жай және ядролық ок-дәрілерде көп қолданылады. Екпінді толқын өз жолында кездескен барлық нысандарға әсер етеді. Мыс., 100 кт тротилдік эквиваленті бар ядролық жарақ ауада жарылған кезде екпінді толқын жасырынатын орыннан сыртқа, жарылыс эпицентрінен 1,6 км қашықтықтағы адамдарды апатқа ұшыратып, 4,5 км радиустағы көп қабатты тас ғимараттарды толықтай қиратады. Жарылыс кезіндегі жарықтық сәулелену әр түрлі материалдарды балқытады, тұтандырады, түрін өзгертіп, көмірлендіреді. Жанды тіндер әр түрлі дәрежедегі күйіктерге ұшырайды; 1,4 км қашықтықта жасырынған адамдар жарықтық сәулеленуге ұшырайды, 3,5 км-де ауыр дәрежедегі, 3,8 км-де орташа дәрежедегі, 5 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке ұшырайды, 7 км радиуста өрттер шығады. 2.ТЖ қорғаныс құралдары мен әдістерін анықтаудың кешенді жолдары ТЖ алдын алу бойынша құрамды жасақтау, қалыптастыру оның көлеміне байланысты болады, олардың бейбіт және соғыс уақытында шекараларға байланысты келесі принциптер бойынша анықталады:- жер сілкінісі болған аймақтарға АҚ құру 1 құтқарушыға 10 адам жергілікті аймақ бойынша;- өрт, су тасқынымен және басқа қауіптілік түрлерімен зақымданған өндірістік аймақтарда АҚ құру 1 құтқарушыға 15-20 адамнан келеді.Бейбіт уақытта ТЖ алдын алу АҚ құрудың жүзеге асуы арнайы қалыптасқан топтан құрылады. 1 топта қанша адам болуы керек:- облыс –150 адам кем емес;- қала –100 адам кем емес;- аудан –50 адам кем емес 3.Дозиметрлік барлау құралдары ДП-В жеке дозиметр құрамына ДКП 50-А дозметрі мен 3Д-5 зарядтау қондырғысы келеді. 0,5-200 Р/с дозалар қуатын өлшеу кезінде 2-50 диапазондағы гамма-сәулеленудің жеке дозасын өлшеуге арналған. Дозиметрлердің жұмысы температураның +40,50 С аралығында ж/е ауаның салыстырмалы ылғалдығы 98% кезінде қамтамасыз етіледі. Әрбір дозиметр алюминий құймасынан авто қалам түрінде жасалынған. ИД-1 доза өлшеу жиыны температураның -40+50С аралығында ж/е ауаның салыстырмалы ылғалдығы 98% кезінде гамма-нейтрондық сәулеленудің жұтылған дозасын өлшеуді қамтамасыз етеді. Дозиметрді зарядтау 3Д-6 зарядтау қондырғысымен қатар 10дозиметр ж/е футлярға салынған нұқаулық кіреді.ИД-11 жеке доза өлшеу жиыны гамма-нейтрондық сәулеленудің жеке дозасын тіркеуге арналған ж/е ИУ-1 өлшеу қондырғысының жәшігінде орналасқан 500жеке ИД-11 өлшеу дозасынан, екі қуаттандыру кабелінен, техникалық құжаттама мен артық бөлшектерден тұрады. Гамма ж/е аралас гамма-нейтрондық сәулелену дозасын тіркеу күміс жалатылған алюминий –фосфаты шының көмегімен жүргізіледі. Тіркелген дозаны өлшеу 10-1500рад диапазонындағы ИЮ-1 өлшеу қондырғысының көмегімен жүргізіледі. Сәулелену дозасы мерзімдік сәулелену кезінде қосылады ж/е д-де 12 ай сақталады. ИД-11 массасы 25кг.«Белла» тұрмыстық дозиметрі, нормативті қалталы прибор түрінде жасалған.Дозиметр екі режимде жұмыс істейді. ПОИСК ж/е МЭД. ПОИСК режимі дыбыс дабылдарын қадағалау желісі б-ша радиациялық ахуалды тұрпайы бағалау үшін қызметі етеді. МЭД өлшемі 40с шамасындағы уақт аралығымен автоматты түрде сондай-ақ МЭД- КОНТ.ПИТАНИЯ кнопкасын қысқа уақыт басу арқылы жүргізіледі. Д-дің өлшеу уақыты 40с шамасында болады, бұл кезде санды таблода әрбір разрядтан кейін нүкте п.б. 1,2,4 разрядтан кейін нүктелердің жоғалуы өлшеу процесін аяқталғандығын білдіреді. 20 билет 1.Төтенше жағдай шарттарында объект тұрақтылықты сақтау үшін төтенше жағдайлардың дамуында пайда болатын зиянды және қауіпті факторлардың әсер етуінен қызметшілерді сонымен қатар объектің жақын жерінде тұратын халықты қорғауға бағытталған инженерлік-техникалық, ұйымдастық және басқа шараларды өткізеді. Төтенше жағдай шарттарында объект жұмыстық тұрақтылығына келесі факторлар әсер етеді: объектің орналасу аймағы, ішкі жоспарлануы және объект территориясының салынуы; техникалық процестердің сипаттамасы (қолдананылатың заттар, құралдардың энергетикалық сипаттары, оның өртке және жарылуына қауіптілігі және т.б.); өндірістік жүргізу жүйесінің сенімділігі және т.б.Объектің орн. аймағы, сонымен қатар зақымдалатын фактор-ң әсер ету-ң мүмкілдігін анықтайды (жер селк-р, су тасқындары, дауыл-р, көшкін-р ж/е т.б.). Көлік желілері ж/е энергиямен қамт.ету жүйелерді қайталау-ң маңызды мағынасы бар.Егер кәсіпорын н/е жүзетін өзен/ң қасында орн. болса, темір жол ж/е құбыр магистралының қиратылуы жағдайында шикізатты әкелу және дайын өнімін шығару су көлігімен асырылуы мүмкін.ТЖ-ң салдарына аймақтың метеорологиялық шарттар елеулі әсер етуі мүмкін.Салу-ң ішкі жоспарлануы ж/е тығыздығы Объектің территориясындағы салу-ң ішкі жоспарлануы ж/е тығыздығы өртің таратылып кетуінің мүмкіндігіне, жарылыс кезінде пайда болатын екпінді тасқынды қоздыра алатын қиратуларға қоршаған ортаға улы заттарды тастау кезіндегі зақымдауға ұшырайтын ошағының өлшемдеріне және т.б. елелеулі әсер етеді.Объектің айналасындағы салу-ң өзгешілігін де еске алу керек.Солай бер.объект-ң жаңында қауіпті кәсіпорындардың, соның ішінде химиялық объектте пайда болған төтенше жағдайлардың салдарларын елеулі дәрежеде күшейтуі мүмкін.Техникалық процесс-ң спецификациясыТехникалық процестердің спецификациясың зерттей білу, құрал жабдықтардың жарылу мүмкіндігін (мысалы, қысым астындағы жұмыс істейтін ыдыстар) өртер пайда болатын негізгі себептерін, процесте пайдаланатын қатты әсер ететін, улы және радиоактивті заттардың мөлшерін бағалау керек. Сонымен қаттар төтенше жағдайдағы өндірісті тоқтатудың жылдам және апатсыз тәсілін жетілдіру керек. Техникалық жүйелердің және объектілердің жұмыс істеу тұрақтылығын жоғартудың жолдары. Әртүрлі төтенше жағдайларында электрлік құрылыстар және желістер әртүрлі бұзуларды және қиратуларды алып келуі мүмкін. Олардың нағыз осалдау бөлімдері жерлік құрылыстар (электрлі станциялары, қосалқы станциялары, трансформаторлық станциялар), сонымен қатар электр берілістердің ауа желістері болып табылады. Қазіргі заманғы ірі энергиялық жүйелерде жүйенің жұмыс қабілеттілігін толығымен сақтап отырып, бұзылған электр кездерін ләзде сөндіруге қабілеттілігі бар әртүрлі автоматты құралдар қолданылады. Электр энергиямен қамтамасыз ету жүйесінің тұрақтылығын жоғарлату үшін ең біріншіден электр берілістердің ауа желістерін кабелді (жер астындағы) желістерге ауыстыру түтынушылардың қамтамасыз үшін резервтік желістерді қолдану, объектілердің суырмалы электр генераторлар, электр қозғаланатын автономды резервтік кездерін алдын ала ескерту керек. 2.ӘХБҚ Ауадағы, жердегі ж/е техниканың үстіндегі улы заттарды анықтауға арналған, ол корпусқа қақпақпен ж/е тасуға арналған белбеумен бекітілген.Корпуста қол насосы, насостың саптамасы, индикаторлы түтікшесі бар үш қағаз таспасы, түтіннен қорғайтын сүзгі, қорғаныс қалпақшасы, шам, жылытқыш ж/е оның патрондары орналасады. Барлық құралдардың жұмыс істеу принциптері индификацияның химимялық әдісіне негізделген. Ол б-ша улы заттар реактивпен ықпалдасқан кезде реактивтің түсі өзгереді, ал егер реакция сұйық ортада жүргізлсе, ылғал түседі. №21 билет 1. ТЖ—адам-ң қаза табуына әкеліп соққан н/е әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нүқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығьшдарға үшыратып, тіршілік жағдайык бүзған немесе бұзуы мумкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай. Табиғи сипаттағы төтенше жағдай дегеніміз - табиғат немесе өндіріс а,даттарының зардаптарын күнделікті қызметпен, қара-жатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі мате-риалдық, техникалық, ақша қаражатын жоне адам күшін талап ететін жағдай. Қазақстан мемлектінің орналасқан жері - орасаы зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты қүбылыстар жиі болып жатады. Зілзала - бүл кенеттен найда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бүзатын, материалдық қүнды-лықтарды үлкен шығынға үшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат қүбылысы. Әрбір зілзаланың өзіне төн физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар. Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпа-шылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға. Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілза-лалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт. 2. Ауадағы, жердегі ,техникадағы және басқада обьектілердегі улы заттарды анықтау үшін химиялық барлау құралдарының көмегімен немесе сынақ алу және оны артынша химиялық зертханаларды талдау жолымен жүргізіледі. Барлық құралдарының жұмыс істеу принциптері индикацияның химиялық әдісіне негізделген. ол бойынша улы заттар реактивтің түсі өзгереді, ал егер реакция сұйық ортада жүргізілсе ылғал түседі. Әскери химиялық барлау құралы (ӘХБҚ) ауадағы жердегі және техниканың үстіндегі улы заттарды анықтауға арналған. Ол корпусқа қақпақпен және тасуға арналған белбеумен бекітілген. Корпуста қол насосы¸насостың саптамасы, индикаторды түтікшесі бар үш қағаз таспасы, түтіннен қорғайтын сүзгі, қорғаныс қалпақшалары шам жылтқыш және оның патрондары орналасады. 3. Күкірт қышқылымен - кез келген қышқылдар мен сілтілердің буы арқылы уланғанда дем алу жолдарының қозуы, жөтел, ауыр тыныс алу байқалады. Құсқың келу, қан аралас құсу , кей кезде өңеш пен асқазанның тесілуі, соңынан қан кетулер. Бұл тыныс алу жолдары мен ішек-қарын асқазанның шыршыты қабатының химиялық күюінің салдары болып табылады. Жасырын мерзңмнен кейін (2-ден 24-сағатқа дейін) улы өкпе қабынады, содан соң өкпенің улы ісінуі пайда болады. сірке қышқылымен - адамның ағзасына сірке қышқылы ауыз арқылы түссе ауыздың, еріннің айналасындағы тері, тіл, ауыз қуысының шырышты қабаты күйіп қалады. Ал ауыздың ішінде су толған көпіршіктер пайда болады. Жұтқанда қатты ауырады. Дауысы шықпай , зардап шегуші әрең, сыбырлап сөйлейді. Жұтқыншақтың күюі көмейді ісіндіреді, ол көмейдің бітелуіне әкеп, зардап шегушінің тұншығып өлуіне әкелуі мүмкін. Асқазан-ішек жолдары жағынан жүрек айну, қан аралас құсу, асқазаннан қан кету байқалады. Иіс газымен улану (көміртектің тотығымен) - жеңіл деңгейде уланған адамның терісі өзгермейді, түшкіріп, құрғақ жөтел, бастың сақиналы қатты ауруы, жалпы әлсіздік, бас айналу. Жүрісі бұзылып (мас адамның жүрісі). Жүрек тамырының соғуы, дем алысы жиіленіп, артериалды қысымының, дене қызуының көтерілуі. Орташа деңгейде - адам ағзасында күрделі өзгерістер сезіледі. Тері қабаты ашық қызыл түсті болса, ерін мен тырнақтар көк түсті болады. Дем алуы қиындап, бірнеше рет құсады. Есі ауып, денесінің қызуы 390 С-ге дейін көтеріледі. Жүрек қығысы минутына 120рет соғады. Ауыр деңгейде-уланған адам ес-түссіз болады, тері қабаты кокпеңбек. Артериалды қан қысымы өте әлсіз, дем алысы бұзылған. Тырыспалар пайда болады, ессіз күй дамуы мүмкін. №22билет 1. Зиянды заттар адам организміне тигізетін әсеріне байланысты төменде-гідей кластарға бөлінеді: 1. Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын). 2. Жоғары қауіпті (күкірт қышқылы, хлор). 3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай). 4. Қауіптілігі төмен (аммяк, ацетон). Жұмыс орындарында ауаны қауіпті жағдайға келтіруге арналған шаралар арасындағы маңыздысы ҚШШ(қауіпсіз шоғырлану шегі) деп аталады Адамның тыныс алу жолдары арқылы өте зиянды газдар мен булардан бүкіл организм уланады,немесе организмнің жеке бөлігі улануы мүмкін. Сондықтан, зиянды газдардың әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газдардың және зиянды булардың түсу жолдары мен оюлығын анықтау қажет.Жұмыс аймағында газдар мен булардың қоюлығын төмендететін шараларға мыналар жатады:механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық процестерді герметизациялау (техноло-гиялық жабдықтардың ауамен қатынасы болмауы),жергілікті жайларда ауаны сорып шығытын жабдықтар қолдану және жалпы желдеткішті тиімді пайдалану(өндіріс процестерінің рационализациялау). Егер жұмыс аймағында ауа зиянды газдармен,булармен ластанса,оның мөлшері ҚШШ-сынан асып кетсе,қорғану амалдарын қолданған жөн.Мысалы,универсалдыреспираторларды,противогаздарды,арнайы киімдерді пайдалана білу керек.Ауа кеңістігіне баға беру әдістерінің кең тарағандары тек экспрестік және лабораториялық. Лабораториялық әдіс өте дәл,бірақ өте көп еңбек жұмсауды талап етеді. Экспрестіік әдіс өте жылдамдықпен зиянды газдар мен булардың қоюлығын (концентрация) анықтайды.Ол үшін тексеруге арналған ауаны индикаторлық порошогы бар түтікшеден сорып өткізеді.Зиянды ауаның әсерінен түтікшедегі индикаторлық порошок өз түсін басқа бояуға өзгертеді.Түсі басқа бояуға өзгерген ин,дикаторлық порошок, түтікшенің ұзындығы сол зиянды ауның қоюлығына және ауа сору уақытына тікелей қатынаста болып табылады.Бұл зиянды газдардың қоюлығын экспрес әдіспен анықтау үшін УГ-2 деп аталатын газоанализатор қолданылады.Адамның психофизиологиалық мҥмкіндігін іске асыру. Адамның жұмыс қабілеті жұмыс күнінде бірнеше рет өзгеріске ұшырай-ды, атап айтқанда –фазалық. Фазалар 1.Жұмысқа үйрену (қалыптасу) 2.Жұм ыс қабілеттілігінің тұрақтылығы 3.Жұмыс қабілетінің тӛмендеуі 1.Бұл жұмыс басталғандағы фаза яғни ұзақтығы – 1,5 сағат 2.Еңбек ӛнімділігінің жоғарылауы ұзақтығы 2,25 сағат 3.Шаршағанда пайда болатын фаза. Жұмыс қабілетінің ӛзгеруі жұмыс түріне тікелей байланысты.Жұмыс қабілетінің тұрақтылығын тек қана адам-машина-ортаны үйлестіру,жұмыс, демалыс режимдерін сақтау.Оның ең бірден-бір жолы коллективтегі ішкі жағдайлардың дұрыс болуы.Аталған жағдайдың дұрыс болмауы стресс,жарақатқа және аварияға әкеліп соғуы мүмкін. Жұмыс қауіпсіздігіне әсер ететін психологиялық фактор: ықылас (назар аудару),сезіну, еске сақтау,ойлау,жұмыс қабілеттілігі,қабылдау,шаршау (қажу).Зиянды газдар кӛбінесе адамның демалыс органдары арқылы түсіп қана тарайды.Сондықтан да ауа бассейнінің барлық уақытта таза ұстауға арналған дер кезіндегі шаралар еңбек қорғаудың негізгі мақсаты болып табылады. Таза да кебу ауа бірнеше газдардың қосындыларынан тұрады,мысалы: азот (70%), кислород (21%), көмірқышқыл газы және басқа активті (1%) және күкірт (1%) газдардың қосындылары. Ал, ӛндіріс жағдайларында көбіне ауа адам денсаулығына зиянды булар және газдармен ластайды.Мысалы, малшылар жүріп-тұратын жерлерінде ауа аммякпен,күкіртті сутегі және басқа да зиянды газдармен ластайды. Сонымен қатар кейбір зиянды булар мен газдар қопарылыс беретін қоспа құруы да мүмкін.Мысалы,аммяк,бензин және басқалар. Қауіпті және зиянды ӛндірістік факторлардың кері әсерлері томендегідей салдарға әкеліп соқтырады: - Қауіпті факторлар сәтсіз оқиғаларға, ал зиянды кәсіби ауруларға. 2. Радиоактивтік ластану адам және оның өмір сүру ортасы үшін ерекші қауіп төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның тірі организмдерге интенсивті және тұрақты зиянды әсер етуіне байланасты, ал бүл радиацияның көздері қоршаған ортада кең таралған. Радиоактивтік атом нөмірінің альфа, -бета және гамма – сәулеленізмен қоса жүретін массалық санның өзгеруіне әкелетін ядросының өздігінен пайда болатын ыдырау. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады. Радиоактивтік ластану адамның тамақ тізбегінің және қоршаған ортаның экосистемалық деңгейінде бақыланады. Бұл үшін ионизирлік сәулеленуді тіркеунің арнайы тәсілдері және дозиметрлердің типтері өнделген. Жалпы радиоактивтілік сияқты жеке радионуклидтер де анықталады. Бета-сәулеленетін радионуклидтердің құрамын бағалануының маңыздылығын Чернобілдін апаті көрсетті. Қазіргі уақытта сәулелену дозасының алдын ала берілген шамасына жету кезінде іске айырлатын цифрлік индекациясы және сиганлизациясыбар арнайы қолдану үшінқолайлы дозиметрлер шығарылады. Мұндай қалта дозиметрлері радиациясы жоғары участкілерді айқындауға ғана емес, сонымен қатар тигізетін сәулелену дозасын реттеуге де мүмкіндігін береді. Радиоактивті апаттар кезіндегі радиациялық қорғау және шұғыл жәрдем сұрақтары бойынша арнайы анықтамалары және оқу құралдары бар. Максималді жіберілетін сәулеленудің дозасы радиациондық қауіпсіздік нормалары бойынша анықталады, ал құрылыс материалдар, жинайтқыштар-дың табиғатты радиацияның нәтижелі салыстырмалы активтилігі – МӨСТ (ГОСТ) бойынша.қазіргі заманғы деңгейінде радиациялық қауіпті қамта-масыз етудің негізгі қиыншылықтардың бірі- сәулеленудің аз дозасының пробле-масы болып табылады. Ластанылған территориясындағы радиациялық жағдайды бағалау үшін нұсқау (инструк-ция) және методикалық ережелер жетілдірілген. Пәтерлеудің жерлік тәсілдері сияқты, арнайы ұйымдармен және бөлімшелерімен жүргізілетін дистанциондық тәсілдері де (аэро-, автогамма-спектрометриясы, жүріс гамма-түсіру және т.б.) қолданылады. Қоршаған ортаға АЭС-дан және басқа техногендік көздерінен радионуклид-тердің түсуін бағалау және болжау дамыған елдерде кезектегі миграцияның сенімді модельдерін және бақыланатын территориясындағы радионуклидтердің шөгінділерін жетілдіруімен регионалды радиоэкологиялық бақылаудың жүйесін дәлелдеуі бойынша арнайы программа-лар өндіріледі және іске асырылады. Мұндай модельдерді өндіруінің қажеттілігі тіпті радионуклидтердің үлкен емес шамасының тұрақты жиналу зонасына ұзақ ендіруі қатты радиоактивті ластануға әкелу мүмкінділігімен байланысты. Дозиметриялық бақылаудың құралдары екі тобына болінеді 1. дозаның қуатын сандық өлшеуге арналған дозиметрлер; 2. радиоактивті ластануды тез табу үшін қолданылатын радиометрлер немесе сәулеленудің индикаторлары. ДРГЗ-04 дозиметрі энергетикалық 0,03-3,0 МэВ диапазонында гамма және рентгендік сәулеленуді өлшеу үшін қолданылады. Құралдардың шкаласы микрорентген/сек (мкР/с) градуирленген. ДКС-0,4 дозиметрі энергетикалық 0,5-3,0 МэВ диапазонында гамма және бетта сәулеленуді өлшеу үшін қолданалады. Өнеркәсіп халық үшін арналған тұрмыстық дозиметрлерді шығарады, мысалы «Мастер-1» тұрмыстық дозиметр, «Сосна» дозиметр- радиометрі. 3. Төтенше жағдайды алдын алудың мақсаты адам денсаулығы мен өмірін қорғау, материалдық шығындар мен қоршаған орта шығындарының мөлшерлерін азайту, сондай-ақ ТЖ шекараларын алдын алу жолдары. Катастрофа мен ірі өндірістік аварияларды, табиғи апаттарды алдын алу дегеніміз: қауіптілік туралы шаруашылық нысандар мен жергілікті халықты ескерту, барлау жүргізу, қиралған орындардың көлемдері мен дәрежесін белгілеу, зақымдалған аймақтар-дың көлемдерін анықтау, өрт таралуларының, су тасқындары мен су алудың мүмкін шекаралардың болуы мен таралулары, табиғи апат қауіпі бар жергілікті пункт пен нысандарды анықтау; АҚ пен ТЖ құралдары мен жұмылдыру күштерін анықтау, алғашқы көмек көрсету ұйымын құру. 2. Зақымдалған аймақтағы құтқару және тағы басқа шұғыл іске асатын жұмыстардың мақсаты адам өмірін құтқару мен алғашқы көмек көрсету, сондай-ақ қалпына келтіру жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады. Олар үш топқа бөлінеді: құтқару, арнайы (неотложные), қосымша.
Құтқару жұмыстары: - жұмыс аймағы мен қозғалысты барлау; - жұмыс аймағы мен қозғалыстағы өрт сөндіру мен алдын алу жұмыстары; - қопарылған үйінділер астынан шұғыл түрде зақымдалған немесе жарақаттанғандарды босату; - қираған ғимараттарды ашу және астында қалған адамдарды құтқару; - қираған ғимараттар астына ауа жіберу; - жарақаттанғандарға алғашқы көмек көрсету және оларды емханаларға жеткізу; - қауіпті аймақтан халықты көшіру; Арнайы жұмыстар: - зақымдалған аймақтың өтпелі жерлеріне белгілер қою; - газ, энергия, су құбырлары, канализация жүйелеріндегі аварияларды алдын алу; - коммунал-энергетикалық байланыс жүйелерін қалпына келтіру жұмыстары; Қосымша жұмыстар: - ауданды тазарту;- техникаларды орнату; - ескертпе белгілері және бөгеттер орнату; - жұмыс орындарын жарықтандыру. 3. Барлау жұмыстары:- ауада;- жер үсті;- темір жол;- суда (өзендер).АҚ барлау қойылған тапсырмаларды орындалуына бай-ты жалпы және арнайы болып бөлінеді. Барлау жұмысының негізгі құжаты болып барлаудың жоспары болып табылады. 4. ТЖ алдын алу б-ша құрамды жасақтау, қалыптастыру оның көлеміне байланысты болады, олардың бейбіт және соғыс уақытында шекараларға байланысты келесі принциптер бойынша анықталады: - жер сілкінісі болған аймақтарға АҚ құру 1 құтқарушыға 10 адам жергілікті аймақ бойынша; - өрт, су тасқынымен және басқа қауіпті-лік түрлерімен зақымданған өндірістік аймақтарда АҚ құру 1 құтқарушыға 15-20 адамнан келеді. Бейбіт уақытта ТЖ алдын алу АҚ құрудың жүзеге асуы арнайы қалыптасқан топтан құрылады. 1 топта қанша адам болуы керек: - облыс –150 адам кем емес; - қала –100 адам кем емес; - аудан –50 адам кем емес. - аудан –50 адам кем емес. №23 билет 1. 1. Құтқару және басқа да шұғыл жұмыстарды (ҚжБШЖ) төтенше жағдай аумағында адам құтқару үшін және де жарақат алғандарға көмек көрсету бойынша, ТЖ-ды оқшаулау сондай-ақ қайта қалпына келтіру мақсатында жүргізіледі. 2. Арнаулы жұмыстардың атқарылу нәтижесінде құтқару жұмыстарының орындалуына және адамдардың қосымша зардап алмауына жақсы жағдай туындалады. Қосалқы жұмыстар құтқару жұмыстарын алаңына және жұмыс орындарын инженерлік пен ұйымдастырушылық дайындығына байланысты. Оларға мыналар жатады: -алаңдарды тазалау; -техника орнату; -қоршаулар мен ескерту белгілерін орнату; -жұмыс орындарын жарықтандыру, т.с.с. Құтқару жұмыстары өрт, су тасқыны, бұзылыс, атмосфералық және жергілікті зақымдану кезіндегі жағдайда өтеді. Олар ең аз уақытта ұйымдастырылып, күні-түні толық аяқталғанша өтеді. 3. Құтқару жұмыстары Азаматтық қорғаныс бастығының шешіміне қарай өндірістің ерекшелігін, ТЖ сипатын және зақым - зардаптың адамға, қоршаған ортаға тигізер ықтималдығын ескеріп ұйымдастырылады. Сондай-ақ ТЖ зардабын жоюға және құтқару жұмыстарын қамсыздандыру мен даярлауға бағытталған материалдық, АҚ күштерін, басқа шараларды ұйымдастыру. 4. Құтқару және өзге шұғыл жұмыстарды төтенше жағдайлар аймағында зақымдану ошақтарында ұйымдастырылған кезде АҚ басқару органдары тиісті АҚ бастықтарының нұсқаулары негізінде және қалыптасқан жағдайды ескере отырып АҚ күштері іс-әрекеттерін қамсыздандырудың белгіленген тәртібіне өз уақытында қажетті өзгеріс пен толықтыру енгізеді, орындаушылардың міндетін нақтылайды және басқару органы бастығының жазбаша өкімдерімен қамсыздандырудың әрбір түрі бойынша нұсқауларды жеткізеді. 2. Қауіпті өндірістік және тұрмыстық факторлер. Зиянды заттар адам организміне тигізетін әсеріне байланысты МемСТ 12.1.007-76 тағайындалып,төмендегідей кластарға бөлінеді: 1. Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын). 2. Жоғары қауіпті (күкірт қышқылы, хлор). 3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай). 4. Қауіптілігі төмен (аммяк, ацетон). Жұмыс орындарында ауаны қауіпті жағдайға келтіруге арналған шаралар арасындағы маңыздысы ҚШШ(қауіпсіз шоғырлану шегі) деп аталады Адамның тыныс алу жолдары арқылы өте зиянды газдар мен булардан бүкіл организм уланады,немесе организмнің жеке бөлігі улануы мүмкін. Сондықтан, зиянды газдардың әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газдардың және зиянды булардың түсу жолдары мен оюлығын анықтау қажет.Жұмыс аймағында газдар мен булардың қоюлығын төмендететін шараларға мыналар жатады:механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық процестерді герметизациялау(технологиялық жабдықтардың ауамен қатынасы болмауы),жергілікті жайларда ауаны сорып шығытын жабдықтар қолдану және жалпы желдеткішті тиімді пайдалану(өндіріс процестерінің рационализациялау). Егер жұмыс аймағында ауа зиянды газдармен,булармен ластанса,оның мөлшері ҚШШ-сынан асып кетсе,қорғану амалдарын қолданған жөн.Мысалы,универсалды респираторларды,противогаздарды,арнайы киімдерді пайдалана білу керек.Ауа кеңістігіне баға беру әдістерінің кең тарағандары тек экспрестік және лабораториялық.Лабораториялық әдіс өте дәл,бірақ өте көп еңбек жұмсауды талап етеді. Экспрестіік әдіс өте жылдамдықпен зиянды газдар мен булардың қоюлығын (концентрация) анықтайды.Ол үшін тексеруге арналған ауаны индикаторлық порошогы бар түтікшеден сорып өткізеді.Зиянды ауаның әсерінен түтікшедегі индикаторлық порошок өз түсін басқа бояуға өзгертеді.Түсі басқа бояуға өзгерген ин,дикаторлық порошок, түтікшенің ұзындығы сол зиянды ауның қоюлығына және ауа сору уақытына тікелей қатынаста болып табылады.Бұл зиянды газдардың қоюлығын экспрес әдіспен анықтау үшін УГ-2 деп аталатын газоанализатор қолданылады. Адамның психофизиологиалық мҥмкіндігін іске асыру. Адамның жұмыс қабілеті жұмыс күнінде бірнеше рет ӛзгеріскеұшырайды,атап айтқанда –фазалық.Фазалар 1.Жұмысқа үйрену (қалыптасу) 2.Жұм ыс қабілеттілігінің тұрақтылығы 3.Жұмыс қабілетінің тӛмендеуі 1.Бұл жұмыс басталғандағы фаза яғни ұзақтығы – 1,5 сағат 2.Еңбек ӛнімділігінің жоғарылауы ұзақтығы 2,25 сағат 3.Шаршағанда пайда болатын фаза. Жұмыс қабілетінің ӛзгеруі жұмыс түріне тікелей байланысты.Жұмыс қабілетінің тұрақтылығын тек қана адам-машина-ортаны үйлестіру,жұмыс,демалыс режимдерін сақтау.Оның ең бірден-бір жолы коллективтегі ішкі жағдайлардың дұрыс болуы.Аталған жағдайдың дұрыс болмауы стресс,жарақатқа және аварияға әкеліп соғуы мүмкін. Жұмыс қауіпсіздігіне әсер ететін психологиялық фактор: ықылас (назар аудару),сезіну, еске сақтау,ойлау,жұмыс қабілеттілігі,қабылдау,шаршау (қажу).Зиянды газдар кӛбінесе адамның демалыс органдары арқылы түсіп қана тарайды.Сондықтан да ауа бассейнінің барлық уақытта таза ұстауға арналған дер кезіндегі шаралар еңбек қорғаудың негізгі мақсаты болып табылады. Таза да кебу ауа бірнеше газдардың қосындыларынан тұрады,мысалы: азот (70%), кислород (21%), көмірқышқыл газы және басқа активті (1%) және күкірт (1%) газдардың қосындылары. Ал, ӛндіріс жағдайларында көбіне ауа адам денсаулығына зиянды булар және газдармен ластайды.Мысалы, малшылар жүріп-тұратын жерлерінде ауа аммякпен,күкіртті сутегі және басқа да зиянды газдармен ластайды. Сонымен қатар кейбір зиянды булар мен газдар қопарылыс беретін қоспа құруы да мүмкін.Мысалы,аммяк,бензин және басқалар. Қауіпті және зиянды ӛндірістік факторлардың кері әсерлері томендегідей салдарға әкеліп соқтырады: - Қауіпті факторлар сәтсіз оқиғаларға, ал зиянды кәсіби ауруларға. 24 БИЛЕТ 1.Тектоникалық жер сілкінісі, жанартау жер сілкінісі, қопарма жер сілкінісі және техногенді жер сілкінісі. Тектоникалық жер сілкінісі– жер пластарының қозғалуын шақырады, литосфера плиталарының қозғалысы. Жанартау жер сілкінісі – жанартау каналдары бойынша магмалардың жылжулары. Қопарма жер сілкінісі – жердің қопарылуларын шақырады. Техногенді жер сілкінісі – құрылыс кешендері, мұнай, газ, жер асты суларының, қатты жарылыстардың әсерінен болады 2.Бейбіт және соғыс жағдайында халықты инженерлік қорғау Қорғаныш құрылыстар – төтенше жағдайлармен шақырылған әр түрлі физикалық, химиялық және биологиялық қауіпті және зиянды факторлардың әсер етуінен қорғау үшін арналған арнайы өнделген инженерлік құрылыстар болып табылатын қорғаныш құрылыстар жауынгерлік әрекет кезіндегі және де радиоактивті мен ұлы химиялық заттардың, сонымен қатар бактериологиялық спектрлердін (вирустар, микроорганизмдер) қорғаныш ортаны түсіруімен қоса техногендік апаттар кезіндегі халықты қорғау үшін пайдалануы мүмкін. Халықтың дербес қорғауының құралдары организмнің ішіне теріге және киімге жоғарыда жазылған, сонымен қатар бактериологиялық агенттердің тиюды щығару үшін арналған. Бұл дем алудың құралдары (респираторлар, противогаздар), арнайы қорғаныш киім және аяқ-киім. Жеке қорғаныш медициналық құралдары профилактика және төтенше жағдай кезіндегі халыққа алғашқы жәрдем көрсету үшін арналған. Оларға адамның организміне ұлы заттардың (антидоты) немесе ионизирлік сәулеленіздің (радиопротекторлар), әсер етуін әлсіздендіретін және сақтандыратын заттарды ,бактерияларға қарсы заттар (антибиотиктер, вакциналар және т.б.), сонымен қатар жарым жартылай өнделген заттар жатады.Қазақстанда қалыптасқан ТЖ алдын алу және оларды жою саласындағы мемлекеттiк басқару жүйесi республиканың заңнамалық және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен бекiтiлдi. Осы актiлермен Қазақстан Республикасының орталық және жергiлiктi атқарушы органдарының (олардың құзыретiне сәйкес) ТЖМЖ-дағы белгiлi бiр рөлi белгiлендi. ТЖ-ның алдын алу саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ететiн, сондай-ақ барлық орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың, ұйымдар мен мекемелердiң iрi ауқымдағы авариялардың, апаттар мен дүлей зiлзалалардың алдын алу мен оларды жоюға бағытталған күш-жiгерiн ұйымдастырушы және үйлестiрушi мемлекеттiк орган ретiнде Министрлiк осы жүйенiң орталық өзегi болып табылады 3.Қауіпті өндірістік және тұрмыстық факторлер. Зиянды заттар адам организміне тигізетін әсеріне байланысты МемСТ 12.1.007-76 тағайындалып,төмендегідей кластарға бөлінеді: 1. Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын). 2. Жоғары қауіпті (күкірт қышқылы, хлор). 3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай). 4. Қауіптілігі төмен (аммяк, ацетон). Жұмыс орындарында ауаны қауіпті жағдайға келтіруге арналған шаралар арасындағы маңыздысы ҚШШ(қауіпсіз шоғырлану шегі) деп аталады Адамның тыныс алу жолдары арқылы өте зиянды газдар мен булардан бүкіл организм уланады,немесе организмнің жеке бөлігі улануы мүмкін. Сондықтан, зиянды газдардың әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газдардың және зиянды булардың түсу жолдары мен оюлығын анықтау қажет.Жұмыс аймағында газдар мен булардың қоюлығын төмендететін шараларға мыналар жатады:механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық процестерді герметизациялау(технологиялық жабдықтардың ауамен қатынасы болмауы),жергілікті жайларда ауаны сорып шығытын жабдықтар қолдану және жалпы желдеткішті тиімді пайдалану(өндіріс процестерінің рационализациялау). Егер жұмыс аймағында ауа зиянды газдармен,булармен ластанса,оның мөлшері ҚШШ-сынан асып кетсе,қорғану амалдарын қолданған жөн.Мысалы,универсалды респираторларды,противогаздарды,арнайы киімдерді пайдалана білу керек.Ауа кеңістігіне баға беру әдістерінің кең тарағандары тек экспрестік және лабораториялық.Лабораториялық әдіс өте дәл,бірақ өте көп еңбек жұмсауды талап етеді. Экспрестіік әдіс өте жылдамдықпен зиянды газдар мен булардың қоюлығын (концентрация) анықтайды.Ол үшін тексеруге арналған ауаны индикаторлық порошогы бар түтікшеден сорып өткізеді.Зиянды ауаның әсерінен түтікшедегі индикаторлық порошок өз түсін басқа бояуға өзгертеді.Түсі басқа бояуға өзгерген ин,дикаторлық порошок, түтікшенің ұзындығы сол зиянды ауның қоюлығына және ауа сору уақытына тікелей қатынаста болып табылады.Бұл зиянды газдардың қоюлығын экспрес әдіспен анықтау үшін УГ-2 деп аталатын газоанализатор қолданылады. Адамның психофизиоло-гиялық мҥмкіндігін іске асыру. Адамның жұмыс қабілеті жұмыс күнінде бірнеше рет өзгеріске ұшырайды, атап айтқанда – фазалық. Фазалар 1.Жұмысқа үйрену (қалыптасу) 2.Жұм ыс қабілеттілігінің тұрақтылығы 3.Жұмыс қабілетінің тӛмендеуі 1.Бұл жұмыс басталғандағы фаза яғни ұзақтығы – 1,5 сағат 2.Еңбек ӛнімділігінің жоғарылауы ұзақтығы 2,25 сағат 3.Шаршағанда пайда болатын фаза. Жұмыс қабілетінің ӛзгеруі жұмыс түріне тікелей байланысты.Жұмыс қабілетінің тұрақтылығын тек қана адам-машина-ортаны үйлестіру,жұмыс,демалыс режимдерін сақтау.Оның ең бірден-бір жолы коллективтегі ішкі жағдайлардың дұрыс болуы.Аталған жағдайдың дұрыс болмауы стресс,жарақатқа және аварияға әкеліп соғуы мүмкін. Жұмыс қауіпсіздігіне әсер ететін психологиялық фактор: ықылас (назар аудару),сезіну, еске сақтау,ойлау,жұмыс қабілеттілігі,қабылдау,шаршау (қажу).Зиянды газдар кӛбінесе адамның демалыс органдары арқылы түсіп қана тарайды.Сондықтан да ауа бассейнінің барлық уақытта таза ұстауға арналған дер кезіндегі шаралар еңбек қорғаудың негізгі мақсаты болып табылады. Таза да кебу ауа бірнеше газдардың қосындыларынан тұрады,мысалы: азот (70%), кислород (21%), көмірқышқыл газы және басқа активті (1%) және күкірт (1%) газдардың қосындылары. Ал, ӛндіріс жағдайларында көбіне ауа адам денсаулығына зиянды булар және газдармен ластайды.Мысалы, малшылар жүріп-тұратын жерлерінде ауа аммякпен,күкіртті сутегі және басқа да зиянды газдармен ластайды. Сонымен қатар кейбір зиянды булар мен газдар қопарылыс беретін қоспа құруы да мүмкін.Мысалы,аммяк,бензин және басқалар. Қауіпті және зиянды ӛндірістік факторлардың кері әсерлері томендегідей салдарға әкеліп соқтырады: - Қауіпті факторлар сәтсіз оқиғаларға, ал зиянды кәсіби ауруларға. 25 БИЛЕТ 1.Қазақстан Республикасындағы Азаматтық Қорғаныстың қалыптасуы мен құрылым принциптері және талаптары АҚ жүйесiнiң құрылымы, құрылуы және жұмыс iстеу қағидаттары бұрынғы КСРО-ның қорғаныстық iс-шараларының бөлiгi ретiнде қалыптасты және жаппай зақымдау қаруын жаппай қолдануға қарсы әрекетке бағытталған. Қалыптасқан әскери-стратегиялық жағдайды талдау және соңғы жергiлiктi әскери қақтығыстар тәжiрибесi халықты қазiргi заманғы зақымдау құралдарынан қорғау жүйесiн сақтау қажеттiлiгiн көрсетедi. Алайда бұл құралдарды бағыттау жүйесiнiң жоғары дәлдiгiне байланысты оларды қолданудағы акцент оқтұмсық қуаттылығын елеулi азайту кезiнде басқарудың және тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз етудiң маңызды объектiлерiн зақымдауға ауысады. Бұл жағдайда соғыс уақытында халықтың тiршiлiк ету әрекетiн қамтамасыз ету жөнiндегі мiндет аса өзектi болады. Бiздiң елiмiзде бар АҚ бөлiмдерi жаппай зақымдау құралын қолданудан қорғауға, сондай-ақ ТЖ мен террористiк актiлердiң салдарын жоюға арналған. Сонымен қатар, техникалық базаның жеткiлiктi болмауына байланысты шет елдердегi iзгiлiк операцияларға олардың қатысуы мүмкiн емес. Әскери бөлiмдердiң, қорғаныс құрылыстары мен АҚ басқару пункттерiнiң техникасы мен жабдығы моральдық және физикалық тұрғыдан ескiрген. Мұнай өндiру объектiлерiнде және өнеркәсiптiң басқа да объектiлерiнде iрi ауқымдағы БЖ туындауының жоғары ықтималдығы бар елдiң батыс өңiрiнде АҚ-ның әскери бөлiмдерi жоқ. Орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың бiрқатарында ТЖ мен АҚ бойынша арнайы құрылымдық бөлiмшелердiң, кәсiпорындар мен ұйымдарда ТЖ мен АҚ мамандарының болмауынан ТЖ-дан және терроризм көрiнiстерiнен ел халқын, объектiлерi мен аумағын қорғау жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру, АҚ жүйесiн реформалау қиынға соқты. АҚ жүйесiн реформалау назарды халықты қорғау, оның тiршiлiк ету әрекетiн қамтамасыз ету нысандары мен әдiстерiне ауыстыруды көздейдi. Осыған байланысты: АҚ басқарудың өңiрлiк органдарын (бiрнеше облыстарда бiр-бiрден) құру; жергiлiктi атқарушы органдардың АҚ iс-шараларын жоспарлау, жүргiзу және қаржыландырудағы рөлiн күшейту; АҚ әскери бөлiмдерiн құтқарушы сарбаздары даярлау жүйесiн сақтай отырып келiсiм-шарт бойынша әскери қызметшiлермен толықтыру; АҚ құрамаларын құру және жарақтандыру қағидаттарын қайта қарау; АҚ материалдық-техникалық ресурс-тарының ұтымды санын және қауiптi өңiрлерге оларды ауыстырудың, сондай-ақ шығыстарды өтеудiң тиiмдi тетiгiн айқындау жөнiндегi мәселелердi пысықтау қажет. Осы бағдарламада көзделген iс-шараларды орындау белгiлi бiр дәрежеде ТЖ саласындағы бiрыңғай мемлекеттiк саясатты жүргiзудiң және халықты, объектiлер мен аумақтарды дүлей зiлзалалардан, авариялардан және апаттардан қорғаудың тиiмдiлiгiн арттыруға; су тасқынына, сырғымаға, селге және қар көшкiнiне бейiм аумақтарда шаруашылық қызметтi ұтымды жоспарлау мақсатында олардың неғұрлым қауiптi ошақтарын анықтауға; ТЖМЖ басқару органдарының, авариялық-құтқару күштерi мен құралдарының жедел дайындығын арттыруға; зардап шеккен халықтың тыныс-тiршiлiгiн қамтамасыз ету бойынша материалдық-техникалық резервтер қорын жасау жөнiндегi шараларды қабылдауға; қарастырылатын салада бақылау функцияларын реттеуге; өнеркәсiптiк және өрт қауiпсiздігін қамтамасыз етудi, мұнай операцияларын қауiпсiз жүргiзудi бақылауды күшейтуге; ТЖ-ның алдын алудың, Қазақстан Республикасының халқы мен мемлекеттiк басқару органдарын хабардар етудiң корпоративтiк ақпараттық-телекоммуникациялық жүйесiн жаңарту бойынша iс-шараларды жоспарлауға мүмкiндiк бердi. 2.Бейбіт уақытта қорғаныс ғимараттарын күтіп ұстау және пайдалану тәртібі 3.Панахана түрлері және сипаттамалары 26 БИЛЕТ 1.Топырақтағы улы заттарды анықтау. Қажетті индикаторлық түтікшені алып даярлағаннан кейін оны насостың бойына қояды. Насосқа саптаманы бұрып,басылатын жүзікшені ашық қалдырады. Саптаманың аузына қорғаныс қалпақшасын кигізеді.Зақымдалғаны туралы күдік тудырған жердегі топырақтың үстінгі бетін күрекпен ашып,қорғаныс қалпақшасын шетіне дейін көмеді.Қақпақты түтіннен қорғайтын сүзгімен жауып,оны сығатын жүзікшемен бекітеді ж/е насоспен қажетінше тербетеді.Бұдан кейін түтіннен қорғайтын сүзгіні,сынама мен қалпақшаны лақтырып тастайды,индикаторлық түтікшені алып,улы заттарды анықтайды. 2.Радиациялық және химиялық қауіптіліктер. Радиоактивтік ластану адам және оның өмір сүру ортасы үшін ерекші қауіп төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның тірі организмдерге интенсивті және тұрақты зиянды әсер етуіне байланасты, ал бүл радиацияның көздері қоршаған ортада кең таралған. Радиоактивтік атом нөмірінің альфа, -бета және гамма – сәулеленізмен қоса жүретін массалық санның өзгеруіне әкелетін ядросының өздігінен пайда болатын ыдырау. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады. Радиоактивтік ластану адамның тамақ тізбегінің және қоршаған ортаның экосистемалық деңгейінде бақыланады. Бұл үшін ионизирлік сәулеленуді тіркеунің арнайы тәсілдері және дозиметрлердің типтері өнделген 3.ҚР Азаматтық Қорғаныстың міндеттеріАзаматтық қорғаныс міндеттері:•халықты жаппай қыру құралдарының(ядролық, химиялық, бактериялық) зардаптарынан сақтап қалу;•төтенше жағдайда өндіріс орындарының тұрақты жұмысын қамтамасыз ету;•зардапқа ұшыраған адамдарды құтқару және қалпына келтіру жұмыстарын жеделдетіп жүргізу;апат болған, қираған жерлерде барлау жұмыстарын жүргізу; •зардап шеккен адамдарды іздестіру, құтқару, оларға қажетті көмек көрсету•төтенше жағдайда шыққан өртпен күресу, олардың өршуіне жол бермеу;•өндірістік орындардағы апаттық көрші тұрғын объектіге зиянын келтірмеуін көздеу және қалпына келтіпу;•адамдарды және техникаларды басқа да объектілерді улы, бактериялық, химиялық заттардан санитарлық тазалықтан өткізу;•территорияны, техниканы, киімді, тамақты, улы радиактивті заттардан, бактериялардан қорғау. 1. Азаматтық қорғаудың негізгі міндеттері: 1)табиғи және техногендік сипаттағы төтенше ахуалдардың алдын алу және олардың салдарын жою;2) халықты және объектiлердi қорғау;3) төтенше ахуалдар туындағанда авариялық-құтқару және басқа да кезек күттірмейтін жұмыстарды жүргізу арқылы адамдарды құтқару және эвакуациялау;4) азаматтық қорғау күштерін құру, оларды даярлау және төтенше ахуалдар кезінде іс-қимылдарға тұрақты әзірлікте ұстау;5) орталық және жергілікті атқарушы органдар, ұйымдар мамандарын даярлау және халықты оқыту;6)табиғи және техногендік сипаттағы қауіпті факторлардың, қазіргі зақым келтіру құралдарының ықпал ету әсерін жою, төмендету жөніндегі іс-шаралар кешенін жүргізу;7)азаматтық қорғаныстың қорғау құрылыстары, жеке қорғану құралдарының қорлары және басқа да мүліктің қажетті қорын жинақтау және әзірлікте ұстау;8)адамдардың өмірі мен денсаулығына төнген қауіп және қалыптасқан жағдайдағы іс-қимыл тәртібі туралы халықты, орталық және жергілікті атқарушы органдарды хабардар ету;9)радиоактивті, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) зақымданудан, эпизотийден және эпифитотийден азық-түлікті, су көздерін (шаруашылық - ауыз су мақсаттары үшін су жинау орындары), тамақ өнімдерін, жемшөпті, жануарлар мен өсімдіктерді қорғау; 10)өнеркәсіптік және өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету; 11)хабардар ету және байланыс жүйелерін ұйымдастыру, дамыту және тұрақты әзірлікте ұстау; 12) қауіпті факторлардың зақымдау әсерін төмендету немесе жою бойынша іс-шаралардың мониторингін жасау, оларды әзірлеу және іске асыру болып табылады |